ग्राहक संरक्षण कायदा २०१९ बद्दल सर्व














Table of Contents [hide]
ग्राहक कोण आहे ?
ग्राहक संरक्षण कायदा, २०१९ अंतर्गत ग्राहकांच्या हककांची हमी
ग्राहक वििाद वििारण एजन्सी
अन्यायकारक करार म्हणजे काय?
कवमशिचे आर्थिक आवण प्रादे वशक अविकार क्षेत्र
ग्राहकाला आयोर्ामध्ये आपले प्रकरण मांडण्यासाठी िवकलाची र्रज आहे का?
ग्राहक न्यायालयात तक्रार कशी दाखल करािी?
ग्राहकाला त्याच्या तक्रारीमध्ये कोणते तपशील द्यािे लार्तील?
ग्राहक ग्राहक आयोर्ाच्या आदे शािे समािािी िसल्यास काय होईल?
ग्राहकांची तक्रार दाखल करण्यासाठी फी भरािी लार्ेल
ग्राहक कायद्यांतर्गत वदशाभूल करणाऱ्या जावहरातींसाठी काय दं ड आहे ?
ग्राहक न्यायालय विरुद्ध RERA
घर खरे दीदार आवण NCLT
िारं िार विचारले जाणारे प्रश्ि
तंत्रज्ञािािर मोठ्या प्रमाणािर अिलंबूि असलेल्या इकोवसस्टममध्ये उत्पादिे आवण सेिांचे
माकेटटर्, विक्री आवण वितरण करण्याच्या पद्धतीमध्ये उल्लेखिीय बदल होत असतािा,
भारतािे २०१९ मध्ये प्रर्त आिृत्ती सुरू करण्यासाठी आपला तीि दशकांचा जुिा ग्राहक
संरक्षण कायदा रद्द केला. ग्राहक संरक्षण सुरू केल्यािे कायदा, 2019, कायद्याची आिीची
आिृत्ती, ग्राहक संरक्षण कायदा, १९८६ रद्द करण्यात आला आहे . मार्ील कायद्यातील काही
तरतुदी कायम ठे ितािा, २०१९ च्या कायद्यािे ििीि तरतुदी आणल्या ज्या ग्राहकांिा अविक
चांर्ले संरक्षण दे ण्यासाठी विद्यमाि वियम कडक करतात. ग्राहक संरक्षण कायदा, २०१९
अंतर्गत ििीि तरतुदींमध्ये हे समाविष्ट आहे : ई-कॉमसगचा समािेश, िे ट विक्री केंद्रीय ग्राहक
संरक्षण प्राविकरणाची स्िापिा (सीसीपीए) वदशाभूल करणाऱ्या जावहरातीसाठी कठोर वियम
*उत्पादि दावयत्िासाठी कडक वियम आर्थिक अविकार क्षेत्रातील बदल वििादाचे विराकरण
करण्यात अविक सुलभता *अिुवचत व्यापार पद्धतीच्या कलमामध्ये भर घालणे *अन्यायकारक
करार *मध्यस्िीद्वारे पयायी वििाद विराकरण या लेखात स्पष्ट केलेले ग्राहक संरक्षण
कायद्यातील महत्त्िपूणग तरतुदी आहे त आवण कायदा घरातील खरे दीदारांसह ग्राहकांच्या वहताचे
रक्षण कसे करते .
ग्राहक कोण आहे ?
2019 च्या कायद्याचे कलम 2 (7) स्पष्ट करते की कायद्याच्या दृष्टीिे ग्राहक कोण आहे .
