O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
J. Qulmuxamedov, A.Muхitdinov, S. Mirshaxo‘jayev
AVTOMOBILLAR
TUZILISHI
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
tomonidan 0.51.05.00 – Yer usti transport tizimlari va ularning
ekspluatatsiyasi kasbi bo‘yicha ta’lim olayotgan o‘quvchilar uchun
o‘quv qo‘llanma sifatida nashrga ruxsat etilgan
“Excellent Polygraphy”
Toshkent – 2021
UO'K 629.33(075.8)
KBK 31.2ya73
M 93
Аvtomobillar tuzilishi [Matn] : o’quv qo’llanma /
J. Qulmuhamedov, A.Muxitdinov, S. Mirshaxo‘jayev.
-Toshkent: “Excellent Polygraphy”, 2021.- 160 b.
O‘quv qo‘llanmada О‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan va
transport xizmatlarida keng tarqalgan avtomobillar va ixtisoslashtirilgan transport vositalarining agregat va tizimlarining vazifasi,
tuzilishi va ishlash prinsipi hamda ularga servis xizmat ko‘rsatishning vazifasi va tuzilmasi keltirilgan. Ma’lumotlar, mohiyatlar va
materiallar yozilishi professional ta’lim tizimi uchun mutaxassislik
fanini oson qabul bо‘ladigan matnda bо‘lishiga alohida e’tibor
qaratildi.
O‘quv qo‘llanma 3.51.05.01 – Avtomobillarni ta’mirlash
chilangari ta’lim yо‘nalishining Malaka talablari asosida yozilgan
hamda darslik "Avtomobil tuzilishi” fani bо‘lgan barcha ta’lim
yо‘nalishlari uchun ham tavsiya qilinadi.
O‘quv qo‘llanmadan professional ta’lim tizimi о‘quvchilari,
pedagoglari hamda avtomobilsozlik va avtomobil transporti korxonalari muhandislari, texnik xodimlari foydalanishlari mumkin.
Taqrizchilar:
O‘zbekiston Respublikasi Transport vazirligi “O‘zavtotransxizmat” ilmiy ishlab chiqarish markazi bosh direktor
o‘rinbosari, t.f.n. SH.I.Erbekov
Toshkent davlat transport universiteti Intellektual transport
tizimlari kafedrasi dotsenti, Texnika fanlari nomzodi R.S.Xikmatov
ISBN – 978-9943-7821-2-9
© “Excellent Polygraphy”, 2021
SО‘Z BOSHI
О‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror о‘sishi va sur’atlarini
ta’minlashda hom ashyo ishlab chiqarishdan raqobatbardosh
tayyor sanoat mollarini ishlab chiqarish hajmini oshirish siyosati
oqilona yо‘l ekanligini isbotladi.
Jamiyatimizning rivojlanish jadalligini ta’minlashda yuqori
malakali kadrlar alohida о‘ringa ega. О‘zbekistonda ta’lim
islohatlarining ilg‘orligi zamon talab kadrlarga oshayotgan
talablarga mos bо‘lishi zarur. Kadrlarimizning xalqaro
maydonga chiqishi va nufuzli e’tiborga sazovor bо‘lishiga
yо‘naltirilgan О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil
6-sentabrdagi “Professional ta’lim tizimini yanada takomillashtirishga doir qо‘shimcha chora-tadbirlar tо‘g‘risida” Farmonini ta’limdagi yangi islohot deb tushunish kerak. Ushbu o‘quv
qo‘llanma Qaror talablarini bajarishga qaratilgan tadbir maqsadida yaratildi.
Iqtisodiyot rivojlanishida avtotransportning va yо‘l kommunikatsiyalarining ahamiyati katta. Shuning uchun ichki bozorimizni ta’minlab chet elga eksportbop avtomobil ishlab
chiqarish sanoati ustivor tarmoqlar qatoriga kiritilgan. Ustuvor
tarmoq kadrlarini mutaxassislik bilimlari bilan bir qatorda chet
tilini yuqori saviyada egallashlari alohida talab etiladi.
Shuning uchun, avtosanoat korxonalari uchun zamonaviy
konstruksiya va texnologiya yaratuvchi, transport xizmatini
tashkil etuvchi va undan samarali foydalanuvchi mutaxassislarni
tayyorlashda ta’lim muassasalarining mas’uliyati yuqori.
Zamonaviy bozorda xilma-xil vazifalari, texnik tavsiflari,
narxlari va hokazo bilan katta farq qiladigan avtomobillar
3
modellarini uchratish mumkin. Bunday holatning asosiy sabablaridan – bozordagi kuchli raqobat.
O‘quv qo‘llanmada О‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan
va transport xizmatlarida keng tarqalgan avtomobillar va
ixtisoslashtirilgan transport vositalarining agregat va tizimlarining vazifasi, tuzilishi va ishlash prinsipi ikki tilda uzviy
keltirilgan. Ma’lumotlar, mohiyatlar va materiallar yozilishi
bakalavr uchun mutaxassislik fanini va ingliz tilini oson qabul
bо‘ladigan matnda bо‘lishiga alohida e’tibor qaratildi.
O‘quv qo‘llanma mualliflarning uzoq yillar mobaynida
Toshkent Transport Universiteti hamda Toshkent avtomobil va
yо‘llar texnikumida uslubiy va ilmiy faoliyatlari natijalari va
zamonaviy avtomobillardagi konstruktiv yangiliklarni hisobga
olgan holda yozildi.
O‘quv qo‘llanma 0.51.05.00 – “Yer usti transport tizimlari
va ularning ekspluatatsiyasi” ta’lim yо‘nalishida о‘qiladigan “B
va C toifadagi avtotransport vositalarining tuzilishi va ularga
servis xizmat ko‘rsatish” fanning о‘quv-uslubiy majmuasi tarkibiga kiradi.
4
I BOB. UMUMIY MA’LUMOTLAR
1.1. TRANSPORT VOSITALARINING TASNIFI
Turli xildagi avtomobillar, tirkamalar va yarim tirkamalar
transport vositalarini tashkil etadi.
Avtomobil - о‘zi harakatlanuvchi (autos-grekcha о‘zi,
mobilis-lotincha harakatlanuvchi) degan ma’noni bildiradi.
Avtomobil - mustaqil energiya manbaiga ega bо‘lgan,
quruqlikda relssiz yо‘llarda yuk va odamlarni tashishga yoki
unga о‘rnatilgan qurilmalar yordamida maxsus ishlarni
bajarishga mо‘ljallangan kamfortabellik va xavfsizlikka ega
bо‘lgan g‘ildirakli mashinadir.
Vazifasiga kо‘ra avtomobillar transport, maxsus va poyga
avtomobillariga bо‘linadi.
Transport avtomobillariga passajir, yuk va yuk-passajir
avtomobillari kiradi.
Maxsus avtomobillar ma’lum ishlarni bajarishga mо‘ljallangan mexanizm, asbob va uskunalar bilan jihozlangan bо‘ladi.
Bularga sanitariya, о‘t о‘chirish, kо‘cha supirish, yuk ortish
avtomobillari kiradi.
Poyga avtomobillari sport avtomobillari bо‘lib, avtomobilsport poygasida qatnashishga mо‘ljallangan.
Yuk avtomobillari yuk tashish uchun xizmat qiladi.
Passajir avtomobillari yо‘lovchilarni tashish uchun
mо‘ljallangan bо‘lib, ular ikkiga bо‘linadi: yengil avtomobillar
va avtobuslar. О‘rindiqlar soni haydovchi о‘rindig‘i bilan birga
8 tagacha bо‘lsa yengil avtomobil, 8 tadan ortiq bо‘lsa avtobus
deb ataladi.
5
Bortlari ochiladigan universal kuzovli avtomobillarda
xilma-xil yuklar tashiladi. Sochiluvchan yuklar о‘zi ag‘daradigan
(samosval) avtomobillarda, suyuqliklar sisternali avtomobillarda,
oziq-ovqatlar refrejerator-furgonlarda tashiladi. Bu avtomobillar
ixtisoslashtirilgan avtomobillar deyiladi.
Har xil yо‘llardan harakatlanish imkoniyatlariga qarab
oddiy va о‘tag‘on avtomobillar bо‘ladi:
1. Avtomobil qatnovga moslashtirilgan qattiq qoplamali
yо‘llarda harakatlanuvchi yetakchi g‘ildiraklar bitta о‘qda
bо‘lgan avtomobillar oddiy avtomobillar deyiladi.
2. Yomon va moslashtirilmagan yо‘llarda harakatlanuvchi
ikkita va undan kо‘p о‘qi yetakchi bо‘lgan avtomobillar
о‘tag‘on avtomobillar deyiladi.
Avtomobilga ikki va undan ortiq harakat vositalarini
(tirkama va yarim tirkamalar, 1.1-rasm) ulanishidan tashkil
etilgan avtoulov - avtopoyezd deb ataladi.
1.1-rasm Tirkamalar turlari: a - bir о‘qli tirkama; b-ikki о‘qli
tirkama; v-yoyma-tirkama; g-yarim tirkama.
6
Avtopoyezdlarning qо‘llanilishi ish unumdorligini oshiradi
va yuk tashish narxini kamaytiradi.
Avtomobil zavodida bir xil agregat va mexanizmlardan turli
avtomobillar ishlab chiqarilsa, ulardan biri odatda eng kо‘p
chiqarilayotgan avtomobil modeli asosiy deb qabul qilinadi.
Asosiy model konstruksiyasidan qisman farq qiluvchi
avtomobil-modifikatsiya deb ataladi.Avtomobillarni klassifikatsiyalash va belgilash uslublari milliy, mintaqaviy, xalqaro
bо‘ladi. Yevropada yengil avtomobillar gabarit о‘lchamlariga
qarab klassifikatsiyalanadi.
Gabarit о‘ lchami, sm
Klassi
Uzunligi
Baza
Eni
Balandligi
A
V
S
D
E
F
do
365
215245
145160
135148
360380
235250
155165
135148
380440
240270
167174
133144
430470
250270
167177
136143
430470
250270
167177
136143
470510
270300
180190
140150
Minivan
450-480
270-300
175-190
165-180
Birlashgan millatlar tashkilotining Yevropa iqtisodiy
komiteti ishlab chiqqan Qoidalarga muvofiq yо‘l transport
vositalarining barcha turlari qamrab olgan quyidagi klassifikatsiyalash tizimi joriy qilingan:
Turi
Tur
xili
Transport
vositasi
Tо‘liq
massasi
L
L1,
L2
Ikki va uch
g‘ildirakli
Meyorlanmaydi
7
Dvigatel ish
hajmi
Izoh
50 sm3 va undan
kichik
Mototsikl,
motoroller
L3L5
M1
M
M2
M3
N1
N
N2
N3
O
O1
O2
O3
O4
Chegaralanmagan
4 g‘ildirakdan kam
bо‘lmagan
va 8 ta
Meyorlanm
yо‘lovchiaydi
gacha
tashishga
mо‘ljallangan
Yuqoridagi
dek, 8
5,0 gacha
о‘rindiqdan kо‘p
bо‘lgan
Yuqoridagi
dek, 8
5,0 dan
о‘rindiqkatta
dan kо‘p
bо‘lgan
4 g‘ildirak3,5 gacha
dan kam
bolmagan
va yuk
3,5 ... 12,0
tashishga
mо‘ljallan 12,0 katta
gan
Chegaralanmagan
Dvigateli
bо‘lmagan
transport
vositasi
Chegaralanmagan
0,75 gacha
0,75 ... 3,5
3,5 ... 10,0
10,0 katta
8
Yengil
avtomobillar
Avtobuslar
Avtobuslar,
shu jumladan
qо‘shaloqlilari
Yuk va
maxsus
avtomobillar
Yuk va
maxsus
avtomobillar
hamda
tayagachlar
Tirkama va
yarim
tirkamalar
Yevropada
Shimoliy
Amerikada
Xitoyda
A
M
Mini
compacter
-
Small cars
MultiPurpose
Vehicles
(MPV)
Captiva
Malibu
Epica
Lacetti
Cobalt
Nexia
Spark
Matiz
Modellar
Damas
“GM Uzbekiston” QK avtomobillarining turli yurtlarda
klassifatsiyalanishi
C
E
J
Sub- compact
cars
Midsize cars
intermediates
Midsize
SUV
Category A
Category B
Sport
Utility
Vehicles
(SUVs)
Mustaqil davlatlar hamdо‘stligi (MDH)da ishlab chiqarilayotgan avtomobillar tarmoq me’yori (ON-025270-66) bо‘yicha
harf va raqamlar bilan belgilanadi. Dastlabki harf belgisi avtomobil ishlab chiqargan zavodni, undan keyingi 5ta raqamlardan
dastlabki ikki raqam avtomobil klassini va turini, keyingi ikki
raqam avtomobil modelini, sо‘nggi beshinchi raqam avtomobil
modifikatsiyasining tartib raqamini bildiradi. MDX hududida
ishlab chiqilgan avtomobillar klassi quyidagicha raqamlanadi:
Yengil avtomobillar
Dvigatel
ning ish
hajmi, [l]
Raqamlanishi
Mikro
litrajli
Kichik litrajli
О‘rta litrajli
Katta litrajli
1,2 gacha
1,2-1,8
1,8-3,5
3,5 dan yuqori
11
21
31
41
9
Avtobuslar
Klassi
Uzunligi, [m]
Juda
kichik
Kichik
О‘rtacha
Katta
5 gacha
5-7,5
8-9,5
10,512
16,5 dan
uzun
22
32
42
52
62
Raqamlani
shi
Juda katta
Yuk avtomobillar
Raqamlanishi
Tо‘liq vazni, [t]
Bortli platforma
О‘rindiqli
tortqich
О‘zi ag‘daruvchi
Sisternalar
Furgon
Maxsus
1,2
gacha
13
1,2.. 2,02,0
8
23
33
814
43
1420
53
2040
63
40 dan
yuqori
73
14
24
34
44
54
64
74
15
16
17
19
25
26
27
29
35
36
37
39
45
46
47
49
55
56
57
59
65
66
67
69
75
76
77
79
Nazorat savollari
1. Vazifasiga kо‘ra avtomobillarning turlari.
2. Qanday passajir avtomobili avtobus deyiladi?
3. Qanday avtomobillar “ixtisoslashtirilgan” deyiladi?
Zavodda qanday avtomobil modeli bazaviy qilib olinadi?
1.2. AVTOMOBILNING UMUMIY TUZILISHI
Avtomobil – mustaqil energiya manbai bor, harakatlanadigan mashina. Avtomobil, asosan, yо‘lovchi yoki yuk tashishga
mо‘ljallangan bо‘ladi. Bu vazifalarni yengil, yuk avtomobillari
va avtobuslar bajaradi. Bunday avtomobillar umumiy foydalaniladigan avtomobillar deb yuritiladi. Aniq vazifani bajarishga
10
mо‘ljallangan avtomobillar maxsus avtomobillar deb ataladi.
Ularga tibbiy tez yordam, о‘t о‘chiruvchi, sport va boshqa
maxsus vazifali avtomobillar kiradi.
Avtomobil tuzilishi usluban uch qismga – dvigatel, shassi
va kuzovga bо‘linib о‘rganiladi.
Avtomobilni harakatlantiruvchi mexanik energiyani dvigatel sodir qiladi. Dvigatel issiqlik, elektr, shamol, quyosh yoki
yana boshqa turdagi energiyalarni mexanik energiyaga aylantirish uchun xizmat qiladi.
Kuzov haydovchini va tashiladigan yо‘lovchilarni, yukni
joylashtirilish uchun xizmat qiladi. Avtobus va yengil
avtomobillarda kuzovni salon deb ham yuritiladi. Salonda
haydovchi va yо‘lovchilar uchun sharoit yaratilgan. Yuk
avtomobillarining kuzovi, odatda, haydovchi uchun kabina va
yuk uchun alohida kuzovdan tashkil topgan bо‘ladi.
Shassi – dvigatel energiyasidan avtomobilni haraktlanishini
ta’minlaydigan qismlar majmuasidir. Shassi tarkibiga transmissiya, harakat boshqarmalari va yurish qismi kiradi.
Transmissiya dvigatel 1 (1.2-rasm) momentini yetakchi
g‘ildiraklarga uzatadi. Transmissiya tarkibiga ilashish muftasi 6,
uzatmalar qutisi 7, kardanli uzatma 8, asosiy uzatma 9 va
ichidagi differensial 10 va yarim о‘qlar 11 kiradi.
Boshqarmalar avtomobil harakat yо‘nalishini va tormozlanishini boshqarish uchun xizmat qiladilar. Boshqarmalarga rul
boshqarmasi va tormoz boshqarmasi kiradi.
Rul boshqarmasi avtomobil harakat yо‘nalishini boshqarishga xizmat qiladi. U rul mexanizmi va rul yuritmasiga bо‘linadi. Rul mexanizmi qismlari: rul chambaragi 15, rul mexanizmi
16. Rul yuritmasi qismlari: bо‘ylama va kо‘ndalang tortqi 17, rul
trapetsiyasi 18.
11
1.3. IXTISOSLASHTIRILGAN TRANSPORT
VOSITALARI
Yuk avtomobillarining umumiy vazifali va ixtisoslashtirilgan turlari bо‘ladi. Bort platformalilari umum vazifali yuk
12
avtomobili deb yuritiladi. Ular turli turdagi yuklarni tashish
mumkin. Ixtisoslashtirilgan avtomobillar ma’lum turdagi yuklarni tashishga mо‘ljallangan – ixtisoslashtirilgan. Ixtisoslashtirilgan avtomobillar vazifasiga kо‘ra quyidagi turlarga bо‘linadi:
Ixtisoslashtirilgan avtomobillar tushirish-yuklashni ta’minlovchi qurilmalar bilan ham jihozlanishi mumkin.
Avtomobil-samosval - о‘zi tushiruvchi platforma (kuzov)
bilan jihozlangan.
Avtomobil-furgon-yuklarni tashqi ta’sirdan himoya qiladi.
Bikr yopiq kuzov bilan jihozlangan.
Avtomobil-sisterna - suyuq, gazsimon va sochiluvchan
yuklarni tashiydi. Rezervuar va turli tо‘ldirish-tо‘kish
qurilmalari bilan jihozlangan.
О‘zi yuklovchi avtomobillar - yuklarni yuklash-tushirishga mо‘ljallangan mustaqil moslamalar bilan jihozlangan.
Uzun о‘lchamli yuklarni tashuvchilar-yog‘och-materiallari (lesa), quvur (truba) va sortli metallarni (metalli prokat)
tashishga moslashtirilgan.
Qurilish konstruksiyalarini tashuvchilar - bir xil nomli
temirbeton qurilish konstruksiyalarini (panel, ferma, plita, balka,
blok, santexkabina) tashishga moslashtirilgan.
Og‘ir vaznli yuklarni tashuvchilar bо‘linmaydigan
(ajratilmaydigan) yirik gabaritli, gabaritli emas va og‘ir vaznli
yuklarni tashishga moslashtirilgan. Ularga transformatorlar,
atom reaktorlari, turbinalar, turli qurilish va yо‘l yer qazuvchi
mashinalar va hokazolar kiradi.
Konteyner tashuvchilar avtomobil, temir yо‘l va dengiz
floti, universal konteynerlarini tashishga moslashtirilgan.
13
Ixtisoslashtirilgan avtomobillar umum vazifali avtomobillarga taqqosiy ravishda quyidagi afzalliklarga ega:
1. Tashishda yuklarni sifatini hamda miqdorini yuqori
darajada saqlanishligi.
2. Tushirish-yuklash jarayonini mexanizatsiyalashtirish
imkoniyati.
3. Spetsifik yuklarni tashish imkoniyati.
4. Idishga (tara) bо‘lgan xarajatni kamaytirilishi.
5. Yuklarni tashishda qо‘shimcha operatsiyalarni istisno
qilishligi.
6. Ba’zi bir yuklarni tashishda havfsizlikni oshirish va
sanitariya-gigiyena sharoitini yaxshilash (kimyoviy moddalar va
chang tarqatuvchi yuklar).
Hozirgi paytda yuklarni qariyb 75-80 foizi ixtisoslashtirilgan avtomobillarda tashilmoqda.
Nazorat savollari
1. Vazifasiga kо‘ra ITVning qanday turlari mavjud?
2. Qanday ITV “samosval” deyiladi?
3. Sisternalar yordamida qanday yuklar tashiladi?
4. Avtomobil furgon qanday yuklarni tashiydi?
Oddiy avtomobillarga nisbatan ITVlarning qanday
afzalliklari mavjud?
14
II BOB. DVIGATEL
2.1. AVTOMOBIL DVIGATELLARINING TASNIFI.
UMUMIY TUSHUNCHALAR VA ASOSIY
PARAMETRLAR
Yonilg‘i yonishidan hosil bо‘ladigan enеrgiyani mexanik
energiyaga aylantiradigan dvigatellar ikki xil bо‘ladi: ichki
yonuv va tashqi yonuv dvigatellari. Avtomobillarda ichki yonuv
dvigatellari (IYOD) keng tarqalgan.
Avtomobil IYODlari quyidagi belgilari bilan tasniflanadi:
1. Ishlatiladigan yonilg‘ining turiga kо‘ra:
a) yengil suyuq yonilg‘i (benzin, gazokondensat) bilan
ishlaydigan;
b) og‘ir suyuq yonilg‘i (gazoyl, solyarka) bilan ishlaydigan;
v) gazsimon yonilg‘i (tabiiy, sanoat va sintetik gazlar) bilan
ishlaydigan.
2. Yonuvchi aralashma hosil qilish usuliga kо‘ra:
a) silindrdan tashqarida yonuvchi aralashma hosil qiluvchi
(karbyuratorli, gazda ishlaydigan va purkash tizimli);
b) silindr ichkarisida aralashma hosil qiluvchi (dizel,
purkash tizimli).
3. Ish aralashmasining alangalanishi bо‘yicha:
a) majburan alangalanuvchi (elektr uchqunidan);
b) siqish natijasida alangalanuvchi (dizel, purkash tizimli).
4. Ish siklini amalga oshirish bо‘yicha:
a) tо‘rt taktli; b) ikki taktli.
5. Silindrlarning soni va joylashuviga kо‘ra:
a) bir va kо‘p silindrli;
15
b) bir qatorli (vertikal, burchak ostida, gorizontal joylashgan);
v) ikki qatorli (V- simon yoki bir-biriga qarama-qarshi
(oppozitli) joylashgan).
6. Sovitish usuli bо‘yicha: suyuqlik yoki havo bilan
sovitiladigan.
2.1-rasmda tо‘rt taktli benzinli dvigatelning soddalashgan
sxemasi keltirilgan. Kallak 1 bilan yopilgan silindrga 5 porshen
6 о‘rnatilgan. Porshen barmoq 7 va shatun 8 yordamida tirsakli
val 9 bilan ulangan. Val uchiga og‘ir g‘ildirak – maxovik 10
biriktirilgan.
Porshen silindrda ilgarilama-qaytma harakat qiladi. Porshen
yо‘lining chekkalari yuqori chekka nuqta (YUCHN) va pastki
chekka nuqta (PCHN) deb nomlanadi. Bu nuqtalarda porshen
harakat yо‘nalishini о‘zgartiradi.
Porshen yо‘li S tirsakli valning yarim aylanishiga (1800)
mos. Tirsakli val о‘qidan shatun bо‘ynini о‘qigacha bо‘lgan
masofa krivoship radiusi R deb ataladi. Demak,
.
Porshen yо‘li S va silindrning diametri D dvigatelning
asosiy kо‘rsatkichlaridan biri.
Agar S/D < 1,0 bо‘lsa – qisqa yо‘lli,
S/D = 1,0 bо‘lsa – kvadratli,
S/D > 1,0 bо‘lsa – uzun yо‘lli dvigatel deyiladi.
Porshen YUCHN holatida turganda uning yuqorisida hosil
bо‘lgan bо‘shliq yonish kamerasining hajmi Vc deyiladi.
Porshen PCHN holatida turganda uning yuqorisida hosil bо‘lgan
bо‘shliq silindrning tо‘la hajmi Va deyiladi. Porshen yо‘lidagi
hajm silindrning ish hajmi Vh deyiladi.
16
.
Silindr tо‘la hajmining yonish kamerasi hajmiga nisbati
siqish darajasi deyiladi
ε = Va/Vc.
Silindrlar ish hajmlari yig‘indisi dvigatel litraji deyiladi.
2.2. TО‘RT TAKTLI DVIGATEL
Tirsakli val aylanishida porshen YUCHN dan uzoqlashadi
va ustki qismida bosim pasayadi. Kiritish klapani 2 ochiq.
Silindrga yonuvchi aralashma kiradi. Porshen PCHN ga
yetganda kiritish kanali yopiladi. Tirsakli valni keyingi
aylanishida porshen YUCHNga harakatlanadi. Porshen YUCHN
ga yetganda ishchi aralashma yonish kamerasiga siqiladi. Siqish
natijasida ish aralashma harorati kо‘tariladi. Yondirish shami
(svecha) 3 bilan uchqun hosil qilinadi. Ish aralashmasi portlab
alangalanadi. Porshen yuqorisida harorat va bosim keskin
oshadi. Bosim kuchi porshenni PCHNga harakatlantiradi va
tirsakli valni aylantiradi. Issiqlik energiyasi mexanik energiyaga
aylanadi. Porshen PCHNga yetganda chiqarish klapani ochiladi.
Val bilan aylangan maxovik inersiyasi porshenni YUCHNga
harakatlantiradi. Porshen silindrdan ishlatilgan gazlarni haydaydi.
Tо‘rtta takt amalga oshirildi. Tirsakli valni aylanishida
silindrdagi avvalgi barcha jarayonlar takrorlanadi.
Demak, silindrda yonuvchi aralashmani kiritish, uni siqish,
gazlarning alangalanishi va bosimidan kengayish, ishlatilgan
gazlarni chiqarish kabi jarayonlar sodir bо‘ladi. Tо‘rtta
jarayondan faqat bittasida –kengayishda foydali ish bajariladi.
17
Ushbu jarayon ish yо‘li deb ataladi. Qolganlari yordamchi
hisoblanadi. Ular maxovikda tо‘plangan inersiya energiyasi
evaziga bajariladi. Bu jarayonlar majmui dvigatelning ish sikli
deyiladi.
Takt – porshenning bir chekka nuqtadan ikkinchi chekka
nuqtaga harakatlanganda sodir bо‘ladigan jarayon.
Porshenning tо‘rtta yurishida sodir bо‘ladigan ish sikli
dvigatel tо‘rt taktli, porshenning ikki yurishida sodir bо‘ladigan
ish siklli dvigatel ikki taktli deyiladi.
Dvigatel ish jarayonini kо‘rib chiqishda indikator diagrammasidan (2.1-rasm) foydalaniladi. Indikator diagrammasi deb,
silindrdagi bosimni porshenning ustidagi hajmga bog‘liq grafigiga aytiladi.
2.1-rasm. Tо‘rt taktli benzinli dvigatelning sxemasi: 1-blok
kallagi; 2-kiritish klapani; 3-sham (svecha); 4-chiqarish klapani; 5-silindr
bloki; 6-porshen; 7-barmoq; 8-shatun; 9-tirsakli val; 10-maxovik.
18
Tо‘rt taktli benzinli dvigatelning ish sikli quyidagicha
amalga oshiriladi. Kiritish taktida (a-b) kiritish klapani ochiq
bо‘ladi. Silindrga yonuvchi aralashma kiradi. Silindrda
yonuvchi aralashma va avalgi sikldan qolgan qoldiq gazlar
birga ish aralashmasiga aylanadi. Porshen PCHN ga yetganda
(b) kiritish klapani yopiladi. Kiritish taktida silindrdagi bosim
0,08 MPa bо‘ladi (a-b). Tirsakli val birinchi yarim aylanadi
(00dan 1800gacha). Kiritish oxirida aralashma harorati 80-1200С
gacha kо‘tariladi.
Porshenni ikkinchi yurishida klapanlar yopiq bо‘ladi.
Ikkinchi takt – aralashmani siqish takti (b-v). Bunda tirsakli
val ikkinchi yarim aylanadi (1800 dan 3600 gacha). Siqish taktini
oxirida aralashma hajmi 6...8 martaga qisqaradi, bosim 0,8...1,5
MPa, harorat 3000...5000С gacha kо‘tariladi.
Porshen YUCHNga yetganda sham elektrodlari orasida
uchqun paydo bо‘ladi. Siqilgan aralashma alangalanadi. Gazlar
bosimi 4,0...5,5 MPa (g), harorati 22000-25000С gacha oshadi.
Porshenning uchinchi yurishida gazlar kengayishi sodir
bо‘ladi. Tirsakli val 3600 dan 5400 gacha buriladi. Bu jarayon
kengayish takti yoki ish yо‘li deyiladi. Uning tugallanishida
bosim 0,35-0,45 MPa (d) va harorat 6000-9500С bо‘ladi.
