Универзитет ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ – ШТИП ФАКУЛТЕТ ЗА ПРИРОДНИ И ТЕХНИЧКИ НАУКИ ИНЖЕНЕРСТВО НА РАБОТНА СРЕДИНА Роберт Филиповски Методологии за проценка на ризик на работно место - Оператор на машина за длабинско и јамско геолошко истражно дупчење МАГИСТЕРСКИ ТРУД Штип, 2018 Комисија за оценка и одбрана: Ментор: Проф. д-р Зоран Десподов Факултет за природни и технички науки Универзитет Гоце Делчев Штип Член Член Датум на одбрана_____________________ Датум на промоција___________________ Благодарност Јас, Роберт Филиповски ја користам оваа прилика да изразам посебна благодарност на Проф. Д-р Зоран Десподов за неуморното залагање, помошта и соработката при изработка на овој магистерски труд. Сакам да изразам голема благодарност до сите професори од овој оддел и факултетот за Природни и техниочки науки при универзитетот “Гоце Делчев“-Штип. Посебна благодарност до компанијата “ГЕНЕЗИС“ и колегите кои неисцрпно ми помагаа во теренските активности кои се предмет на ова истражување, кои директно учествуваа со свои мислења, предлози и сугестии. Голема благодарност до моето семејство за моралната поддршка при изготвувањето на магистерскиот труд Објавени трудови Filipovski, R. Hadzinikolova, M. Zlatkov, G. Delipetrev, M. Tonev, D. Lazarevska, E. Dimitrovski, D (2017) Law and training the workers included in the process of detail geological research for Safety and Health at Work in the Republic Macedonia International Conference of the open and underwater mining of minerals Varna Bulgaria Tonev, D. Mirakovski, D. Zlatkov, G. Delipetrev, M. Lazarevska, E. Filipovski, R. (2017) Assement of the impact of deatailed geological researrch for gold deposists in eastern Macedonia on the environment - International Conference of the open and underwater mining of minerals Varna Bulgaria Lazarevska, E. Mirakovski, D. Zlatkov, G. Delipetrev, M. Tonev, D. Filipovski, R. (2017) Optimization of the budget for drilling in detail in detail geological research using microsoft excel - International Conference of the open and underwater mining of minerals Varna Bulgaria КРАТОК ИЗВАДОК Безбедноста при работа е мултидисциплинарно подрачје, склоп од повеќе науки, кои наоѓаат примена во секојдневниот живот. Како важен сегмент е проценката на ризик на работното место. Изработка на проценка на ризик, подрзабира посета на работното место, разговор со вработениот и прибирање на други податоци кои се потребни за изработка како на пример Работна опрема, лична заштитна опрема, работно време и др. Со правилниот избор на методологија за изработка на проценка на ризик се одредува ризикот на работното место и предлог мерки за намалување на ризикот.Одредбите од Законот за безбедност и здравје при работа на РМ се применуваат во сите дејности на јавниот и приватниот сектор, за сите лица осигурани од повреди на работно место или професионалните болести според прописите за пензиско, инвалидско и здравствено осигурување и за сите други лица кои се вклучени во работните процеси. Одредбите од овој закон не се применуваат во дејностите доколку со посебен пропис е регулирана оваа материја (вооружените сили, полицијата, во некои посебни активности). Клучни зборови : Ризик, проценка, методологија, опасности и штетности, дупчење, машини и др. ABSTRACT Safety at work is a multidisciplinary field, a set of multiple sciences that find application in everyday life. An important segment is the risk assessment at the workplace. Making a risk assessment, encouraging workplace visits, talking with the employee, and collecting other data needed to produce such as work equipment, personal protective equipment, working hours, etc. The correct selection of risk assessment methodology determines the risk of the workplace and proposed measures for risk reduction.Law on Safety and Health at Work of the RepublicMacedonia shall apply in all spheres of public and private sector for all persons insured against accidents at work or occupational diseases under the regulations on pension, disability and health insurance and all other persons involved in work processes. The provisions of this Law shall not apply if the activities with a special regulation is regulating this matter (the armed forces, police, some special activities). Key words: Risk, assessment, methodology, hazard, drilling, machine etc. Coдржина 1. ВОВЕД ................................................................................................................................................... 3 1.1 ПРЕДМЕТ НА ИСТРАЖУВАЊЕ ............................................................................................................ 4 1.2 МЕТОДОЛОГИЈА НА ИСТРАЖУВАЊЕ ................................................................................................. 5 1.3 ЦЕЛИ НА ИСТРАЖУВАЊЕ .................................................................................................................. 