“एखादी व्यकती जी कोणत्याही िस्तू टकिा सेिा विचारात घेते, ज्याचे पैसे वदले र्ेले आहे त
टकिा आश्िासि वदले र्ेले आहे टकिा अंशतः पैसे वदले र्ेले आहे त आवण अंशतः िचि वदले
आहे , टकिा कोणत्याही अंतर्गत स्िवर्त पेमेंट वसस्टममध्ये िापरकत्याचा समािेश आहे
ज्यामध्ये अशा िस्तू टकिा सेिांचे लाभािी मं जूर आहे त. अविवियमािुसार, "कोणतीही िस्तू
खरे दी करते" आवण "कोणत्याही सेिा घेतो टकिा घेतो" या अवभव्यकतीमध्ये इलेकरॉविक
माध्यमांद्वारे टकिा टे वलशॉटपर् टकिा िे ट विक्री टकिा बहु-स्तरीय माकेटटर्द्वारे ऑफलाइि टकिा
ऑिलाइि व्यिहार समाविष्ट आहे त. जे लोक ग्राहक होण्यास पात्र िाहीत अशा लोकांची
व्याख्या दे खील या कायद्यािे केली आहे . यात समाविष्ट आहे : *जे लोक वििामूल्य िस्तू
वमळितात *जे लोक वििामूल्य सेिा घेतात *जे लोक पुिर्थिक्रीसाठी टकिा कोणत्याही
व्यािसावयक हे तूसाठी िस्तू वमळितात *जे लोक कोणत्याही व्यािसावयक हे तंस
ू ाठी सेिा घेतात
*जे लोक करारािुसार सेिांचा लाभ घेतात सेिेचे
ग्राहक संरक्षण कायदा, 2019 अंतर्वत ग्राहकांच्या हककांची हमी
अविवियमािुसार ग्राहकांिा खालील सहा ग्राहक अविकार आहे त:






सुरवक्षततेचा अविकार
मावहती दे ण्याचा अविकार
वििडण्याचा अविकार
ऐकण्याचा अविकार
वििारण करण्याचा अविकार
ग्राहक जार्ृतीचा अविकार
ग्राहक वर्र्ाद विर्ारण एजन्सी
2019 च्या कायद्याअंतर्गत ग्राहकांिा वरफाइल दे ण्यासाठी तीि स्तरीय प्रणाली आहे : *वजल्हा
ग्राहक वििाद वििारण आयोर् टकिा DCDRCs (वजल्हा आयोर्) *राज्य ग्राहक वििाद
वििारण आयोर् टकिा SCDRCs (राज्य आयोर्) * href =
"https://housing.com/news/ncdrc-national-consumer-disputes-redressal-
commission/" target = "_ blank" rel = "noopener noreferrer"> राष्रीय ग्राहक वििाद
वििारण आयोर् टकिा NCDRC (राष्रीय आयोर्)
अन्यायकारक करार म्हणजे काय?
2019 च्या कायद्यािे अिुवचत कराराची संकल्पिा दे खील सादर केली आहे आवण कलम 2
(46) मध्ये त्याची व्याख्या केली आहे . अन्यायकारक करार म्हणजे ज्याच्या अटींमुळे
कायद्यांतर्गत ग्राहक हककांमध्ये लक्षणीय बदल होतो. या अटींमध्ये हे समाविष्ट असू शकते:
*कराराच्या अंतर्गत दावयत्िांची कायगक्षमता सुलभ करण्यासाठी ग्राहकाकडू ि जास्त सुरक्षा
ठे िींची आिश्यकता *अशा उल्लंघिामुळे झालेल्या िुकसािीच्या प्रमाणात िसलेल्या ग्राहकािर
कराराच्या उल्लंघिासाठी दं ड आकारणे * लार्ू दंडासह लिकर कजाची परतफेड स्िीकारा
*पक्षकारांपैकी एकाला कोणत्याही िाजिी कारणावशिाय टकिा एकतफीपणे करार संपुष्टात
आणण्याची परिािर्ी देणे *एका पक्षाला ग्राहकाच्या हािीसाठी आवण त्याच्या संमतीवशिाय
करार सोपिण्याचा अविकार देणे *अिास्ति अट, बंिि लादणे टकिा त्याला र्ैरसोयीच्या
स्स्ितीत ठे िणाऱ्या ग्राहकािर शुल्क आकारणे
कवमशिचे आर्थिक आवण रादादे वशक अवाकार क्षे र
2019 च्या अविवियमािुसार, ग्राहक वििाद वििारण कवमशि (CDRCs) वजल्हा, राज्य आवण
राष्रीय स्तरािर स्िावपत केले जातील जेिे ग्राहक कोणत्याही चुकीच्या विरूद्ध आराम वमळिू
शकतात. तीि स्तरीय व्यिस्िा असल्यािे कायदा कवमशिच्या कायगक्षेत्राचे विभाजि
करण्यासाठी आर्थिक यंत्रणा स्िापि केली. वजल्हास्तरीय कवमशिमध्ये, ग्राहक एक कोटी
रुपयांपयंतच्या तक्रारी दाखल करू शकतो. राज्य -स्तरीय कवमशिमध्ये, ग्राहक तक्रार दाखल
करू शकतो जेिे मूल्य 1 कोटी ते 10 कोटी रुपयांच्या दरम्याि आहे . राष्र-स्तरीय कवमशिमध्ये,
ग्राहक तक्रार दाखल करू शकतो जेिे मूल्य 10 कोटींपेक्षा जास्त आहे . ये िे लक्षात घ्या की
अन्यायकारक करारावर्रूद्ध तक्रारी फकत राज्य आवण राष्ट्रीय आयोर्ांकडे दाखल
केल्या जाऊ शकतात. हे दे खील लक्षात घ्या की वजल्हा CDRC कडील अपील राज्य CDRC
द्वारे ऐकले जातील तर राज्य CDRC कडील अपील राष्रीय CDRC द्वारे ऐकले जातील. अंवतम
अपील सिोच्च न्यायालयात (SC) समोर असेल. तसेच, 2019 कायदा ग्राहकाला तो राहतो
टकिा काम करतो तेिे तक्रार दाखल करण्याचे स्िातंत्र्य दे तो. आिीच्या कायद्यािे ग्राहकांिा
तक्रार दाखल करण्याची परिािर्ी वदली वजिे विरुद्ध पक्षािे आपला व्यिसाय केला टकिा
राहतो.