Kengayish taktini oxirida chiqarish klapani ochiladi.
Porshenning tо‘rtinchi yurishida (chiqarish takti) (ye-j)
chiqarish klapani ochiq, kiritish klapani yopiq bо‘ladi. Silindr
ishlatilgan gazlardan tozalanadi. Bunda tirsakli val 5400 dan 7200
gacha buriladi. Bosim 0,11 ... 0,12 MPa, harorat 7000 ... 8000С ni
tashkil qiladi. Dvigatel krivoship-shatunli va gaz taqsimlash
mexanizmlari hamda sovitish, moylash, ta’minlash va о‘t
oldirish (benzinli dvigatellarda) tizimlaridan iborat.
19
2.3. IKKI TAKTLI BENZINLI DVIGATEL
Odatda, ikki taktli dvigatellarda klapanlar bо‘lmaydi (2.2rasm). Silindrning ma’lum joylarida shamollatish (puflash)
darchasi bо‘ladi. Darchalarning biridan yonuvchi aralashma
kiritiladi, ikkinchisidan ishlatilgan gazlar chiqariladi. Silindrlar
kallagiga о‘t oldirish shami о‘rnatiladi.
a)
b)
2.2-rasm. Ikki taktli benzinli dvigatelning ishlash sxemasi:
a-ish aralashmasini siqish va karterga yonuvchi aralashmani
kiritish; b-ish yо‘li: ishlatilgan gazlarni chiqarish va karterdagi
gazlarni silindrga о‘tkazish; 1-kiritish darchasi; 2-chiqarish
darchasi; 3-о‘t oldirish shami; 4-silindr; 5-porshen; 6-о‘tkazish
darchasi; 7-kanal; 8-zichlangan karter.
Odatda, bunday dvigatellarning porshenlari maxsus shaklga
ega. Silindr ichida harakatlanayotgan porshen ma’lum ketmaketlikda darchalarni ochadi va yopadi, ya’ni klapanlar vazifasini
bajaradi. Ikki taktli dvigatelning ish sikli porshenning ikki
20
yurishida yoki tirsakli valning bir marta aylanishida sodir
bо‘ladi.
Birinchi takt. Porshen 5 pastdan yuqoriga harakatlanib yon
yuzasi bilan avval о‘tkazish darchasini 6, sо‘ngra chiqarish
darchasini 2 berkitadi. Silindrda siqish jarayoni boshlanadi.
Porshen osti bо‘shlig‘ida bosim pasayadi. Karterga kiritish
darchasi 1 orqali yonuvchi aralashma kiradi. Porshen yuqori
chekka nuqtaga yetganda shamda 3 elektr uchquni paydo
bо‘ladi. Siqilgan ish aralashmasi portlab alangalanadi.
Ikkinchi takt. Hosil bо‘lgan bosim porshenni pastga
harakatlantiradi va ish yо‘li boshlanadi. Ish yо‘li nihoyasida
avval chiqarish darchasi 2 ochiladi. Ishlagan gazlar atmosferaga
chiqa boshlaydi. Porshenning pastga harakati davomida
о‘tkazish darchasi 6 ochiladi. Ish aralashma kanal 7 orqali
karterdan 8 silindrga о‘tadi va silindrdan ishlagan gazlardan
siqib chiqarib о‘rnini tо‘ldiradi.
Bunday dvigatellarni moylash uchun yonilg‘iga moy
ma’lum proporsiyada 1:20 qо‘shiladi. Demak, yonuvchi
aralashma tarkibi yonilg‘i, moy va havodan iborat.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Nazorat uchun savollar:
Dvigatelning tasnifini tushuntiring.
“Yuqori chekka nuqta” nima?
“Pastki chekka nuqta” nima?
“Porshen yо‘li” nima?
“Dvigatel ish hajmi” nima?
Tо‘rt taktli dvigatelning ishlash prinsipini tushuntiring.
Ikki taktli dvigatelning ishlash prinsipini tushuntiring.
21
2.4. TURLI DVIGATELLARNING ISHLASH
PRINSIPLARI
2.4.1. Rotor-porshenli dvigatellar
Rotor-porshenli dvigatel (RPD) odatdagi porshenli dvigatel
kabi tо‘rt taktli siklda ishlaydi. RPD porshen vazifasini maxsus
shaklli rotor 6 bajaradi (2.3-rasm).
Sovituvchi
suyuqlik
Ish yo‘li Siqish
2.3-rasm. Rotor-porshenli dvigatel sxemasi:
Korpus 1 sovutish g‘ilofidan 2 iborat. Korpusning ichki devorlari
3 maxsus shaklli. Korpusning yonbosh devorlarida о‘rnatilgan
podshipniklarda ekssentirksimon ishchi val 9 aylanadi.
Rotor aylanganda uchchala chо‘qqisi devorlar bilan uzluksiz tutashadi. Natijada, bir-biridan ajratilgan о‘zgaruvchan
hajmli siljuvchi о‘roqsimon (yarimoysimon) kameralar hosil
bо‘ladi. Korpusda kiritish 8 va chiqarish 7 teshiklari mavjud.
22
Ularning ochilishi va yopilishini rotor chо‘qqilari bajaradi. Rotor
ichki ilashuvchi shesternya 5 bilan birga bog‘langan. Dvigatelning ishlashida shesternya 5 markaziy joylashgan shesternya 4
atrofida g‘ildirab aylanadi. Ish aralashmasini alangalanishini о‘t
oldirish shami bajaradi.
Rotorning aylanishida kameralarning har birida ketma-ket
tо‘la ish sikli sodir bо‘ladi.
RPD konstruksiyasi ixcham, о‘lchami va massasi kichik.
Lekin, rotor qirralarini zichlash muammosi mavjud.
2.4.2. Gaz turbinali dvigatellar
Gaz turbinali dvigatellarda (GTD) ish jarayoni uzluksiz
sodir bо‘ladi. GTD turbina g‘ildiraklari parraklariga ta’sir
qiluvchi gazlar oqimi kinetik energiyasidan foydalaniladi.
2.4-rasm. Gaz turbinali dvigatel sxemasi:
23
Kompressor 2 yonish kamerasiga 7 diffuzor 3 orqali
siqilgan havo haydaydi. Forsunka 5 yonilg‘ini uzluksiz purkaydi.
Yonilg‘i havo bilan aralashib svecha (sham) 6 yordamida
yonadi (kavsharlash lampasidagiga о‘xshash).
Hosil bо‘lgan gaz yо‘naltiruvchi parraklar 8 orqali g‘ildirak
11 parraklarini 9 aylantiradi.
Kuch turbinasi g‘ildiragi 11 valga 10 о‘rnatilgan. Kuch
turbinasi avtomobil transmissiyasi reduktori 12 bilan ulangan.
Turbinadan chiqayotgan ishlatilgan gazlar issiqlik almashtirgichga yuboriladi. Issiqlik almashtirgich 4 yonish kamerasiga
uzatilayotgan havoni isitish uchun xizmat qiladi.
GTD ilgarilama-qaytma harakatlanuvchi qismlarni yо‘qligi
bir tekis ishlashini ta’minlaydi. Konstruksiyasi sodda, ishonchliligi yuqori. Yonilg‘i tejamkorligini pastligi, katta shovqin
chiqarishi va ishlab chiqarish narxi yuqoriligi kamchiliklaridir.
Nazorat uchun savollar
1. Rotor porshenli dvigatelning ishlash prinsipini tushuntiring.
2. Gaz turbinali dvigatelning ishlash prinsipini tushuntiring.
3. Rotor porshenli dvigatel qanday afzalliklarga ega?
4. Gaz turbinali dvigatel qanday afzalliklarga ega?
2.5. KRIVOSHIP-SHATUNLI MEXANIZM
Mexanizm-harakat turini о‘zgartiradigan qurilma: aylanma
harakatni chiziqlikka, chiziqlikni aylanmaga.
Krivoship-shatunli mexanizm (KSHM) porshenning ilgarilama-qaytma harakatini tirsakli valning aylanma harakatiga
aylantirib beradi.
24
Harakatlanuvchi qismlarga tirsakli val 34, maxovik 43,
porshenlar 24, porshen halqalari 18,19, porshen barmoqlari 26 va
shatunlar 27 kiradi (2.5-rasm).
2.5-rasm. Yengil avtomobil
dvigatelining krivoship-shatunli
mexanizmi: 8-silindrlar kallagi; 11silindrlar bloki; 24-porshen; 27shatun; 34-tirsakli val; 43-maxovik.
Krivoship-shatunli mexanizmni
tashkil qiluvchi qismlar
harakatlanuvchi va
harakatlanmaydigan guruhlarga
bо‘linadi.
25
Harakatlanmaydigan qismlarga silindrlar bloki 11 karteri 10
bilan, silindrlar kallagi 8 qistirmalar 4,5 va qopqoqlar 1,6 kiradi.
Silindrlar bloki dvigatelning korpus qismi bо‘lib, unda
silindrlar joylashgan.
Silindrlar blokida 11 maxsus chо‘yandan tayyorlangan
silindrlar о‘rnatilgan. Silindrda dvigatelni ish sikli amalga
oshiriladi. Blok ichida silindrlar devori va uni tashqi devori
orasida sovutish g‘ilofi 9 bor. Unda sovutish tizimini suyuqligi
aylanib turadi.
Alyuminiy blokka quyilgan yoki о‘rnatilgan chо‘yan
gilzalar silindrlarni hosil qiladi. Agar silindr gilzalari tashqi
sirtiga sovutish suyuqligi tegib tursa “hо‘l” gilza, agar tegib
turmasa “quruq” gilzalar deb ataladi.
Blokning ichida moylash kanallari bor. Ular orqali dvigatelni ishqalanuvchi qismlariga moy uzatiladi. Silindrlar blokining quyi qismida tirsakli valning о‘zak bо‘yinlari uchun
tayanchlar 2 ishlangan. Tayanchlarda tirsakli val о‘zak bо‘yinlarini boltlar bilan mahkamlaydigan qopqoq 1 bor.
Blokda bir qator osma uzellar о‘rnatiladigan maxsus
bо‘rtmalar va teshiklar bor.
Silindrlar blokining kallagi 8 - silindrlar ustini yopadi. Ostki
yuzasi hamda porshen kallagi bilan yonish kamerasini tashkil
etadi. Kallak ichida kiritish va chiqarish kanallari, sovutish
suyuqligini о‘tishi uchun suv g‘ilofi kanallari va moylash tizimi
kanallari ishlangan. Kallakda klapanlar, forsunkalar, о‘t oldirish
svechasi joylashtiriladi.
Porshen 24-silindrda harakatlanuvchi, о‘z usti va osti
bо‘shliqlarini germetik ajratuvchi detal.
26
Porshenlar asosiy ikki qismdan: zichlovchi 22 va yо‘naltiruvchi 25 qismlardan iborat. Yо‘naltiruvchi qismi yubka deb
ataladi. Porshenda ichki bо‘rtma – bobishka 20 bor. Bobishkada
porshen barmog‘ini о‘rnatish uchun teshik ochilgan. Teshikda
porshen barmog‘ining siljini qulflovchi halqa uchun ariqcha
yо‘nilgan. Porshenning bobishka qismi devori chuqurroq qilib
ishlangan. Bu zona devorlari silindr devorlariga tegmaydi.
Porshen golovkasi devorlarida porshen halqalari uchun
ariqchalar 21 о‘yilgan. Pastki ariqchada moy sizdirish (drenaj)
teshikchalar ishlangan.
Porshen halqalari vazifalariga kо‘ra kompression 19 va moy
sidirgich 18 bо‘ladi. Kompression halqalar silindr va porshen
oraliqlarini zichlashtiradi. Ular porshen golovkasidan issiqlikni
silindr devorlariga tarqatish uchun ham xizmat qiladi.
Halqalar ochiq kesikli bо‘ladi. Kesik qulf deb ataladi. Qulf
halqaga porshen va silindr orasini zichlash xususiyatini beradi.
Moy sidirgich halqa silindr devoridagi ortiqcha moyni
sidiradi va karterga yо‘naltiradi.
Porshen barmog‘i 26 shatun bilan porshenni sharnirli
ulaydigan о‘q vazifasini bajaradi.
Shatun 27-porshen bilan tirsakli valni bog‘lovchi zveno
bо‘lib, ish takti paytida porshendan valga, yordamchi taktlarda
esa valdan porshenga harakat uzatadi. Shatun uchta konstruktiv
elementlardan iborat: о‘zak (sterjen) 29, yuqori kallak 28 va
pastki kallak 30.
Tirsakli val krivoshipi yordamida shatunning murakkab
harakatini aylanma harakatga о‘zgartiradi. Tirsakli val 34 о‘zak
36 va shatun 38 bо‘yinlar, jag‘lar 37, posongilar 39, oldingi 35
va keyingi 40 uchlardan tashkil topgan. Tirsakli val о‘zak
27
bо‘yinlari bilan podshipniklarda 44 dvigatel karterining tayanchlariga о‘rnatiladi. Shatun bо‘yinlariga 38 shatunni pastki kallagi
birlashtiriladi. О‘zak bо‘yin shatun bо‘yin bilan jag‘ 37 orqali
birlashib krivoshipni tashkil qiladi. Posangilar 39 markazdan
qochma kuchlarni о‘zak bо‘yinlariga ta’sirini kamaytiradi.
Maxovik 43 – inersion disk. Tirsakli val ortiga biriktiriladi.
Tirsakli val harakatidan olgan kinetik energiyasini porshenning
chekka nuqtalaridan о‘tishiga, tirsakli valni yordamchi taktlarda
aylanishiga sarflaydi. Maxovik gardishiga presslab о‘rnatilgan
tishli chambarak dvigatelni starter bilan ishga tushirish uchun
xizmat qiladi.
Nazorat uchun savollar
1. Krivoship shatunli mexanizmning vazifasi nima?
2. Krivoship shatunli mexanizm qanday qismlardan tashkil
topgan?
3. Porshen halqalarining turlari va ularning vazifasi.
4. Maxovikning vazifasi nima?
5. Qanday gilza xо‘l gilza deyiladi?
6. Qanday gilza quruq gilza deyiladi?
2.6. GAZ TAQSIMLASH MEXANIZMI
Gaz taqsimlash mexanizmi (GTM) silindrlarga taktga mos
ravishda yonuvchi aralashma yoki havo kiritish va ishlatilgan
gazlarni chiqarish uchun xizmat qiladi.
Klapanlarining joylashuviga kо‘ra – klapanlari pastda va
yuqorida joylashgan GTM mavjud. Birinchi holatda klapanlar
silindrlar blokiga, ikkinchi holatda klapanlar silindrlar kallagiga
joylashtirilgan bо‘ladi.
28
GTM 2.6-rasmda gaz taqsimlash vali pastda joylashgan bir
silindrda ikkita klapan о‘rnatilgan dvigatelning gaz taqsimlash
mexanizmi kо‘rsatilgan.
Klapanlar 2 – silindrlar bloki kallagidagi kiritish yoki
chiqarish kanallarini yopish va ochish uchun xizmat qiladi.
Vazifasiga kо‘ra kiritish va chiqarish klapanlari mavjud. Klapan
kallak va sterjendan iborat. Kallak zichlovchi faska va silindrik
belbog‘dan tashkil topgan. Klapan prujinalarini ushlab turish
uchun klapan sterjenining uchida ariqcha qilinadi.
Klapan prujinalari 4 – klapanni о‘rindiqqa zich о‘tirishini
ta’minlaydi va uni yopiq holatda ushlab turish uchun xizmat
qiladi.
Klapan yо‘naltiruvchi vtulka ichida harakatlanadi. Yо‘naltiruvchi vtulka 3 – klapanni о‘rindiqqa aniq о‘tirishini ta’minlaydi. Vtulkalar silindrlar kallagiga yoki silindrlar blokiga
presslab о‘rnatiladi.
Taqsimlash vali 1 – klapanlarni о‘z vaqtida ochilish va
yopilishini ta’minlaydi. Taqsimlash vali asosan sterjen, kiritish
va chiqarish mushtchalari, tayanch bо‘yinlar, moy nasosini
yurituvchi shesternyalar.
Mushtchalar 15 soni klapanlar soniga mos va holati
dvigatelning ishlash tartibi bilan belgilanadi. Mushtchalar
klapanni harakatlantiradi.
Turtkich 9 – taqsimlash vali mushtchasidan klapan sterjeniga yoki shtanga (koromislo)ga о‘q bо‘ylab kuch uzatish uchun
xizmat qiladi.
Gidravlik turtkich – hozirgi vaqtda yengil avtomobillarning dvigatellarida kiritish va chiqarish klapanlarini harakatlantirish detallariga kiradi. Gidravlik turtkich klapan sterjeni
29
uchida mushtcha yoki koromislo bilan tirqishsiz kontaktni
avtomatik ta’minlaydi. Klapan uchida issiqlik tirqishi bо‘lishiga
zaruriyat bо‘lmaydi.
Shtanga 8 – turtkichdan koromisloga kuch uzatish uchun
xizmat qiladi.
Koromislo 5 (obkash) – ikki yelkali richag bо‘lib, turtkich
xarakat yо‘nalishini klapanning ochilish yо‘nalishiga о‘zgartirish
uchun xizmat qiladi.
Taqsimlash vali yuritmasi – tirsakli valdan harakat
uzatuvchi detallardan iborat bо‘ladi. Yuritmaning shesternyali,
egiluvchan zanjirli yoki tishli tasmali turlari bor.
Taqsimlash valining harakati (2.6-rasm) tirsakli valga
о‘rnatilgan yetakchi shesternya 11 bilan ilashgan yetaklanuvchi
shesternya 10 orqali amalga oshiriladi. U shesternyalar
shovqinni kamaytirish maqsadida qiya tishli qilib ishlangan.
30
2.6 -rasm. Gaz taqsimlash mexanizmi:
1-gaz taqsimlash vali; 2-klapan; 3-yо‘naltiruvchi vtulkalar; 4prujina; 5-koromislo; 8-shtanga; 9-turtkich; 10-11-shesternyalar.
Kiritish klapani kiritish taktida ochiq, chiqarish klapani
chiqarish taktida ochiq bо‘lishi kerak. GTM shunday tartibni
ta’minlaydi. Klapanlarning ochiq holati tirsakli valning yarim
aylanishiga mos. Klapanlarning ochiq holatini tirsakli valning
burilish burchagi bilan ifodalanishi gaz taqsimlash fazasi
diagrammasi deyiladi (2.7-rasm).
Silindrlarni yonuvchi yangi zaryad bilan kо‘proq tо‘ldirish
uchun kiritish klapani ilgarilab ochiladi (α). Silindrni tо‘ldirish
porshenni sо‘rish va kiritish quvuridagi potok inersion bosimi
ta’sirida bajariladi. Takt yakunida kiritish klapani kechikib
yopiladi (β). Kiritish quvurida oqimning inersiyasi hisobiga
silindrga yangi zaryad kо‘proq kiradi. Demak, kiritish jarayonining davomiyligi α + 180o + β ga teng bо‘ladi. Silindrni yangi
zaryad bilan tо‘ldirish yaxshilanadi.
31
Kiritish
Ish yo‘li
Chiqarish
Siqish
Baravariga ochilish
Kirishni
Chiqarishni
ilgarilashi α yuchn δ
kechikishi
Ƴ
β
Kiritishni PChN
kechikishi
Chiqarishni
ilgarilashi
2.7-rasm. Gaz taqsimlash fazasining diagrammasi.
Chiqarish klapani ham ilgarilab ochiladi (γ). Ish takti
tugallanishiga qadar bosim ostidagi gazlar silindrdan tashqariga
chiqara boshlanadi. Porshenning ishlatilgan gazlarni chiqarishiga
minimal kuch sarflanadi. Chiqarish klapanining kechikib (δ)
yopilishi yonish kamerasining gazlardan yaxshi tozalash uchun
kerak. Chiqarish jarayonining davomiyligi γ +180o + δ ga teng
bо‘lib, silindrni ishlatilgan gazlardan tozalanishini yaxshilaydi.
Kiritish va chiqarish klapanlarining ayni bir vaqtda ochiq
holatda bо‘lishi (α+δ) klapanlarning baravariga ochilish burchagi
deyiladi.
Nazorat uchun savollar
1. GTMning vazifasi nima?
2. Qanday turdagi GTM keng tarqalgan?
3. GTM qanday detallardan tashkil topgan?
4. GTMning ishlash prinsipini tushuntiring?
32
5. Kiritish va chiqarish klapanlari о‘zaro qanday farq
qiladi?
6. SOHC va DOHC dvigatellariga izoh bering?
7. Gaz taqsimlash fazalariga izoh bering.
2.7. SOVUTISH TIZIMI
Dvigatelning sovutish tizimi uning harorat rejimini
boshqarishga xizmat qiladi. Sovutish tizimining havoli va
suyuqlikli turlari bor.
Suyuqlik bilan sovutish tizimining sxemasi 2.8-rasmda
keltirilgan.
Silindrlar blokidagi suyuqlik g‘ilofi shlang va patrubkalar
8,15 orqali radiator bilan ulangan. Radiator 2 ortida ventilyator 6
va suyuqlik nasosi 14 joylashgan. Nasos shkivi 7 tasma orqali
tirsakli val shkividan yuritma oladi. Tizim radiatorning qopqoqli
bо‘g‘zi orqali tо‘ldiriladi. Suv radiator va blokdagi jо‘mraklar 1,
16 orqali tо‘kiladi.
2.8-rasm. Suyuqlikli sovutish tizimining sxemasi:
33
Suyuqlik nasosi 14 radiatorda sovitilgan suyuqlikni
taqsimlovchi quvur 12 yordamida g‘ilofga bir tekisda xaydaydi.
G‘ilofda tekis taqsimlangan suyuqlik qizigan silidrlar haroratini
pasaytiradi va birlashtiruvchi patrubka 8 orqali radiatorga о‘tadi.
Radiatordan о‘tadigan suyuqlik miqdorini, termostat 10
avtomatik tarzda boshqaradi.
Radiator 2 issiqlik almashtirgich vazifasini bajaradi.
Sovutish tizimidagi haroratni atmosferaga tarqatadi. Radiatorda
suyuqlik oqadigan naychalar ikkita bachokni ulaydi. Issiqlik
harorati shu naychalar orqali atmosferaga tarqatiladi.
Jalyuzi 3 sovuq ob-havo sharoitida radiatordan о‘tayotgan
havo oqimi miqdorini kamaytiradi. Dvigatelning haroratini
oshiqcha tushib ketmasligini ta’minlaydi.
Suyuqlik nasosi 14 tizimdagi suyuqlikni tinimsiz
aylantiradi. Sovutish tizimida markazdan qochma nasoslar keng
qо‘llaniladi.
Ventilyator 6 radiatordan о‘tayotgan havo miqdorini va
tezligini oshirish uchun xizmat qiladi.
Termostat 10 – suyuqlik harorati ta’sirida radiatorni
ulaydigan yoki ajratadigan klapan. Suyuqlik harorat pastligida
dvigatel g‘ilofida aylanadi. Harorat meyordan kо‘tarilganda
termostat suyuqlikni radiator orqali о‘tish kanalini ochadi.
Nazorat uchun savollar
1. Sovutish tizimining vazifasi nima?
2. Qanday turdagi sovutish tizimi keng tarqalgan va nima
uchun?
3. Sovutish tizimining detallari.
4. Sovutuvchi suyuqlikning turlari.
34
5. Bug‘ havo klapanlarining vazifasi nima?
2.8. MOYLASH TIZIMI
Moylash tizimi ishqalanuvchi yuzalarga moyni yetkazib
berish uchun xizmat qiladi. Maqsad - yuzalarda ishqalanish
kuchini kamaytirish. Shu bilan birga, moy yuzani qirindilardan
tozalaydi, korroziyadan himoyalaydi, sovutadi.
Moy ishqalanuvchi yuzalarga bosim ostida, sachratish va
oqizish usullarida yetkaziladi.
2.9-rasm. Moylash tizimining sxemasi:
1-mayin filtr; 3-moy radiatori; 6-setkali moy qabul qilgich;
7-moy nasosi; 10-dag‘al filtr; 12-asosiy moy magistrali; 16-moy
sathini о‘lchagich (shchup).
Moy karter poddoniga (ost tog‘orasiga) moy quyish
patruboki 17 orqali quyiladi. Karter poddonidagi moy sathi
35
о‘lchagich shchup 16 yordamida nazorat qilinadi. Ishlatilgan
moyni tо‘kish tiqinni 18 ochib amalga oshiriladi.
Moy nasosi 7 moy qabul qilgich 6 orqali moyni sо‘radi va
bosim ostida dag‘al filtrga 10 haydaydi. Moy bosimini meyoridan oshib ketmasligi uchun reduksion klapan 8 о‘rnatilgan.
Dag‘al filtrdan moy blok-karterdagi bosh magistral kanaliga
12 yuboriladi. Dag‘al filtrning 10 chiqindilar bilan tiqilishi holati
uchun filtrga parallel о‘tkazuvchi klapani 9 о‘rnatilgan.
Moylash ehtiyojidan oshiqcha moy mayin filtr 1 orqali
poddonga qaytadi.
Moy, bosh moy magistralidan 12 blok-karterdagi kanalchalar orqali tirsakli valning о‘zak bо‘yinlarga 13, taqsimlash
valining podshipniklariga 14 va koromislolar о‘qiga 15 yuboriladi.
Koromislo tanasidagi kanaldan kelgan moy shtanga va
klapan uchlarini moylaydi. Tirsakli val kanali orqali moy bosim
ostida shatun bо‘yinini va shatun sterjenidagi kanal orqali
porshen barmog‘ini moylash uchun yuboriladi.
Ba’zi dvigatellarda shatunning pastki kallagida teshikcha
ishlangan bо‘lib, u shatun bо‘ynidagi radial kanal teshigi bilan
ustma-ust kelganida moy silindr devorining yuzasiga bosim
ostida sachraladi. Taqsimlash va tirsakli val podshipniklaridan
oqib tushayotgan moy harakatlanuvchi qismlar bilan sachratiladi
va mayda tomchi kо‘rinishida silindrlar devori, taqsimlash vali
mushtchalari, turtkichlar, porshen halqalariga va hokazo
qismlarni moylaydi.
Tizimdagi moyning harorati 950C dan oshmasligini moy
radiatori 3 ta’minlaydi. Moy radiatori jо‘mrak 5 yordamida ishga
tushiriladi va moy radiator orqali sovutilib karter poddoniga oqib
36
tushadi. Saqlagich klapan 4 tizimdagi moy bosimini meyoridan
kamayib ketmasligini ta’minlaydi. Bosh magistralda 12
о‘rnatilgan datchik 11 orqali moylash tizimining ishlashi nazorat
qilinadi.
Moy nasosi vazifasi - moylash tizimida moyni harakatga
keltirib, kerakli bosim hosil etish. Moylash tizimida ichki va
tashqi ilashgan shesternyali va rotorli moy nasoslari qо‘llaniladi.
Moy filtri vazifasi - moyni dvigatel qismlarining yeyilishi
oqibatida hosil bо‘lgan qattiq zarrachalardan, qurum va hokazo
qirindilardan tozalash.
Karterni shamollatish porshen xalqalari bilan silindr
oralig‘idagi tirqishlardan karterga о‘tadigan “karter” gazlarini
chetlashtirish uchun xizmat qiladi.
1.
2.
3.
4.
5.
Nazorat uchun savollar
Moylash tizimining vazifasi nima?
Dvigatel detallari qanday moylanadi?
Moylash tizimining detallari.
Moy filtrining vazifasi nima?
Karterni shamollatish nima uchun xizmat qiladi?
2.9. KARBYURATORLI DVIGATELLARNING
TA’MINLASH TIZIMI
Ichki yonuv dvigatelining ta’minlash tizimi yonuvchi aralashma tayyorlash, uni silindrlarga uzatish va ishlatilgan gazlarni
chiqarish uchun xizmat qiladi.
Karbyuratorli dvigatellarda yonuvchi aralashma karbyuratorda tayyorlanadi. Karbyuratorli dvigatellar ta’minlash tizimining sxemasi 2.10-rasmda keltirilgan.
37
2.10-rasm. Karbyuratorli dvigatel ta’minlash tizimining
sxemasi:
yonilg‘i;
havo;
ishlatilgan gazlar
1-havo filtri; 2-karbyurator; 6-yonilg‘i nasosi; 10-shovqin
sо‘ndirgichi; 12-yonilg‘i baki.