6 2. ОСВРТ НА ДОСЕГАШНИТЕ ИСТРАЖУВАЊА ........................................................................................ 7 3. ДУПЧЕЊЕ КАКО РАБОТНА ОПЕРАЦИЈА ПРИ ИСТРАЖУВАЊЕ И ЕКСПЛОАТАЦИЈА НА МИНЕРАЛНИ СУРОВИНИ .................................................................................................................................................... 9 3.1 Видови на дупчење и типови на дупчечка гарнитура ................................................................... 10 3.2 Развој на техниката на дупчење...................................................................................................... 11 3.3 Класификација на системите на дупчење ...................................................................................... 14 3.3.1 Ударно дупчење ....................................................................................................................... 15 3.3.2 Ротационо дупчење .................................................................................................................. 15 3.3.3 Дупчење со дијамантски круни .............................................................................................. 17 3.3.4 Дупчење со тешки ротациони дупчалки ................................................................................ 18 3.4 Ударно-ротационо дупчење ....................................................................................................... 19 3.4.1 Основни фактори на техниката на дупчење ........................................................................... 20 3.4.2 Типови на дупчалки за ударно-ротационо дупчење ............................................................ 22 3.4.3 Пневматски дупчачки чекани ................................................................................................. 23 3.4.4 Столбни дупчачки чекани ....................................................................................................... 25 3.4.5 Ускопни дупчечки чекани ........................................................................................................ 25 3.4.6 Современи самоодни дупчачки гарнитури ............................................................................ 26 3.5 Ротационо – ударно дупчење ......................................................................................................... 28 4. ЛОКАЦИИТЕ КАДЕ ШТО СЕ ВРШАТ ГЕОЛОШКИТЕ ИСТРАЖНИ ДУПЧЕЊА ..................................... 31 4.1 Опис на технолошкиот процес ................................................................................................. 32 4.2 Работење во опасната зона ..................................................................................................... 40 4.3 Превземени мерки за безбедност .................................................................................................. 40 5. ПОИМ И ДЕФИНИЦИЈА НА ПРОЦЕНКА НА РИЗИК ........................................................................... 44 5.1 Историја на проценка на ризик ....................................................................................................... 47 5.1.1 Чекори на проценка на ризик.................................................................................................. 47 `5.1.2 Идентификација на опасности и штетности .......................................................................... 49 5.1.3 Методологии за проценка на ризик ....................................................................................... 51 5.2 Примена на (KINNEY) методологија за проценка на ризик ................................................... 52 5.3 Примена на методологија за проценка на ризик (МАТРИЦА 5Х5) .............................................. 60 5.4 Примена на (PILZ) методологија за проценка на ризик ................................................................ 66 6. Проценка на ризик на работно место – оператор на машина за длабинско и јамско геолошко истражно дупчење по методологија (KINNEY) ........................................................................................ 71 7. Проценка на ризик на работно место – Оператор на машина за длабинско и јамско геолошко истражно дупчење по методологија (МАТРИЦА 5Х5) ....................................................................... 101 1 8. ПРОЦЕНКА НА РИЗИК НА РАБОТНО МЕСТО – ОПЕРАТОР НА МАШИНА ЗА ДЛАБИНСКО И ЈАМСКО ГЕОЛОШКО ИСТРАЖНО ДУПЧЕЊЕ СПОРЕД МЕТОДОЛОГИЈА ЗА ПРОЦЕНКА НА РИЗИК (PILZ) ......... 113 8.1 Средства и опрема за лична заштита..................................................................................... 114 9. ДИСКУСИЈА НА РЕЗУЛТАТИТЕ ОД НАУЧНОТО ИСТРАЖУВАЊЕ .................................................... 133 10. ЗАКЛУЧОК И ПРЕДЛОГ ЗА ПОНАТАМОШНИ ИСТРАЖУВАЊА ................................................... 