तक्रार दाखल करण्याची मुदत वकती आहे ?
कायद्यािुसार, ज्या तारखेला कारिाईचे कारण उद्भिले त्या तारखेपासूि दोि िर्षांच्या आत
तक्रार दाखल करािी लार्ते. याचा अिग असा होतो की सेिेतील कमतरता टकिा िस्तूंमध्ये दोर्ष
विमाण झाला/सापडला त्या वदिसापासूि दोि िर्षे. याला तक्रार दाखल करण्यासाठी मयादा
कालाििी असेही म्हणतात.
ग्राहकाला आयोर्ामध्ये आपले रादकरण मांडण्यासाठी र्वकलाची र्रज आहे का?
ग्राहक कवमशि असल्यािे अिग-न्यावयक संस्िा आहे त, ज्यांिा त्िवरत आराम दे ण्यासाठी स्िापि
करण्यात आले आहे , ग्राहकाला िवकलाचा समािेश करण्याची आिश्यकता िाही. तो स्ितःहूि
तक्रारी दाखल करण्यास आवण सुिािणीदरम्याि स्ितःचे प्रवतविवित्ि करण्यास मोकळा आहे .
असे म्हटले आहे की, एखादा ग्राहक जर इच्छा असेल तर कायदे शीर सल्लार्ाराच्या सेिा
घेण्यास मोकळा आहे .
ग्राहक न्यायालयात तक्रार कशी दाखल करार्ी?
ग्राहकािे ऑफलाइि टकिा ऑिलाईि पद्धतीिे लेखी तक्रार िोंदिािी. तक्रार ऑिलाईि दाखल
करण्यासाठी, ग्राहक www.edaakhil.nic.in ला भेट दे ऊ शकतो. तक्रारदार व्यकतीद्वारे टकिा
त्याच्या एजंटद्वारे तक्रार दे खील सादर केली जाऊ शकते. हे कोटग फीसह िोंदणीकृत पोस्टािे
दे खील पाठिता येते. सािारणपणे , तक्रारीच्या तीि प्रती जमा कराव्या लार्तात.
ग्राहकाला त्याच्या तक्रारीमध्ये कोणते तपशील द्यार्े लार्तील?
त्याच्या तक्रारीमध्ये, एका ग्राहकाला िमूद करािे लार्ेल: *त्याचे िाि, िणग ि आवण पत्ता *ज्या
पक्षाविरुद्ध तक्रार दाखल केली जात आहे त्याचे िाि, िणग ि आवण पत्ता *तक्रारीशी संबंवित
िेळ, वठकाण आवण इतर तथ्ये *दस्तऐिज समिगि दे ण्यासाठी आरोप
ग्राहक ग्राहक आयोर्ाच्या आदे शािे समााािी िसल्यास काय होईल?
ग्राहक, जे आयोर्ाच्या आदे शािे समािािी िाहीत, ते त्यांच्या आदे शाविरूद्ध अपील करू
शकतात आदे शाच्या तारखेपासूि 30 वदिसांच्या कालाििीत उच्च कवमशि. सिोच्च ग्राहक
न्यायालयाच्या विणगयािे समािािी िसलेले ग्राहक राष्रीय आयोर्ाच्या आदे शाच्या 45
वदिसांच्या आत सिोच्च न्यायालयात जाऊ शकतात.
ग्राहकांची तक्रार दाखल करण्यासाठी फी भरार्ी लार्ेल
तक्रारीिर कायगिाही करण्यासाठी ग्राहकांिा वकमाि शुल्क भरािे लार्ते. संबंवित विचारांिर
अिलंबूि शुल्क बदलते.
