Kasaysayan - Ang kasaysayan ay isang talaan ng mga lumipas na pangyayari sa buhay ng tao. Ito ay isang pag-aaral sa nakalipas na panahon. Ito ay isang kwentong makabuluhan. Isang talaan ng mga lumipas na pangyayari sa buhay ng tao. Mayroong ebidensya na susuporta sa mga pangyayari/kwento. (Prehistoric/Historic) “Inquiry”, kaalamang nakukuha mula sa imbestigasyon. Ito ay ang pag-aaral ng nakaraan, partikular kung paano ito nakaapekto sa mga tao sa kasalukuyan. Ama ng Kasaysayan = Herodotus Libro ni Herodotus – The Histories Pangunahing batayan sa pag-aaral ng kasaysayan - - Primary Source (Pangunahing pinagkukunan) Pinaka mahusay na batayan ng kasaysayan Ito ay mga ebidensya na mayroong tuwirang kinalaman sa tiyak na paksa or pangyayari. Halimbawa nito ay mga dokumento tulad ng kontrata, liham, saksi, artifacts, fossils, survey, prescon - - Secondary Source (Ikalawang pinagkukunan) Ito ay mga impormasyong nakuha mula sa primary source Ito ay mga salaysay ng taong hindi nakasaksi ngunit nalaman sa iba Ito ay kadalasang mayroong halong interpretasyon ng mga hindi direktang bahagi ng panyayari Halimbawa nito ay aklat, biography, thesis, radio, at dyaryo Pinagsimulan ng Sansinukob Teoryang Big Bang Ang nagbigay ng katawagang Teoryang Big Bang = Dr. Fred Hoyle Astronomers – May focus/specific na pinag-aaralan sa kalawakan Astrophysicist – Focus sa pagsisimula ng sansinukob Ayon sa teoryang ito, nagkaroon ng isang napakalakas na pagsabog ng isang bagay (matter) na higit na maliit kaysa atom bilyong taon na ang nakalipas. Tinawag ito na Primordial Fireball. Sa pagsabog ng bagay na ito nagmula ang lahat ng planeta, bituin, galaxy, kometa, at iba pang bagay sa kalawakan, kabilang na ang daigdig. Matapos ang mahabang panahon ng pagbaha ng lava sa daigdig, dumating ang panahon ng paglamig ng mga ito at pagsingaw ng mga gas at vapor, tinawag ng mga geologist ang prosesong ito Planetary degassing. Ang kontinente ay isang malawak na masa ng lupa na napapaligiran ng tubig. 7 continents - Asia Africa North America South America Antartica Europe Australia Teoryang Continental Drift Pinaniniwalaan ng mga siyentipikong ang mga kontinente sa kasalukuyan ay nagmula sa malaking kalupaan milyong taon na ang nakalipas. Plate tectonics 0 ito ang pagbabanggaan ng malaking tipak ng mga bato sa ilalim ng mga kontinente. Ang mga tipas ng batong ito ay tinatawag na plates. Si Alfred Wegener ang nagmungkahi ng teoryang ito. Pangea, ang malaking kalupaan (supercontinent) na nabuo sa daigdig noong unang panahon. Ang Simula ng Buhay Creationism (Teorya ng Paglikha/Creation Theory) – isang kaisipang naglalarawan sa paglalang ng isang nakakataas na nilalang o diyos sa lahat ng bagay sa mundo. James Ussher, nabatid niya sa kanyang ginagawang pagsasaliksik ang tiyak na petsa ng paglalang ng panginood sa universe Oktubre 23, 4004 BC. Creationist ang tawag sa tagapagtaguyod ng paniniwalang Creationism. Teorya ng Ebolusyon (Theory of Evolution) Ito ang tawag sa mga pagbabago sa loob ng mahabang panahon. Ginagamit ang konseptong ito sa paglalarawan ng pagbabago sa iba’t ibang larangan, higit na iniuugnay ang ebolusyon sa mga pagbabago ng anyo ng buhay sa daigdig. Kauna-unahang nagsagawa ng pag-aaral tungkol sa ebolosyun = Jean Baptiste Lamarck Lamarckism – Ang ideya na ang organismo ay maaaring magpasa ng mga bagong katangian nito, sa mga magiging supling nito. Charles Darwin - Nakilala siya sa kanyang aklat na “On the Origin of Species” na inilathala noong 1859. Naniniwala sya na ang tao ay produkto ng ebolusyon ng primates. Descent with Modification Speciation/Common Ancestry – ipinapalagay ng mga siyentipiko na nagmula ang lahat ng nilalang sa daigdig sa iisa at simpleng organismo. Nagkaroon ng pagbabago at ang naturang organismo o specie na naging resulta nito ang pagkakaroon ng dalawang species o higit pa. Mutation – ito ay tumutukoy sa kaganapan ng ilang pagbabago sa specie bunga ng pagbabago ng istraktura ng gene, ang nagtatalaga ng pisikal na kaanyuan ng isang organismo. Natural Selection – ito ay isang proseso kung saan ang kalikasan ang nagtatakda kung magpapatuloy o hindi ang