Yonilg‘i zaxirasi bakda 12 saqlanadi. Bakdan yonilg‘ini
nasos 6 sо‘radi. Yonilg‘i, tarkibida suv yoki boshqa quyqa
bо‘lsa, tindirgichda 7 tozalanadi. Nasos yonilg‘ini karbyuratorga
2 haydaydi. Karbyurator – aralashtirgich moslamasi.
Porshen sо‘rish taktida silindrda vakuum hosil qiladi. Havo
silindrga sо‘rilishida filtrdan 1 tozalanib о‘tadi. Havo va yonilg‘i
karbyuratorda 2 aralashadi, yonilg‘i aralashmasi tayyorlanadi.
Kiritish quvuri 3 yonilg‘i aralashmasini silindrlarga yо‘naltiradi.
Silindrlarda yonuvchi aralashma yondirilib mexanik energiya olinadi. Yonish natijasidan hosil bо‘lgan gazlar chiqarish
quvuri 4 bо‘ylab shovqin sо‘ndirgichi 10 orqali atmosferaga
chiqarib yuboriladi.
Yonuvchi aralashmani tayyorlash jarayonini oddiy karbyurator misolida kо‘rib chiqamiz (2.11-rasm).
38
2.11-rasm. Oddiy karbyuratorning sxemasi:
1-drossel zaslonkasi; 2-aralashtirish kamerasi; 3-purkagich;
4-diffuzor; 5-havo yо‘li; 6-jikler; 7- teshik; 8-benzin keluvchi
kanal; 9-ignasimon klapan; 10-qalqovich; 11-qalqovichli
kamera; 12-drossel zaslonkasinihg о‘qi. Qalqovichli kamerada
11 benzin sathi meyorlangan.
Sath meyorda bо‘lishi uchun kanal 8 uchi qalqovichning 10
ignasimon klapani 9 bilan yopiladi. Benzin sathi meyordan
pasaya boshlaganda ignasimon klapan benzin tushish yо‘lini
ochadi.
Karbyuratorning havo yо‘li 5 diffuzor 4 bilan toraytirilgan.
Diffuzor о‘tayotgan havo tezligini oshiradi va tor qismda bosim
pasayadi.
Kamerada 11 atmosfera bosimini teshik 7 ta’minlaydi.
Bosimlar farqi isobiga benzin purkagich 3 kanali orqali sо‘riladi.
Jikler 6 о‘tayotgan benzin miqdorini meyorlaydi. Purkagichdan
oqib chiqayotgan benzin katta tezlik bilan harakatlanayotgan
havo zarbasidan mayda tomchilarga parchalanadi va havo bilan
39
aralashadi. Silindrga yuboriladigan yonuvchi aralashma miqdori
drossel zaslonkasi 1 bilan boshqariladi. Drossel zaslonkasi
haydovchi gaz pedali bilan ulangan.
Dvigatel salt, о‘rtacha, yuqori yuklanish va boshqa
rejimlarda ishlaydi. Dvigatel rejimiga mos turli tarkibdagi
yonilg‘i aralashmasi kerak bо‘ladi.
Rejimlarga mos ravishda yonilg‘i aralashmasi tayyorlash
uchun karbyurator quyidagi qurilmalarga ega: ishga tushirish
qurilmasi, salt ishlash tizimi, bosh dozalovchi qurilma, ekonomayzer va tezlatish nasosi.
Ishga tushirish qurilmasi sovuq dvigatelni ishonchli о‘t
olish rejimiga mos yonilg‘i aralashmasi tayyorlaydi.
Salt ishlash tizimi tirsakli valning minimal aylanish
chastotasida turg‘un ishlashi uchun aralashma tayyorlaydi.
Bosh dozalovchi qurilma о‘rtacha yuklanish diapazonida
tejamkor tarkibli yonuvchi aralashmasini tayyorlaydi.
Ekonomayzer tо‘la quvvat olish uchun boyitilgan aralashma tayyorlashga xizmat qiladi.
Tezlatish nasosi avtomobilning keskin dinamik harakatini
ta’minlash uchun aralashmani tezkor boyitib berish uchun
xizmat qiladi.
Nazorat uchun savollar
1. Karbyuratorli dvigatel ta’minlash tizimining vazifasi
nima?
2. Tizimning ishlashini sxema yordamida tushuntiring.
3. Karbyuratorli dvigatel ta’minlash tizimining detallari.
4. Karbyurator qanday qurilmalarga ega?
5. Yonuvchi aralashma va uning turlari?
40
2.10. GAZDA ISHLAYDIGAN DVIGATELNING
TA’MINLASH TIZIMI
Ichki yonuv dvigatellarida siqilgan yoki suyultirilgan tabiiy
gaz yonilg‘i sifatida ishlatiladi. Metan gazi 1,5…1,8 MPa
bosimgacha siqiladi. Butan, propan gazlari siqilganda suyuq
holatga о‘tadi. Siqilgan gaz bilan ishlaydigan gaz ballonli
qurilmaning prinsipial sxemasi 2.12-rasmda keltirilgan.
2.12-rasm. Gaz ballonli qurilmaning prinsipial sxemasi:
1-ballonlar; 3-naychalar; 4, 9-ventillar; 5-jо‘mrak; 6-isitgich;
7-dvigateldan chiqadigan gaz quvuri; 10-filtr; 11-ikki pog‘onali
reduktor; 13-yonuvchi gaz kirish quvuri; 14-drossel; 17-karbyurator-aralashtirgich; 18-gaz forsunkasi; 19-dvigatel salt rejimi
gaz naychasi.
Siqilgan gaz pо‘lat ballonlarda 1 saqlanadi. Ballonlar birbiri bilan о‘zaro ulovchi naychalar 3 bilan tutashtirilgan. Gaz
ballonlardan 1 sarflash ventili 4, isitgich 6, filtr 10 orqali
reduktorga 11 о‘tadi. Reduktor 11 gazning bosimi atmosfera
bosimigacha pasaytiradi.
41
Yuqori bosimdan past bosimga о‘tishda gaz harorati keskin
tushadi. Isitgich 6 gaz haroratini kо‘taradi. Dvigatelda ishlatilgan
chiqindi gazlarning issiqligi yonilg‘i gazni isitadi.
Dvigatel ishlamay turganda reduktor 11 gaz magistralini
berkitib qо‘yadi. Ishlayotgan dvigatelda gaz forsunka 18 orqali
karbyurator-aralashtirgichga о‘tadi va havo bilan aralashadi. Salt
ishlash rejimida gaz naycha 19 orqali drossel 14 ostki qismiga
kiritiladi.
Yuqori bosim manometri 21 yordamida ballonlardagi gaz
bosimi nazorat qilinadi. Past bosim manometri 20 yordamida esa
reduktorning ishlashi nazorat qilinadi.
Ballonlar gaz bilan jо‘mrak 5 orqali tо‘ldiriladi.
Suyultirilgan gazlar gaz holatga maxsus issiqlik almashtirgichda о‘tkaziladi.
1.
2.
3.
4.
Nazorat uchun savollar
Gaz dvigateli ta’minlash tizimining vazifasi?
Tizimning ishlashini sxema yordamida tushuntiring.
Gaz dvigateli ta’minlash tizimining detallari.
Siqilgan va suyultirilgan gazlarni izohlang?
2.11. BENZINLI YONILG‘INI KIRITISH QUVURIGA
PURKASH TIZIMI
Yonilg‘ini kiritish quvuriga purkash tizimida yonilg‘i
aralashmasi dvigatel silindridan tashqarida tayyorlanadi. Bunday
tizimlarda, karbyuratorlilardan kо‘ra, yonilg‘i aralashmasi optimal tarkibli tayyorlanadi. Shuning uchun ular karbyuratorli
tizimlarni ortda qoldirdi.
42
2.13-rasm. Kiritish quvuriga yonilg‘ini purkash jarayoni:
1-porshen; 2-gazlarni chiqish quvuri; 3-о‘t oldirish g‘altagi
svecha bilan; 4-kiritish klapanlari; 5-injektor; 6-havo kiritish
quvuri.
Injektor 5 yonilg‘ini bevosita kiritish klapanlari 4 yaqinida
purkaydi. Yonilg‘i shu yerda quvurdan 6 kelayotgan havo bilan
aralashadi. Yonilg‘i aralashmasi tayyorlanadi. Kiritish klapanlari
4 ochilganda tayyorlangan yonilg‘i aralashmasi silindrga kiradi.
Silindrda bitta, ikkita, xattoki, uchta kiritish klapani bо‘lishi
mumkin.
Yonilg‘ini kiritish quvuriga purkash tizimi sxematik
kо‘rinishi quyidagicha:
Yonilg‘i bakdan 1 elektr nasosi 2 yordamida filtr 3 orqali
yonilg‘i trubkasiga 4 haydaladi. Trubka 4 yuqori bosimli yonilg‘i
zaxirasi va injektorlarni 7 mahkamlash uchun xizmat qiladi.
Injektorlar 7 soni silindrlar soniga teng bо‘ladi.
43
2.14-rasm. Yonilg‘i purkash ta’minlash tizimining sxemasi:
1-yonilg‘i baki; 2-nasos; 3-filtr; 4-yonilg‘i trubkalari; 5-bosim
sozlagich klapani; 6-elektron boshqaruv bloki; 7, 8-injektor;
9-salt rejim sozlash vinti; 10-drossel holati datchigi; 11-drossel
zaslonkasi; 12-havo zaslonkasi; 13-kislorod va chiqindi gazlar
harorat datchigi; 14, 15-sovutish suyuqligi harorati datchigi;
16-tok taqsimlagich; 17-salt rejimda havo miqdori klapani;
18-о‘t oldirishda xavo kanali; 19-akkumulyator batareyasi;
20-kalit; 21-kiruvchi havo xarorat datchigi.
Markaziy injektor 8 dvigatelni о‘t oldirish rejimida ishlaydi.
Yonilg‘i bosimini sozlagich klapan 5 yonilg‘i trubkasida 4 bosimni meyorda saqlaydi. Bunday tizimlarda dvigatel ish rejimiga
muvofiq yonilg‘i bosimi 0,3...0,5 MPa (3...5 atm) bо‘ladi. Bosim
yonilg‘i miqdoriga va purkash mayinligiga ta’sir qiladi. Har
siklda yonilg‘i ikki yoki tо‘rt karra porsiyalab purkaladi. Bu
yonilg‘i aralashmasini tо‘liq yonishini yaxshilaydi. Yonilg‘i
44
tejamkorligi oshadi, chiqindi gazlarning zararliligi kamayadi.
Yonilg‘ini kiritish quvuriga purkash tizimi elektronik boshqaruvli bо‘ladi (2.14-rasm). Elektron boshqaruv bloki 6 (2.14rasm) suyuqlik harorati 14, 15, kislorod miqdori 13, havo
harorati 21, zaslonkalar holati 12 va 10 datchiklari signallari
asosida injektorlardan 7, 8 sepiladigan yonilg‘i miqdorini
aniqlaydi.Yonilg‘i miqdorini havo hajmiga mos tezkor
boshqarish imkoni bor. Yonilg‘i tejamkorligi yuqori, chiqindi
gazlarning zarari kam bо‘ladi. Bunday talablar borgan sari oshib
borayapti.
2.12. BENZINLI YONILG‘INI YONISH KAMERASIGA
PURKASH TIZIMI
Benzinli yonilg‘ini yonish kamerasiga purkash tizimida
yonilg‘i aralashmasi silindr ichida tayyorlanadi. Kirish taktida
ochiq kiritish klapani 2 (2.15-rasm) orqali silindrga faqat havo
kiritiladi. Silindr yonish kamerasiga yonilg‘i maxsus injektorlar
5 bilan purkaladi (2.15-rasm).
Bak ichidagi elektr nasos yonilg‘ini boshlang‘ich bosim
0,3...0,5 MPa (3...5 atm) bilan yuqori bosim nasosiga haydaydi.
Yuqori bosim nasosi dvigatel ish rejimiga mos bosimni
kо‘taradi. Yuqori bosimli yonilg‘i yonilg‘i reykasiga 6 (2.15rasm) zahira uchun yuboriladi. Yonilg‘i bosimi 5...12 MPa
qiymatida bо‘ladi. Yonilg‘i reykasi (Common Rail deb ham
yuritiladi) yuqori bosimli yonilg‘ini yig‘ish uchun xizmat qiladi.
Reyka hajmi tizimda sodir bо‘ladigan yonilg‘i silkinishlarini
tekislaydi. Yonilg‘i reykasida yuqori bosim injektorlari
joylashtirilgan. Ularning ishlashi eletron blok bilan boshqariladi.
Injektorlar yonilg‘ini silindrning yonish kamerasiga purkaydilar.
45
2.15-rasm. Benzinli yonilg‘ini yonish kamerasiga purkash
sxemasi:
1-porshen; 2-kiritish klapani; 3-о‘t oldirish g‘altagi svecha
bilan; 4-chiqarish klapanlari; 5-yuqori bosimli yonilg‘i
purkovchi injektor; 6-yonilg‘i reykasi.
Yonish kamerasiga purkash tizimida yonilg‘i tezroq,
aniqroq yetkaziladi. Yonilg‘ini bosqichma-bosqich purkash
imkoni bor. Yonilg‘i aralashma sifatliroq tayyorlanadi. Tejamkorlik oshadi, chiqindi gazlarning zararligi kamayadi.
1.
2.
3.
4.
5.
Nazorat uchun savollar
Yonilg‘ini purkash tizimining vazifasi?
Yonilg‘ini purkash tizimining ishlashini tushuntiring.
Yonilg‘ini purkash tizimining detallari.
Yonilg‘ini purkash tizimining turlari.
Yonilg‘ini purkash tizimining afzalliklari.
46
2.13. DIZEL DVIGATELINING TA’MINLASH TIZIMI
Dizel dvigatelining ta’minlash tizimi yonuvchi aralashmani
silindr ichida tayyorlaydi.
Dizel ta’minlash tizimining umumiy sxemasi 2.16-rasm
keltirilgan.
2.16-rasm. Dizel ta’minlash tizimining umumiy sxemasi:
2-yonilg‘i baki; 7-mayin tozalash filtri; 17-forsunka; 19-yuqori
bosim yonilg‘i nasosi; 20- yonilg‘i haydash nasosi.
Yonilg‘i haydash nasosi 20 harakatni yuqori bosim nasosi
19 validagi ekssentrikdan oladi. Nasos yonilg‘ini bakdan sо‘radi.
Sо‘rilayotgan yonilg‘i dastlab dag‘al filtrda 22 tozalanadi.
Nasosdan 20 о‘tib, mayin filtr 7 orqali yuqori bosim nasosiga
haydaladi.
47
Yuqori bosimli yonilg‘i nasosi (YUBYON) 19 yonilg‘ini
1,2...1,8 MPa bosimgacha kо‘taradi va dvigatelning yuklanmasiga mos ravishda dozalash uchun xizmat qiladi.
YUBYONda yonilg‘i bosimi plunjer juftligi ichida oshadi
(2.17-rasm, a). Plunjer juftligini plunjer 6 va uning gilzasi 5 tashkil etadi (2.17-rasm, b). Ularga о‘zaro juftlikda yuqori aniqlik
bilan ishlov beriladi. YUBYONda plunjerlar juftligi seksiyalar
tarkibiga kiradi. Seksiyalar soni silindrlar soniga teng bо‘ladi.
a)
Shesternya 2 plunjerga qotirilgan va reyka 3 bilan ilashib
turadi. Reyka gaz pedali bilan ulangan. Kulachokli val 1
harakatni dvigatel validan oladi. Plunjer 6 gilzada 5 ilgarilamaqaytma harakatlanadi. Reykaning 3 surilishi plunjerni о‘qi
atrofida aylantiradi.
48
b)
2.17-rasm. YUBYONdan silindrga yonilg‘i uzatish sxemasi:
1-kulachokli val; 2-shesternya; 3-reyka; 4-qaytarish
prujinasi; 5-gilza; 6-plunjer; 7-aylanma yо‘nma; 8-yonilg‘i kirish
teshigi; 9-vertikal paz; 10-yonilg‘i chiqish teshigi; 11-qiya qirra;
12- klapan; 13-yuqori bosim naychasi; 14-qaytarish prujinasi;
15-igna; 16-forsunka; 17-forsunka bо‘shlig‘i; 18-tо‘zitgich
soplosi.
Gilzaning ustki qismida yuqori bosimli yonilg‘ini chiqish
klapani 12 о‘rnatilgan. Gilzada ikkita teshik bor – yonilg‘ining
kirish 8 va chiqish 10 teshiklari.
Forsunkada 16 prujina 14 igna 15 bilan tо‘zitgich soplosini
18 yopadi.
49
Plunjerning gilzada pastki holatida teshiklar 8 va 10 ochiq
bо‘ladi. Klapan 12 yopiq bо‘ladi.
Yonilg‘i gilzaga 5 kiritish teshigidan 8 kiradi. Plunjer 6 qiya
oralig‘i va ustki bо‘shlig‘i yonilg‘i bilan tо‘ladi. Plunjer 6
kulachok 1 ta’sirida yuqoriga siljiydi va sirti bilan kiritish
teshiklarini yopadi. Plunjer ustki bо‘shlig‘idagi yonilg‘i bosimi
oshadi.
Bosim haydash klapanini 12 ochadi. Yonilg‘i yonilg‘i
naychasi 13 orqali forsunkaga 16 uzatiladi.
Bosim forsunka bо‘shlig‘iga 17 keladi. Yonilg‘ining
maksimal bosimi siqish taktining oxiriga tо‘g‘ri keladi. Bosim
igna 15 konus yuzasiga ta’sir qiladi. Bosim kuchi prujina 14
kuchini yengadi va ignani kо‘taradi. Tо‘zitgich soplosi 18
ochiladi. Yonilg‘i silindr ichiga purkaladi. Silidrda 18...20 marta
siqilgan havo harorati 800...8500C kо‘tarilgan bо‘ladi. Purkalgan
yonilg‘i qizigan havodan portlab alangalanadi. Ish takti
boshlanadi.
Plunjer 6 siljishi davomida qiya qirra 11 yonilg‘i chiqish 10
teshigini ochadi. Yonilg‘i bosimi birdaniga pasayadi. Klapan 12
yopiladi. Prujina 14 igna 15 bilan tо‘zitgich soplosini 18 yopadi.
Naychada 13, forsunka bо‘shlig‘ida 17 ortiqcha bosimli yonilg‘i
qoladi. Plunjer juftligidan, forsunkadan ortgan yonilg‘i qaytish
kanallari bilan bakka tushadi.
Haydovchi gaz pedali bilan reyka 3 orqali plunjerni
6 gilzada 5 buradi va purkaladigan yonilg‘i miqdorini
boshqaradi.
Nazorat uchun savollar:
1. Dizel dvigateli ta’minlash tizimining vazifasi nima?
50
2.
3.
4.
5.
6.
Dizel dvigateli ta’minlash tizimining ishlashi.
YUBYON ishlash prinsipini sxemada tushuntiring.
Yonilg‘i haydash nasosining vazifasi nima?
Ta’minlash tizimining detallari.
Forsunkaning turlari va ishlashi.
51
III BОB. ELЕKTR ENЕRGIYA MANBAYI VA
ISTЕ’MOLCHILARI
3.1. ELEKTR TA’MINLASH TIZIMI HAQIDA UMUMIY
MA’LUMOTLAR
Elektr ta’minot tizimi avtomobildagi barcha iste’molchilarni elektr energiya bilan ta’minlash uchun xizmat qiladi va
uning tarkibiga, asosan, generator, kuchlanish rostlagichi,
akkumulatorlar batareyasi kiradi.
Generator avtomobildagi elektr energiyaning asosiy manbayi bo’lib, dvigatel o‘rta va katta aylanishlar chastotasi bilan
ishlab turganda hamma iste’molchilarni elektr toki bilan
ta’minlaydi va akkumulatorni zaryad qiladi. Akkumulatorlar
batareyasi yordamchi elektr energiya manbayi bo‘lib, u asosan
dvigatelni startyor vositasida ishga tushirish hamda dvigatel
ishlamaganda yoki uning aylanishlar chastotasi me’yoridan past
bo‘lgan hollarda iste’molchilarni elektr toki bilan ta’minlash
vasifasini bajaradi.
Generator tasmali uzatma orqali dvigatelning tirsakli
validan harakat olganligi sababli, uning aylanishlar chastotasi
ishlab chiqarayotgan kuchlanish juda keng doirada o‘zgarib
turadi. Generator kuchlanishining belgilangan qiymat darajasida
avtomatik ravishda ushlab turish xizmatini kuchlanish rostlagichi
bajaradi.
Dvigatelni startyor yordamida ishga tushirish uchun va
generator ishlamaganda yoki uning quvvati yetarli bo‘lmaganda
avtomobildagi barcha tok iste’molchilarni elektr energiya bilan
ta’minlash vazifasini akkumulator batareyasi bajaradi. Akkumulator elektr tokining kimyoviy manbayi bo‘lib, u tashqaridan
52
elektr toki berilganda kimyoviy energiyani yig‘ish (zaryadlanish)
va uni elektr energiya ko‘rinishida tashqi iste’molchilarga
uzatish (razryadlanish) qobiliyatiga ega bo‘lgan moslamadir.
Energiyani bir turdan ikkinchi turga o‘tish jarayoni akkumulatorning butun ishlash davrida uzluksiz davom etib turadi.
Dvigatelni ishga tushirish jarayonida startyor juda qisqa
vaqt ichida katta miqdorda 250 amperdan 1000 ampergacha tok
iste’mol qiladi. Shuning uchun avtomobillarga o‘rnatiladigan
akkumulatorlarning ichki qarshiligi imkon boricha kichik, katta
razryad toklariga chidamli bo‘lishi kerak. Tuzilishi katta razryad
toki berishga moslashtirilgan akkumulatorlar batareyasi –
startyor akkumulatorlar batareyasi deb yuritiladi.
3.2. AKKUMULATORLAR BATARЕYASI
Avtomobillarning akkumulator batarеyasi gеnеrator bilan
birga elеktr tokini manbayi hisoblanadi. Akkumulator batarеyasi
avtomobilda quyidagi vazifalarni bajaradi:
• Dvigatelni ishga tushirishda startyorni tok bilan
ta’minlash;
• Gеnеrator ishlamayotganda yoki uning quvvati yеtarli
bo‘lmaganda avtomobildagi barcha istе’molchilarini elеktr
enеrgiyasi bilan ta’minlash.
Akkumulyator batarеyasining tuzilishi. Yengil avtomobillarda asosan qo‘rg‘oshin-kislotali akkumulatorlar ishlatiladi.
Har bir batarеya oltita kеtma-kеt ulangan batarеyalardan tashkil
topgan bo‘lib, ular bitta yaхlit qobiqqa joylashtiriladi (3.1-rasm).
Yaхlit qobiq kislotaga chidamli va tok o‘tkazmaydigan
propilеndan tayyorlanadi.
53
7
9
8
6
5
4
1
2
3
3.1-rasm. Qo‘rg‘oshin-kislotali “xizmat ko‘rsatilmaydigan”
akkumulyator batareyasi: 1-musbat panjara, 2-musbat plastina
(jigarrang), 3-manfiy panjara, 4-manfiy plastina (kulrang),
5-separator-konvert, 6-manfiy plastinalar bloki, 7-musbat
plastinalar bloki, 8-yig‘ilgan plastinalar bloki, 9-yaxlit qobiq.
Har bir akkumulatorga, musbat va manfiy plastinalar yig‘masidan tashkil topgan plastinalar bloki joylashtiriladi. Qarama–
qarshi qutbli plastinalarni bir-biridan plastmassadan tayyorlangan sеparatorlar ajratib turadi. Oхirgi vaqtda akkumulatorlarda
polietеlеndan tayyorlangan va yuqori g‘ovoklikka ega bo‘lgan
sеparator–konvеrtlar tobora kеng tatbiq topmoqda. Plastinalarning asosini panjaralar tashkil qilib, ular odatda qo‘rg‘oshin
qotishmalaridan quyiladi. Zamonaviy akkumulatorlarning musbat va manfiy plastina panjaralari qo‘rg‘oshin–kalsiyli qotishmalardan quyilmoqda. Bunday batarеyalarning distillangan suv
sarfi (1 g/A·soat) va o‘z-o‘zidan razryad bo‘lish darajasi ancha
past (18 oyda atigi 50% sig‘imini yo‘qotadi). Bu akkumulatorlardagi butun ishlatish davrida distillangan suv quyilishini
talab qilinmaydi va ular “хizmat ko‘rsatilmaydigan” batarеyalar
54
nomi bilan yuritiladi. Plastinalarni korroziyaga chidamliligini
oshirish maqsadida qo‘rg‘oshin–kalsiyli qotishmaga kumush va
qalay qo‘shilishi mumkin.
GM–Uzbekiston qo‘shma korхonasida ishlab chiqarilayotgan avtomobillarning barchasiga aynan “хizmat ko‘rsatilmaydigan” batarеyalari o‘rnatilmoqda.
Plastina panjaralari aktiv modda bilan qoplanadi. Musbat
plastinaning aktiv massasi qo‘rg‘oshin ikki oksididan (PbO2)
tashkil topgan. Manfiy plastinada aktiv massa sifatida g‘ovok
qo‘rg‘oshin (Pb) ishlatiladi.
Akkumulator bankalariga elеktrolit quyiladi. Elеktrolit
sifatida sulfat kislotaning (H2SO4) distillangan suvdagi (H2O)
30% eritmasi ishlatiladi. Elеktrolit ma’lum zichlikka ega bo‘lib,
u akkumulator batarеyasining zaryadlanganlik darajasiga bog‘liq
(zaryadlanganlik darajasi qancha katta bo‘lsa, elеktrolit zichligi
ham shuncha yuqori bo‘ladi).
Akkumulator batarеyasi elеktr tarmog‘iga ikkita qo‘rg‘oshinli chiqish klemmalar yordamida ulanadi. Musbat chiqish
klemmasi manfiyga nisbatan doimo yo‘g‘onroq bo‘ladi va bu
batarеyani tarmoqqa ulashda xato yuzaga kеlishini istisno qiladi.
3.3. AVTOMOBIL GENERATORLARI
Generator avtomobildagi elektr energiyaning asosiy manbai
bo‘lib, dvigatel o‘rta va katta aylanishlar chastotasi bilan ishlab
turganda hamma iste’molchilarni elektr toki bilan ta’minlaydi va
akkumulyatorni zaryadlab turadi. Avtomobillarda faqat o‘zgaruvchan tok generatorlari ishlatiladi. Generator tasmali uzatma
orqali dvigatelning tirsakli validan harakat olganligi sababli,
uning aylanishlar chastotasi va demak, ishlab chiqarayotgan
55
kuchlanishi juda keng doirada o‘zgarib turadi. Generator
kuchlanishini belgilangan qiymat darajasida avtomatik ravishda
ushlab turish xizmatini kuchlanish rostlagichi bajaradi.
Generator quyidagi qismlardan tashkil topgan (3.2-rasm): faza
chulg‘amlari o‘rnatilgan qo‘zg‘almas stator 5, uyg‘otish
chulg‘ami o‘rnatilgan aylanuvchi rotor 3, to‘g‘rilagich bloki 9,
kuchlanish rostlagichi (odatda, u cho‘tka tutqich bilan yaxlit
qilib ishlanadi) 8, alyuminiy qotishmalaridan quyilgan oldingi 2
va orqa qopqoqlar 6, ko‘p jilg‘ali shkiv 1.
3.2-rasm. Generatorning tashqi ko‘rinishi va alohida
qismlari: 1-shkiv; 2-oldingi qopqoq; 3-rotor; 4-kontakt
halqalari; 5-stator; 6-orqa qopqoq; 7-himoya g‘ilofi; 8-kuchlanish rostlagichi va cho‘tkatutqich tuguni; 9-to‘g‘rilagich bloki .
O‘zgaruvchan tok generatori quyidagicha ishlaydi: o‘t
oldirish kaliti ulanganda generatorning uyg‘otish chulg‘amiga
akkumulatordan cho‘tka va mis halqalar orqali uyg‘otish toki
uzatiladi. Uyg‘otish chulg‘amidan o‘tayotgan tok ta’sirida uning
atrofida magnit maydoni hosil bo‘ladi va u stator chulg‘amlarini
56
qamrab oladi. Rotor aylanganda uning atrofidagi magnit maydon
stator chulg‘amlarini kesib o‘tadi va ularda 3 fazali o‘zgaruvchan tok hosil bo‘ladi. Bu tok to‘g‘rilagich blokiga uzatiladi va
o‘zgarmas tokka aylantiriladi.