उत्पादि सेर्ांचे कवमशि/मूल्य
फी
वजल्हा आयोर्
5 लाख रुपयांपयंत
काहीही िाही
5 लाख रुपयांपासूि ते 10 लाख रुपयांपयंत
200 रु
10 लाखांपासूि ते 20 लाखांपयंत
400 रु
20 लाखांपासूि ते 50 लाखांपयंत
1,000 रु
50 लाखांपासूि ते 1 कोटी रुपयांपयंत
2,000 रु
राज्य आयोर्
1 कोटी ते 2 कोटी रुपये
2,500 रु
2 कोटी रुपयांिरूि 4 कोटी रुपये
रु 3,000
4 कोटी रुपयांिरूि 6 कोटी रुपये
4,000 रु
6 कोटी रुपयांपासूि ते 8 कोटी रुपयांपयंत
5,000 रु
8 कोटी रुपयांपासूि ते 10 कोटी रुपयांपयंत
6,000 रु
राष्ट्रीय आयोर्
10 कोटींपेक्षा जास्त
7,500 रु
शुल्क वडमांड ड्राफ्ट म्हणूि टकिा राज्य आयोर्ाच्या रवजस्रारच्या बाजूिे काढलेल्या क्रॉस
पोस्टल ऑडग रद्वारे भरािे लार्ते. जर पक्षांिी ग्राहक मं चाच्या मदतीिे मध्यस्िीद्वारे िाद
वमटिण्याचा विणगय घेतला तर त्यांच्याकडू ि कोणतेही शुल्क आकारले जाणार िाही.
ग्राहक कायद्यांतर्वत वदशाभूल करणाऱ्या जावहरातींसाठी काय दं ड आहे ?
केंद्रीय ग्राहक संरक्षण प्राविकरण (CCPA), जे ग्राहकांच्या हककांिा प्रोत्साहि, संरक्षण आवण
अंमलबजािणी करण्यासाठी कायद्याच्या अंतर्गत सिोच्च संस्िा म्हणूि स्िावपत केले र्ेले आहे ,
विमाता टकिा 10 लाख रुपयांपयंतच्या अिुमोदकाला दं ड आवण कारािास होऊ शकतो. खोट्या
टकिा वदशाभूल करणाऱ्या जावहरातीसाठी दोि िर्षांपयंत. दं ड 50 लाख रुपयांपयंत िाढू शकतो
आवण त्यािंतरच्या र्ुन््ांच्या बाबतीत पाच िर्षांपयंत कारािास होऊ शकतो.
ग्राहक न्यायालये आवण घर खरे दी करणारे
ग्राहक न्यायालय वर्रुद्ध RERA
स्िािर मालमत्ता (वियमि आवण विकास) अविवियम, 2016 अंतर्गत राज्य स्िािर मालमत्ता
वियामक प्राविकरणांच्या स्िापिेमुळे, घर विकत घेणाऱ्यांकडे आता विकासकांशी कोणत्याही
समस्यांच्या बाबतीत संपकग सािण्यासाठी एक विवशष्ट मं च आहे . तिावप, याचा अिग असा िाही
की घर खरे दीदार ग्राहक न्यायालयात मदत मार्ण्यासाठी जाऊ शकत िाहीत. याचे कारण असे
की 2019 च्या कायद्यामध्ये विकसकांिा "उत्पादि विक्रेते" च्या व्याख्येत समाविष्ट केले र्ेले
आहे ज्यांिा वडफॉल्टिर ग्राहक न्यायालयात िेले जाऊ शकते. उत्पादि विक्रेत्यामध्ये अशी
व्यकती समाविष्ट असते जी बांिलेल्या घरांच्या विक्रीमध्ये टकिा घरे टकिा सदविका बांिण्यात
र्ुंतलेली असते. 2020 मध्ये, वदल्लीस्स्ित इम्पेवरया स्रकचसगविरोिात अिेक तक्रारींचे मिोरं जि
करतािा SC िे याचा पुिरुच्चार केला. “घोवर्षत केलेल्या कायद्याच्या बळािर, रे रा कायद्याचे
कलम 79 कोणत्याही प्रकारे ग्राहक संरक्षण कायद्याच्या तरतुदींिुसार (ग्राहक) आयोर् टकिा
फोरमला कोणत्याही तक्रारीची दखल घेण्यास प्रवतबंि करत िाही. संसदीय हे तू स्पष्ट आहे की,
सीपी कायद्याअंतर्गत योग्य कायगिाही सुरू करायची असेल टकिा आरईआरए कायद्याअंतर्गत
अजग दाखल करायचा असेल तर त्याला वििड टकिा वििेक दे ण्यात येतो. RERA िे एखाद्या
व्यकतीला अशी कोणतीही तक्रार मार्े घेण्यास िैिाविकरीत्या सकती केली िाही टकिा RERA
कायद्यातील तरतुदींमुळे RERA कायद्यांतर्गत अशा प्रलंवबत कायगिाही अविकाऱ्यांिा
हस्तांतवरत करण्यासाठी कोणतीही यंत्रणा तयार केली िाही. तिावप, घर खरे दीदारांिी हे लक्षात
घेतले पावहजे की वरअल इस्टे ट कायद्याच्या कलम 79 मध्ये वदिाणी न्यायालये िाहीत असे प्रदाि
करते RERA अंतर्गत ज्या बाबींिर विणग य घ्यायचा आहे त्यांचे अविकार क्षेत्र आहे . याचा अिग
घर खरे दीदार ग्राहक न्यायालयात जाण्यास मोकळे असतािा, ते वबल्डरविरोिात वदिाणी खटला
दाखल करू शकतात. हे दे खील पहा: RERA वर्रुद्ध NCDRC: घर खरे दीदारांिा कोण
अवाक चांर्ले संरक्षण दे ईल?