lahi ng isang pangkat ng organismo sa pamamagitan ng pagkakaroon ng mga supling. Pinagmulan ng Tao HOMINID o Mayroon itong mga katangian tulad ng pagkilos nang nakatayo, malaking utak, lumiit na mukha at mga ngipin, at ang kakayahang gumamit at lumikha ng mga kagamitan. o Kilala bilang “Southern Ape” HOMO HABILIS HOMO ERECTUS o Tumutukoy ang ngalang o Nagmula sa Homo wikang latin ang Erectus sa ngalang Homo pagtayo ng habilis na tuwid at nangangahulugang paglakad “handy man” gamit ang tumutukoy ang dalawang katawagang ito sa paa ng abilidad ng mga species na Homo habilis na ito. gumamit ng mga kasangkapang o Ang Javan o Si Lucy ang bato. man at ang pinakatanyag na Peking man hominid, si Dr. o Nakaimbento ng ay kabilang Donald Johanson smash & grab. sa uring ito. ang nakahukay ng kanyang labi, o Limang at ang kanyang talampakan scientific name ay o Nagtataglay Australopithecus ng makapal afarensis. na bungo o Apat na uri ng hominid: Australopithecus afarensis Australopithecus africanus Australopithecus robustus o Taong bihasa o Pahilig na noo o Malaking panga o Maliit na ngipin o Maikling baba HOMO SAPIENS o The wise man o thinking man SAPIENS SAPIENS o Ang unang modernong tao. o Mas mataas na braincase nito na o Nakapagnangangahulugan imbento ng na mas malaki paggawa ng ang utak nito. iba’t ibang kagamitan o Ang Neanderthal tulad ng man ay flint, mga pinaniniwalaan stone blade na isang na may matandang uri ng hawakang Homo sapiens. kahoy, pana, at o May maliit na sibat. ngipin, malaking binti, at higit na nakakatayo nang tuwid kaysa sa ibang pangkat. o Taong tabon, natuklas ni Dr. Robert Fox and labi ng taong tabon/homo sapiens palawanesis sa palawan Australopithecus boisei o Mayroon ito nakaalsang buto sa bahagi ng kilay o Unang gumamit ng apoy Batayan ng Pag-aaral ng Pamumuhay ng Sinaunang Tao Fossils/Labi Ito ay mga natirang bahagi ng isang nabuhay na bagay mula sa isang particular na lumipas na panahon. Artifacts Ito ay tumutukoy sa mga bagay na ginawa ng sinaunang tao. Estraktura Ito ay tumutukoy sa malalaking bagay na itinayo ng sinaunang tao. Dating – ito ay upang malaman kung kailan nabuhay ang isang nilalang o kailan ginawa ang isang bagay. Ginagamit ito upang matukoy ang tiyak na edad/panahon ng mga bagay. Ilang halimbawa nito ay mg sumusunod: 1. - Absolute o Chronometric Dating Radiocarbon dating / Carbon 14 Dating (Inventor – Willard Libby) Uranium dating Potassium – argon dating 2. Relative Dating - Three-age System Pag-unlad ng Kultura at Teknolohiya Dr. Christian Jurgensen Thomsen - Archaeologist - Unang curator ng Danish National Museum Ipinakilala ang Three-age System Three-age System Stone | Bronze | Iron Ang tatlong panahong ito ay sumasagisag sa malawakang pag unlad ng teknolohiya at kultura ng mga ninuno ng modernong tao. Stone Age (Panahong Bato) - Pinaka una sa tatlong bahagi ng pag-unlad ng sinaunang tao - Nagsimula noong dalawa at kalahating milyong taon at natapos noong 3000 BC - Tumutukoy ang panahong ito sa paggawa ng mga kasangkapan at armas gamit ang mga batong matatagpuan sa kapaligiran Paleolithic (lumang bato) - Panahon na nabubuhay ang mga Homo habilis -> nakaimbento ng smash & grab - “ Homo erectus -> unang species na gumamit ng apoy - Nomadic Mesolithic - Transisyon mula sa paleolithic at neolithic - Panahon na nabubuhay ang mga Neanderthal - Pinintahan ng mga sinanunang tao ng mga larawan ng mga hayop ang mga dingding ng kanilang kweba - Naimbento ang microlith (kutsilyo) Neolithic - Neolithic Revolution - Nakakagawa na sila ng pulidong kasakapan - Kayang hasain/pagtalasin ng mga sinaunang tao ang kanilang mga kasangkapang bato - Nakaka-alaga at amo na sila ng mga hayop - Nakakatanim Bronze Age - Natuklasan nila ang tanso at tin o lata na mas epektibong gawing armas o kasangkapan. Maaring aksidenteng nakakakuha ang mga tao noon ng copper rocks at tin rocks sa bundok upang gamitin ito sa pagsisiga o panggatong Iron Age - Mas dumami ang gumamit ng bakal sa mga kasangkapan, armas, at iba pang kagamitan ng tao. - Mas bumilis ang pag-unlad ng kabihasnan - Dumami ang mga lungsod at kasabay nito ang pagtuklas ng tao para