Linux komandalari
Reja:
1. Linuxning asosiy buyruqlari
2. Linux ОT tomonidan beriladigan imkoniyatlar
3. Linux komandalari
Linuxning asosiy buyruqlari
Linux tizimining juda chiroyli grafik ko'rinishlari chiqib ketgan va grafika
orqali barcha ishlarni amalga oshirish mumkin bo'lmoqda, bu albatta yaxshi,
lekin grafik ko'rinishlar bir hil emas. Barcha distibutivlarda grafik interfeys xar
hil qilib yaratilgan, bu esa biror distributivda ishlagan foydalanuvchi boshqa
distributivga o'tganda yuklatilgan vazifani bajarishga qiynalmoqda.
Linux operatsion tizimi, bir necha distributivlarga ega bo'lib, ularning tashqi
ko'rinishlari bir-biridan farq qiladi, lekin asosi yagona hisoblanadi. Asos yagona
bo'lgani uchun bu tizimda ishlovchi buyruqlar bir hildir. Bu degani, agar siz
linux buyruqlarini yaxshi bilib olsangiz, istalgan distributivda bemalol ishlay
olasiz. To'g'ri, ba'zi buyruqlar distributivga qarab o'zgarishi mumkin, lekin bular
juda kam.
Bu tizimda, buyruqlarni yozishda katta kichik harflarga e'tiborliroq bo'ling,
linuxda katta-kichik harflar farqlidir. Bu maqolamda operatsion tizim
ma'lumotlarini ekranga chiqaruvchi buyruqlar bilan tanishtirib o'taman. Bu
buyruqlar haqida to'liq ma'lumotlarni linux ning "man" buyrug'i orqali
olishingiz mumkin bo'ladi. Misol uchun:
man f disk
Demak, tizim haqida ma'lumot beruvchi asosiy buyruqlar bilan tanishamiz:
grep MemTotal /proc/meminfo — Doimiy xotira haqida ma'lumot
olish(RAM).
grep SwapTotal /proc/meminfo — Swap haqida ma'lumot olish.
free — Swap va RAM xotira haqida umumiy ma'lumot olish.
df — Qattiq disk(vinchester) hajmi haqida ma'lumot olish.
date — Hozirgi vaqt va kunni chiqarish.
cal – Hozirgi kalendarni ko'rish. cal 2007 terib 2007 yilning kalendarini
chiqarish mumkin bo'ladi.
w – online bo'lib turgan foydalanuvchilarni ko'rish.
whoami – ishlab turgan foydalanuvchi nomini ko'rish.
finger user – user nomli foydalanuvchi haqida ma'lumot olish.
cat /proc/cpuinfo – protsessor haqida ma'lumot olish(CPU).
whereis app — app dasturi qayerda joylashganini ko'rish.
cat /etc/issue – operatsion tizim versiyasini bilish.
uname –r – kernel(yadro) versiyasini bilish.
setup – tizimni sozlash oynasini ochish.
hostname – operatsion tizim nomini bilish.
df -k /home — /home katalogi hajmini ko'rish.
fdisk —l – tizimdagi barcha disklarni ko'rish.
ps –ef | grep user – user nomli foydalanuvchi ishga tushirgan prsesslarni
ko'rish.
uname –m yoki arch – kompyuter arxitekturasini ko'rish.
dmidecode –q — SMBIOS/DMI haqida ma'lumot olish.
cat /proc/mounts – montirovka qilingan fayl tizimlarini ko'rish.
Tizim haqida ma'lumotlarga ega bo'lib oldik, endi tizimni to'xtatuvchi buyruqlar
bilan tanishib chiqamiz.