घर खरे दीदार आवण NCLT
यामुळे आम्हाला प्रश्ि देखील येतो की, घर खरे दीदार वबल्डरविरुद्ध वदिाळखोरीची कारिाई
सुरू करण्यासाठी वदिाळखोरी न्यायाविकरणाकडे जाऊ शकतात का? उत्तर आहे की जर त्यांिी
काही अटी पूणग केल्या तर ते करू शकतात. ऑर्स्ट 2019 मध्ये सिोच्च न्यायालयािे
वदिाळखोरी आवण वदिाळखोरी संवहतामध्ये केलेली सुिारणा कायम ठे िल्यािंतर हे शकय झाले
जे खरे दीदारांिा आर्थिक पतिारकाचा दजा दे ते. तिावप, जािेिारी 2021 मध्ये मं जूर झालेल्या
दुसरयाssss आदे शात, SC िे असेही जोडले आहे की, र्ृहविमाण प्रकल्पातील एकूण
खरे दीदारांपैकी वकमाि 10 टकके खरे दीदारांिा आरं भ करणे आिश्यक आहे . rel = "noopener
noreferrer"> वदिाळखोरी आवण वदिाळखोरी संवहता (IBC), 2020 अन्िये वडफॉल्ट
विकासकाविरुद्ध वदिाळखोरीची कायगिाही. सुिारणांमध्ये असे आदे श दे ण्यात आले होते की
वकमाि १०० घर खरे दीदारांिी एकत्र येऊि िॅशिल कंपिी लॉ वरब्युिलमध्ये वदिाळखोरी अजग
दाखल करािा ( एिसीएलटी) वडफॉल्ट विकासकाविरुद्ध. "जर एका आर्थिक िाटचालीसाठी,
एक आर्थिक िाटचालदार म्हणूि, अजग हलिण्याची परिािर्ी असेल, तर इतर सिग
िाटपकत्यांचे वहत िोकयात येऊ शकते. त्यापैकी काही RERA अंतर्गत प्राविकरणाशी संपकग
सािू शकतात. इतर, त्याऐिजी, वरसॉटग चा अिलंब करू शकतात. ग्राहक संरक्षण
कायद्याअंतर्गत फोरा, वदिाणी खटल्याचा उपाय, यात शंका िाही, िाकारले जात िाही, "एससीिे
465-पािांच्या आदे शात म्हटले आहे की वदिाळखोरी संवहतामध्ये केलेल्या सुिारणांची
घटिात्मक िैिता कायम ठे िली आहे . हे दे खील पहा: ग्राहक न्यायालय, RERA ककर्ा
NCLT: घर खरे दीदार या सर्व मंचांर्र एकाच र्ेळी संपकव सााू शकतो का?
र्ारं र्ार वर्चारले जाणारे रादश्ि
ग्राहक संरक्षण कायदा, 2019 काी लार्ू झाला?
ग्राहक संरक्षण कायदा, 2019, 9 ऑर्स्ट, 2019 रोजी अविसूवचत करण्यात आला. तिावप, तो
20 जुलै 2020 रोजी अंमलात आला.
ग्राहकांची तक्रार मध्यस्िीद्वारे सोडर्ता ये ते का?
तक्रारीच्या कोणत्याही टप्पप्पयािर पक्ष मध्यस्िीद्वारे तोडर्ा काढू शकतात.
एखादी व्यकती व्यापारी हे तूिे र्स्तू खरे दी करते ककर्ा सेर्ा घेते ती ग्राहक न्यायालयात
तक्रार करू शकते का?
व्यिसाय खरे दीसाठी टकिा भाड्यािे दे णाऱ्या सेिा ग्राहक लोक न्यायालयात तक्रार करू शकत
िाहीत.