134 Прилози: ................................................................................................................................................... 135 11. КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА............................................................................................................. 142 2 1. ВОВЕД Штетностите и опасностите на работното место кои можат негативно да влијаат врз здравјето и работната способност на професинално експонираните работници се однесуваат на огромен број механички и технички опасности, со над 100 000 хемиски, 50 – тина физички, повеќе од 200 биолошки штетности, но и многу ергономски и психосоцијални услови. Со цел превенција на потенцијалните штетни ефекти што тие би можеле да предизвикаат врз здравјето на работниците, неоходно е да се направи проценка на ризик за појава на повреди на работа, професионални болести и болести во врска со работата. Препознавање и утврдување на опасности и штетности на работното место и работната средина се врши врз основа на податоци добиени од документацијата, со набљудување и следење на работниот процес на работното место, со добивање на информации од вработените, со конечно дефинирање на сите опасности и штетности. Иако проценката на ризикот како методологија на работа за прв пат почнува да се применува најнапред во дејности и активности кои не се поврзани со професионалната патологија, овој пристап денес претставува еден од основните инструменти што се користат за процената на веројатноста за јавување на штетни агенси во работната средина и процената на тежината на професионалните оштетувања што тие би можеле да ги предизвикаат. Проценката на ризик е извршена во согласност со следниве меѓународни прописи и национална законска регулатива: Меѓународна организација за Труд во која спаѓаат општите и посебни конвенции, Директивата 89/391/ЕЕ3 од Европската унија, Стратегија на Европската Унија од областа на безбедност и здравје при работа и Закони и Правилници. Европската заедница уште во 1989 година во Рамковната директива 89/391/ЕЕС ја наметнува обврската за сите земји членки за изработка на процена на ризикот на секое работно место, а во своите одредници од 1996 година таа ги дава упатствата за примена на Директивта на национално ниво. Во Р.М. оваа постапка се регулира со Правилникот за изјава за безбедност и процена на ризик од 2009 година. 3 1.1 Предмет на истражување Предмет на истражување на овој магистерски труд ќе биде анализирањето на методологиите за проценка на ризик на работно место - Оператор на машина за длабинско и јамско геолошко истражно дупчење. Како вработен во ГЕНЕЗИС РЕСУРСИС имав можност да бидам инволвиран во процесот и реално да ги согледам опасностите и штетностите на ова работното место. Покрај ова направив посета и во рудник ТОРАНИЦА со иницијатива од мојот ментор Проф. Др. Зоран Десподов, лично бев на работното место, со голема благодарност до вработените кои ми помогнаа во ова, разговарав со Операторот на Машина за Јамско геолошко истражно дупчење, запознавајќи се со сите опасности и штетности на ова работно место, за полесно да ја изработам проценката на ризик. Пред да се направи чек листа на опасности и штетности на работното место потребно е да се направи детална анализа на работниот процес, анализа на опасности и штетности со сите составни операции, анализа на вработените и сите други опасности кои се поврзани со работното место кое ќе биде предмет на истражување и предмет на проценка на ризик. Проценката на ризик на работното место кое е предмет на истражување опфаќа: Идентификација на опасности и штетности Анализа и испитување на тежината на последиците по здравјето на вработените од идентификуваните опасности и штетности Колкава е изложеноста на сите опасности и штетности Утврдување на ризикот Нашата цел ке биде да се најде најсоодветен метод за да се направи добра проценка на ризик на работното место кое е цел на нашето истражување, за навремено да се превземат сите неопходни мерки за да опасностите и штетностите врз вработените, односно ризикот се сведе на најмало можно ниво. 4 1.2 Методологија на истражување Професионалните болести, повредите при работа и другите заболувања во врска со работата на вработените на работните места во компаниите и институциите треба да бидат врвен приоритет при спроведување на проценка на ризик и усовршување на системот за безбедност и здравје при работа. Во проценката на ризикот на работното место направено е детално истражување на опасностите и штетностите, врз основа на повеќемесечното следење, и непосредна инволвираност во работниот процес. Утврдени се опасности и штетности кои се поврзани со работниот процес на работното место, кои можат да наштетат на вработените кои работат на наведеното работно место, кои е и предмет на проценка на ризик, направено е интервју со сите вработени кои се директно или индиректно инволвирани во процесот. Врз основа на добиените одговори од испитаниците направена е анализа на