sa pag-unlad ng kultura at kabihasnan Heograpiya “Geography is the study of the patterns and processes and environmental landscapes, where landscapes compromise real and perceived space” Ama ng Heograpiya = Eratosthenes - unang gumamit ng salitang “heograpiya” - umimbento ng disiplina ng heograpiya - umimbento ng sistema ng latitude at longhitud - unang tao na kumalkula sa circumfence ng daigdig Geologists – mga experto na nag-aaral ng heograpiya 2 Sangay ng Heograpiya Cultural / human geography Physical geography - Tumutukoy sa kultura at ang epekto nito - Nag-aaral ng mga likas/pisikal na sa mundo. katangian ng mundo. - Pinag-aaralan nito ang mga wika, - Pinag-aaralan dito ang iba’t ibang anyong arkitektura, agrikultura, relihiyon, lupa, ang topograpiya, iba’t ibang anyo pagkain, at iba pang aspekto ng kultura at ng tubig, mga hayop at halaman, at lahat kung paano ang mga ito ay maituturing ng bahagi ng atmosphere, biosphere, na bunga ng pakikisalamuha ng tao sa hydrosphere, at litosphere. kanyang kapaligiran o kung paano nito nababago ang kapaligiran. Topograpiya – tumutukoy sa pag-aaral ng mga katangiang pisikal ng tiyak na lugar Limang tema ng Pag-aaral ng Heograpiya - Lokasyon Absolute Location – ginagamit ang mga digri ng guhit ng latitude at longhitud sa pagtukoy ng lugar. Relative Location – nakabatay sa mga nakapaligid o kalapit na mga lupa at tubig - Lugar – ito ay tumutoky sa mga katangiang pisikal ng isang lugar. - Pagkilos – ipinapakita nito ang paglipat ng mga tao. - Rehiyon – ito ay nangangahulugang isang paheograpiko at pang-adminastribong pagha-hati ng mga masa ng lupa. - Interaksyon – pinag-aaralan nito ang ugnayan ng tao at kanyang kapaligiran. Ang daigdig ay kabilang sa solar system kung saan ang mga planeta ay umiikot sa bituing tinatawag na araw. Katangiang Pisikal ng Daigdig - 4.5 bilyong taon Sphere Rotasyon (24 oras, 56 minuto, 4.09 segundo) Rebolusyon (365 days, 6 oras, 9 minuto, 9.54 segundo) 6.0 sextillion metric tons Equatorial Circumference 40,076.16 km sukat ng daigdig kapag paikot na tinahak ang equator Polar Circumference 40,008 km Northern, wester, southern, eastern Mt. Everest – highest mountain on earth Mariana Trench – deepest oceanic trench on earth Mapa - Palapad na representasyon ng daigdig Globo - Ito ay isang modelo ng daigdig, bilog na representasyon na nagpapakita ng eksaktong posisyon ng daigdig na nakatagilid Special na Linya ng Daigdig - Ang longhitud ay ang mga pahabang linya sa mapa o globo (vertical/patayo) Prime Meridian ay ang pinakagitnang guhit na humahati sa silangan at kanluran ng globo. (Pinakagitna na longhitud) Ang latitude ay ang mga pahalang na linya sa mapa o globo (horizontal/pahiga) Equator ang humahati sa globo sa hilaga at timog hemispero. Ito rin ay tinatakdang zero degree latitude (Pinakagitna na latitude) Isang maliit na bahagi ng lupa na nagdurugtong sa dalawang malaking masa ng lupain - ismus Heograpiya at Klima - Ang kima ay ang lagay ng panahon sa isang tiyak na lugar sa isang mahabang panahon Halimbawa: Philippines | rainy at dry season Ang panahon ay lagay lamang ng atmosphere sa isang maikling panahon Mga ekperto sa pag aaral sa mga klima at panahon ng daigdig = Climatologist/Meteorologist Naghahatid/nagbibigay ng impormasyon sa mga tao tungkol sa lagay o nararanasan nating panahon. Philippine Atmospheric Geophysical and Astronomical Services Administation (PAGASA) tunkuling bigyan ng proteksyon ang mga tao laban sa mga natural phenomena Mga Nakaaapekto sa Klima ng Daigdig 1. Latitude – ang sinag ng araw na tinatanggap ng isang lugar na kabilang sa alinmang latitude sa isang salik sa uri ng klimang umiiral dito. 2. Taas ng Lugar – higit na malamig ang klima sa mataas na lugar dahil sa pagbaba ng temparature ng hangin sa mataas na lugar 3. Hangin – ang pag-ihip ng hangin at ang direksyong tinatahak nito ay mga salik din sa pagdadala ng init o lamigg sa isang lugar - Trade winds (February – march) (pacific ocean) - Northeast Monsoon / Hanging Amihan (november – february) (china, siberia) - Southwest Monsoon / Hanging Habagat (may – october) (indian ocean) 4. Climate change