shutdown -h now yoki init 0 yoki telinit 0 — tizimni to'xtatish
shutdown -h hours:minutes & — belgilangan vaqtda tizimni to'xtatish
shutdown –c – belgilangan vaqtda tizimni o'chirish vazifasini bekor qilish
shutdown -r now yoki reboot – tizimni qayta yuklash(perezagruzka)
logout – tizimdan chiqish
Linux ОT tomonidan beriladigan imkoniyatlar
Ham ish joyida, ham uyda foydalanish uchun legal (ochiq)
ravishda zamonaviy OSga ega bo’lish imkoniyatini beradi. tez
harakatlanish darajasiga ega; mustahkam, barqaror, uzilishlarsiz
ishlaydi;viruslar ta’siridan xoli;zamonaviy РKlаr imkoniyatlaridan
to’la foydalanishga imkoniyat beradi hamda
Dos va MS Windowslarga xos bo’igan kompyuterlar xotirasi va
protsessorlar resurslaridan foydalanishdagi cheklanganlikni olib
tashlaydi;ko’p vazifalilik va ustuvorliklarni samarali boshqaradi,
fanga oid vazifalar (uzoq hisoblash, modem orqali elektron pochtani
jo’natish, disketlarni formatlash va h.k.) interaktiv ishlashga xalal
bermaydi;kompyuterni lokal va global tarmoqlarga, shu jumladan
«Internet» ga oson integratsiya qilishga imkon beradi; Novell va MS
Windows asosidagi tarmoqlar bilan ishlaydi;
Unix, MS Dos va MS Windowslarning turli versiyalardagi boshqa
OTlarning to’ldirilgan formatda berilgan amaliy dasturlarini bajarish
imkoniyatini beradi;
Unix dunyosida jamlangan va dastlabki matnlar bilan birga ochiq
tarqatilayotgan juda ko’p sonli turli dasturiy paketiardan foydalanish
ga imkon yaratadi;
Linux hamda boshqa OT da ishlashga yaroqli, obyektga
oriyentirlashtirilgan, ko’p darchali matnli yoki grafik interfeysli
kliyent-server klassidagi sistemani ham kiritgan holda istalgan
darajadagi murakkab amaliy dasturlarni ishlab chiqish uchun
instrumental vositalarning boy to’plami bilan
ta’minlaydi;foydalanuvchiga va, ayniqsa, ishlab chiquvchiga barcha
komponentlarning, OT yadrosini ham qo’shgan holda, boy hujjatlar
va dastlabki matnlar ko’rinishida ajoyib o’quv bazasini beradi;
barcha xohlovchilarga ishlab chiqishda o’z kuchini sinab ko’rishga,
Linux OT chiquvchilarining istalgani bilan Internet orqali muloqot
qilish va birgalikda ishlash hamda ushbu sistemaga hammuallif bo’lib
o’z hissasini qo’shishga imkon beradi.
Linux OT kimga va nima uchun kerak bo’ladi? Ko’p toifadagi
foydalanuvchilar turli sabablarga ko’ra Linux ni qo’llashdan
manfaatdor bo’lishlari mumkin.
Linux — to’laqonli 32- razryadli (64-razryadlisi DEC AXP
platformasida bo’ladi) operatsion sistema bo’lib, kompyuterni to’la
quvvat bilan ishlatadi. Linux IBM PS shaxsiy kompyuterni haqiqiy
ishchi stansiyaga aylantiradi. Shaxsiy kompyuterning narxi ishchi
stansiya narxidan juda past turadi.
Bu yerda narx bo’yicha yutuq juda katta, chunki asbob-uskunalar
bo’yicha tejamkorlikdan tashqari, Linux ning dasturiy ta’minoti ochiq
litsenziya bilan beriladi va u sistemadan bepul nusxa olishni
cheklamaydi. Yadro, muharrirlar, translyatorlar, SUBD, tarmoq,
grafik interfeyslar, o’yinlar va boshqa ko’plab dasturlar ta’minoti
minglab megabayt hajmda bepul va qonuniy asosda beriladi.
Qaroqchilik bozorida dasturlar uchun haq to’lamaslik odatiy ish
bo’lib qolgan. Ammo Linux butunlay boshqacha, undan
foydalanuvchilarni hech kim ta’qib qilmaydi, buning ustiga hujjatlarni
to’la berishadi. Yana shunisi ham borki, barcha dasturlarning
dastlabki matnlari ham beriladi. Bu qaroqchilarning tushlariga ham
kirmagan.
Linux foydalanuvchilar va amaliy sistemani ishlab chiquvchilarda
katta qiziqish uyg’otadi. O’zingiz bir faraz qilib ko’ring, bir necha
shoxobchalardan iborat firma hududiy jihatdan shaharning turli
tumanlarida va, hattoki, boshqa shahar va mamlakatlarda joylashgan.
Asosiy korxonada ma’lumotlar bazasi serveri ishlab turibdi, mijozlar
— shoxobchalarda ish joylari — tarmoq orqali server bilan o’zaro
aloqa qilib turibdilar. Bunday sistema Linux da tez, arzon va qulay
amalga oshirilmoqda. Linux ning barqarorligini yodga oling. Mana
shu yerda u juda qo’l keladi!Linuxning OT sifatidagi xarakterli
xossalari
• Ko’p vazifalilik: bir vaqtning o’zida ko’p dasturlar bajariladi.