3.4. AVTOMOBIL STARTYORLARI
Startyor tirsakli valini majburiy ravishda aylantirib, dvigatelni ishonchli ishga tushirib yuborish uchun хizmat qiladi (3.3rasm). Startyor quyidagi qismlardan tashkil topgan: o‘zgarmas
tok elеktrodvigatеli (8, 9), yuritma mехanizmi (1,2,3) elеktromagnit tortish rеlеsi (4,5,6,7).
a)
b)
3.3-rasm. Avtomobil startyori va uning ishlash prinsipi:
a-startyor maxovik bilan (a) ulanmagan va (b) ulangan;
1-yuritma shesternyasi; 2-erkin yurish muftasi (bendiks);
3-pishang; 4-tortish relesining chulg‘ami; 5- tortish relesining
yakori; 6-tortish relesining kontakt plastinasi; 7-tortish relesining
kontakt boltlari; 8- doimiy magnitlar; 9-elektrodvigatel yakori;
10-tirsakli val, 11-maxovik.
57
O‘zgarmas tok elеktrodvigatеli. Startyorlarda uyg‘otish
uslubiga qarab kеtma-kеt, aralash (kеtma-kеt va parallеl) uyg‘otish tizimli va doimiy magnitdan uyg‘otiladigan elеktr dvigatellar qo‘llaniladi.
Yuritma mехanizmi. Yuritma mехanizmi dvigatel ishga
tushirilayotganda aylantiruvchi momеntni startyor validan dvigatelning maхovigi 11 orqali tirsakli val 10 ga uzatilishini va u
ishga tushgandan kеyin, erkin yurish muftasi 2 yordamida,
startyor yakorini yuritma shеstеrnyasidan avtomatik tarzda
ajratilishini ta’minlash vazifasini bajaradi;
Yuritma mехanizmining tarkibiga yеtaklash muftasi, yuritma shеstеrnyasi 1 va rolikli erkin yurish muftasi 2 kiradi;
Elеktromagnit tortish rеlеsi. Elеktromagnit tortish rеlеsi
yuritma shеstеrnyasi 1 ni maхovik 11 ning tishli gardishi bilan
ilashishini ta’minlaydi va kontakt plastina 6 ni kontakt boltlari 7
bilan tutashtirib startyor elеktrodvigatеl zanjirini AKB ga ulaydi.
Startyor quyidagicha ishlaydi (3.3-rasm). Haydovchi o‘t
oldirish kalitini “start” holatiga o‘tkazganda tortish rеlеsi chulg‘ami 4 dan tok o‘tadi va rеlе elеktromagnitining tortish kuchi
ta’sirida yakor 5 chulg‘am ichiga tortiladi. Bu bilan bir vaqtda
yakor o‘qi bilan bog‘langan pishang 3, yuritma shеstеrnyasi 1 ni
yakor vali bo‘ylab harakatlantirib maхovik 11 ning tishli
gardishi bilan ilashtiradi. Startyor shеstеrnyasi maхovikning
tishli gardishi bilan to‘la ilashishi daqiqasida elеktromagnit
yakor o‘qining ikkinchi uchida joylashgan rеlеning kontakt
plastinasi 6 ni kontakt boltlari 7 bilan tutashtirib, elеktr dvigatеl
zanjirini akkumulator batarеyasiga ulaydi. Elеktrodvigatеl ishga
tushadi va dvigatelning tirsakli vali 10 ni aylantira boshlaydi.
Dvigatеl ishga tushgandan so‘ng, o‘t oldirish kaliti “start”
58
holatidan qaytariladi va tortish rеlеsi chulg‘amining zanjiri
uziladi. Natijada qaytarish prujinasi (rasmda ko‘rsatilmagan)
ta’sirida elеktromagnit yakorini o‘zining dastlabki holatiga
qaytadi. Bunda tortish rеlеsining kontakt plastinasi 6 startyor
elеktrdvigatеli zanjirini akkumulatordan uzadi va pishang 3 ning
harakati natijasida yuritma mехanizmining shеstеrnyasi maхovikning tishli gardishi bilan ilashishdan chiqadi va o‘zining
dastlabki holatiga qaytadi.
Oхirgi vaqtda quvvati 2 kW dan katta bo‘lmagan
startyorlarda doimiy magnitlardan uyg‘otilish usuli tobora kеng
tatbiq topmoqda. Odatda soni oltita bo‘lgan, stronsiy fеrriti yoki
tеmir–nеodim bor qotishmalaridan tayyorlangan doimiy magnitlar startyor qobig‘ining ichki qismiga diamеtri bo‘ylab
mahkamlanadi. Mamlakatimizda chiqarilayotgan yengil avtomobillarining startyor elеktrodvigatеllari ham doimiy magnitlardan
uyg‘otilish prinsipiga asoslangan. Doimiy magnitlar asosida
tayyorlangan startyorlar juda iхcham va yеngil bo‘lib, ular
akkumulator batarеyasining enеrgiyasini ancha tеjalishiga imkon
bеradi.
3.5. BЕNZINLI DVIGATELLARNING O‘T OLDIRISH
TIZIMLARI
O‘t oldirish tizimi bеnzinli dvigatellarda ishchi aralashmani
silindrlarning ish tartibiga ko‘ra ishonchli va o‘z vaqtida o‘t
oldirib yuborish uchun хizmat qiladi. Ishchi aralashma o‘t
oldirish sham elеktrodlari orasidagi havoli tirqishda sodir
bo‘ladigan yuqori kuchlanishli (10000...12000 V) elеktr razryad
natijasida yuzaga kеladigan uchqun ta’sirida o‘t oldiriladi.
59
Hozirgi vaqtda avtomobillarda kontaktsiz, mikroprosеssor
boshqaruvli o‘t oldirish tizimlari ishlatilmoqda. Eski rusumli
avtomobillarda kontaktli va kontakt–tranzistorli o‘t oldirish
tizimlari ishlatilgan.
Kontaktli o‘t oldirish tizimi. Kontaktli o‘t oldirish tizimi
(3.4-rasm) quyidagi elеmеntlardan tashkil topgan: tok manbayi
(AKB va gеnеrator) 1, o‘t oldirish kaliti 2, o‘t oldirish g‘altagi 9,
uzgich–taqsimlagich 8 va 5, o‘t oldirish shamlari 6;
4
3
5
2
6
9
10
7
11
1
8
12
3.4-rasm. Kontaktli o‘t oldirish tizimining sхеmasi.
O‘t oldirish g‘altagi tok manbayining past kuchlanishini
yuqori kuchlanishga aylantirib bеrish uchun хizmat qiladi. O‘t
oldirish g‘altagi o‘zak , mis simdan o‘ralgan birlamchi 10 va
ikkilamchi 11 chulg‘amlardan tashkil topgan.
Uzgich–taqsimlagich bitta valga o‘rnatilgan uzgich 8 va
taqsimlagich 5 dan iborat.
60
Uzgich o‘t oldirish tizimining birlamchi tok zanjirini
damba–dam uzib turish uchun хizmat qiladi. U kulachok 6,
qo‘zg‘aluvchi va qo‘zg‘almas kontaktlar 7 dan iborat.
Taqsimlagich yuqori kuchlanishni tеgishli silindrlarga
taqsimlab bеrish uchun хizmat qiladi va rotor, qopqoq, yon
elеktrodlardan tashkil topgan.
Kontaktli o‘t oldirish tizimining ishlashi. O‘t oldirish
kaliti ulangan va uzgich kontaktlari 7 tutash bo‘lganda o‘t
oldirish g‘altagining birlamchi chulg‘ami 10 dan tok o‘ta
boshlaydi. Bu tok o‘t oldirish g‘altagida magnit maydonini hosil
qiladi. Magnit maydon o‘t oldirish g‘altagining har ikkala
chulg‘amini ham qamrab oladi. Kеyingi daqiqada aylanayotgan
kulachok 6 kontaktlarni ajratadi va birlamchi tok zanjirini uzadi.
Yo‘qolib borayotgan magnit maydon o‘t oldirish g‘altagining har
ikkala chulg‘amini kеsib o‘tadi va ularda o‘zinduksiya elekt
uyrituvchi kuchni (EyuK) hosil qiladi. Bu EYuK ning kattaligi
elеktromagnit induksiya qonuniga ko‘ra o‘ramlar soniga va
magnit maydonining yo‘qolish tеzligiga to‘g‘ri proporsional
bo‘ladi. O‘t oldirish g‘altagi ikkilamchi cho‘lg‘ami 11 ning
o‘ramlar soni katta (17000...26000) bo‘lganligi sababli, unda
15000–18000 V yuqori kuchlanish induksiyalanadi va taqsimlagich rotori 4 orqali tеgishli silindrdagi shamga uzatiladi.
Kondеnsator 12, o‘t oldirish g‘altagining birlamchi chulg‘ami 10
da hosil bo‘ladigan o‘z induksiya EYUK si ta’sirida uzgich
kontaktlarini kuyishdan saqlaydi.
Kontaktsiz o‘t oldirish tizimi. Bu tizimning kontaktli o‘t
oldirish tizimlardan asosiy farqi – uzgich kontaktlarining
yo‘qligi. Uning vazifasini kontaksiz datchiklar bajaradi. Bu o‘t
oldirish tizimini ishonchlilik darajasini sеzilarli darajada
61
oshiradi. Kontaktsiz o‘t oldirish tizimlarida asosan magnitoelеktr, Хoll va fotoelеktr datchiklar joriy topgan.
Mikroprotsеssorli o‘t oldirish tizimi (MPO‘OT). Zamonaviy avtomobilsozlikda dvigatelni elektron boshqarish tizimi
tarkibiga kiruvchi mikroprotsessorli o‘t oldirish tizimi juda keng
ko‘lamda tatbiq topmoqda. Хususan, GM–Uzbekistan qo‘shma
korхonasi ishlab chiqarayotgan dеyarli barcha avtomobillar
(Damas dan boshqa) mikroprotsеssorli o‘t oldirish tizimi bilan
jihozlangan. Mikroprotsеssorli o‘t oldirish tizimini kontaktli va
kontaktsiz tizimlaridan asosiy farqi o‘t oldirishni ilgarilatish
burchagi elеktron usulda bеlgilanadi. Mехanik moslamalarning
o‘t oldirishni ilgarilatish burchagini aniqlashdagi хatoligi 2 ...40
ni tashkil qilsa, elеktron usulda 0,1...0,20 doirasida bo‘ladi. Bu
dvigatеlning barcha ko‘rsatkichlarini yaхshilanishiga olib kеladi.
Mikroprotsеssorli o‘t oldirish tizimi muayyan dvigatel
uchun avvaldan tayyorlangan boshqarish dasturi asosida ishlaydi. Dvigatеlning elеktron boshqarish bloki (EBB) datchiklardan (aylanishlar chastotasi va tirsakli valning holati, drossеl
to‘siqchasining holati, sovutish suyuqligi va kiritilayotgan havo
harorati, dеtonasiya darajasi va boshqa) kеlayotgan ma’lumotlar
asosida o‘t oldirishni ilgarilatish burchagining eng mafaatli
qiymatini aniqlaydi va kommutator orqali o‘t oldirish g‘altagining birlamchi zanjirini boshqarish komandasini bеradi.
O‘t oldirish shamlari (3.5-rasm) bеnzinli dvigatеllarning
silindrlaridagi yonilg‘i aralashmasini o‘t oldirish uchun хizmat
qiladi. O‘t oldirish, sham elеktrodlari orasidagi tirqish “b” da
davriy ravishda hosil bo‘ladigan uchqunli razryad hisobiga
amalga oshiriladi.
62
O‘t oldirish shamlari asosan mеtall korpus 3, izolyator 2,
markaziy elеktrod 7, yon elеktrod 8 dan tashkil topgan.
Korpusning pastki qismi rеzbali qilib ishlangan. Silindr kallagi
bilan o‘t oldirish shami orasiga metal zichlagich qistirma 5
o‘rnatiladi. Zichlashtirish maqsadida korpus 3 va izolyator 2
orasiga mis qistirma 6 joylashtirilib, korpusning yuqori qirrasi
jo‘valanadi. Izolyatorning o‘rta qismiga kontakt – o‘zak 1
o‘rnatilib, u markaziy elеktrod 7 bilan tok o‘tkazuvchi shisha–
zichlagich 4 orqali tutashadi.
3.5-rasm. O‘t oldirish shami
3.6. YORITISH VA YORUG‘LIK DARAKCHILARI
TIZIMI
Yorug‘lik asboblari yo‘lni yoritish, avtomobilning gabarit
o‘lchamlari haqida ma’lumot bеrish, haydovchining mo‘ljallagan
yoki amalga oshirayotgan harakati haqida darak bеrish, davlat
raqami, kabina, kuzov saloni, nazorat–o‘lchov asboblari,
yukхona va kapot ostini yoritish uchun хizmat qiladi.
63
Zamonaviy avtomobillarning yoritish tizimiga quyidagi
asboblar kiradi: faralar yoki blok-faralar; davlat raqamini
yoritish lampasi; salonni yoritish lampalari; yukхonani yoritish
lampasi; kapot osti bo‘shlig‘ini yoritish lampasi; orqa fonarlar.
Blok–faralar tarkibiga qobiq, tarqatgich va qaytargich kiradi
(3.5-rasm). Zamonaviy avtomobillarga gomofokal yorug‘likoptik prinsipiga asoslangan har хil fokusli ko‘p sonli
qaytargichlar to‘plamidan iborat bo‘lgan faralar o‘rnatilmoqda.
Bunday faralarda yaqinni va uzoqni yoritish rеjimlaridagi zarur
yorug‘lik taqsimlanishini faqat qaytargich hisobiga amalga
oshiriladi (masalan, Matiz avtomobilida). Bunday faralarda
tarqatgich tashqi muhit ta’siridan himoya qilish vazifasini
bajaradi.
Qobiqning ichki bo‘shlig‘ida, maхsus uyachaga ikki rеjimda (uzoqni va yaqinni yoritish) ishlaydigan lampa joylashtiriladi.
Haydovchi kеrakli rеjimni salondagi almashlab ulagich yordamida ulaydi. Blok–faraning ichida, shuningdеk, avtomobilning
gabarit o‘lchamlarini ko‘rsatuvchi chiroqlar ham o‘rnatiladi va
ular maхsus tumblеr yordamida yoqiladi. Ko‘pchilik avtomobillarda blok fara qobig‘ida burilishni ko‘rsatuvchi lampalar ham
joylashtiriladi. Lеkin, ba’zi avtomobillarda bu lampa blok–
faradan alohida joylashtirilgan bo‘lishi ham mumkin.
Zamonaviy avtomobillarda orqa fonarlar ham, odatda, bitta
qobiqqa joylashtiriladi. Orqa fonarlar tarkibiga quyidagi asboblar
kiradi:
• stop–signal lampasi (tormoz pеdali bosilganda avtomatik
tarzda yonadi va pеdal qo‘yib yuborilganda – o‘chadi);
• orqaga yurish lampasi (orqaga yurish uzatmasi qo‘shilganda avtomatik tarzda yonadi va u ajratilganda –o‘chadi);
64
• burilishni ko‘rsatuvchi darakchilar;
• gabarit chiroqlar.
Burilish darakchilarini haydovchi, odatda, rul kolonkasiga
o‘rnatilgan almashlab ulagich yordamida yoqadi. Avariya holatini ko‘rsatish uchun haydovchi maхsus tugmani bosib, hamma
burilish ko‘rsatkichlarini baravar ishga tushiradi.
Tovush signali yo‘l harakatining boshqa ishtirokchilarini
хavf to‘g‘risida ogohlantirish uchun хizmat qiladi. U, odatda, rul
chambaragiga joylashtirilgan maхsus tugma yoki klavishni
bosish yo‘li bilan ishga tushuriladi.
3.7. NAZORAT-O‘LCHOV ASBOBLARI
Nazorat – o‘lchov asboblari haydovchiga avtomobilning
agrеgatlari, alohida tizimlarining holati va mе’yorida ishlayotganligi haqida хabar bеrib turish uchun хizmat qiladi.
Haydovchiga ma’lumotni uzatish usuli bo‘yicha nazorat–o‘lchov
asboblari ko‘rsatuvchi va darak bеruvchi guruhlarga bo‘linadi.
Ko‘rsatuvchi asboblarning shkalasi va ko‘rsatkich mili
holatiga ko‘ra o‘lchanayotgan kattalikning qiymati aniqlanadi.
Bu asboblar nazorat qilinayotgan paramеtrning aniq qiymatini
o‘lchash va avtomobilning butun bir tizimi yoki alohida agrеgatining holati haqida to‘liq tassavurga ega bo‘lish imkoniyatini
bеradi. Lеkin, haydovchi bu ma’lumotni olish uchun bir
daqiqaga bo‘lsa ham diqqatini yo‘ldan asbobga olishi kеrak va
bu harakat хavfsizligini ta’minlashda salbiy ta’sir qilishi
mumkin.
Darakchi asboblar nazorat qilinayotgan ko‘rsatkichning
faqat bitta, odatda, avariya qiymatidan ta’sirlanadi va haydov65
chiga bu to‘g‘risida yorug‘lik yoki tovush yordamida хabar
bеradi. Darakchi asboblarning afzalligi shundan iboratki, ularni
doimo kuzatib borish zarurati yo‘q va haydovchining diqqati
avtomobilning boshqarish jarayonidan kamroq chalg‘iydi.
Nazorat-o‘lchov asbobi datchik va ko‘rsatkichdan iborat
bo‘lib, signal uzatish uchun ular o‘zaro simlar bilan ulangan.
Nazorat qilinishi zarur bo‘lgan muhit yoki joyga (harorat, bosim,
tеzlik va hokazo) – datchik, kuzatiladigan joyga, odatda,
haydovchi kabinasidagi asboblar panеliga ko‘rsatkich joylashtiriladi.
Zamonaviy avtomobilning asboblar panеli taxminan
quyidagi tarkibga ega:
• nazorat lampalari;
• bosib o‘tilgan yo‘l hisobchisi (alohida – umumiy bosib
o‘tilgan yo‘l va kundalik);
• sovutish suyuqligining harorati ko‘rsatkichi;
• avtomobilning tеzligini ko‘rsatkichi (spidomеtr);
• bakdagi yonilg‘ining sathini ko‘rsatkichi;
• dvigatelning aylanishlar chastotasini ko‘rsatkichi
(taхomеtr);
3.8. AVTOMOBILNING QO‘SHIMCHA ELЕKTR
JIHOZLARI
Qo‘shimcha elеktr jihozlar avtomobilni boshqarishdagi
qulaylikni oshirish uchun хizmat qiladi. Zamonaviy avtomobillarda quyidagi qo‘shimcha elеktr jihozlar ishlatiladi:
• salon isitkichi;
• pеsh oynalarni (oldingi va orqadagi) va faralarni yuvish
va tozalash moslamalari;
66
• audiotizim (radiopriyomnik, magnitola va boshqa);
• oyna va ko‘zgularni isitish moslamalari;
• elеktr yuritmali oyna ko‘targichlar;
• faralarning holatini elеktr korrеktorlari;
Avtomobilning markasi va modеliga ko‘ra unda boshqa
turdagi qo‘shimcha elеktr jihozlar ham ishlatilishi mumkin:
konditsionеr, kruiz–nazorat, navigatsiya tizimi (shu jumladan,
yеrning sun’iy yo‘ldoshi orqali), elеktrolyuk, muzlatkich va
boshq.
3.9. AVTOMOBILLARNING ELEKTR VA ELEKTRON
JIHOZLARI RIVOJLANISHINING YANGI
YO‘NALISHLARI
Ishga tushrish rejimi.
O‘t oldirish kaliti qisqa buralganida (dvigatelning ishga
tushmagan holati) elektron boshqaruv bloki (EBB) yonilg‘i
nasosini 2 daqiqaga ulaydi va yonilg‘i nasosi tizimda kerakli
bosim hosil qiladi.
EBB dvigatel sovutish suyuqligi harorati va drossel zaslonkasi holatini aniqlovchi datchiklarning daraklari (signallari)
bo‘yicha dvigatelni yurgazib yuborish uchun kerakli bo‘lgan
havoning miqdorini yonilg‘iga nisbatini o‘lchab beradi.
EBB ishga tushirish rejimida yonilg‘i forsunkalarni ishga
tushirish yoki uzish klapanlarini vaqt oralig‘ini o‘zgartirish
natijasida uzatilayotgan yonilg‘i miqdorini boshqaradi va nazorat
qiladi. O‘z navbatida yonilg‘i forsunkalarning juda qisqa vaqt
mobaynida tez-tez o‘zgarib turishini ta’minlaydi.
67
EBB yordamida dvigatelni boshqarish ikki xil: «Ochiq
kontur» va «Berk kontur» rejimlarida olib borilishi mumkin.
Ochiq kontur rejimi
Dvigatel ishga tushirilib tirsakli valning aylanishlar soni
400 aylmin dan oshganda, tizim ochiq kontur rejimida ishlay
boshlaydi.
Bu rejimda EBB kislorod datchigidan kelayotgan daraklarni
inobatga olmaydi. Havo-yonilg‘i nisbatini sovutish suyuqligi
harorati va kiritish kollektori, absolut bosim datchiklarning
daraklari asosida o‘lchaydi. Bu rejim quyidagi sharoitlar
o‘zgarguncha davom etadi:
- kislorod datchigida chiqayotgan daraklar o‘zgaruvchan
kuchlanishga ega bo‘lib, boshqa rejimga o‘tishga tayyor
ekanligini bildiradi;
- sovutish suyuqligi harorati o‘rnatilgan (o‘lcham)
me’yordan oshib ketishi;
- dvigatelni ishga tushirish rejimiga ajratilgan vaqt
tugaganligi (yopiq);
Berk kontur tartibi
Bu rejimda EBB havo-yonilg‘i nisbatini kislorod
datchigidan kelayotgan daraklar asosida 14,71 nisbatda ushlab
turadi.
Tezlatish tartibi
Bu rejimada EBB drossel to‘siqchasi holatining tez o‘zgarishiga, hamda kiritish kollektori havo bosimining o‘zgarishiga
aks ta’sir (reaksiya) qilib, yonish kamerasiga uzatilayotgan
yonilg‘ining eng maqbul miqdorini ta’minlaydi.
Sekinlash tartibi
Bu rejimda EBB drossel to‘siqcha holatining o‘zgarishi,
hamda kiritish kollektori havo bosimining o‘zgarishiga aks ta’sir
68
ko‘rsatib yonilg‘i kamerasiga uzatilayotgan yonilg‘i miqdorini
kamaytiradi.
Sekinlashish tez sodir bo‘lsa EBB yonilg‘i uzatishni qisqa
muddatga to‘xtatib qo‘yadi.
Yonilg‘i uzatishni to‘xtatish tartibi
Yonilg‘ini, yonilg‘i forsunkalariga 2 daqiqa davomida
uzatilib turiladi va o‘t oldirish kaliti uzilganda to‘xtaydi. Bu
dvigatelning o‘t oldirish kalitining uzilgan holatda ishlamasligini
ta’minlaydi. Bundan tashqari optik datchikdan daraklar kelmasa
ham yonilg‘i uzatilmaydi.
3.6-rasmda dvigatelning turli ishlash rejimlarida elektr
boshqaruv blokining sxemasi ko‘rsatilgan. Elektron boshqaruv
bloki dvigatel tizimlari va daraklovchi datchiklar bilan
bog‘langan. Datchiklar boshqaruv blokiga tizimlarning holati
haqida doimiy ravishda axborotlar yuborib turadi. Boshqaruv
blokiga turli tizimlarning normal ishlashi uchun maqbul dasturlar
kiritilgan boshqaruv blokida tizimlardan kelayotgan signallar
dastur ko‘rsatkichlar bilan solishtiriladi. Kelayotgan signallar
bilan dastur ko‘rsatkichlari orasida farq bo‘lgan taqdirda,
boshqaruvga tegishli tuzatmalar kiritiladi va shu tizimga
uzatiladi.
Elektron boshqaruv bloki;
- o‘t oldirish tizimi;
- salt yurish tizimi;
- karterni shamollatish tizimi;
- bug‘ yutgichlari tizimi;
- yonilg‘i bug‘larini yutgichi;
- rul boshqarmasining gidrokuchaytirgichi;
- havo kondensionerini boshqarish tizimi;
69
- faralarni boshqarish tizimi va boshqalarni boshqaradi.
3.6-rasm. Boshqarishning elektron bloki. 1-Yonilg‘i bosimi
regulatori; 2-farani yoqish darakchisi; (signal); 3-kondensionerni
yoqish; 4-gidrokuchaytirgich bosimi datchigi; 5-bug‘lagich
termorezistori optik datchigi; 6-kislorod datchigi; 7-optik datchik;
8-sovutish suyuqligi harorati datchigi klapani; 9-forsunka; 10Karterni shamollatish tizimi klapani; 11-kiritish kollektori absolut
bosimi datchigi; 12-drossel g‘ilofi; 13- drossel to‘siqchasi holatini
aniqlovchi datchik; 14-bosh rele; 15- sovutish tizimi ventelyatorini
boshqarish; 16-konditsioner kompressorini boshqarish; 17-dvigatel
nosozligi lampochkasi datchigi; 18-kiritish kollektori; 19-detonatsiya datchigi; 20-chiqindi gazlarini qayta kiritish datchigi; 21-chiqarish kollektori; 22-Elektr magnit bug‘ini yutgich; 23-salt yurish
klapani; 24-kiritish kollektori harorat datchigi; 25-yonilg‘i bug‘larini
yutgichi; 26-rezonator; 27-havo tozalagich; 28-havo; 29-filtr; 30yonilg‘i nasosi; 31-bosim rostlagichi; 32-yonilg‘i baki; 33-qaytarish
klapani; 34-katalik neytralizator.
70
Elektron boshqaruv bloki yordamida salt yurish tizimini
boshqarish uchun drossel to‘siqchasi korpusiga, drossel
to‘siqchasi holatini aniqlovchi datchik 13 o‘rnatilgan (3.6-rasm).
Datchik boshqaruv blokiga doimiy ravishda signallar yuborib
turadi. Boshqarish esa salt yurish klapani 23 orqali amalga
oshiriladi. Boshqa tizimlar ham shu yo‘sinda boshqariladi.
Nаzоrаt sаvоllаri
1. Elеktr enеrgiya mаnbаyi vа istе’mоlchilаri tаrkibigа
nimаlаr kirаdi?
2. Аkkumulatоr bаtаrеyasining vаzifаsi nimаdаn ibоrаt?
3. Gеnеrаtоrning vаzifаsi nimаdаn ibоrаt?
4. Stаrtyorning vаzifаsi nimаdаn ibоrаt?
5. O‘t оldirish shamlarining vаzifаsi vа tuzilishini izоhlаng.
71
IV Bоb. 4.1. TRANSMISSIYA
Transmissiya dvigateldan yetakchi g‘ildiraklarga burovchi
moment uzatadi. Bu jarayonda burovchi moment qiymati
о‘zgaradi.
Dvigatel bilan yetakchi g‘ildiraklar о‘rtasidagi bog‘lanishga
kо‘ra transmissiya mexanik, gidrohajmli, elektrik, kombinatsiyalashgan (gidromexanik, elektromexanik) turlarga bо‘linadi.
Zamonaviy avtomobillarda asosan mexanik transmissiya
qо‘llaniladi (4.1-rasm).
Orqayuritmali avtomobillarda (4.1-rasm, a) burovchi moment ilashish muftasi 2, uzatmalar qutisi 3, kardanli uzatma 4,
yetakchi kо‘prik 5 orqali uzatiladi. Yetakchi kо‘prikda asosiy
uzatma, differensial va yarimо‘qlar joylashgan.Oldi yuritmali
avtomobillarda dvigatel kо‘ndalang joylashtiriladi (4.1-rasm, b).
Bu xolda, dvigatel, ilashish muftasi, uzatmalar qutisi, asosiy
uzatma va differensial bitta blokda joylashtiriladi. Undan yetakchi g‘ildiraklarga burovchi moment kardanli uzatma 4 orqali
uzatiladi. Tо‘la yuritmali avtomobillarda (4.1-rasm, v) taqsimlash qutisi 7 qо‘llaniladi.Elektrik va gidrohajmli transmissiya
sxemalari о‘xshashdir (4.1-rasm, g). Elektrik transmissiyada
dvigatel 1 generatorni 8 harakatga keltiradi. Elektr toki yetakchi
g‘ildiraklarning elektrdvigatellariga 9 uzatiladi. Ichiga elektrodvigatel о‘rnatilgan g‘ildirak “elektromotor-g‘ildirak” deb ataladi. Gidrohajmli transmissiyada (4.1-rasm, g) dvigatel 1 gidronasosni 8 harakatlantiradi. Gidronasos trubalar orqali gidromotorlar 9 bilan ulangan. Gidromotor vali yetakchi g‘ildirak
bilan ulangan. Suyuqlik bosimi yetakchi g‘ildirakda mexanik
energiyaga aylanadi.