работното место, тежината на изведување на работниот процес итн. Методологијата на истражувањето на опасностите и штетностите на работното место кое е предмет на проценка на ризик е утврдена врз основа на: Мониторинг на работните задачи на работното место Утврдување на опасности и штетности на работното место Интервју со повеќе вработени кои се вклучени во работниот процес Мислења, сугестии и совети од колеги, стручни лица за БЗР Преглед на техничката документација за опремата Анализа на техничка неисправност на опремата Организација и начин на извршување на работните задачи во работната средина Анализа на работните задачи Анализа на опасни инцидентни случаи, каде што е избегната несреќа. Кај сите методологии за проценка на ризик, ризикот се набљудува како настанување на грешки. Затоа се идентификуваат потенцијалните грешки кои ги утврдуваат ризиците по безбедноста и здравјето на вработените. 5 1.3 Цели на истражување Согласно член 17 од Законот за безбедност и здравје при работа работодавачот покрај другите мерки мора да ги обезбеди мерките за безбедност при работа и тоа: Да се изработи проценка на ризик на работно место Обука на вработените за безбедно извршување на работите Микроклиматки и физички штетности Следење на здравствената состојба на вработените За да се изработи Проценка на ризик на работно место, подразбира инволвираност во процесот, односно посета на работното место, разговор со работникот, прибирање на други податоци кои се од големо значење. Од круцијално значење за идентификација на опасностите и штетностите, спроведување на превентивни мерки, како и навремена идентификација на професионалните заболувања и другите заболувања поврзани со работното место е спроведување на проценка на ризик на работното место. Постојат многу методолгии за изработка на Проценка на ризик и тоа: Квалитативни Полуквантитативни (комбинирани), Табеларни, Графички, Квантитативни итн. За Целта на ова научно истражување е да се направи проценка на ризик на работно место со веќе утврдени опасности и штетности, како најдобри методологии што даваат добри резулатити односно правилно го одредуваат ризикот се: Методологија за проценка на ризик( Матрица 5 х 5) Методологија за проценка на ризик (KINNEY) Методологија за проценка на ризик (PILZ) 6 2. ОСВРТ НА ДОСЕГАШНИТЕ ИСТРАЖУВАЊА Ризикот на работните места и проценката на ризикот се релативно ново подрачје, на нашите простори и во тој поглед има направено многу малку истражувања. Идентификацијата на опасностите и штетностите и изложеноста на вработените, претставува збир на утврдени опасности и штетности со одреден коефициент на појавување дека како последица на изложеноста, ќе се јават штетни ефекти врз здравјето и животот на вработените кои работат на работни места кои се предмет на истражување и составен дел на реалната проценка на ризик која ќе се спроведе. Идентификацијата на опасностите и штетностите е тесно поврзана со природата на самиот производствен процес но категориите на опасностите и штетностите остануваат исти без разлика дали се работи за едниот или другиот тип на процесот, се разбира со различни веројатности и мерки. Проценката на ризк се врши со избор и примена на соодветни методологии, врз основа на препознаени опасности и штетности и утврдена листа на опасности и штетности во работната средина и на секое работно место. Ако направиме осврт од досегашните истражувања од областа на безбедноста и здравје при работа, односно конкретно за проценката на ризик како важен сегмент од безбедноста можеме да согледаме дека проценката на ризик на различни работни места, но со иста дејност, се добиваат скоро исти резултати како на пример: - Стоилковски, С. (2015). Избор на метода на проценка на ризик на работни места во рудниците. “Универзитет Гоце Делчев“ – Штип - Димиотровски, Д. (2016) Анализа на рударски повреди и несреќи дефинирање на предлог мерки. “Универзитет Гоце Делчев” – Штип - Филиповски, Р (2018) Методологии на проценка на ризик на работно место – Оператор на машина на длабинскио и јамско геолошко истражно дупчење “Универзитет Гоце Делчев” – Штип (Необјавен) 7 Во овие два научни магистерски трудови се користат исти методологии за изработка на проценка на ризик, разликата е во работните места, но секако постојат различни опасности и штетности, кога се споредува јамското и длабинското истражување. Но во трудот за анализа за повреди и несреќи, исто така потребна е проценка на ризик за сите работни места каде највеќе се јавуваат повреди и несреќи, за да со проценката и ризикот добиен од проценката на ризик се дадат и предлог мерки. Опасностите и штетностите се групирани во зависност од Правилникот за начинот на изготвување на изјавата за безбедност, нејзината содржина, како и податоците врз кои треба да се заснова проценката на ризикот (сл. Весник на РМ бр. 02/09) како и од упатствата за користени методологии, при изработката на проценката на ризикот. 