• Ko’p foydalanuvchilar bir vaqtning o’zida bitta kompyuterdan
foydaianadi.
• Protsessorning himoyalangan rejimi: (386 protected mode).
• Protsess xotirasi himoyasi: dasturdagi uzilish sistemaning osilib
qolishini keltirib chiqarmaydi.
• Tejamli yuklash (zagruzka): Linux diskdan dastur haqiqatdan ham
bajaradigan qismlarnigina o’qiydi.
• Dasturlar va diskli KEShning umumiy xotirasi: bo’sh xotiraning
hammasidan disk bilan almashuvni buferizatsiya qilish uchun
foydalaniladi.
• Dinamik to’ldiriladigan taqsimlanadigan kutubxonalar.
• Post-mortem analizi uchun gam dasturlar: otladchik tomonidan
nafaqat bajarilayotgan, balki avariyaviylik bilan tugagan dasturni ham
tahlil qilishga imkon beradi.
• POSIX standarti bo’yicha sertifikatsiyalash, dastlabki matnlar
darajasida System V va BSD standartlari bilan
muvofiqlashtirilganligi.
• IBCS2 orqali to’ldirilgan dasturlar bo’yicha SCO, SVR3, SVR4
bilan muvofiqlashtirilgan sig’ishtirish emulyatori.
• Barcha dasturlarning dastlabki matnlari mavjudligi. Bunga yadro
matniari, drayverlar, tuzib chiqish va ilovalar matnlari ham kiradi.
Ushbu matnlar erkin tarqatiladi. Hozirgi davrda bir qancha firmalar
tomonidan Linux uchun qator kommersiyaga oid dasturlar dastlabki
matnlarsiz ta’minlanmoqda, lekin nimaiki bo’sh bo’lsa, bo’shligicha
qolaveradi.
• POSIX standartida vazifalarni boshqarish.
• Yadroda protsessorning emulyatsiyasi, shuning uchun ilova
(qo’shimcha) soprotsessorning emulyatsiyasi to’g’risida qayg’urmasa
ham bo’ladi. Albatta, soprotsessor mavjud bo’lsa, aynan u ishlatiladi.
• Milliy alfavit va bitimlarni qo’llab-quwatlash, shu jumladan rus
tilini, yangilarini qo’shib olish imkoniyati.
Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va
ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik
deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida
farq oʻrnatish zarur.
• Ko’plab virtual konsollar: bitta displeyda bir vaqtning o’zida
klaviaturadan o’tkaziladigan mustaqil ishlar seanslari.
• Ko’p tarqalgan qator fayllar sistemalarini qo’llab-quvvatlash
(MINIX, Xenix, System V fayl sistemalari); 4 Terebayt hajmga va
255 belgigacha nomlari bo’lgan fayllarga ega, o’z yetakchi fayllar
sistemasining mavjudligi.
• DOS (yoki OS/2FAT) bo’limlariga ochiq kirish: DOSning Linux
fayl sistemasining qismiga o’xshaydi; VFAT (WNT, Windows 95)ni
qo’ llab - quvvatlash.
• Linuxni DOS fayl sistemasiga o’rnatish imkonini beradigan
UMSDOS maxsus fayl sistemasi.
• HPFS-2 OS/22.1 fayl sistemasiga kirish (faqat o’qish).
• CD-ROMning barcha standart formalarini qo’llab-quvvatlash.
• TCRIP tarmog’ini, Ftp, Telnet, NFS va h.k. ham kiradi, qo’llabquvvatlash.
Bir necha dasturlarning bir vaqtning ichida bajarilishi qanday
ko’rinishga ega?
Virtual multikonsol deb atalmish narsa bir displeyda bir necha
konsollar ishini tashkillashtirish imkonini beradi. Birinchi konsolda
translyatsiya protsessi ishga solinadi. Alt-F2 klavishlari
kombinatsiyasi bilan ikkinchi konsolga o’tish ro’y beradi.
Translyatsiya davom etadi, lekin ayni vaqtda birinchi konsol displey
ekranida ikkinchi konsolning yangi tasviri bilan almashtiriladi.