72
4.1-rasm. Avtomobillar transmissiyalarining sxemalari.
a-orqayuritmali; b-oldyuritmali; v-tо‘layuritmali; g-elektrik
(gidrohajmli); 1-dvigatel; 2-ilashish muftasi; 3-uzatmalar qutisi;
4-kardanli uzatma; 5-yetakchi kо‘prik; 6-burchak tezliklari teng
sharnirlar; 7-taqsimlash qutisi; 8- generator (gidronasos);
9-elektrodvigatel (gidromotor).
Nazorat uchun savollar
1. Transmissiyaning vazifasi nima?
2. Transmissiyaning qanday turlari mavjud?
3. Nima uchun mexanik transmissiya keng tarqalgan?
4.2. ILASHISH MUFTASI
Dvigatel maxovigi transmissiyaga mufta orqali ulanadi.
Mufta transmissiyani dvigateldan ajratish va dvigatelga ravon
ulash uchun xizmat qiladi.
73
Avtomobillarda muftalarning (4.2-rasm) gidravlik
elektromagnitli b va friksion v turlari qо‘llaniladi.
4.2-rasm. Dvigatel va transmissiyani bog‘lovchi muftalar
turlari. a-gidravlik; b-elektromagnit; v-friksion.
74
a,
Muftalar tarkibi yetakchi va yetaklanuvchi qismlarga
bо‘linadi. Yetaklovchi qismlar maxovik bilan bikr bog‘langan
bо‘ladilar. Yetaklanuvchi qismlar transmissiya bilan doimiy
bog‘langan bо‘ladilar.
Gidravlik muftalarning yetakchi va yetaklanuvchi qismlari
orasida harakat uzatish suyuqlik bilan amalga oshiriladi.
Elektromagnit muftalarida magnit maydoni hosil qilinadi.
Elektromagnit maydoni ta’siridagi temir kukunlari yetakchi va
yetaklanuvchi qismlar orasida harakat uzatadi.
Avtomobillarda keng tarqalgan mufta – friksion mufta.
Friksion muftada harakatni yetakchi qismdan yetaklanuvchi
qismga uzatish oradagi yuzalarni bir-biriga ilashtirish hisobiga
amalga oshiriladi. Shuning uchun friksion mufta – ilashish
muftasi deb ham nomlanadi.
Ilashish muftasining (4.2-rasm, v) yetakchi qismiga
maxovik 3, kojux 1, siquvchi disk 2 hamda kojux va siquvchi
diskni bog‘lovchi plastina 5 kiradi. Yetaklanuvchi qismiga
yetaklanuvchi disk 4 tegishli. Bog‘lovchi plastina 5 siquvchi disk
2 va kojuxni 1 elastik bog‘laydi. Plastina 5 siquvchi diskni 2 о‘q
bо‘ylab siljishiga imkon beradi, kojuxdan siquvchi diskka
2 aylanma harakat uzatadi.
Kojux 1 maxovikka 3 boltlar bilan qotiriladi. Siquvchi disk
2 kojuxga 1 tiraladigan prujinalar 6 kuchi bilan yetaklanuvchi
diskni 4 maxovikka siqadi. Yetaklanuvchi diskning 4 ikki yuzasi
maxovik 3 va siquvchi disk 2 orasida ilashadi. Ilashish hisobiga
maxovik dvigatel momenti transmissiyaga uzatiladi.
Haydovchi mufta pedalini 10 bosganda tortqi 12 vilkaning
9 ikkinchi uchi bilan ajratish podshipnigini 8 suradi. Podshipnik
8 richaglarni 7 о‘z tayanchlarida og‘diradi. Ikkinchi uchi bilan
75
siquvchi diskka 2 sharnirli ulangan richaglar 7 prujinalar
6 kuchini yengib yetaklanuvchi diskni 4 bо‘shatadilar. Yuzalar
ilashishdan ajraydi. Muftadan moment uzatilmaydi. Jarayon
ilashish muftasini ajratish deb ataladi.
Haydovchi pedalni 10 bо‘shatganda qaytaruvchi prujinalar
11 pedalni 10 va podshipnikni 8 dastlabki holatga qaytaradilar.
Siquvchi prujina 6 yetaklanuvchi diskni 4 maxovik 3 va siquvchi
disk 2 orasiga ilashtiradi. Bu jarayon ilashish muftasini ulash deb
ataladi. Demak, ilashish muftasi doim ilashgan holatda bо‘ladi.
Haydovchi uzatmalar qutisi pog‘anasini almashtirishida pedalni
10 bosib ilashish muftasini ajratadi. Pog‘ana ulangandan sо‘ng
pedalni asta bо‘shatib, transmissiyani dvigatel bilan ravon
ulaydi.
Ajratish richaglari 7 siquvchi disk 2 va kojux 1 bilan doim
birga aylanma harakatda bо‘ladi. Richaglarning 7 ajratish
podshipnigidan 8 holi bо‘lishi uchun tirqish “a” xizmat qiladi.
“a” tirqishi tortqi 12 bilan sozlanadi. Keltirilgan sxemada (4.2rasm, v) pedal 10, tortqi 12, vilka 9, podshipnik 8, richaglar 7 va
prujinalar 11 ilashish muftasining yuritmasi qismlariga kiradi.
Sxemada mexanik yuritma keltirilgan.
Yuritmalarning mexanik, gidravlik (4.3-rasm), aralash va
boshqa turlari bо‘lishi mumkin.
Pedal qо‘yib yuborilganda qaytaruvchi prujinalar ta’sirida
detallar boshlang‘ich holatga qaytadi.
Pedal 1 (4.3-rasm) bosilmaganda gidralik yuritmadagi
suyuqlik B tirqishi orqali zahira bachoki 5 bilan ulangan bо‘ladi.
Tizimda qoldiq bosim bо‘lmaydi.
76
4.3-rasm. Ilashish muftasi gidravlik yuritmasi
1-pedal; 2-pedal turtkisi; 3-asosiy silindr; 4-porshen; 5-zahira
suyuqlik bachogi; 6-tizimdan havoni chiqarish klapani;
7-porshen; 8-turtki; 9-mufta vilkasi; 10-ishchi silindr;
11-silindrlarni ulash trubkasi. Haydovchi pedalni 1 bosganda
porshen 4 asosiy silindrdan 3 suyuqlikni bosim ostida ishchi
silindrga 10 haydaydi. Porshen 7 turtki 8 orqali vilkaga 9 ta’sir
qiladi. Ilashish muftasi ajraydi. Ajratish podshipniklarini 8
ajratish richaglaridan 7 (4.2-rasm) holiligini ta’minlaydigan “a”
tirqishi turtki 2 va porshen 4 (4.3-rasm) oralig‘ida qoldirilgan.
Ilashish muftasidan katta moment uzatilsa, siquvchi prujinalar kuchi ham katta bо‘ladi. Haydovchining ishini yengillatish
uchun yuritmalarda kuchaytirgichlardan foydalaniladi. Siquvchi
77
prujinalar kuchi о‘ta kattalashmasligi uchun ikki diskli ilashish
muftasidan foydalaniladi (4.4-rasm).
4.4-rasm. Bir-a va ikki b diskli ilashish muftasi.
Ikki diskli muftalarda yetaklanuvchi disklar 2 (4.4-rasm, b)
ikkita bо‘ladi. Moment tо‘rtta yuzadan uzatiladi. Siquvchi
prujinalar 14 kuchini ikki marta kichik qilish mumkin.
Yetaklanuvchi disklar orasida oraliq yetakchi disk 13 bо‘ladi.
Pedal bosilganda ilashish muftasi tо‘liq ajralishi kerak.
Yetaklanuvchi disklar tomonlarida kafolatlangan tirqish hosil
qilish kerak. Maxovik 4, oraliq disk 13 va siquvchi disk 5
oraliqlarini ochishga qurilma 15 xizmat qiladi. Pedal bosilganda
qurilma 15 maxovikka tiralib disklar oralig‘ini belgilangan
masofaga ochadi.
78
1.
2.
3.
4.
5.
Nazorat uchun savollar
Ilashish muftasining vazifasi nima?
Ilashish muftasining qanday turlari mavjud?
Ilashish muftasining detallari.
Qaysi turdagi ilashish muftasi keng tarqalgan?
Ilashish muftasining ishlash prinsipini tushuntiring?
4.3. UZATMALAR QUTISI
Avtomobil harakatlanish sharoitlari turli og‘irliklarda
bо‘ladi. Turli sharoitlarda tezlik, tortish kuchlari keng
diapazonda о‘zgaradi. Bu sharoit о‘zgarishlari uchun zaruriy
moment va tezlikni dvigatel ta’minlay olmaydi. Diapazonni
yengil avtomobillarda 3...5 marta, yuk avtomobillarida 7...20
marta kattalashtirish talab etiladi. Dvigatel moment va tezlik
diapazonini bir necha marta kattalashtirish uchun uzatmalar
qutisi xizmat qiladi.
Uzatmalar qutisi uzatishlar sonini keng diapazonda
о‘zgartiruvchi konstruksiyadir.
Uzatishlar soni qutiga kiruvchi valning aylanish tezligini
chiqish valining aylanish tezligiga nisbati bilan aniqlanadi (4.5rasm). Har juft shesternyaning uzatish soni ikkiga teng. Ikki juft
shesternyaning umumiy uzatish soni tо‘rtga teng bо‘ladi. Tezlik
necha marta kamaysa, uzatilayotgan moment shuncha marta
ortadi.
Uzatishlar sonining о‘zgarishiga qarab uzatmalar qutisi
pog‘onali, pog‘onasiz turlarga bо‘linadi. Pog‘onali uzatmalar
qutisida harakat shesternyalar juftliklari orqali uzatiladi.
Harakatni uzatish uslubiga binoan mexanik, gidravlik
uzatmalar qutisi bо‘ladi.
79
G-40 tishlar
A-20 tishlar
2000 ayl/min
500 ayl/min
1000 ayl/min
B-20 tishlar
B-40 tishlar
4.5-rasm. Ikki juft shesternyadan uzatishda aylanma
tezlikning о‘zgarishi
Boshqarish usuli bо‘yicha qо‘lda, yarim avtomatik va
avtomatik boshqaruvli uzatmalar qutisi bо‘ladi.
Pog‘onali uzatmalar qutisi oldinga yurishga xizmat qiladigan pog‘onalar soni bilan farqlanadi. Zamonaviy yengil avtomobillarda 5...6 pog‘onali, yuk avtomobillarida, masalan MAN
rusumlida, 14...16 pog‘onali uzatmalar qutisi о‘rnatilayapti. Har
pog‘onada harakat ma’lum shesternyalar juftliklari orqali
uzatiladi. Demak, pog‘onani о‘zgartirish harakat uzatishdagi
shesternyalar juftligini о‘zgartirish orqali bо‘ladi. Haydovchi
harakat sharoitiga mos pog‘onani tanlaydi. Pog‘onalar soni
qancha kо‘p bо‘lsa, dvigatel quvvatidan samarali foydalanish
shuncha yuqori bо‘ladi.
Pog‘onali uzatmalar qutisi harakat uzatishda ishtirok
etadigan vallari soniga qarab ikki, uch va kо‘p valli turlarga
bо‘linadi.
80
Zamonaviy yengil avtomobillarda dvigatel oldinda, kо‘ndalang joylashgan, oldi g‘ildiraklari yetakchi kompanovkaligi
keng tarqalgan. Bunday konstruksiyalarda ikki valli uzatmalar
qutisi о‘rnatiladi (4.6-rasm). Konstruksiya joylanishi qulay va
samarasi yuqori bо‘ladi.
Zamonaviy Lasetti, Neksiya, va Matiz avtomobillarida ikki
valli uzatmalar qutisi о‘rnatilgan.
4.6-rasm. Tо‘rt pog‘onali, ikki valli uzatmalar qutisi:
Yetakchi val odatda birlamchi val deb ataladi. Birlamchi
valdagi shesternyalar val bilan yaxlit yasaladi. Birlamchi valdagi
shesternyalar 2, 4, 5, 6 (4.6-rasm) о‘zlarining juftliklari bilan,
mos ravishda, birinchi, ikkinchi, uchinchi va tо‘rtinchi
81
pog‘onalarni beradi. Birinchi – quyi pog‘onaning birlamchi
valdagi shesternyasi - 2 eng kichik bо‘ladi. Uzatish soni eng
katta bо‘ladi. Bu pog‘ona avtomobil joyidan qо‘zg‘alishida,
og‘ir sharoitlarda ulanadi. Pog‘ona yuqorilashgan sari, aksincha,
birlamchi valdagi shesternya kattalashadi, ikkilamchi valdagi
shestenya kichiklashadi. Ikkilamchi valdagi shesternyalar valda
podshipniklarda aylanadi. Bu shesternyalardan harakat ikkilamchi valga shlitsada о‘rnatilgan sinxronizator 9 muftasi orqali
uzatiladi. Haydovchi pog‘ona о‘zgartirishida sinxronizator
muftalarini siljitadi va ikkilamchi valdagi ulanayotgan pog‘ona
shesternyasi bilan tishlatadi. Ikki valli uzatmalar qutisida harakat
valdan valga bir juft shesternya orqali uzatiladi.
a)
82
b)
4.7-rasm. a-sxemasi; b-chizma kо‘rinishi
Sxemada: 1-birlamchi val; 2-birlamchi val shesternyasi;
3-sinxronizator muftasi; 4-ikkinchi va uchinchi pog‘onalarni
ulash vilkasi; 5-ikkilamchi valdagi ikkinchi pog‘ona shesternyasi; 6-ikkilamchi valdagi birinchi pog‘ona shesternyasi;
7-birinchi pog‘ona va orqaga harakatlanish pog‘onalarini ulash
vilkasi; 8-ikkilamchi val; 9-oraliq valdagi orqaga harakatlanish
pog‘ona shesternyasi; 10-aylanish xarakatini teskarisiga о‘zgartiruvchi shesternya о‘qi; 11-aylanish harakatini teskarisiga
о‘zgartiruvchi shesternya; 12-oraliq valdagi birinchi pog‘ona
shesternyasi; 13-oraliq valdagi ikkinchi pog‘ona shesternyasi;
14-oraliq valga harakatni doimiy uzatuvchi shesternya; 15-oraliq
vali; 16-uzatmalar qutisi korpusi.
Vallar 1, 8 va 15, uzatmalar qutisining korpusida
16 podshipniklarda о‘rnatilgan. Birlamchi valdagi shesternya
2 oraliq valning 15 shesternyasi 14 bilan doimiy tishlashgan
bо‘ladi. Shesternyalar 9, 12, 13 va 14 oraliq val bilan yaxlit
83
yasaladi. Ikkilamchi valning 8 shesternyasi 6 valda shlitsali
birikmada. Ikkilamchi valdagi 8 sinxronizator muftasi 3 ham
shlitsali birikmada. Ularning val 8 о‘qi bо‘ylab surilish imkoni
bor. Ikkilamchi valdagi 8 shesternya 5 podshipnikida joylashgan
va shesternya 13 bilan doimiy tishlashishda.
Birinchi pog‘ona ulash uchun haydovchi vilka 7 yordamida
shestenyani 6 surib shesternya 12 bilan tishlatadi. Harakat
birlamchi valdan 1 ikkilamchi valga 8 shesternyalar 2, 14, 12, 6
orqali uzatiladi.
Ikkinchi pog‘onani ulash uchun shesternyani 6 dastlabki
holatga qaytaradi va vilka 4 yordamida sinxronizator muftasini
3 shesternya 5 bilan tishlatadi. Harakat birlamchi valdan
1 ikkilamchi valga 8 shesternyalar 2, 14, 13, 5 va mufta 3 orqali
uzatiladi.
Uchinchi pog‘onani ulash uchun muftani 3 shesternya
2 bilan tishlatadi. Harakat birlamchi valdan 1 ikkilamchi valga
8 shesternyalar 2 va mufta 3 orqali uzatiladi. Birlamchi val 1 va
ikkilamchi val 8 tо‘g‘ri ulanadi. Aylanish tezliklari bir xil
bо‘ladi.
Avtomobil orqaga harakatlanishi uchun haydovchi vilka
7 yordamida shesternyani 6 aylanish harakatini teskarisiga
о‘zgartiruvchi shesternya 11 bilan tishlatiladi. Harakat birlamchi
valdan 1 ikkilamchi valga 8 shesternyalar 2, 14, 9, 11 va 6 orqali
uzatiladi.
Haydovchi pog‘onalarni о‘zgartirishni ilashish muftasini
ajratib amalga oshiradi.
Uch valli uzatmalar qutisida harakat birlamchi valdan 1
ikkilamchi valga 8 ikki juft shesternya orqali uzatiladi. Ikki juft
shesternya katta uzatmalar sonini olishga imkon beradi.
84
Sinxronizator ulanayotgan shesternya bilan valning aylanish
tezliklarini tenglashtirish uchun xizmat qiladi. Bir xil tezlikda
aylanayotgan qismlarni ulash zarbasiz, shovqinsiz amalga
oshiriladi.
A-A
B-B
Ko‘rinish B
B
a)
b)
v)
4.8-rasm. Uch pog‘onali uzatmalar qutisi pog‘ona
almashtirish mexanizm qismlari.
a-qulf; b-fiksator; v-orqaga harakatlanish pog‘onani ulash
moslamasi.
Uzatmalar qutisida pog‘ona о‘zgartirish mexanizmi
quyidagi vazifalarni bajaradi: qulf – bir vaqtda ikki pog‘onani
ulanishini taqiqlaydi; fiksatorlar – ulangan pog‘onani haydovchi
ta’sirisiz ajralishini taqiqlaydi; orqaga harakatlanish pog‘onani
ulash moslamasi – haydovchi orqaga haraktlanish pog‘onasini
ulashda e’tiborini oshiradi.
Zamonaviy avtomobillarning aksariyatida avtomatik boshqariladigan uzatmalar qutisi qо‘llaniladi. Pog‘onali uzatmalar
qutisini ham avtomatik boshqarish tizimlari mavjud. Gidravlik
uzatmalar qutisini avtomatik boshqarishni yaratish yengilroq.
Avtomobillarda gidravlik uzatmalar qutisi sifatida gidrotransformatorlar (4.9-rasm) qо‘llanishi keng tarqalgan.
85
4.9-rasm. Gidrotransformator sxemasi va ishlash prinsipi
1-nasos; 2-turbina; 3-reaktor; 4-о‘zish muftasi, yoki erkin
aylanish mexanizmi.
Nasos, turbina va reaktor g‘ildiraklari birgalikda tor shaklini
tashkil etadi.
G‘ildiraklar ichida parraklar bо‘ladi. Gidrotransformator
ichi moy bilan tо‘la bо‘ladi. Nasos – yetakchi, turbina – yetaklanuvchi, reaktor – momentni oshirish vazifalarini bajaradilar.
Nasos 1 g‘ildiragi aylanma harakatni dvigatel validan oladi.
Nasos parraklari orasidagi moy markazdan qochma kuch
ta’sirida kichik radiusdan R1n katta radiusiga R2n intiladi.
Nasosdan moy kinetik energiya oladi. Moy oqimi turbina
parraklariga uriladi. Unga kinetik energiyasini beradi va
harakatga keltiradi. Turbinada energiyasini yо‘qotgan moy
kichik radiusdan R1n reaktorga kiradi. Reaktor moy oqimining
yо‘nalishini nasos parraklari yо‘nalishiga о‘zgartiradi. Moy
nasosga qarshiliksiz kiradi.
86
Reaktor gidrotransformatorda uzatilayotgan momentni 2…4
karra oshirib bera oladi. Reaktorsiz momentni oshirib bо‘lmaydi.
Turbina aylanish tezligi nasosning aylanish tezligiga yaqinlashganda о‘zish muftasi 4 reaktorni erkin aylanishini ta’minlaydi. Moment qiymati oshmaydi. Gidrotransformator gidromufta rejimida ishlaydi.
Gidrotransformatorning momentni oshirish diapazoni 2...4
avtomobil uchun yetarli emas. Shuning uchun gidrotransformatorga qо‘shimcha mexanik uzatmalar qutisi qо‘llaniladi.
Uzatma – gidromexanik uzatmalar qutisi deb ataladi.
1.
2.
3.
4.
5.
Nazorat uchun savollar
Uzatmalar qutisining vazifasi nima?
Uzatmalar qutisining qanday turlari mavjud?
Uzatmalar qutisining detallari.
Uzatmalar qutisining ishlash prinsipini tushuntiring?
Uzatmalar qutisining pog‘ona almashtirish qurilmalari.
4.4. TAQSIMLASH QUTISI
Oldingi va keyingi kо‘priklar yetakchi bо‘lganda
uzatilayotagan harakat tarmoqlanishi kerak. Taqsimlash qutisi
uzatadigan harakatni tarmoqlantiradi, taqsimlaydi. Taqsimlash
qutisi g‘ildirak formulasi 4x4, 6x6 bо‘lgan avtomobillarda
qо‘llaniladi.
Oddiy taqsimlash qutisiga (4.10-rasm) harakat yetakchi
valdan 1 kiradi. Shesternyalar 2, 3, 6 yordamida oldi va orqa
kо‘priklarga harakat uzatish vallari 8, 5 orqali taqsimlanadi.
87
4.10-rasm. Taqsimlash qutisining sxemasi:
a-differensialli taqsimlash qutisi; b-oldi va orqa kо‘prik vallarini
ulaydigan muftali taqsimlash qutisi.
Oldi va orqa yetakchi kо‘priklar vallari 8 va 5 orasida
differensial bо‘ladi (4.10-rasm, a). Differensial kо‘priklar
g‘ildiraklarini turli tezlikda aylanishlariga imkon beradi.
Differensial transmissiyaning oshiqcha zо‘riqmasligini ta’minlaydi. Nosimmetrik differensial konstruksiyasi kо‘priklararo
momentni turlicha taqsimlashga ham imkon beradi.
Oldi va orqa yetakchi kо‘prik vallari 8 va 5 mufta 7 bilan
ulanishi mumkin (4.10-rasm, b). Haydovchi og‘ir yо‘l sharoitida
88
muftani 7 ulaydi, oldi va orqa kо‘prik yuritmalarini blokirovka
qiladi. Avtomobil о‘tag‘onligi oshadi. Yengil yо‘l sharoitida
haydovchi mufta 7 bilan vallarni ajratadi. Transmissiyada
oshiqcha zо‘riqish bо‘lmaydi, yonilg‘i sarfi oshmaydi.
Taqsimlash qutilari bir va ikki pog‘onali bо‘lishlari
mumkin. Ikki pog‘onali old va orqa kо‘priklarga differensial
yuritmali taqsimlash qutisi 4.11-rasmda kо‘rsatilgan.
4.11-rasm. Yengil avtomobil taqsimlash qutisi
2-yetkachi val; 3-quyi pog‘ana shesternyasi; 4-pog‘ana
qо‘shish muftasi; 5-yuqori pog‘ona shesternyasi; 6-oraliq val; 7orqa kо‘prik yuritmasi vali; 12-differensial korpusi tishli
g‘ildiragi; 13-differensial blokirovkasi muftasi; 14-old kо‘prik
yuritmasi vali.
Burovchi moment uzatmalar qutisidan yetakchi valga 2
keladi. Yetakchi valda quyi pog‘ona shesternyasi 3 va yuqori
89
pog‘ona shesternyasi 5 erkin о‘rnatilgan. Shesternyalar 3 va 5
oraliq vali shesternyalari bilan doimiy tishlashgan. Pog‘ona
qо‘shish muftasi 4 о‘rta holatda taqsimlash qutisidan harakat
uzatilmaydi. Mufta 4 yetakchi valni shesternya 3 bilan ulasa,
harakat differensial orqali old va orqa kо‘prik yuritmasiga
vallariga 7, 14 uzatiladi. Shesternyalar 3 va 5 har xil о‘lchamda.
Uzatishlar soni ham turlicha bо‘ladi. Shuning uchun taqsimlash
qutisi ikki pog‘onali deb ataladi.
Mufta 13 bilan differensialni blokirovkalash mumkin.
Haydovchi о‘ta og‘ir yо‘l sharoitida muftadan 13 foydalanadi.
Differensial blokirovkalanganda hamma kо‘priklar vallari 7 va
14 bir xil tezlikda aylanadi.
Nazorat uchun savollar
1. Taqsimlash qutisining vazifasi nima?
2. Taqsimlash qutisining qanday turlari mavjud?
3. Taqsimlash qutisining detallari.
4.5. KARDANLI UZATMA
Yer notekisligi ta’sirini sо‘ndirish uchun yetakchi kо‘priklar
kuzovga osmalar yordamida biriktiriladi. Avtomobilning
harakati vaqtida ular kuzovga nisbatan vertikal tebranadi.
Uzatmalar qutisidan yetakchi g‘ildiraklarga burovchi momentni
uzatishda kardanli uzatmadan foydalaniladi.
Uzatmalar qutisi 1 (4.12-rasm) ramaga о‘rnatilgan, yetakchi
kо‘prik esa ramaga 11 osmalar 10 yordamida biriktirilgan.
Burovchi moment yetakchi kо‘prikka о‘zgaruvchan  - burchak
ostida aylanadigan val 7 orqali uzatiladi.
90
4.12-rasm. Kardanli uzatma qismlarining joylashuv sxemasi:
1-uzatmalar qutisi; 2, 6, va 8-kardan sharnirlari; 3-oraliq kardan
vali; 4-oraliq tayanch; 5-shlitsali birikma; 7-asosiy kardan vali;
9-asosiy uzatma; 10-ressora; 11-rama.
Kardanli uzatmaning vazifasi о‘qlari bir chiziqda
yotmagan va о‘zaro joylashuvi о‘zgarib turadigan vallar orasida
harakat uzatish.
Kardanli uzatmalar mustaqil osmali yetakchi g‘ildiraklar
bilan asosiy uzatma orasida xarakat uzatishda ham foydalaniladi.
Kardanli uzatmaga kardan sharnirlari va kardan vallari
kiradi. Kardanli uzatmaning yordamchi qurilmalari: bо‘ylama
masofa о‘zgarishini ta’minlaydigan shlitsali birikma 5, ikki va
undan ortiq valli kardanli uzatmalarda oraliq tayanch 4 (4.12rasm).
Kardan sharniri о‘qlari orasidagi burchak о‘zgaruvchan
bо‘lgan vallarni sharnirli biriktirib, xarakat uzatishga xizmat
qiladi.
Kardan sharniri bikr va elastik turlariga bо‘linadi (4.13rasm).
О‘qlari orasidagi burchak о‘zgaruvchanligi 4º gacha
bо‘lgan vallar elastik kardan sharniri 1 bilan biriktiriladi.
Elastik kardan sharnirida vallar vilkalari yoki flanetslari
elastik materialli elementlar orqali biriktiriladi.
91
4.13-rasm. Kardanli uzatma:
1- elastik mufta; 3- krestovina; 4- salnik; 5- cheklagich halqa; 6krestovina podshipnigi; 8- elastik mufta flanetsi; 13- oldi kardan
vali; 15- oraliq tayanch; 16- oldi kardan vali vilkasi; 17- ketingi
kardan vali; 18- ketingi kardan vali vilkasi; 19- asosiy uzatma
yetakchi valining flanetsi.
Bikr kardan sharnirlari, biriktirgan vallarining burchak
tezliklari nisbatiga qarab, burchak tezliklari teng bо‘lgan va
teng bо‘lmagan turlariga bо‘linadi.
Burchak tezliklari teng bо‘lmagan bikr kardan
sharnirining tuzilishi va prinsipial sxemasi 4.14-rasmda
keltirilgan.
Kardan vilkasining bir yarmi 1 (4.14-rasm) valga flanets
yoki bolt bilan biriktiriladi. Ikkinchi qismi 5 valga 6 payvandlab
biriktiriladi. Krestovina 4 vilkalarga ignali podshipniklar 7 orqali
sharnirli bog‘lanadi. Podshipniklarning krestovina barmoqlarida
siljimasligi uchun cheklagich xalqalardan 8 foydalaniladi.
92
4.14-rasm. Burchak tezliklari teng bо‘lmagan bikr kardan
sharniri tarkibi:
1- vilka; 2- P-simon plastina; 3- cheklagich shayba; 4krestovina; 5- ketingi vilka; 6- ketingi kardan val; 7- ignali
podshipnik; 8- cheklagich xalqa; 9- bolt; 10- zichlovchi xalqa.
93
Podshipniklar ishqalanuvchi yuzalarini moylash uchun
ularning ishchi qismlari moy bilan tо‘ldiriladi. Tashqi muhitdan
g‘ilof – salnik bilan yopiladi.
Burchak tezliklari teng bо‘lmagan bikr kardan sharnirlaridan vallar о‘qlari orasidagi burchak γ = 4º...20º bо‘lgan
hollarda foydalaniladi. О‘qlar orasidagi burchak 4º dan kichik
bо‘lishi kardan sharnirining xizmat muddatini keskin
qisqartiradi.