8 3. ДУПЧЕЊЕ КАКО РАБОТНА ОПЕРАЦИЈА ЕКСПЛОАТАЦИЈА НА МИНЕРАЛНИ СУРОВИНИ ПРИ ИСТРАЖУВАЊЕ И Денес во светот се добиваат огромни количества на минерални суровини со примена на современи рударски техники кои не можат да се замислат без дупчење и соодветно минирање на карпестата маса. Дупчењето е операција што служи за изработка на цилиндрични дупки со разновиден пречник и длабочина, во цврсти карпи со различен минералошки состав со одредена намена (истражно дупчење, експлоатационо дупчење, дупчење за помошни хидро објекти, за вода итн.). Експлоатационото дупчење е поврзано со минирањето каде што со изработка на мински дупки и нивно пополнување со експлозив се врши растресување и раздробување на цврста карпеста маса во одреден гранулометриски состав погоден за понатамошните фази при експлоатацијата. Параметрите на мрежата на дупчење и потрошувачката на експлозив по тон на изминирана маса ги дефинираат економските показатели на дупчечко-минерските работи. Длабинското дупчење на површинските копови се применува со цел за изработка на длабински дупчотини за минирање на јаловината или корисните супстанци на работната етажа со цел за одвојување и ситнење на карпите во големи парчиња. Покрај ова длабинско дупчење има голема примена и за изработка на дупчотина-бунар за одводнување на површинските копови, како и за изработка на истражни дупчотини за геолошки истражувања. Според длабочината се разликуваат плитки и длабоки дупчотини, а според пречникот се делат на: дупчотини со мал пречник и дупчотини со голем пречник. Плиткото дупчење (до 5m) со пречник на дупчотините до 50mm се употребува најмногу за експлоатационо дупчење при изработка и експлоатација со подземни јамски простории и секундарни дупчења на површинските копови. Длабоки дупчотини (до 50m) со мал и голем пречник (до 400mm) се употребуваат при експлоатација на корисни минерални суровини, за масовни експлоатациони минирања во тврди работни средини (рудници за металични и 9 неметалични руди) и за изработка на окна и тунели со специјални градежнорударски постапки. Посебен вид длабинско дупчење претставува изработката на окна и бунари со дупчење за добивање на подземна вода, термална енергија, нафта и природен гас (овие дупчотини можат да бидат со различни пречници во дијапазон од 0,1 до 2,5m). Друг вид длабинско дупчење претставува и истражното геолошко длабинско дупчење кое може да достигне длабочини и до 3.000 – 4.000 метри. Дупчењето како основна технолошка операција заедно со минирањето, во цената на чинењето на единица производ (тон издробена руда) учествуваат од 20 до 40% во вкупните трошоци, при што помалиот процент се постигнува кај површинските и подземните копови со поголемо годишно производство, со големи капацитети на товарно-транспортната механизација и со помала цврстина на работната средина. Локалитетот Плавица е предмет на обемни геолошки Истражните работи спроведени во наоѓалиштето Плавица истражувања. се изведувани по истражна мрежа (100 х 100, 70 х 70 и 50 х 50), методологија која е применувана и кај истражните работи на останатите бакарни и бакарно-златоносни наоѓалишта во Република Македонија. Концесискиот терен предвиден за детални геолошки истражувања на локалитетот Плавица е дел од Кратовско - Злетовската вулканска област, кој се наоѓа во северноисточниот дел на Република Македонија. Теренот е изграден претежно од вулканокластични карпи. Материјалот од истражното дупчење се обработува (картира) а потоа се испраќа на анализа. Пробите кои се испраќаат на анализа се одредуваат врз основа на геолошките параметри на материјалот од дупчењето. 3.1 Видови на дупчење и типови на дупчечка гарнитура Според теоријата на работното дејство на експлозивот познато е дека ефикасноста на разорувањето се разликува според ефектите дали експлозивното полнење ќе се постави во дупчотина или во природна вдлабнатина и дали таа е зачепена или ќе се постави на надворешната страна на карпата со или без зачепување. Ефектите на разорувањето се неспоредливи, бидејќи само при 10 поставување на експлозивното полнење во дупчотината и со правилно зачепување се постигнува ефикасно разорување на карпите. Се разликуваат природно и вештачки создадени простори за сместување на експлозивното полнење. Природно создадените простори се пукнатините или вдлабнатините во карпите. Овие простори можат да се прошируваат и со рачен алат. Вештачки создадените простори претставуваат дупчотини со кружен пресек и различни димензии од неколку десетици до стотици милиметри и со различни длабочини. Процесот на дупчење се состои во тоа да се врши разорување (кршење, режење, откинување) на цврстите карпи со машини - дупчалки преку алатка (бургија, круна, длето) и исфрлување на материјалот од дното на дупчотината на површината. Разорувањето на материјалот на дното од дупнатината настанува со: здробување, зарежување или уситнување, а се остварува со постојаниот допирконтакт на сечивото од бургијата, круната