Masalan, unda matn muharriri ishga tushiriladi. Alt-F3
kombinatsiyasi bilan uchinchi konsolga o’tiladi, unda otladchik ishga
solinadi va h.k. Odatda, sistemada 8 ta konsol bo’ladi, lekin 64
tagacha o’rnatish mumkin. Istalgan vaqtda xohlagan konsolga o’tish
mumkin.
Alohida konsolda ham matnli, ham grafikali dastur ishlatish mumkin.
Bo’sh turgan konsollarning birida XWindows System darchali
sistemasini qo’yib yuborish mumkin. Ekranda darcha ochasiz va
DOOM o’yinini o’ynaysiz. Tarmoq orqali partnyor bilan o’ynash
mumkin. Boshqa darchalarda — ma’lumotlar bazasi, pochta,
muharrir, translyatsiya va h.k.
Shunday qilib, bir vaqtning o’zida ko’p konsollar ishlaydi, ulardan
birida esa X Windows Systemning ko’p darchalari ham bor.
Bundan tashqari, sistemada bir vaqtning o’zida fon jarayonlari
ishlaydi, ular displeyga ma’lumot bermaydilar, lekin o’z ishlarini
qiladilar, masalan, modem orqali ma’lumot beradilar, printerda
yozadilar, tarmoq bo’ylab pochta jo’natadilar va h.k. Fon jarayonini
foydalanuvchining o’zi ham keltirib chiqarishi mumkin va vujudga
kelgan sharoitga binoan OS ham paydo qilishi mumkin (jo’natish
uchun pochta bo’lganda, yozish uchun ma’lumot bo’lganda, modem
orqali aloqa vaqti boshlanganda va h.k.).
Linux ko’p protsessorli mashinalarda (32 protsessorgacha) hisoblab
berilgan materiallarning fizik jihatdan paralelligini yo’qotishni
ta’minlaydi, lekin buning bir vaqtning o’zida bir necha dasturlarning
bajarilishiga aloqasi yo’q. Operatsion sistema bir vaqtning o’zida bitta
protsessorda bir necha vazifalarni bajarish imkonini beradi, bunda bir
sekundning o’zida yuzlab marta bir vazifadan ikkinchisiga o’tkazib
turadi.
LINUX-operatsion sistemasining boshqa OS lardan farqli jihatlari.
Uning hujjatlashtirilishi, dasturiy ta’minoti
Erkin nusxa ko’chirishga ruxsat beradigan litsenziyaga ega bo’lgan
boshqa qator operatsion sistemalar mavjud. Ular ichida Rossiyada
Free BCD sistemasi ko’proq ommalashgan.
Linux komandalari.
Oddiy buyruqlar yordamida yangi paketni o'rnatishingiz va
darhol Synaptic dasturining keshini tozalashingiz (sudo apt-get clean),
diskni o'rnatishingiz yoki hatto agar xohlasangiz, hamma narsani
(sudo mount -a) demontaj qiling yoki hatto videokarta sinovini
(glxgears -printfps) tashkil qiling. Ehtimol siz konsol rejimida
katalogda va uning kataloglarida biror narsa topishingiz va uni
boshqalar uchun o'qiydigan qilishingiz kerak bo'ladi
(# find / myotherdir / -type f -exec chmod ax, u + w () \\;).
Oddiy va foydali buyruqlar albatta foydalidir. Albatta, bu erda
maqsad barcha mavjud Linux buyruqlari haqida gapirish emas va
ularning barchasi hech qachon kerak bo'lmasligi mumkin. Quyidagi
ro'yxatda faqat eng asosiylari va keraklilari mavjud. Muayyan buyruq
va uni ishga tushirishning barcha mumkin bo'lgan parametrlari
to'g'risida to'liq ma'lumot olish uchun siz interaktiv sahifaning tegishli
sahifasidan foydalanishingiz kerak ma'lumotnoma odam yoki
ma'lumot.
ah [parametrlar] [arxivator] [arxiv fayllari nomlari] - har xil turdagi
arxiv fayllari bilan ishlashga imkon beruvchi dastur.
badbloklar [parametrlar] [qurilma] - zararlangan jismoniy disk
sektorlarini qidirish.
bzip2 [imkoniyatlar] [fayl nomlari] - fayllarni siqish uchun
yordamchi dastur.
kal [imkoniyatlar] [oy [yil]] - Bu buyruq taqvimni aks ettiradi. Odatiy
bo'lib, u joriy oy taqvimini aks ettiradi. Masalan: cal -3 buyrug'i 3 oy
davomida taqvimni aks ettiradi.
cD / katalog - buyruq joriy katalogni o'zgartirishga imkon beradi.