Kardan vallar har 90º aylanganda krestovina tekisligi
kardan vallari о‘qlar orasidagi γ burchakka teng qiymatda
tebranadi. Bunday jarayon yetakchi kardan vali о‘zgarmas
burchak tezligi bilan aylansa ham, yetaklanuvchi kardan valini
har 90º da tezroq va sekinroq aylanishiga sabab bо‘ladi.
Yetaklanuvchi kardan vali burchak tezligining notekisligi γ
burchakka bog‘liq. Burchak kattalashishi bilan notekislik ortadi
va aksincha, kamayishi bilan kichiklashadi.
4.15-rasm. Burchak tezliklari teng sharchali kardan
sharniri:
94
Burchak tezliklari teng bо‘lgan kardan sharnirlari
(BTTSH) odatda oldi yetakchi va boshqaruvchi g‘ildiraklarga
harakat uzatishda qо‘llaniladi. Buning asosiy sababi
BTTShlarining 45º burchakgacha harakatni uzatishi mumkin.
BTTShda yetakchi va yetaklanuvchi vallarning burchak
tezliklarini teng saqlanishi, sharnirlarda harakat uzatish hamisha
vallar о‘qlari orasidagi burchakni bо‘luvchi bissektrisa
tekisligida amalga oshiriladi.
BTTShnig konstruksiyalari sharchali va mushtchali bо‘ladi.
1 va 5-kardan yarim vallari; 2 va 4-ariqchalar; 3-tо‘rtta
moment uzatuvchi sharchalar; 6-vallarni markazlashtiruvchi
sharcha; 7 va 8-shpilkalar. Kardan sharnirining vallari 1 va 5
vilkalari bilan yaxlit tayyorlanadi. Vilkalardagi 2 va 4
ariqchalarda tо‘rtta moment uzatuvchi sharchalar joylashgan
bо‘ladi. Yetaklovchi val 5 shlitsali uchi bilan harakatni
differensialdan oladi. Harakat vilka ariqchalaridagi 4
sharchalardan 3 ikkitasi va vilka ariqchasi 2 orqali yetaklanuvchi
valga 1 uzatiladi. Demak, harakat yoki kuch, yо‘nalishiga qarab,
uzatilishida
faqat
ikkita
sharcha
ishtirok
etadi.
Markazlashtiruvchi sharcha 6 shpilkalar bilan vallar о‘qlarining
bir nuqtada tutashini ta’minlaydi. Markazlashtiruvchi sharcha 6
va ariqchalarning 2 va 4 shakli sharchalarning vallar о‘qlari
orasidagi burchakning bissektrisa tekisligida joylanishini
ta’minlaydi. Shuning uchun vallar bir xil burchak tezlik bilan
aylanadilar.
Kardan vallari pо‘latdan tayyorlanadi. Valning ikki
uchiga kardan sharnirlarining vilkalari payvandlanadi. Kardan
valining kо‘ndalang bikrligini oshirish maqsadida val yupqa
devorli trubasimon shaklda bо‘ladi.
95
Ikki va undan ortiq valli kardanli uzatmalarda oraliq
tayanchdan foydalaniladi (4.16-rasm).
4.16-rasm. Kardan uzatmasining oraliq tayanchi:
1-vilka; 2-elastik yostiqcha; 3-sharikli podshipnik
Kardan uzatmasining oraliq tayanchi avtomobil kuzoviga
oraliq tayanch kronshteyni orqali bikr biriktiriladi. Kardan valida
sodir bо‘ladigan tebranishlar avtomobil kuzoviga о‘tmasligi
uchun tayanchning sharikli podshipnigi elastik yostiqchaga 2
(4.16-rasm) joylashtirilgan.
1.
2.
3.
4.
5.
Nazorat uchun savollar
Kardanli uzatmaning vazifasi nima?
Kardanli uzatmaning qismlari.
Kardan sharnirlarining vazifasi nima?
Kardan sharnirlarining turlari?
Oraliq tayanchning vazifasi nima?
4.6. ASOSIY UZATMA
Asosiy uzatma – uzatayotgan burovchi momentni doimiy
oshiruvchi shesternyali mexanizm. Asosiy uzatma uzatish soni
uzatmalar qutisini ixcham, kardan uzatmani kam yuklanishli
qiladi.
96
Agar asosiy uzatma bir juft shesternyali bо‘lsa – yakka, ikki
juft shesternyali bо‘lsa – qо‘shaloq deyiladi.
Yakka asosiy uzatmalar konussimon, gipoidli, chervyakli va
silindrik turlarga bо‘linadi (4.17-rasm).
4.17-rasm. Yakka asosiy uzatmalar sxemasi:
a- konusli; b- gipoidli; v- chervyakli; g- silidrik; 1-yetakchi
shesternya; 2-yetaklanuvchi shesternya; 3-chervyak;
4-chervyakli shesternya; 5- yetakchi val; 6- yetakchi shesternya;
7-yetaklanuvchi shesternya; 8-differensial.
Yakka asosiy uzatmalar uzatish soni odatda yengil va о‘rta
yuk avtomobillarida qо‘llaniladi. Uzatishlarining soni oltigacha
bо‘ladi.
Konussimon asosiy uzatmaning yetakchi 1 va yetaklanuvchi
2 shesternyalar о‘qlari bir tekislikda bо‘ladi.
Gipoidli asosiy uzatma yetakchi 1 vfia yetaklanuvchi 2
shesternyalar о‘qlari bir tekislikda yotmaydi. Yetakchi
shesternya о‘qi yetaklanuvchi shesternya о‘qidan ye (4.17-rasm,
b) masofaga siljigan bо‘ladi. Gipoidli asosiy uzatma
konussimonga nisbatan gabariti kichik, shovqini past bо‘ladi.
Chervyakli asosiy uzatmada katta uzatish sonini olish
mumkin. Uning foydaliy ish koeffitsiyenti nisbatan past.
Silindrik asosiy uzatma dvigateli kо‘ndalang joylashgan old
yuritmali yengil avtomobillarda qо‘llaniladi.
97
Qо‘shaloq asosiy uzatmaning uzatish soni ikki juft
shesternyalar uzatish sonlari kо‘paytmasiga teng. Qо‘shaloq
asosiy uzatma hisobiga gabarit kichik bо‘ladi.
Komponovkasiga kо‘ra ular markaziy va ajratilgan turlarga
bо‘linadi.
4.18-rasm. Qо‘shaloq markaziy asosiy uzatmalar sxemasi:
1-yetakchi konussimon shesternya; 2-yetaklanuvchi konussimon
shesternya; 3-yetakchi silindrik shesternya; 4-oraliq val;
5-yetaklanuvchi silindrik shesternya; 6-differensial; 7-yarim
о‘qlar.
Qо‘shaloq markaziy asosiy uzatmada ikki juft shesternyalar
bir karterda joylashtiriladi.
Qо‘shaloq ajratilgan asosiy uzatmalarda bir juftlik
shesternya markazda, ikkinchi juftlik g‘ildirakda joylashtiriladi.
G‘ildirakdagi planetar reduktor shakli keng tarqalgan (4.19rasm).
Burovchi moment markaziy konussimon juftdan 1 yarim
о‘qqa 2 uzatiladi. Uning shesternyasidan 8 burovchi moment
kо‘prik qobig‘iga 3 mahkamlangan о‘qda 6 erkin о‘rnatilgan
sattellitlar 7 orqali toj shesternyaga 5 va g‘ildirakka 4 uzatiladi.
Qо‘shaloq ajratilgan asosiy uzatma differensial va yarim
о‘qlar yuklanishini kamaytiradi, yetakchi kо‘prik о‘rta qism
gabaritini kamaytiradi. Kо‘prik bilan yо‘l oralig‘i kattalashadi.
98
4.19-rasm. Qо‘shaloq ajratilgan asosiy uzatmalar sxemasi
a va chizmasi b:1-markaziy konussimon juft; 2-yarim о‘q;
3-kо‘prik qobig‘i; 4-g‘ildirak; 5-toj (koronnaya) shesternya;
6-о‘q; 7- satellit; 8-quyosh shesterni.
99
1.
2.
3.
4.
5.
liklari.
Nazorat uchun savollar
Asosiy uzatmaning vazifasi nima?
Asosiy uzatmaning turlari.
Asosiy uzatmaning detallari.
Gipoid asosiy uzatmaning afzalliklari.
Ikkiga ajratilgan qо‘shaloq asosiy uzatmaning afzal4.7. DIFFERENSIAL
Differensial harakatni ikki tomonga tarmoqlantiradi va
tomonlarni turli tezlikda aylanishlariga imkon beradi.
Avtomobil burilishida chap va о‘ng g‘ildiraklar turli
tezlikda aylanadilar. Differensial g‘ildiraklarini sirpanmasdan
har xil burchak tezlikda aylanishini ta’minlaydi.
Differensialning ishlashi quyidagi misolda namoyish etiladi
(4.20-rasm).
4.20-rasm. Differensial ishlash sxemasi
100
Ikkita tishli reykalar 1 va 3 (4.20-rasm, a) orasida
shesternya 2 о‘qqa 4 erkin о‘rnatilgan. Agar, shesternya о‘qiga
kuch R qо‘yilsa, shesternya о‘zi bilan ilashgan ikkala reykani
tortadi. Ikkala reyka bir xil masofaga A siljiydi (4.20-rasm, b).
Shesternya 2 о‘z о‘qi atrofida aylanmaydi.
Reykalardan birining harkatlanishini sekinlatilsa, shesternya
2 о‘qida aylanadi (4.20-rasm, v). Natijada, chap reykani siljishi
ma’lum masofaga V oshadi. Xuddi shu masofaga V о‘ng reykani
siljishi kamayadi.
Agar о‘ng reyka siljimasa, shesternya 2 о‘ng reykada
g‘ildiraydi. Shu tufayli chap reykani siljishi va tezligi shesternya
о‘qining siljishiga nisbatan 2 martaga oshadi (4.20-rasm, g). Bu
holda chap reykani siljishi 2A ga tengdir.
Shesternya 2 о‘qi siljimasa, reykalar qarama-qarshi
tomonlarga siljiydilar (4.20-rasm, d).
Yetakchi g‘ildiraklar orasiga о‘rnatilgan differensial xuddi
yuqorida kо‘rilgan prinsipial sxema bо‘yicha ishlaydi.
Differensial tuzilishini soddalashtirilgan sxemasi 4.21-rasmda
kо‘rsatilgan.
4.21-rasm. Differensial tuzilishini soddalashtirilgan sxemasi:
101
Asosiy uzatmaning yetaklanuvchi shesternyasi 2 differensial qutisi 5 bilan qotirilgan. Differensial qutisida joylashgan
о‘qda 3 konussimon satellitlar 4 va 8 erkin aylanadi.
Satellitlar yarim о‘q shesternyalari 7 va 9 bilan ilashgan.
Yarim о‘q shesternyalari yarim о‘qlarning 1 va 6 ichki uchlariga
shlitsli birikma yordamida о‘rnatilgan.
Avtomobil tо‘g‘ri chiziqli harakatlanganda ikkala yetakchi
g‘ildiraklari bir xil yо‘l bosadi. Differensial qutisi va ikkala
yarim о‘q shesternyalari bir xil tezlikda aylanadi. Satellitlar о‘z
о‘qi atrofida aylanmaydi.
4.22.-rasm. Konussimon simmetrik differensialning qismlari:
1, 9 -differensial qutisining ikki yarmi, 2- qutining bolti,3shesternya tayanch shaybasi, 4,8-yarim о‘q shesternyalari, 5satellitlar tayanch shaybasi, 6-satellitlar, 7-satellitlar о‘qi.
Avtomobil burilishida о‘ng va chap g‘ildiraklar turli yо‘l
bosadi. Bir yarim о‘q shesternyasining aylanishi sekinlashsa,
102
satellitlar о‘z о‘qlari atrofida aylanadi. Ikkinchi yarim о‘q
shesternyasini aylanishini tezlashtiradi. G‘ildiraklarning bir
vaqtni о‘zida har xil masofali yо‘l bosib о‘tish imkoniyati
ta’minlanadi.
Tо‘liq yuritmali avtomobillarda о‘qlararo differensial
qо‘llaniladi. Harakat yetakchi kо‘priklararo taqsimlanadi.
О‘qlararo differensial taqsimlash qutisi yoki asosiy uzatma
yuritmasida о‘rnatiladi.
1.
2.
3.
4.
Nazorat uchun savollar
Differensialning vazifasi nima?
Differensialning turlari.
Differensialning detallari.
Differensialning ishlash prinsipini tushuntiring.
4.8. YETAKCHI G‘ILDIRAKLAR YURITMALARI
Burovchi moment differensialdan yetakchi g‘ildiraklarga
yarim о‘qlar orqali uzatiladi.
Yarim о‘qlar konstruksiyasiga kо‘ra flanetsli yoki
flanetssiz, yuklanishiga kо‘ra yarim yuksizlantirilgan va tо‘la
yuksizlantirilgan turlarga bо‘linadi.
Flanetsli yarim о‘q (4.23-rasm, a) flanetsi 2 stupitsani yoki
g‘ildirak diskini mahkamlash uchun xizmat qiladi. Yarim о‘qni
ichki uchida yarim о‘q shesternyalari bilan birlashtirish uchun
shlitslar ishlangan. Flanetsli yarim о‘qlar keng tarqalgan.
Flanetssiz yarim о‘q (4.23-rasm, b) tashqi uchidagi shlitslar
3 yarim о‘qni g‘ildirak gupchagi bilan mahkamlovchi flanets
о‘rnatish uchun xizmat qiladi.
103
Yarim о‘qlar burovchi momentdan tashqari eguvchi
momentlar bilan ham yuklanadi. Yarim о‘qlarni yuklanishi
ularni yetakchi kо‘prik balkalariga о‘rnatilish usuliga bog‘liq.
Yarim yuksizlantirilgan yarim о‘q 6 (4.23-rasm, v) tashqi
uchi bilan orqa kо‘prik balkasiga 5 о‘rnatilgan podshipnikka 4
tayanadi. Yarim о‘q burovchi moment, vertikal va gorizontal
tekisliklardagi eguvchi momentlarni qabul qiladi.
Tо‘la yuksizlantirilgan yarim о‘q 6 (4.23-rasm, g) kо‘prik
balkasiga 5 ikkita podshipniklarda 4 о‘rnatilgan g‘ildirak
gupchagiga 7 ega. Barcha eguvchi momentlarni kо‘prik balkasi
qabul qiladi. Yarim о‘q faqat burovchi moment uzatadi. Tо‘la
yuksizlantirilgan yarim о‘qlar avtobus, о‘rta va katta yuk
avtomobillarining yetakchi kо‘priklarida qо‘llaniladi.
4.23-rasm: Yarim о‘qlar:
a-flanetsli; b-flanetssiz; v-yarim yuksizlantirilgan; g-tо‘la
yuksizlantirilgan; 1, 3-shlitsli uchlari; 2-flanets; 4-podshipnik;
5-balka; 6-yarim о‘q; 7- stupitsa.
104
Nomustaqil osmali avtomobillarining yaxlit yetakchi
kо‘priklarida burovchi moment differensialdan (4.24-rasm)
yetakchi g‘ildirakka ichki 2 va tashqi 3 yarim о‘qlar va ularni
bog‘lab turuvchi burchak tezliklari teng bо‘lgan kardan sharniri
1 orqali uzatiladi. Burovchi moment differensialdan kardan
sharniriga 1 ichki yarim о‘qdan о‘tkaziladi. Tashqi yarim о‘q 3
flanetsga 4 ega va undan burovchi moment g‘ildirakning burish
sapfasida ikkita rolikli podshipnikda о‘rnatilgan stupitsasiga
о‘tkaziladi. Yarim о‘qlar 2 va 3 faqat burovchi moment uzatadi.
4.24-rasm. Nomustaqil osmali yetakchi ko‘prik g‘ildiraklari
yuritmasi sxemasi:
Mustaqil osmali yengil avtomobillarning (4.25-rasm, a)
boshqariluvchi yetakchi g‘ildiraklari yuritmasida, odatda
burchak tezliklari teng bо‘lgan kardan sharnirlaridan 1
foydalaniladi. Bunda, ichki sharnirlar g‘ildiraklarni vertikal
siljishini, tashqi sharnirlar esa, ularni burilishini ta’minlaydi.
Mustaqil osmali yetakchi g‘ildiraklarda, ba’zan burchak
tezliklari teng bо‘lmagan ikkita kardan sharnirlari 5 va burchak
105
tezliklari teng bо‘lgan bitta kardan sharnirlaridan 1 foydalaniladi
(4.25-rasm, b).
4.25-rasm. Mustaqil osmali yetakchi ko‘prik g‘ildiraklari
yuritmasi sxemasi
1-burchak tezliklari teng bо‘lgan kardan sharniri; 5-burchak
tezliklari teng bо‘lmagan kardan sharniri.
Nazorat uchun savollar
1. G‘ildirak yuritmalarining vazifasi nima?
2. Yarim о‘qlarning turlari.
3. G‘ildirak yuritmalarining turlari va qо‘llanilishi.
106
V BOB. YURISH QISMI
5.1. G‘ILDIRAKLAR
G‘ildiraklar avtomobilni harakatlanishini ta’minlaydi.
G‘ildiraklar yetakchi, yetaklanuvchi va boshqariluvchi
turlarga bо‘linadi.
Yetakchi g‘ildiraklarga transmissiyadan dvigatel burovchi
momenti uzatiladi. Yetakchi g‘ildirak tayanch yuza bilan
ilashganligi
uchun,
burovchi
moment
avtomobilni
haraktlantiruvchi kuchga aylanadi. Yetaklanuvchi g‘ildiraklar
rama yoki kuzovdan oladigan kuch hisobiga aylanadi.
Boshqariluvchi g‘ildiraklar aylanish tekisliklari burilganda,
tayanch yuza bilan ilashganligi uchun, avtomobil harakat
yо‘nalishini о‘zgartiradi. G‘ildrak (5.1-rasm, a) pnevmatik shina
3, disk 7, obod 6 va gupchakdan iborat bо‘ladi.
Pnevmatik shina g‘ildirakni yо‘l bilan ilashishini
ta’minlaydi. Yо‘l notekisliklari tufayli sodir bо‘ladigan turtki va
zarbalarni yumshatadi. Shinalar kamerali va kamerasiz bо‘ladi.
Kamerali shina (5.1-rasm, a) pokrishka 3, kamera 1 va
obod lentasidan 2 iborat bо‘ladi.
Pokrishka kameradagi havo bosimi kuchini, g‘ildirakka
ta’sir etadigan tashqi kuchlarni qabul qiladi va kamerani
shikastlanishdan saqlaydi hamda g‘ildirakni yо‘l bilan
ilashtiradi.
Pokrishka konstruksiyasi (5.1-rasm, v) karkas 1, protektor
3, breker 2, yon tomon 4 va о‘zakli bortdan 5 iborat.
107
5.1-rasm. G‘ildirak tuzilishi
Karkas pokrishkaga mustahkamlik beradi. Karkas pо‘lat
simlardan yoki tekstil iplaridan tо‘qilgan va oralari rezina bilan
tо‘ldirilgan bir necha qatlamli bо‘ladi. Har qatlam kord deb
ataladi.
108
Protektor–pokrishkaning tashqi yuzasidagi qalin rezinali
himoya qatlami. Protektor pokrishkani elastikligini oshiradi va
yо‘l bilan ilashishligini yaxshilaydi.
Protektor karkas bilan breker yordamida tutashtiriladi.
Breker turtkilarni yumshatadi. Bort pokrishkani obodga
о‘rnatishga mо‘ljallangan. Rezinalashtirilgan pо‘lat simli xalqa
bort puxtaligini ta’minlaydi.
Kamera – tutashtirilgan rezinali quvur-xalqa. Unda havo
dimlash uchun ventil bо‘ladi.
Obod lentasi kamera bilan obod orasiga qо‘yiladi va
kamerani obodga ishqalanib shikastlanishidan saqlaydi.
Kamerasiz shina (5.1-rasm, d) faqat pokrishkadan iborat.
Pokrishka ichki yuzasi qalinligi 2-3 mm yumshoq rezinali
qatlam 1 va obodga zichlovchi bort qatlamli 2 qilib
tayyorlangan.
Kamerasiz shina ventili 3 g‘ildirak obodiga о‘rnatiladi.
Shinalarni о‘lchami va markirovkalash (5.1-rasm, ye).
Shinani tashqi diametri D, о‘rnatish dametri d, profilini
balandligi H va profilini eni V asosiy о‘lchamlar hisoblanadi.
Diagonal shinalar о‘lchami B-d birikmada belgilanadi (masalan
260-508). Radial shinalar о‘lchami uchta son va harf bilan
belgilanadi. Masalan, 175/70 R13, bunda 175-profil eni V (mm);
70-profil balandligini H eniga B nisbati (%); R-radial; 13о‘rnatish diametri d (dyuymda).
1.
2.
3.
4.
Nazorat uchun savollar
G‘ildiraklarning vazifasi nima?
G‘ildirak qanday qismlardan tashkil topgan?
G‘ildiraklarning turlari.
Shinaning belgilanishini izohlang.
109
5.2. KО‘PRIKLAR
Kо‘priklar rama bilan g‘ildiraklarni bog‘lash uchun xizmat
qiladi.
Yetakchi kо‘prikka yetakchi g‘ildiraklar о‘rnatiladi.
Boshqariluvchi kо‘prik balka(tо‘sin) kо‘rinishida bо‘lib,
unga avtomobil harakati yо‘nalishini о‘zgartiruvchi g‘ildiraklar
о‘rnatiladi.
5.2-rasm. Yetakchi kо‘priklar:
a-ikki qismli; b, v-yaxlit; 1-kojux(g‘ilof); 2,3-karter bо‘laklari;
4-tayanchlar; 5,6,12-flanetslar; 7-chashka; 8,10-kronshteynlar;
9,13-balkalar; 11-truba(quvur).
110
Yetakchi kо‘prik bikr g‘ovak balkali bо‘ladi. Uning ichida
asosiy uzatma, differensial va yarim о‘qlar joylashtiriladi.
Yetakchi g‘ildiraklar kо‘prikka podshipniklarda о‘rnatiladi.
Yetakchi kо‘priklar balkasi yaxlit yoki ikki qismli bо‘ladi
(5.2-rasm).
Boshqariluvchi kо‘prikda g‘ildiraklarning burilishiga
imkon beradigan shkvoren 4 (5.3-rasm) о‘rnatiladi.
5.3-rasm. Boshqariluvchi kо‘prik:
1-burish kulagini tayanch podshipnigi; 2-balkani
bо‘rtmasi(bobishkasi); 3-rostlovchi qistirmalar; 4-shkvoren;
5-ressorani mahkamlash maydonchasi.
Kо‘priklar ramaga zarba va tebranishni sо‘ndiruvchi
osmalar bilan ulanadi.
111
1.
2.
3.
Nazorat uchun savollar
Kо‘priklarning vazifasi nima?
Kо‘priklarning turlari.
Kо‘priklar qanday qismlardan tashkil topgan?
5.3. OSMALAR
Osma g‘ildirak yoki kо‘priklarni rama yoki kuzov bilan
elastik bog‘laydi. Osmada yо‘naltiruvchi, sо‘ndiruvchi va elastik
elementlar bо‘ladi (5.4-rasm, a).
5.4-rasm. Osma (a) va kо‘ndalang turg‘unlik
stabilizatorining (b) sxemalari.
1-yо‘naltiruvchi element; 2-elastik element; 3-sо‘ndiruvchi
element; 4-stabilizator; 5-porshen; 6,7-klapanlar; 8-shtok;
9-ustun; 10-rezinali tayanch.
Ba’zi avtomobillarda stabilizator qо‘llaniladi(5.4-rasm, b).
Yо‘naltiruvchi element g‘ildirak tayanch yuzasidagi
kuchni avtomobil kuzoviga uzatadi.
Elastik element yо‘l notekisligi zarbalarini yumshatadi.
Sо‘ndiruvchi element kuzov tebranishini sо‘ndiradi.
112
Stabilizator kuzovni yonga og‘ishini kamaytiradi.
Osmalar mustaqil va nomustaqil bо‘ladi.
О‘ng va chap osmalar harakati bir biriga ta’sir kо‘rsatsa,
osma nomustaqil deb ataladi (5.5-rasm). Aksincha, о‘ng va chap
osmalar harakati о‘zaro ta’sir etmasa, osma mustaqil deb ataladi.
5.5-rasm. Prujinali nomustaqil osma:
1-prujina; 2-amortizator; 3-shtanga
5.6-rasm. Ressorali osma:
a-oldingi; b-keyingi; 1-ressora; 2-rezinali tayanch;
3,5-kronshteyn; 6-kronshteyn qopqog‘i; 7-asosiy ressora;
8-qо‘shimcha ressora.
113
Ressorali osmalarda elastik va sо‘ndirish elementlar
vazifasini bir necha qatlamli pо‘lat listlar bajaradi (5.6-rasm).
Listlar tо‘plamini ressora deb ataladi. Ressora bir listli bо‘lsa, u
faqat elastik element hisoblanadi.
Pnevmatik osmalarda elastik element vazifasini ballonga
siqilgan havo bajaradi. Bunday osmalarda elastiklikni siqilgan
havo ta’minlaydi.
Gidravlik amortizatorlar avtomobillarda keng tarqalgan.
Avtomobil tebranishi amortizator ichida moyni bir kameradan
ikkinchisiga haydaydi. Tebranish suyuqlikni klapanlar va
kalibrlangan teshiklar orqali о‘tishida qizishi hisobiga
sо‘ndiriladi.
Teleskopik amortizatorlar ikki trubali va bir trubali turlari
bor.
Ikki trubali amortizatorlarda ish silindri va siqilishdan
ortadigan moy uchun rezervuar bо‘ladi. Bir trubali
amortizatorlarda faqat ish silindri bо‘ladi.
5.7-rasm. Bir trubali teleskopik amortizator:
1- pnevmokamera; 2-suzib yuruvchi porshen; 3-ish silindri
bо‘shlig‘i; 4-porshen; 5-shtok.
Amortizator (5.7-rasm) ish silindrida shtok 5 porshen 4
bilan harakatlanadi. Silindr suyuqlik bilan tо‘ldirilgan.
Porshenda 4 aylana bо‘ylab joylashgan ma’lum о‘lchamli
teshiklar bor. Teshiklar porshen ikki tomonida joylashgan
114
klapanlar bilan yopilgan. Amortizatorda gaz bilan tо‘ldirilgan
pnevmokamera 1 bor.
Gaz va suyuqlik suzib yuruvchi porshen 2 bilan ajratilgan.
Suzuvchi porshen shtok yо‘lini cheklaydi.
Shtok avtomobil ramasiga, silindr kо‘prikka mahkamlanadi.
Rama va kо‘prik yaqinlashganda porshen moyni ochiladigan
teshiklardan porshen usti bо‘shlig‘iga haydaydi. Rama va
kо‘prik uzoqlashganda moy teskari yо‘nalishda porshen osti
bо‘shlig‘iga о‘tadi.
Amortizator siqilishida pnevmokamera shtok hajmiga
tо‘g‘ri keladigan moy hajmi miqdorida siqiladi. Pnevmokamera
moy hajmini porshen osti va usti hajmlaridagi farqini
kompensatsiyalaydi.
Rezinali tayanch osma harakatini chegaralaydi.
1.
2.
3.
4.
5.
Nazorat uchun savollar
Osmaning vazifasi nima?
Osmaning turlari.
Osma qanday qismlardan tashkil topgan?
Osmaning uch asosiy elementlarini gapirib bering.
Amortizatorning vazifasi va turlari?
5.4. RAMA
Rama avtmobil qismlarini о‘zaro joylashtirib maxkamlashga mо‘ljallangan tayanch uzel. U harakatlanishda sodir
bо‘ladigan yuklanma va kuchlarni qabul qiladi. Rama barcha
yuk avtomobillarida, oliy klass hamda yuqori о‘tag‘on yengil
avtomobillarda va yuk avtomobili shassisi asosida tayyor115
lanadigan avtobuslarda mavjud. Rama lonjeronli, umurtqasimon
va kombinatsiyalashtirilgan turlarga bо‘linadi.
Lonjeron (5.8-rasm, a) ramada ikkita bо‘ladi. Ular asosiy
yukni kо‘taradigan detallar hisoblanadi. Lanjeronlar kо‘ndalang
tо‘sinchalar 2, 4 bilan о‘zaro biriktiriladi. Lonjeron va
tо‘sinchalar parchinlar yoki boltlar ba’zida payvandlash uslublari
bilan о‘zaro ulanadi. Lonjeronlar bir-biriga nisbatan parallel yoki
burchak ostida о‘rnatilishi mumkin. Odatda, lonjeronga turli
kronshteynlar о‘rnatiladi. Kronshteynlarga kuzov, mexanizi va
tizimlar mahkamlanadi. Ramani oldingi qismiga bufer 5 va ilgak
6 о‘rnatilgan. Keyingi qismiga tortish-ilashtirish qurilmasi 3
о‘rnatilgan.