или длетото со карпата на дното од дупчотината. Контактот на сечивото со карпата (на дното на дупчотината) се постигнува со постојан - константен притисок кој е различен зависно од системот на дупчење, видот на работната средина и типот на дупчалката. Од ова произлегува дека три основни фактори на техниката на дупчење на мински дупнатини се: Притисокот, ротацијата и издувувањето на материјалот од минската дупнатина. Притисокот на сечивото од бургијата, односно круната за дупчење треба да биде оптимален, ако е преголем тешко се врти, а ако е премал таа отскокнува, при што и во едниот и во другиот случај ефектите на дупчењето се мали. Ротацијата односно бројот на вртежите на бургијата мора да биде усогласен со бројот на ударите кај ударниот чекан за дупчење, карактеристиките на работната средина и системот на дупчење. Издувувањето на дупнатината односно изнесувањето на материјалот на површината (евакуација) мора да се врши брзо и перманентно за да не се формира т.н. мртво мелење кое го забавува нормалното напредување при дупчењето. 3.2 Развој на техниката на дупчење 11 Дупчењето на минските дупнатини до крајот на 19 век се изведувало со рачен алат (чекан и длето) кога човекот со својата сила и вештина морал да прави дупки во карпите за сместување на експлозивното полнење. Денес минските дупчотини кои претставуваат цилиндрични шуплини во работната средина, исклучиво, се дупчат со современи машини за дупчење. Примената на првите чекани за дупчење било во 1839 год. кога е дупчено едно окно со длабочина од 20 метри. Од 1839 до 1877 год. биле патентирани преку 80 конструкции на чекани за дупчење, а во 1851 год. почнува да се применува во работа т.н. клипен ударен чекан. Вистинскиот развој и практичната примена на дупчалките за мински дупчотина започнува по 1910 год. Техниката на дупчење, главно, се усовршувала и развивала во Америка (САД) и во Европа. Во САД е конструирана и првата подвижна дупчалка ''Wagon Drills'' која била произведена во 1926 год. Во Европа овие дупчалки се појавиле подоцна. Заради зголемување на ефикасноста односно продуктивноста при дупчењето при развојот и усовршувањето на дупчалките отсекогаш се настојувало да се постигнат: Поголема брзина при дупчењето; Поголема длабочина на минските дупнатини; Помала цена по метар должен направена дупчотина. Начините на зголемување на брзината на дупчење и длабочината на минските дупчотини се одвивале во два различни правци, еден во САД а друг во Шведска. Во САД и во Русија било прифатено дека брзината на дупчење и длабочината на минските дупнатини може да се зголемува со зголемување на притисокот, односно со примена на тешки и моќни чекани за дупчење. Американците први почнале да употребуваат тешки ударни дупчалки наречени ‘дрифтери’ монтирани на подвижни платформи - камион. Со примена на овие дупчалки се зголемил и пречникот на дупчење, а посебно откако почнало да се дупчи со круни кои имале влошки од тврд метал (Т.М.). Меѓутоа и овие дупчалки покрај предностите имале и свои недостатоци: Зголемена потрошувачка на вода, висока цена на дупчалката, зголемената брзина на дупчење не мора да биде сразмерна со тежината на дупчалката,шипките 12 за дупчење мора да се продолжуваат за разлика од моноблок бургиите, дрифтерите се употребливи ако се монтирани на посебна платформа и тоа само за одреден профил на ходникот. Различно од Американците, Швеѓаните за зголемување на брзината на дупчење прифатиле друг правец за развој кој се состои во: Употреба на средно - тешки чекани со потпорна нога, Употреба на моноблок бургија со сечиво од Т.М. (тврд метал) и Примена на помали пречници на дупчење. Бидејќи брзината на дупчење е обратнопропорционална со пречникот на дупчење, Швеѓаните давале посебно значење на квалитетот на сечивото на бургијата, односно круната. Во поново време во Шведска се произведуваат тешки дупчалки за дупчење со големи пречници (>200mm). Исто така, во сегашниот развој на техниката во Америка, Русија и во некои западноевропски развиени земји се произведуваат дупчалки и гарнитури за дупчење на мински дупчотини и до 380mm. Во вкупната технологија на површинската експлотација при откопување на цврстите карпи, дупчечко-минерските работи претставуваат еден од основните производни процеси во експлоатациониот минерските и дупчечките работи чинат од 16 рударски процес. Трошоците за до 36% од вкупните трошоци за добивање на 1 тон растресена карпеста маса. Квалитетот на овие работи има директно влијание на капацитетот и степенот на користење на товарните и транспортните средства и нивните трошоци. Според досегашните искуства и резултати, зголемувањето на зафатнината на корпата и параметрите на багерот постојано овозможуваат зголемување на пречникот на минските дупчотини. Зависностата на корпата на багерот и пречникот на минските дупчотини врз основа на многу испитувања во праксата, е прикажана на табелата подолу. Денес рударската експлоатација на корисните минерални суровини е зголемена до грандиозни размери со релативно големи производствени капацитети, при што во 13 најголем дел се експлоатираат цврсти минерални суровини каде што машините за директно откопување се беспомошни. 