Misol: cd ~ / tezda foydalanuvchining uy katalogiga o'tish.
chmod [parametrlar] [fayl rejimi] - bu buyruq superuser yoki
foydalanuvchiga - fayl egasiga uning atributlarini o'zgartirishga
imkon beradi. Atributlarni belgilash uchun sakkizli yoki ramziy
yozuvlardan foydalanishingiz mumkin. Masalan, biz faylni
bajariladigan qilib qo'yishimiz kerak edi, buning uchun biz sudo
chmod + x [file] buyrug'idan foydalanishimiz yoki chmod 777 -cR /
home / somefolder buyrug'ini ishga tushirish orqali butun papkaga va
barcha fayllarga huquqlarni o'rnatishingiz mumkin. mazmuni (switch
-R - rekursiv), -cR parametrlari kombinatsiyasidan foydalanishingiz
mumkin va ishlatmaysiz, -c tugmasi konsolga ma'lumot chiqaradi,
shunda huquqlar aniq o'zgartirilganligiga ishonch hosil qilishingiz
mumkin.
chown [options] [file] - ushbu buyruqni superuser sifatida ishlatish
fayl egasini yoki egalari guruhini o'zgartiradi.
aniq - terminal oynasini tozalash.
cmp [parametrlar] [fayl1] [fayl2] - buyruq ikkita faylni baytli
taqqoslash uchun yordam dasturini ishga tushiradi.
fdformat [options] [device] - past darajadagi floppi formatlash.
topmoq [yo'l] [parametrlar] - belgilangan parametrlarga mos
keladigan fayllarni qidirish buyrug'i.
fmt [options] [file] - oddiy matnni qayta ishlash uchun yordamchi
dastur. ozod [parametrlar] - mavjud bo'lgan bepul RAM haqida
ma'lumotni namoyish etadi.
termoyadroviy [options] [file] - Ushbu buyruq ushbu fayl yordamida
barcha jarayonlarni aks ettiradi.
gnome-terminal - Gnome muhitida ishlaydigan terminal yaratadi
guruhlar [options] - foydalanuvchi a'zo bo'lgan guruhlarni namoyish
etadi.
gunzip [fayl] - gzip yordam dasturi yordamida siqilgan fayllarni
dekompressiyasi.
gzip [options] [file] - arxivlash uchun yordamchi dastur. .GZ
kengaytmasi bilan arxiv fayllarini yaratadi.
to'xtatish [imkoniyatlari] - kompyuterni o'chirish. yordam bering
[parametrlar] - nomidan ko'rinib turibdiki, ushbu buyruq qobiq
o'rnatilgan buyruqlar uchun yordam tizimini namoyish qilish uchun
javobgardir. Agar qo'shimcha parametrlarsiz kiritilgan bo'lsa,
foydalanuvchi barcha o'rnatilgan buyruqlarning to'liq ro'yxatini
ko'radi.
tarix [parametrlar] - bajarilgan buyruqlar ro'yxati.
id [parametrlar] [foydalanuvchi] - buyruqda joriy foydalanuvchi
identifikatori va u tegishli bo'lgan guruh ko'rsatiladi.
ma'lumot - insonga onlayn qo'llanma alternativasining chiqishi.
ish joylari - Bu buyruq fonda ishlaydigan jarayonlarni ko'rsatadi.
o'ldirmoq [parametrlar] [PID] - buyruq ma'lum bir jarayonga tugatish
signalini yuboradi. U muzlatilgan dasturni tugatish uchun ishlatilishi
mumkin.
Xulosa
Menga berilgan Linux operatsion sistemasining “Linux komandalari” mavzusi
Haqida qilgan mustaqil ishimdan shuni xulosa qildimki: LINUX OS buyruqlar
satrida ishni boshlashi mumkin. Bunda dastlab toza ekran chiqib, foydalanuvchi
nomi va maxfiy so'z kiri- tilishini kutadi. LINUX bu tipda o'rnatilganida faqat
buyruqlar qatoridan foydalanib barcha amallami bajarish mumkin. Odatda,
bunday foydalanuvchilar grafik tizimdan umuman foydalanishmaydi.
Odatda, foydalanuvchilar grafik interfeysdan foydalanishadi va LINUX ni ham
avtomatik ravishda grafik muhitiga kiradigan qilib o'matishadi. Buyruqlar
satridan foydalanishadi