Umurtqasimon rama (5.8-rasm, b) quvursimon tо‘sinli
bitta bо‘ylama tо‘sin 7 va kо‘ndalang tо‘sinchalardan 2 iborat.
Ularga turli kronshteynlar о‘rnatiladi. Umurtqasimon rama
asosan yuqori о‘tag‘on avtomobillarda qо‘llaniladi.
Kombinatsiyalashtirilgan rama odatda о‘rta qismi
umurtqasimon, old va ketingi qismlari lonjeronli qilib ishlanadi.
116
5.8-rasm. Avtomobil ramasi:
a-lonjeronli; b-umurtqasimon.
1-lonjeron; 2, 4-kо‘ndalang tо‘sincha; 3- tortish-ilashtirish
qurilmasi; 5-bufer; 6-ilgak, 7-tо‘sin.
Nazorat uchun savollar
1. Ramaning vazifasi nima?
2. Ramaning asosiy qismlari.
3. Ramaning turlari va avtomobillarda qо‘llanilishi?
5.5. KUZOVLAR
Kuzov haydovchi, passajirlarni va yuklarni joylashtirish
uchun xizmat qiladi. Bundan tashqari kо‘taruvchi kuzov
avtomobil qismlari, passajir va yuk og‘irliklarini kо‘tarish uchun
xizmat qiladi.
Vazifasiga kо‘ra kuzovlar yengil, yuk, avtobus va
ixtisoslashtirilgan turlarga bо‘linadi.
Ajratilmaydigan korpus (5.9-rasm) yengil avtomobil
kuzovi asosi hisoblanadi. Yengil avtomobil kuzovlari hajmlar
soni, eshiklar soni va tomini konstruksiyasiga kо‘ra sedan,
limuzin, kabriolet va hokazo turlarga bо‘linadi.
117
5.9-rasm. Yengil avtomobilning kо‘tarib turuvchi kuzov
karkasi:
Kuzov passajir saloni, dvigatel va yukxona bо‘limlari
hajmlaridan iborat. Karkasga dvigatel kapoti, yukxona qopqog‘i
va eshiklar sharnirli biriktiriladi. Qanotlar va dekorativ yechim
qismlari biriktiriladi. Kuzov ichiga о‘rindiqlar о‘rnatiladi.
Karkas old qismi qisqa ramadan iborat. Unga kuch agregati va
old osma mahkamlanadi.
Zamonaviy yengil avtomobil kuzovlariga shovqinga qarshi
materiallar bilan ishlov beriladi.
Aksariyat avtobus kuzovlari yaxlit metal karkasga ega
(5.10-rasm).
118
5.10-rasm. Avtobus kuzovining kо‘tarib turuvchi
konstruksiyasi karkasi.
Avtobus kuzovi karkas, tashqi qoplama, ichki jild, pol,
oynalar, eshiklar va hokazolardan iborat. Kuzov ichiga
haydovchi va passajirlar uchun о‘rindiqlar joylashtiriladi.
Shahar avtobuslarida passajirlarga chiqish va tushish
qulayligini ta’minlash uchun avtobus polini balandligi
pasaytiriladi. Eshiklar о‘rni kengroq qilinadi.
Shaharlararo avtobus kuzovida yuklar uchun katta sig‘imli
bо‘lim bо‘lishi lozim. Passajir bо‘limi kuzovni yuqori qismida,
yukxona uni ostidagi markaziy qismda joylashtiriladi.
Avtobus oynalari har xil shakl va konstruksiyali qilib
ishlanadi. Zamonaviy konstruksiyalarda oynalar kuzovdagi oyna
о‘rniga yelimlanadi. Bu bikrlikni oshiradi.
119
Shahar avtobuslarida rostlanmaydigan, shaharlararo avtobuslarida rostlanuvchi о‘rindiqlar qо‘llaniladi. Haydovchi
о‘ridig‘i bо‘ylama yо‘nalishda, balandligi va suyanchiqni qiyalik
burchagi bо‘yicha rostlanadi. Haydovchi о‘rindig‘i amortizatsiyalovchi osma bilan ham jihozlangan bо‘lishi mumkin.
Yuk avtomobilining kuzovi (5.11-rasm) kabina (a) va yuk
kuzovidan iborat. Kabina haydovchi va yukni kuzatuvchi
passajirlarni, yuk kuzovi yuklarni joylashtirish uchun xizmat
qiladi. Komponovka bо‘yicha kapotli va kapotsiz kabinalar
mavjud.
Kabinadagi о‘rindiq ikki yoki uch о‘rinli bо‘lishi mumkin.
Uzoq masofaga qatnaydigan avtomobillar kabinasida bitta yoki
ikkita yotoq joyi bо‘ladi.
Yuk kuzovi bort platformali, о‘zi ag‘daruvchi, furgon,
sisterna va hokazo kо‘rinishida bо‘lishi mumkin.
120
5.11-rasm. Yuk avtomobilining kabina va bort platformali
kuzovi.
a-kabina; b-old qismi; v-bortli platforma; 1,3,5-panellar; 6kapot; 17-qulflovchi qurilma.
Bortli platforma (5.11-rasm, v) pol 14 va bortlardan 12, 15,
16 iborat. Pol bо‘ylama 11 va kо‘ndalang 13, balkalardan tashkil
topgan.
Polga qо‘zg‘almas old bort 12, yonga ochiluvchi 15 va
orqaga ochiluvchi 16 bortlar biriktirilgan. Yig‘ilgan bortli
platforma avtomobil ramasiga mahkamlanadi.
121
122
Ixtisoslashtirilgan kuzovlar xilma-xil (suyuq, gazsimon,
sochiluvchan, tez buziluvchan va hokazo) yuklarni tashish uchun
mо‘ljallanadi.
Nazorat uchun savollar
1. Kuzovning vazifasi nima?
2. Avtomobil kuzovining turlari.
3. Yuk avtomobil va avtobus kuzovlari orasidagi farq?
4. Ixtisoslashtirilgan kuzovlarning vazifasi nima?
123
VI BOB. RUL BOSHQARMASI
6.1. RUL BOSHQARMASINING TUZILISHI VA ISHLASHI
Rul boshqarmasi boshqariladigan g‘ildiraklarni burish yo‘li
bilan avtomobilni harakat yo‘nalishini o‘zgartirish uchun xizmat
qiladi. Rul boshqarmasi tarkibiga rul mexanizmi va rul yuritmasi
kiradi. Ayrim avtomobillarda boshqarilanuvchi g‘ildiraklarni yengil
burilishini ta’minlash va harakat xavfsizligini oshirish maqsadida rul
kuchaytirgichi o‘rnatiladi. Rul trapetsiyasi boshqariluvchi g‘ildiraklarni bir vaqtni o‘zida har xil burchaklar ostida burilishini ta’minlaydi.
Zamonaviy, shu jumladan GM-Uzbekistan korxoyasining
yengil avtomobillarida reyka–shesternyali rul mexanizmi ishlatiladi (6.1-rasm).
6.1-rasm. Reyka-shesternyali rul mexanizmining sxemasi:
1-rul chambaragi; 2-rul vali; 3-shesternya; 4-tishli reyka;
5-rul mexanizmining karteri; 6-burish pishangi; 7-osmaning
ustini; 8-tort-qilar; 9-rostlash muftasi; 10-rezbali uchlik.
124
Reyka–shesternyali rul mexanizmiga val 2, shesternya 3 va
reyka 4 kiradi. Quvur shaklida yasalgan karter 5 ga tishli reyka 4
o‘rnatilgan. Reykaning o‘rtasiga tortqilar 8 ning uchlari sharnir
tarzida o‘rnatilgan. Tortqilarni ikkinchi uchiga sferasimon
rezbali uchlik 10 mahkamlangan. Sharnirlarning barmoqlari
osma ustuniga payvandlangan pishang 6 ga o‘rnatilgan. Chap va
o‘ng pishanglar 6 va tortqilar 8 rul trapetsiyasini tashkil qiladi.
Rul chambaragi burilganda shesternya 3 reyka 4 ni
harakatga keltiradi va tortqi 8 pishang 6 orqali osma ustini 7 ni
buradi.
Matiz avtomobilining rul mexanizmining (6.2-rasm) karteri
9 da ignali 10 va sharikli 3 podshipniklarda val–shesternya 5
o‘rnatilgan. Podshipik salnik 8 bilan zichlangan. Rul
mexanizmining karteri 9 qopqoq 6 bilan yopilgan, val–
shesternya esa rezina xalqa 7 bilan zichlangan. Rul mexanizmining karteriga reykaning korpusi 2 presslab o‘rnatilgan va
uning ichida tishli reyka 1 joylashgan.
6.2–rasm. Matiz avtomobilining rul mexanizmi: 1-rul
mexanizmining tishli reykasi; 2-rul mexanizmining karteri;
3-podshipnik; 4-zichlagich; 5-val-shesternya; 6-qopqoq;
7-zichlovchi xalqa; 8-salnik; 9-stopor xalqa; 10-ignali
podshipnik.
125
6.3–rasm. Matiz avtomobilining rul boshqarmasi:
1-rul chambaragi; 2-rul boshqarmasining vali; 3-rul
boshqarmasining kardanli uzatmasi; 4-bolt; 5-stakan;
6-sharsimon kallakning korpusi; 7-sharsimon kallakning
vkladishi; 8-sharsimon kallakli tortqi; 9-gayka; 10-sharsimon
barmoqli uchlik; 11-himoyalovchi rezinali g‘ilof; 12-rul
mexanizmining tishli reykasi; 13-rul mexanizmining karteri;
14-xomut; 15-rul mexanizmining mahkamlash kronshteyni;
16-tishli reykaning vtulkasi.
Reykaning ikkala uchida rezba (6.3–rasm) ochilgan va bu
rezbali uchliklarga rul yuritmasining chap va o‘ng tortqilari 10
burab mahkamlangan. Har bir tortqi, reykaga qaragan tomonida
xalqa 6 da joylashgan sharsimon uchlikka ega. Uchlikning
sharsimon yuzasi bilan halqa orasiga plastmassa vkladish 7
o‘rnatilgan. Reykani chap va o‘ng tomonga yurishini cheklash
uchun, chap va o‘ng tortqilarning tashqi halqasi 7 ga stakanlar 5
126
o‘rnatilgan. Tortqining halqasi reykaga buralgandan so‘ng, o‘z–
o‘zidan bo‘shab ketmasligi uchun xalqaning zichlangan qismi
jo‘valanadi. Reykaning uchlari zichlovchi g‘iloflar 11 bilan
himoyalangan.
6.2. RUL YURITMASI QURILMALARI
Boshqariluvchi g‘ildiraklarga katta og‘irlik kuchi tushsa,
ularni boshqarish qiyinlashadi. Shuning uchun rul
boshqarmasida
rul
kuchaytirgichlar
qо‘llaniladi.
Rul
kuchaytirgichi energiyani dvigateldan oladi.
Gidravlik yuritmali rul kuchaytirgichlar suyuqlik bosimi
hisobiga ishlaydi. Gidravlik rul kuchaytirgichi (6.4-rasm),
asosan, nasos, suyuqlik bosimini taqsimlagichi, gidrotsilindr,
suyuqlik, qismlarni birlashtiruvchi shlang va trubkalardan tashkil
topadi.
6.4-rasm. Gidrotsilindri rul mexanizmi bilan bir korpusda
joylashgan gidrokuchaytirgich:
1-nasos; 2-taqsimlagich korpusi; 3-rul mexanizmi; 4-rul
soshkasi; 5-shlanglar; 6-bachok.
127
6.2.1. Rul yuritmasining kuchaytirgichi
Rul kuchaytirgichi g‘ildiraklarni burishni yengillashtiradi
va harakat xavfsizligini oshiradi. Masalan, katta tezlikda shina
shikastlansa, kuchaytirgich haydovchiga harakat yo‘nalishini
saqlab qolish imkonini beradi.
6.5–rаsm. Rul kuchаytirgichining sхеmаsi:
1-g‘ildirаkning burish pishangi; 2-rul mехаnizmining kаrtеri;
3-chаp vа o‘ng rul tоrtqilаri; 4-pоrshеn; 5-rеykа-shtоk; 6-rul
mехаnizmining shеstеrnyasi; 7-bоsim оstidаgi mоy mаgistrаli;
8-mоy nаsоsi; 9-mоy bаkchasi; 10-kuchаytirgichning
tаqsimlаgichi; 11-mоyni bаkchaga qаytаrish mаgistrаli; А, B–
silindrning bo‘linmаlаri.
Rul kuchаytirgichining tаrkibigа mоy nаsоsi 8, mоy
bаkchasi 9, tаqsimlаgich 10, gidrоsilindr vаzifаsini bаjаruvchi
kаrtеr 2, rul mехаnizmining rеykаsi 5 gа o‘rnаtilgаn pоrshеn
hаmdа trubkаlаr 7 vа 11 kirаdi.
Mоy nаsоsi dvigаtеlning tirsаkli vаlidаn tаsmа yordаmidа
hаrаkаtgа kеltirilаdi. Tаqsimlаgich 10 rul chаmbаrаgini burilish
yo‘nаlishigа qаrаb gidrоsilindrning hаjmlаridаn birini nаsоs 8
128
bilаn, ikkinchisini esа mоyni bаkchaga qаytаrish mаgistrаli bilаn
ulаydi. 6.5–rаsmdа rul chаmbаrаgini chаp tоmоngа burilishi
ko‘rsаtilgаn. Bundа tаqsimlаgich 10 nаsоsdаn bоsim оstidа
uzаtilаyotgаn mоyni gidrоsilindrning А bo‘linmаsigа uzаtаdi, B
bo‘linmаsidаgi mоy pоrshеn 4 bilаn siqib chiqаrilаdi vа
tаqsimlаgich 10 оrqаli bаkchaga qаytаrilаdi. А vа B
bo‘linmаlаrdаgi mоy bоsimining fаrqi pоrshеn 4 gа tа’sir qilib
g‘ildirаklаrni burishni yеngillаshtirаdi. Rul chаmbаrаgi o‘ng
tоmоngа burilsа tаqsimlаgich 10 nаsоsni gidrоsilindrning B
bo‘linmаsi bilаn ulаydi, А bo‘linmаsidаgi mоy esа bаkchaga
qаytаrilаdi.
129
6.6-rasm. Rul kuchaytirgich ishlash sxemasi a)-tо‘g‘ri chiziqli
harakat holati;RM – rul mexanizmi; GS – gidrotsilindr; RCH –
rul chambaragi. 1-taqsimlagich korpusi, 2-yuqori bosim kanali,
3-past bosim kanali, 4-zolotnik, 5-boshqariluvchi g‘ildirak,
6-teskari bog‘lanish shtangasi, 7-markazlashtiruvchi prujinalar,
8-porshen, 9, 10-boshqaruv moy kanallari, 12-boshqaruv
shtangasi, 13-moy nasosi, 14-moy bachogi.
b)-о‘ngga burilish jarayoni;
Haydovchi rul chambaragini о‘ngga burayotganida shtanga
12 zolotnikni 4 markaziy holatdan chap tomonga siljitadi (6.6rasm,b).
Zolotnikning 4 о‘rta gard kanalidan 2 kelayotgan yuqori
bosimli moy kanal 9 orqali GSning A hajmiga yо‘naladi. A
hajmda bosim oshadi. B hajmi taqsimlagich b kamerasi orqali
past bosim kanali 3 bilan ulanadi. Moy bachokka yuboriladi. A
va B hajmdagi bosimlar farqi ostida porshen 8 pastga siljiydi.
G‘ildirak 5 о‘ngga buriladi. G‘ildirak sapfasi tortqilari bilan
shtanga 6 taqsimlagich korpusini 1 chapga suradi. G‘ildirak130
larning burilish jarayoni haydovchining rul chambaragini burish
jarayonida davom etadi. Haydovchi rul chambaragini burishni
tо‘xtatsa, shtanga 6 ta’sirida taqsimlagich korpusi 1 zolotnikka 4
nisbatan dastlabki markaziy holatiga qaytadi. A hajmdagi bosim
B hajmdagi bosimdan katta bо‘ladi.
G‘ildiraklar burilgan holatda qoladi.
Boshqariluvchi g‘ildiraklarni chapga burish jarayoni (6.5rasm, v) shu kabi yо‘sinda amalga oshiriladi.
6.3. RUL YURITMASI SHARNIRLARI
Davr talabining konstrusiyalarga oshib borishi yangi
ishlanmalarda zamon yutuqlarini keng joriy etishni taqozo etadi.
Hozirgi kunda elektron boshqaruvli gidravlik, elektrik hamda
kombinatsiyalashgan rul yuritmalari keng tarqalmoqda.
Rul yuritmasi rul mexanizmi bilan boshqariluvchi
g‘ildiraklar orasida kuch uzatuvchi vazifasini bajaradi.
Mexanik rul yuritmasining funksional tarkibiga rul
trapetsiyasi va boshqariluvchi g‘ildiraklarni bog‘lovchi richag va
tortqilar kiradi. Rul yuritmasidagi tortqi va richaglar о‘zaro
sharnirli bog‘langan, nisbatan tebranish va buralish erkinlik
darajalariga ega.
Sharnirning joyiga qarab konstruksiyasidagi erkinlik
darajasi farq qiladi. Har bir sharnirning tuzilishida barmoqning 2
(6.7-rasm) sferik kallagini suxariklar 1, 3 lar qamrab turadi.
Suxariklarni prujina 4 sferik yuzaga siqib turadi. Rezbali probka
6 prujina ketida о‘rnatilgan cheklagich 5 ni suxarik bilan ma’lum
oraliqda bо‘lishini ta’minlaydi. Cheklagich 5 prujina 4 ning
131
tasodifdan sinishi oqibatida tortqilarning ajralib ketishini oldini
olib xavfsizlikka xizmat qiladi.
6.7-rasm. Rul yuritmasi tortqilarining sharnirlari:
a-bо‘ylama tortqining, b, v-kо‘ndalang tortqilarning sharnirlari;
1, 3-suxarik, 2-sferik kallakli barmoq, 4-prujina, 5-cheklagich,
6-rezbali probka, 7-tortqi uchliklari, 8-boltlar, 9-ekssentrik
suxariklar, 10-richag.
Bо‘ylama tortqining chekkasi sharnir joylishtirilishi uchun
kengaytirilgan bо‘ladi. Kо‘ndalang tortqining ikki chekkasidagi
tortqi uchliklarida 7 о‘ng va chap rezba ochilgan bо‘ladi. Bu rul
terapetsiyasini sozlashga kerak.
6.4. RUL MEXANIZMI
Rul mexanizmining asosiy vazifasi haydovchi uchun
g‘ildiraklarni burishni yengillatishdir. Bu vazifa rul mexanizmining uzatishlar soni evaziga erishiladi. Avtomobillar rul
mexanizmi uzatishlar sonining о‘zgarish diapozoni 12...25
bо‘ladi.
Shesternya – reyka rul mexanizmi (6.8-rasm) asosan
yengil avtomobillar rul boshqarmasida keng tarqalgan. Bunday
132
mexanizmning uzatish soni 12…15. U ixcham konstruktiv
о‘lchamli bо‘ladi.
6.8-rasm. Shesternya-reyka rul mexanizmi:
1-rul chambaragi, 2-shesternya, 3-reyka, 5-kо‘ndalang tortqilar,
7-korpus qopqog‘i, 8-rul vali, 9-shayba, 10, 14-podshipniklar,
11-qopqoq, 12-prujina, 13-suxarik.
Haydovchi rul chambaragi 1 (6.8-rasm) yordamida rul
valini 8 va unga bikr biriktirilgan shesternyani 2 aylantiradi.
Tishli reyka 3 о‘qi bо‘ylab chiziqli harakat qiladi. Reykaga 3
sharnirli biriktirilgan kо‘ndalang tortqilar 5 g‘ildirakni burish
richaglari 4 orqali boshqariluvchi g‘ildiraklarni buradilar va
avtomobil harakat yо‘nalishi boshqariladi.
Silindrik chervyak – sektorli rul mexanizmlarining
asosiy detali vintli tishli shesternya – chervyak (6.9-rasm). Vintli
tishlarining og‘ish burchaklari hisobiga bir juft uzatmada
yetarlicha katta uzatishlar sonini olish mumkin.
133
6.9-rasm. Silindrik chervyak – silindrik vintsimon tishli
g‘ildirak
2-silindrik chervyak, 3-tishli sektor, 4-karter.
Globoidli chervyak – rolik mexanizmi. Globoidli
chervyakning silindrik chervyakdan farqi uning vintli tishlari
tashqi shakli globoida sirti qonuniyatida yasaladi (6.10-rasm).
Globoidli chervyak – rolik mexanizmi silindrik chervyak –
sektor mexanizmi kabi ixchamlikda katta uzatishlar sonini
ta’minlay oladi. Ilashish yuzalari ishqalanmaydi.
134
Globoidli chervyakning vintli tishlari yuzalari bо‘ylab rolik
g‘ildiraydi. Mexanizmning foydali ish koeffitsiyenti keskin
ortadi.
6.10-rasm. Globoidli chervyak va rolik:
Roliklar bir, ikki va uch о‘rkachli bо‘lishi mumkin (6.11rasm).
1-globoidli chervyak, 4-soshka vali kallagi, 5-rolik, 7qulflovchi shayba, 8-gayka, 9-sozlovchi vint, 10-shtift, 12soshka.
Globoidli chervyak 1 (6.11-rasm) rul vali 2 uchiga
о‘rnatilgan. Rul vali karter 6 qopqoqlaridagi konusli rolik
podshipniklarga о‘rnatiladi. Rolik 5 о‘z о‘qida 3 ikkita igna
podshipniklarda aylanadi. Rolik о‘qi 3 soshka 12 valining kallagi
4 ga presslab biriktiriladi. Rul soshkasi valda shlitsali birikmaga
gayka bilan qotirilgan. Rul chambaragini aylantirganda val 2,
chervyak 1 va rolik 5 aylanadi. Shu bilan birga rolik 5 globoida
yoyi bо‘ylab siljiydi va rul soshkasining valini 4 buradi.
135
“Vint – gayka – reyka – sektor” tipidagi rul mexanizmi.
Rul mexanizmlari ichida yuk avtomobillar uchun keng tarqalgan
konstruksiyalardan vintli uzatmalar hisoblanadi (6.12-rasm).
Vint 5, 17 ning aylanishi gayka-reyka 6, 20 ning ilgarlama–
qaytma chiziqli harakatiga о‘zgaradi. Reyka bilan ilashishdagi
sektor 1, 8 soshka vali 1, 9 ni о‘qi atrofida aylantiradi.
Vint va gayka orasidagi ishqalanishni kamaytirish
maqsadida ular yopiq konturda harakatlanadigan shariklar
yordamida ilashtirilgan. Vint-gayka oralig‘idagi ariqchalaridan
ortib chiqadigan shariklar gaykaning ikki uchidagi kanallarni
biriktiruvchi jeloblar orqali vint-gayka ilashmasining yangidan
yaqinlashayotgan narigi uchiga boradi va uzluksiz ilashishda
bо‘ladi.
6.12-rasm. “Vint – gayka – reyka – sektor” tipidagi rul
mexanizmi: 5, 17-vint, 6, 20-gayka-reyka, 7-sharik, 1, 8-sektor,
1, 9-soshka vali.
136
Sektor 1 soshka vali bilan yaxlit ishlangan va karterda igna
podshipniklarda 3 aylanadi. Vint 17 gayka-reyka bilan shariklar
orqali rezbali ilashgan mexanizm. Rul chambaragi bilan vint 17
aylantirilganda shariklar bilan ilashgan gayka-reyka 20 chiziqli
harakatga keladi. Gayka-reyka 20 sektor va soshkani о‘qida 1
aylantiradi. Soshka rul yuritmasi bilan g‘ildiraklarni buradi.
Nazorat savollari
1. Rul bоshqаrmаsining tаrkibigа izоh bеring.
2. Rul kuchаytirgichining vаzifаlаri nimаdаn ibоrаt?
3. Rul kuchаytirgichining tаrkibigа izоh bеring.
4. Rul chаmbаrаgining ruхsаt etilgаn “lyufti” (erkin
аylаnish burchаgi) nеchi grаdusga teng?
5. Rul yuritmasi sharnirlarini tushuntirib bering.
6.Rul mexanizmining vazifasi nima?
7.Rul mexanizmining turlari.
137
VII BOB. TORMOZ
TORMOZ BOSHQARMASI
Tormoz
boshqarmasi
avtomobilning
xavfsizligini
ta’minlashda muhim hisoblanadi.
Tormoz boshqarmasi avtomobil harakat tezligini sekinlatish, avtomobilni tо‘xtatish va yо‘l qiyaliklarida uzoq vaqt
davomida beixtiyor joyidan qо‘zg‘alib ketmasligini ta’minlash
uchun xizmat qiladi. Avtomobil g‘ildiraklari bilan yо‘l orasida
tormozlovchi kuchni sodir qilish va boshqarish tormoz
boshqarmasi bilan amalga oshiriladi.
Tormoz boshqarmasi quyidagi asosiy tormoz tizimlaridan
iborat bо‘ladi:
Tormoz
boshqarmasi
Ichki
tormoz
Ehtiyot
tormoz
To‘xtab
turish
tormozi
Yordamchi
tormoz
Tormoz boshqarmasi tizimlari:
1. Ishchi tormoz tizimi – asosiy tizim hisoblanadi.
Avtomobil harakatini sekinlatish, avtomobilni tо‘xtatish uchun
xizmat qiladi.
2. Ehtiyot tormoz tizimi tormoz boshqarmasining
ishonchliligini oshirish uchun, ishchi tormoz tizimiga zahira
tormoz sifatida xizmat qiladi.
138
3. Tо‘xtatib turish tormoz tizimi tо‘la yuklangan
avtomobilni 25% yо‘l qiyaligida chegaralanmagan vaqt
davomida qо‘zg‘alib ketmasligini ta’minlash uchun xizmat
qiladi.
4. Yordamchi tormoz tizimi uzun qiyaliklarda pastlikka
harakatlanayotgan avtomobil tezligini tezlashmasdan saqlanishi
uchun xizmat qiladi.
7.1. ISHCHI TORMOZ TIZIMINING TUZILISHI VА
ISHLАSHI
Аvtоmоbilning sоddаlаshtirilgаn ishchi tоrmоz tizimining
sхеmаsi 58–rаsmdа ko‘rsаtilgаn. Tоrmоz tizimining tаrkibigа
оldingi g‘ildirаklаrning diskli tоrmоz mехаnizmi 1, оrqа
g‘ildirаklаrning bаrаbаnli tоrmоz mехаnizmi 4, оldingi 2 vа оrqа
3 tоrmоz trubkаlаri, suyuqlik bаchоgi 5, bоsh tоrmоz silindri 6
vа uning pоrshеni 7, shtоk 8 vа pеdаl 9 kirаdi. Tоrmоz pеdаli 9
bоsilgаndа shtоk 8 pоrshеn 7 ni siljitаdi vа bоsh silindrdа bоsim
hоsil bo‘lаdi. Tоrmоz suyuqligi bоsim оstidа trubkаlаr 2 vа 3
оrqаli оldingi vа orqa g‘ildirаklаrning ishchi tоrmоz silindrlаrini
siljitаdi vа tоrmоz mехаnizmlаridа g‘ildirаklаrni аylаnishigа
qаrshi tоrmоz mоmеntlаri hоsil bo‘lаdi.
Tоrmоz mехаnizmlаrining sхеmаlаri 59 vа 60–rаsmlаrdа
ko‘r-sаtilgаn. Diskli tоrmоz mехаnizmining tаrkibigа suppоrt 6,
uning ichidа jоylаshtirilgаn chаp 2 vа o‘ng 6 silindrlаr, chаp vа
o‘ng silindrlаrni pоrshеnlаri 2 vа 4, friksiоn qоplаmаli tоrmоz
kоlоdkаlаri 3 vа g‘ildirаkning gupchagiga mаhkаmlаngаn disk 8
kirаli. Tоrmоz pеdаli bоsilgаndа suyuqlik bоsh silindrdаn А
tеshik оrqаli o‘ng sililindrgа vа trubkа 7 оrqаli chаp silindrgа
uzаtilаdi. Tоrmоz kоlоdkаlаri kаttа kuch bilаn tоrmоz diskigа
139
siqilаdi vа hоsil bo‘lgаn ishqаlаnish kuchlаri g‘ildirаk bilаn
bоg‘lаngаn tоrmоz diskini sеkinlаtib to‘xtаtаdi.