3.3 Класификација на системите на дупчење Дупчењето на мински дупчотини претставува работа (постапка) за изработка на цилиндрични шуплини во карпите и минералните суровини, за сместување определено количество на експлозив за да се изврши минирање. За изработка на мински дупчотини постојат три главни групи односно системи за дупчење кои се поделени на следниов начин: Механички: 1. Ротационо – ударно дупење 2. Ударно дупчење 3. Ротационо дупчење 4. Ударно – ротационо дупчење Денес, со сегашниот степен на развој на техниката на дупчење најмногу во примена се механичките начини на дупчење на мински дупчотини. Основниот принцип на техниката на дупчење со механичкиот систем за сите видови на дупчалки е еднаков. Материјалот на дното од минските дупнатини во работна средина треба да се: Здроби, зарежиили иситнипреку константниот контакт на сечивото од круната, (бургијата-длетото) со карпата и истиот да се отстрани од дупнатината. Овој контакт на дното од дупнатината се остварува со перманентен притисок на алатот за дупчење. Големината на притисокот е различна и зависи од системот на дупчење и физичко-механичките карактеристики на работната средина во која севрши дупчењето.Со површинска експлоатација се откопуваат огромни количини на минерални суровини и откривка со примена на дупчечко-минерски работи и притоа во развојот на оваа технологија преовладува ротационо-ударното дупчење. Овој систем на дупчење во поново време е најзастапен, бидејќи сѐ повеќе се применуваат дупчалки со поголеми пречници на минските дупчотини, со што се обезбедува масовно производство на минералните суровини. 14 Кај нас на површинските копови и во рудниците со подземна експлоатација се применува, главно, системот на ротационо-ударно дупчење, а на некои помали рудници и каменоломи се применуваат ударното и ударно-ротационото дупчење. 3.3.1 Ударно дупчење При овој систем на дупчење енергијата на ударите се пренесува од работниот орган на дното на дупчотината во вид на ударен импулс кој за многу кратко време навлегува во карпестата маса кршејќи ја карпата на контактот со неа. По секој удар работниот орган незначително се завртува. Ако енергијата од ударите е доволно јака, сечивото од работниот орган со навлегувањето во карпестата маса и со незначителното завртување прави разорување на материјалот во вид на насечен дел. Слика 1. Шематски приказ на ударно дупчење Figure 1. Shock drilling schematic diagram 3.3.2 Ротационо дупчење Ротационото дупчење се базира на принципот на режење и има широка примена во подземната и површинската експлоатација за дупчење и дробење на меки карпи со коефициент на цврстина f 5како што се: гипс, лапорец, шкрилци и др. На површинските копови за јаглен скоро 80% дупчење на минските дупчотини се 15 извршува на принцип на ротационо дупчење. Ротационото дупчење кое се врши во меки карпи може да се прават дупчотини во секој правец и геометриски параметрии, со голема искористливост на дупчалката во споредба со која било друга постапка на дупчење. Суштината на овој начин на дупчење е во тоа што сврделот и целиот прибор за дупчење ротира и реза во дупчотината, притоа издупчениот материјал непрекинато по спиралата на сврделот се изнесува на површината. Значи, ротационото дупчење се извршува без агенси, што е од посебен интерес во зимскиот период. Дупчалките за ротационо дупчење се од различни конструкции и системот за транспорт може да биде на: гасеници, тркала или на санки. Приборот за дупчење се состои од: круна, односно глава на длетото и спирални шипки. Конструкцијата на длетото се одредува во зависност од карактеристиките на карпите во кои се врши дупчењето. Спиралните шипки за дупчење се изработуваат од челични цевки на кои се, всушност, наварени челични спирални ленти. Рабовите на спиралите заради заштита од трошење имаат превлака изработена од тврда легура. Спиралните шипки служат за: Пренос на ротацијата (вртењето) од работната глава на круната, Пренос на осовинскиот притисок, Изнесување на иситнетиот материјал. Шипките се спојуваат во колони со директно навртување една на друга. Височината на чекорот на спиралите (h) зависи од физичко-механичките карактеристики на работната средина во којашто се врши дупчењето. За помеки и влажни средини: h = (0,5 - 0,7) D За поцврсти и суви средини: h = (0,8 - 1,0) D, каде што D е пречник на спиралата При овој систем на дупчење основни параметри на режимот на дупчење претставуваат: Осовинскиот притисок, Бројот на вртења, Длабочината на дупчење. 