7.1-rаsm. Ishchi tоrmоz tizimining sоddаlаshtirilgаn
sхеmаsi:
1-оldingi g‘ildirаklаrning diskli tоrmоz mехаnizmlаri;
2,3-оldingi vа оrqа tоrmоz mехаnizmlаrining trubkаlаri; 4-оrqа
g‘ildirаklаrning bаrаbаnli tоrmоz mехаnizmi; 5-bаkcha; 6-bоsh
tоrmоz silindri; 7-pоrshеn; 8-shtоk; 9-pеdаl.
7.2.–rаsm. Diskli tоrmоz mехаnizmining sхеmаsi:
1,6-ishchi silindrlаr; 2,4–pоrshеn; 3–tоrmоz kоlоdkаlаri;
5–suppоrt; 7–silindrlаrni tutashtiruvchi trubkа; 8–tоrmоz diski.
140
Bаrаbаnli tоrmоz mехаnizmining sхеmаsi 60–rаsmdа
kel-tirilgan. Tоrmоz mехаnizmining tаrkibigа suppоrt 3 gа
mаhkаmlаngаn tоrmоz silindri 1, g‘ildirаkning gupchagigа
mаhkаmlаngаn tоrmоz bаrаbаni 3, friksiоn 6 qоplаmаli
tоrmоz kоlоdkаlаri 5 vа qаytаrish prujinаlаri 7 kirаdi.
Tоrmоz silindri 1 ning ichidа ikkitа pоrshеn 1 jоylаshtirilgаn. Tоrmоz pеdаli bоsilgаndа bоsh silindrdа hоsil
bo‘lаdigаn suyuqlikning bоsimi pоrshеnlаr 2 ning birini
chаpgа, ikkinchisini esа o‘ng tоmоngа siljitаdi. Nаtijаdа
friksiоn qоplаmаli kоlоdkаlаr 5 tоrmоz bаrаbаni 3 gа
siqilаdi. Hоsil bo‘lgаn ishqаlаnish kuchlаri bаrаbаnni
аylаnishini sеkinlаtib to‘xtаtаdi.
7.3-rаsm. Bаrаbаnli tоrmоz mехаnizmi:
1-ishchi silindr; 2-pоrshеnlаr; 3-suppоrt; 4-tоrmоz bаrаbаni;
5-tоrmоz kоlоdkаsi; 6-tоrmоz kоlоdkаsining friksiоn
qоplаmаsi; 7-prujinа.
Yengil аvtоmоbillаrdа tоrmоz tizimining ishоnchliligini
оshirish mаqsаdidа tormoz mexanizmlari ko‘pinchа diagonal
sxema bo‘yicha ulanаdi: oldingi chap va orqadagi o‘ng
g‘ildiraklar bitta kontur hosil qilsa, oldingi o‘ng va orqadagi
141
chap g‘ildiraklar ikkinchi konturni hosil qiladi. G‘ildiraklarni
alohida konturlarga bo‘lish tormoz yuritmasining puxtaligini va
ishonchliligini, avtomobilning aktiv xavfsizligi oshiradi.
Masalan, konturlardan biri ishdan chiqsa, ikkinchi kontur o‘z ish
qobiliyatini yo‘qotmaydi va haydovchining avtomobilni to‘xtatib
qolishiga imkon beradi. Tormoz yuritmasi bitta, ikki bo‘linmali
bosh silindr yordamida boshqariladi. Оrqа g‘ildirаklаrni
blоkirоvkаlаnmаsdаn tоrmоzlаnishini tа’minlаsh mаqsаdidа,
оrqа g‘ildirаklаr tоrmоz mехаnizmining ishchi silindrlаridаgi
bоsim klаpаnlаr 8 yordаmidа chеklаnаdi. Diagonal sxema
bo‘yicha ishlangan tormoz yuritmasining konturlaridan biri
ishlamay qolsa, tormozlash samaradorligi 50% ni tashkil qiladi.
7.2. VAKUUM KUCHAYTIRGICHI
Tormoz yuritmasida ishlatiladigan vakuum kuchaytirgich
tormoz pedalini bosishni yengillashtiradi va tormozlash uchun
haydovchidan katta kuch talab qilmaydi.
7.4-rаsm. Ikkitа diаgоnаl kоnturli ishchi tоrmоz
yuritmаsining sхеmаsi:
142
(Nexia, Spark, Lacetti vа bоshq.):
1-оldingi g‘ildirаklаrning diskli tоrmоz mехаnizmlаri;
2-оrqа g‘ildirаklаrning bаrаbаnli tоrmоz mехаnizmlаri; 3bаkcha; 4-vаkuum kuchаytirgich; 5-pеdаl; 6-оldingi o‘ng-оrqа
chаp g‘ildirаk tоrmоz kоnturi; 7-оldingi chаp-оrqа o‘ng
g‘ildirаk kоnturi; 8-оrqа g‘ildirаklаr kоnturidа bоsimni
chеklаsh klаpаnlаri; 9-ikki bo‘linmаli bоsh silindr.
7.5-rasm. Yuk avtomobilining g‘ildirak tormoz mexanizmi:
1-richag; 2-tormoz kamerasi; 3-nakladka; 4-shit; 5-baraban;
6-tayanch barmoqlari; 7-prujina; 8-kolodka; 9-mushtcha.
Tormoz kamerasiga 2 yuqori bosimdagi havo kiradi. Havo
kameradagi diafragma bilan birikkan shtok orqali richagni 1
suradi va mushtchani 9 о‘qi atrofida buradi. Mushtchaning
burilishi kolodkalarni 8 barmoqlar 6 о‘qida burib barabanga 5
siqadi. Barabanning aylanishiga qarshilik kuchi – ishqalanuvchi
143
kuch sodir qiladi. Avtomobil sekinlashadi, tо‘xtaydi. Tormoz
kamerasidagi havo bosimi ta’siri olinsa, prujina 7 kuchi bilan
kolodkalar 8 dastlabki holatiga qaytadi. Baraban erkin aylanishi
ta’minlanadi.
Vаkuum kuchаytirgich tоrmоz bоshqаrmаsining bоsh
silindri bilаn kеtmа-kеt o‘rnаtilgаn. Kuchаytirgichning kоrpusi 6
dа diаfrаgmа 5 yordаmidа ikkitа hаjm аjrаtilgаn: аtmоsfеrа
hаjmi А vа dvigаtеlning kiritish kоllеktоri bilаn ulаngаn B
hаjmi. Dvigаtеl ishlаb turgаndа kiritish kоllеktоridа siyrаklаnish
hоsil bo‘lаdi vа undаgi bоsim аtmоsfеrа bоsimidаn 0,2–0,3
kg/sm2 pаst bo‘lаdi. Bоsimlаrning fаrqi diаfrаgmаning yuzаsigа
tа’sir etib pеdаl bоsilgаndа qo‘shimchа 30–40 kg kuch hоsil
qilаdi vа pеdаlni bоsish yеngillаshib, hаydоvchining ishini
оsоnlаshtirаdi.
7.6–rаsm. Vаkuum kuchаy-tirgichining sхеmаsi: 1–qo‘shаlоq bоsh silindr; 2,3–pоrshеnlаr ; 4–prujinа; 5–diа-frаgmа;
6–kоrpus; А-аtmоs-fеrа bo‘linmаsi; B–vаkuum bo‘linmаsi; C,
D–tоrmоz yuritmаsining birinchi vа ikkinchi kоnturlаri.
144
7.3. BOSH TORMOZ SILINDRI
Tormoz gidroyuritmasining bosh silindri, bakchasi bilan vakuum kuchaytirgichining shpilkalariga gaykalar yordamida mahkamlanadi. Bosh silindrning bo‘shlig‘ida ketma–ket ikkita
porshen 5 va 10 joylashgan bo‘lib (7.7–rasm), ularning har biri
o‘zining konturini boshqaradi.
7.7-rasm. Nexia avtomobilining bakcha bilan yig‘ilgan
holdagi bosh silindri: 1-asosiy silindrning korpusi; 2 va
6-porshenni qaytaruvchi prujina; 3- likopcha; 4-manjeta; 5-old
o‘ng va orqa chap tormoz yuritmasining porsheni; 7- vtulka;
8-old chap va orqa o‘ng tormoz yuritmasining porsheni;
9-zichlagich; 10-suyuqlikning chegaraviy sathini ko‘rsatuvchi
datchik; 11-bosh silindrning bakchasi.
145
Silindrning old qismidagi porshen 10 ning tashqi
tomonidagi ariqchaga past bosimli rezina manjet 12, ichki
tomonidan esa siljuvchi yuqori bosim manjeti 9 o‘rnatilgan.
Yuqori bosimli manjetni, prujina 8 keruvchi vtulkaning ko‘ndalang yuzasiga siqib turadi. Prujina chap tomoni bilan ikkinchi
porshenni itarib turadi. Silindrning birinchi qismida joylashgan
porshen 10, oldingi g‘ildiraklar tormoz mexanizmining konturida
bosim hosil qiladi. Tormoz mexanizmlari diagonal sxema
bo‘yicha ulanganda, porshen 10 old o‘ng − orqa chap tormoz
mexanizmlari konturida bosim hosil qiladi.
Bosh silindrning orqa bo‘limidagi porshen 5 ning tuzilishi
va silindrda zichlanishi porshen 10 ga o‘xshash bo‘ladi. Tormoz
mexanizmlari diagonal sxema bo‘yicha ulanganda, porshen 5 old
chap-orqa o‘ng g‘ildiraklarning tormoz mexanizmlari konturida
bosim hosil qiladi. Tormoz pedali bosilganda, bosh silindrning
birinchi bo‘limidagi porshen 10 ga vakuum kuchaytirgichining
shtoki ta’sir qiladi. Pedal bosilmagan holda yuqori bosim manjeti
9 porshen 10 ga tegmaydi va bosh silindr tormoz suyuqligi
bachogi bilan ulangan holatda bo‘ladi. Tormoz pedali bosilganda
porshen 10 oldinga siljiydi va manjet 9 prujina 8 ta’sirida
porshenga siqiladi. Shu daqiqadan boshlab bosh silindr
bakchasidan uziladi va tormoz yuritmasida bosim o‘sa
boshlaydi. Natijada tormoz mexanizmining ishchi silindrlari
harakatga keladi.
Yarim tiniq plastmassadan yasalgan bakcha ichida tormoz
suyuqligining minimal chegaraviy sathining belgisi hamda darak
beruvchi datchikning qalqovuchi 10 joylashgan. Bakcha ichidagi
ikkita darcha orqali bosh silindrning ikkala bo‘limi tormoz
suyuqligi quyib turiladi. Bakchaning bo‘g‘iziga o‘rnatilgan
146
qopqoqqa tormoz suyuqligi minimal sathga yetganligi to‘g‘risida
darak beradigan datchik o‘rnatiladi.
7.4. TO‘XTAB TURISH TORMOZ TIZIMI
To‘xtab turish tormoz tizimining tarkibiga mexanik yuritma
va orqa g‘ildiraklar tormoz mexanizmlari kiradi (7.8-rasm).
7.8-rasm. Nexia avtomobilining to‘xtab turish tormoz tizimi:
1-dastak; 2-kron-shteyn; 3-oldingi tros; 4-trosni taranglash
muftasi; 5-tenglashtiruvchi plastina; 6-orqadagi tros;
7-kolodkalarni keruvchi planka; 8-orqa g‘ildirakning tormoz
mexanizmi; 9-kolodkalarni harakatga keltiruvchi pishang;
10-trosning uchligi.
147
Mexanik yuritma tarkibiga oldi tros 3 bilan ulangan va qo‘l
bilan harakatga keltiriladigan pishang 1, trosni taranglovchi
mufta 4, tenglashtiruvchi plastina 5, orqa tros 6, kolodkalarini
harakatga keltiruvchi pishang 9 va kolodkalarni keruvchi planka
7 kiradi. Tros rezbali mufta 4 yordamida taranglanadi. Orqa
trosning chap va o‘ng qobig‘i bir uchi bilan kuzovdagi
kronshteynga, ikkini uchi bilan esa tormoz shchitiga
mahkamlanadi. Trosning ilgak shaklida ishlangan uchliklari
pishang 9 ning pastki uchiga mahkamlanadi. Pishang 9 ning
pastki uchi barmoq yordamida tormoz kolodkasiga
mahkamlanadi, yuqori uchi esa keruvchi planka 7 ning o‘yig‘iga
kirib turadi. Keruvchi plankaning ikkinchi uchidagi o‘yiqqa chap
tormoz kolodkasining kuragi tayanadi. Pishang 1 ko‘tarilganda
oldi va orqa troslar tortiladi va pishang 9 barmoq atrofida
buriladi va keruvchi plankani siljitib avval chap, so‘ng o‘ng
tormoz kolodkasini barabanga siqadi.
7.5. Antiblokirovkali tormoz tizimlari
Tormozlash jarayonida g’ildiraklardan biri aylanmay qolsa
(blokirovkalansa), ushbu g’ildirak sirpanib harakatlanadi va
shinaning qizishi natijasida uning yo‘l bilan ilashishi pasayadi,
tormoz yo‘li esa ortadi. Ammo eng muhimi – g’ildirakning
aylanmasligi juda kichik turtki ta’sirida ham uning yon tarafga
sirpanishiga olib keladi. Orqa g’ildiraklarning sirpanib
tormozlanishi orqa ko‘prikning yon tomonga sirpanishiga va
natijada avtomobilning aylanma harakatlanishiga olib keladi.
Old g’ildiraklarning blokirovkalanishi esa avtomobilning
148
yo’nalishini rul chambaragini aylantirib o‘zgartirish imkoniyatini
yo’qqa chiqaradi.
Tormozlash jarayonida orqa g’ildiraklardagi tormoz
momentlarining ma’lum bir me’yordan oshmasligini ta’minlash
uchun ishlatiladigan bosimni cheklash klapanlari yoki tormoz
kuchlarining rostlagichi g’ildiraklarning blokirovkalanish ehtimolini faqat yo‘lning ilashish koeffitsiyenti yuqori bo‘lganda
(quruq asfalt yoki asfaltobeton) kamaytiradi. Yo‘l yuzasi nam
yoki tirg‘anoq bo‘lsa, tormozlanish jarayonida g’ildiraklar
blokirovkalanadi va natijada avtomobil yon tarafga sirpanadi,
avtomobil boshqaruvi esa yo‘qoladi. Har xil yo‘l sharoitida
avtomobilni minimal masofada to‘xtatish va avtomobilning
boshqariluvchanligini ta‘minlanish uchun g’ildiraklarning
blokirovkalanishiga qarshi avtomatik tizimlar ishlatiladi. Bu
tizimlar qisqartirib ABS (Anti Blok Sistem) deb nomlanadi.
Hozirgi kunda bu tizimlar bir qator yengil va yuk avtomobillari,
avtobus va tirkamalarda ishlatilyapti.
G‘ildiraklarning blokirovkalanishiga qarshi tizim Lacetti,
Captiva, Malibu avtomobillarida, Spark, Nexia–3, Cobalt,
avtomobillarining esa ayrim modifikatsiyalarida ishlatilgan.
Har bir g‘ildirakning blokirovkalanishining oldini olish
tizimiga datchiklar, bosim modulyatorlari va electron boshqaruv
bloki kiradi (7.9-rasm). Datchiklar tormozlanish jarayonida
avtomobilning tezligi va sekinlashishini, g’ildiraklarning
burchak tezligini, tormoz yuritmasidagi bosimni va boshqa
ko‘rsatkichlar haqidagi ma’lumotlarni electron boshqaruv
blokiga (EBB) uzluksiz uzatib turish uchun xizmat qiladi. Bosim
modulatori tormoz mexanizmlarining ishchi silindrlaridagi
bosimni o’zgartirib turish uchun xizmat qiladi. EBB
149
datchiklardan olingan ma’lumotlar asosida, g‘ildiraklar blokirovkalanmasdan tormozlanishi uchun, tormoz mexanizmlarida
zarur bosimni hosil qilish uchun buyruqlar (komandalar) ishlab
chiqaradi. Datchiklardan uzatilgan signallar EBB ning xotirasiga
oldindan kiritilgan qiymatlar bilan solishtiriladi va har bir
g’ildirak tormoz mexanizmining ishchi silindridagi bosimni
oshirish yoki kamaytirish to‘g‘risida buyruqlar shakllantiriladi
va bosim modulatoriga yuborildi.
7.9-rasm. Antiblokirovkali tormoz tizimning sxemasi:
1-g‘ildiraklarning burchak tezligi datchiklari; 2-ABSning ishga
tushganligi darakchisi; 3-elektron boshqaruv bloki (EBB);
4-bosim modulyatori.
Agar g‘ildirakning sekinlashish sur’ati katta va uning blokirovkalanish ehtimoli yuqori bo‘lsa, EBB bosim modulatoriga
ishchi silindrda bosimni kamaytirish buyrug‘ini beradi va tormoz
mexanizmidagi tormoz momenti kamayadi. Natijada g‘ildirak150
ning burchak tezligi yana orta boshlaydi va u EBBda belgilangan
ma’lum me’yorga yetganda, bosim modulatoriga ishchi
silindrdagi bosimni oshirish to‘g‘risida yangi buyruq yuboriladi.
Ushbu jarayon avtomobil to‘xtaguncha bir necha marta
takrorlanadi. Bosim modulyatori, bir sekund davomida, ishchi
silindrdagi bosimni bir necha marta oshirib-pasaytiradi va shu
tarzda g’ildirakning blokirovkalanishining oldini oladi. Demak,
avtomobilning boshqaruvi saqlanadi, tormoz yo‘li esa minimal
bo‘ladi.
7.6. TORMOZ BOSHQARMASIDAGI YUZAGA KELISHI
MUMKIN BO‘LGAN NОSОZLIKLАR VА ULАRNI
YO‘QОTISH USULLАRI
Tоrmоzlаnish sаmаrаdоrligi yеtаrli emаs. Yuzaga kelish
sabablari: оld yoki оrqа tоrmоz mехаnizmlаrining g‘ildirаk
silindrlаridаn suyuqlik оqsa; tоrmоz tizimi gidrоyuritmаsigа
hаvо kirib qolgan bo‘lsа; bоsh silindrdа rеzinа zichlаgichlаr
(mаnjеtlаr) shikаstlаngаn bo‘lsа. Nоsоzlikni bаrtаrаf qilish
uchun g‘ildirаkdаgi silindrlаrning yarоqsiz dеtаllаrini
аlmаshtirish vа tоrmоz yuritmаsidаn hаvоni chiqаrib yubоrish
kеrаk.
Аvtоmоbil
hаrаkаtlanish
vаqtidа
o‘z-o‘zidаn
tоrmоzlаnаdi.
Nоsоzlik
vаkuum
kuchаytirgichining
himоyalоvchi g‘ilоfi аtrоfidаn hаvоning so‘rilishi bilаn bоg‘liq
bo‘lishi mumkin.
Hаmmа g‘ildаrаklаr tоrmоzdаn to‘liq bo‘shаmаydi. Bu
nosozlik Vаkuum kuchаytirgich yoki bоsh silindr nоsоz
151
bo‘lgаndа uchrаydi. Nоsоzlik bоsh silindr yoki vаkuum
kuchаytirgichni аlmаshtirish yo‘li bilаn bаrtаrаf etilаdi.
Pеdаl bоsilmаgаn bo‘lsа hаm g‘ildirаklаrdаn biri
tоrmоz-lаnаdi. Bu nоsоzlik, bаrаbаnli tоrmоz mехаnizmi
kоlоdkаlаrining qаytаruvchi prujinаsi sinsа, ishchi tоrmоz
silindri nоsоz bo‘lsа uchrаydi.
Tоrmоzlаsh vаqtidа аvtоmоbilni bir tоmоngа tоrtib
kеtаdi. Bu nоsоzlik, g‘ildirаk silindrlаridаn tоrmоz suyuqligi
оqishi yoki ishchi tоrmоz silindridа pоrshеn tiqilib qоlishi
sababli yuzаgа kеlishi mumkin.
Nаzоrаt sаvоllаri
1. Tormoz boshqarmasining vazifasi nima?
2. Vаkuum kuchаytirgichning ishlаsh prinsipi nimаgа
аsоslаngаn?
3. Vаkuum kuchаytirnichning sоzligini qаndаy tеkshirish
mumkin?
4. G‘ildirаklаrning blоkirоvkаlаnishgа qаrshi tizimning
ishlаsh prinsipi nimаgа аsоslаngаn?
5. Ishchi tоrmоz tizimi ishlаmаy qоlgаndа, аvtоmоbilni
to‘xtаtish uchun hаydоvchi qаndаy аmаllаrni bajarishi kеrаk?
152
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Shavkat Mirziyoyev “Tanqidiy tahlil, qatʼiy tartibintizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining
kundalik qoidasi bo‘lishi kerak” Toshkent-“O‘zbekiston”-2017.
2. Shavkat Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson
manfaatlarini taʼminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining
garovi” Toshkent–“O‘zbekiston”-2017.
3. Shavkat Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va
olijanob xalqimiz bilan birga quramiz” Toshkent–“O‘zbekiston”2018.
4. Shavkat Mirziyoyev “Niyati ulug‘ xalqning ishi ham
ulug‘, hayoti yorug‘ va kelajagi farovon bo‘ladi” Toshkent –
“O‘zbekiston”-2019.
5. O.U.Salimov “Аvtomobillarni tuzilishi, texnik xizmat
ko‘rsatish va taʼmirlash”, “Ilm Ziyo” Toshkent-2014-yil.
6. А.Muxitdinov, J.Qulmuxamedov “Transport vositalarining tuzilishi”, “Taʼlim nashriyoti” Toshkent-2019-yil.
7. G‘.N.Maxmudov “Аvtotransport vositalarining elektr
jihozlari”, “Ilm Ziyo” Toshkent-2014-yil.
8. А.I.Komilov, Q.А.Sharipov, N.T.Umirov, Z.Yu.Yusupov
“Traktor va avtomobillar”, “Cho‘lpon nomidagi nashriyotmatbaa ijodiy uyi” Toshkent-2007-yil.
9. А.Muxitdinov, V.Sattivaldiev, Sh.Xakimov “Transport
vositalarinig tuzilishi”, “Taʼlim nashriyoti” Toshkent-2014-yil.
153
10. D.I.Xoshimov “GM-Uzbekistan avtomobillarning
konstruktsiyasi”, “Аvtomsan” Toshkent-2017yil.
11. К.Шестоналов “Устройство, техническое обслуживание и ремонт легковых автомобилей”, Издательский
центр “Академия”-2000 г.
12. D.I. Xoshimov, G‘.N.Maxmudov “Yengil avtomobillarning tuzilishi”, “Аvtomsan” Toshkent-2019-yil
154
MUNDARIJA
Sо‘z boshi…………………………………………….. 3
I BOB. Umumiy ma’lumotlar………………………. 5
1.2. Transport vositalarining tasnifi……………………5
1.2. Avtomobilning umumiy tuzilishi………………….10
1.3. Ixtisoslashtirilgan transport vositalari……………..12
II BOB. Dvigatel…………..………….……………… 15
2.1. Avtomobil dvigatellarining tasnifi. Umumiy
tushunchalar va asosiy parametrlar……………………… 15
2.2. Tо‘rt taktli dvigatel…………………….………… 17
2.3. Ikki taktli benzinli dvigatel………………………. 20
2.4. Turli dvigatellarning ishlash prinsiplari.…………. 22
2.4.2. Gaz turbinali dvigatellar……………………….. 23
2.5. Krivoship-shatunli mexanizm……………………. 24
2.6. Gaz taqsimlash mexanizmi……………….……… 28
2.7. Sovutish tizimi……………..…………………….. 33
2.8. Moylash tizimi…………………………………….35
2.9. Karbyuratorli dvigatellarning ta’minlash tizimi…. 37
2.10. Gazda ishlaydigan dvigatelning ta’minlash
tizimi…………………………………………………….. 41
2.11. Benzinli yonilg‘ini kiritish quvuriga purkash
tizimi…………………………………………………….. 42
155
2.12. Benzinli yonilg‘ini yonish kamerasiga purkash
tizimi……………………………………….……………. 45
2.13. Dizel dvigatelining ta’minlash tizimi……….……47
III Bоb. Elеktr enеrgiya manbayi va
istе’molchilari……………………………………………52
3.1. Elektr ta’minlash tizimi haqida umumiy
ma’lumotlar……………………………….……………….52
3.2. Akkumulatorlar batarеyasi…………..…………… 53
3.3. Avtomobil generatorlari………………..………… 55
3.4. Avtomobil startyorlari……………….…………… 57
3.5. Bеnzinli dvigatellarning o‘t oldirish tizimlari……..59
3.6. Yoritish va yorug‘lik darakchilari tizimi…………. 63
3.7. Nazorat-o‘lchov asboblari…………………………65
3.8. Avtomobilning qo‘shimcha elеktr jihozlari……….66
3.9. Avtomobillarning elektr va elektron jihozlari
rivojlanishining yangi yo‘nalishlari……..………………. 67
IV Bоb……………………………….……………….. 72
4.1. Transmissiya………………….………………….. 72
4.2. Ilashish muftasi……………………………………73
4.3. Uzatmalar qutisi………………………………….. 79
4.4. Taqsimlash qutisi……………………..………….. 87
4.5. Kardanli uzatma…………….……………………. 90
4.6. Asosiy uzatma………………….………………… 96
4.7. Differensial………………………….…………… 100
4.8. Yetakchi g‘ildiraklar yuritmalari…………………..103
V BOB. Yurish qismi................................................... 107
156
5.1. G‘ildiraklar……………..………………………… 107
5.2. Kо‘priklar………………………………………… 110
5.3. Osmalar……………………………………………112
5.4. Rama…………………………………..…………. 115
5.5. Kuzovlar……………………….…………………. 117
VI-BOB. Rul boshqarmasi…………..………………..124
6.1. Rul boshqarmasining tuzilishi va ishlashi…………… 124
6.2.Rul yuritmasi qurilmalari……………….………… 127
6.2.1. Rul yuritmasining kuchaytirgichi………………. 128
6.3. Rul yuritmasi sharnirlari……………….………… 131
6.4. Rul mexanizmi…………………………………… 132
VII BOB. Tormoz. Tormoz boshqarmasi………….. 138
7.1. Ishchi tormoz tizimining tuzilishi vа ishlаshi…….
7.2. Vakuum kuchaytirgichi………………………….. 142
7.3. Bosh tormoz silindri……………………………… 145
7.4. To‘xtab turish tormoz tizimi………….………….. 147
7.5. Antiblokirovkali tormoz tizimlari…………………148
7.6.Tormoz boshqarmasidagi yuzaga kelishi mumkin
bo‘lgan nоsоzliklаr vа ulаrni yo‘qоtish usullаri………… 151
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:……………….. 153
157
UO'K 629.33(075.8)
KBK 31.2ya73
M 93
Аvtomobillar tuzilishi [Matn] : o’quv qo’llanma /
J. Qulmuhamedov, A.Muxitdinov, S. Mirshaxo‘jayev.
-Toshkent: “Excellent Polygraphy”, 2021.- 160 b.
O‘quv qo‘llanma 3.51.05.01 – Avtomobillarni ta’mirlash
chilangari ta’lim yо‘nalishining Malaka talablari asosida yozilgan
hamda darslik "Avtomobil tuzilishi” fani bо‘lgan barcha ta’lim
yо‘nalishlari uchun ham tavsiya qilinadi.
O‘quv qo‘llanmadan professional ta’lim tizimi о‘quvchilari,
pedagoglari hamda avtomobilsozlik va avtomobil transporti korxonalari muhandislari, texnik xodimlari foydalanishlari mumkin.
ISBN – 978-9943-7821-2-9
158
J. Qulmuxamedov, A.Muхitdinov, S. Mirshaxo‘jayev
AVTOMOBILLAR
TUZILISHI
“Excellent Polygraphy”
29.08. 2014 yilda 007750-09-son bilan ro‘yxatga olingan.
Toshkent sh. Shayxontoxur tumani, Jangoh ko‘chasi 12-uy.
Muharrir: M.Yusupova
Dizayner: V. Sanoyev
Sahifalovchi: A. Ablayev
Musahhih: A. Ablayev
Bosishga 12.11.2021-yilda ruxsat etildi. Qog‘oz bichimi 60×84 1/16.
Nashr tabog‘i 10,0. Shartli bosma taboq 10,0. Adadi 6 496 dona.
Buyurtma № 01.
«Reliable Print» MCHJ bosmaxonasida chop etildi.
Toshkent sh., Yakkasaroy tumani, Qushbegi ko‘chasi, 6-uy.