16 Со зголемувањето на осовинскиот притисок се зголемува и брзината на дупчење, а притоа се зголемува и количината на материјалот што треба да се изнесе од дупнатината. Заради ова треба да се зголеми и бројот на вртењата. Слика 2. Облици на променливи глави за ротационо дупчење Figure 2. Forms of rotary heads for rotary drilling 3.3.3 Дупчење со дијамантски круни Се применува за многу тврди и абразивни карпи со цел да се зголеми ефектот на дупчењето. Заради тоа во главата на круната се вградени вештачки (индустриски) дијаманти. Кај производството на дијамантските круни најчесто важат следните критериуми: - За дупчење на карпи со средна цврстина се изработуваат круни во кои се вградуваат дијаманти чија тежина одговара на 1/10 до 1/20 дел од тежината на каратот. - За цврсти карпи овој однос се зголемува 1/20 - 1/40 дел од тежината на каратот, - Кај многу цврстите карпи, количината на дијамантите треба да биде 1/50 дел од тежината на каратот. 17 При дупчење со дијамантски круни големината на осниот притисок се движи од 2,0 до 10 kN/1 карат. Помали вредности се применуваат кај новите круни во почетокот на дупчењето, додека големи вредности се користат кај потрошените и изабените дијаманти. 3.3.4 Дупчење со тешки ротациони дупчалки Овие дупчалки се со различна конструкција, сместени се на санка, на тркала или на гасеничен погон. Ако дупчалката е монтирана на санка, тогаш по етажата се влече со камион или со сопствен вител. Приборот за ротационо дупчење се состои од круна, односно глава, длето и гарнитура на спирални шипки. Конструкцијата на длетото се одредува во зависност од карактеристиките на карпата во која се дупчи и може да биде двокрака за меки, трикрака за тврди и распукани карпи. Круната е направена од квалитетен челик, а сечилото од армирани плочки од тврда Волфрамова легура. Спиралните шипки се во колона дирекно навртени една на друга, заради тоа на едниот крај имаат надворешен, а на другиот внатрешен навој. Во споредба со перкусивно-ротационото дупчење, ротационото дупчење има повеќе предности како што се: Непрекината работа, Помалку прашина при дупчењето, Широка можност за примена на електрична енергија. Ротационото дупчење ја има таа предност што отпорот на смолкнување, за кој и да е карпест материјал секогаш е помал од отпорен на притисок или истегнување. Важен недостаток кај ротационото дупчење е тоа што мора да се совладаат големи сили на триење, поради која сечивото на главата од круната длетото - сврделот се тапи и го ограничува дупчењето само во меки до умерено тврди карпи. При дупчење на жилави карпи доаѓа до лепење на материјалот на спиралата на шипката што пречи на дупчењето, а кај тврдите карпи длетото се загрева. Заради отстранување на овие влијанија се додава извесна количина на 18 вода за ублажување на условите за дупчење и подобрување на искористливоста. Водата го лади приборот и ги подмачкува цевките - шипките. Со зголемувањето на длабочината на дупчење се зголемува отпорноста на издупчениот материјал, а тоа ја намалува брзината на дупчењето и ја зголемува потребната снага на машината. 3.4 Ударно-ротационо дупчење Ударно-ротационо дупчење претставува дупчење при кое на дупчачкиот орган, покрај дејството на статичката сила (осовинскиот притисок) и ротациониот момент, дејствува и динамичката сила на удари од чеканот за дупчење. Принципот на работа се состои во тоа сечивото од длетото, наоѓајќи се под дејство на ударната сила од чеканот, да навлегува до одредена длабочина во карпата, и под дејство на ротациониот момент се завртува за да се изврши смакнување на материјалот во дното на дупчотината и притоа се добива цилиндрична форма. Ударите на клипот по темето на круната се со голем интензитет и брзина, па заради тоа оваа постапка на дупчење се применува за карпи со коефициент на цврстина f = 6 - 20. Слика 3. Шематски приказ на ударно-ротационо дупчење Figure 3. Schematic of shock-rotation drilling При ударно-ротационото дупчење длетото (круната) истовремено се наоѓа под дејство на три сили: Статичка сила на осовинскиот притисок(Pos); 19 Динамичка сила од ударите на клипот од чеканот (Pu); Силата на ротациониот момент (Mv). Според многу истражувачи од дејството на осовинскиот притисок и ударната сила од клипот на чеканот, сечивото на длетото (круната) навлегува во карпестата маса до одредена длабочина (h). 3.4.1 Основни фактори на техниката на дупчење Основниот принцип на техниката на дупчење се состои во тоа што карпестиот материјал на дното од дупчотината треба да се здроби односно иситни и истиот да се отстрани од дното на дупнатината. Контактот со дното од дупнатината се остварува со константниот притисок на алатот на дупчење. Притисокот е различен во зависност од начинот на дупчење, типот на дупчалката и својствата на работната средина. Работниот елемент односно круната за дупчење се наоѓа под дејство на три сили и тоа: Статичката сила на осовинскиот притисок, Динамичката сила од ударот на клипот на чекичот и Силата на ротација. На режимот на дупчење основно влијание имаат следниве фактори: Осовинскиот притисок Бројот на вртења Отстранувањето на издупчениот (раздробениот) материјал. Осовинскиот притисок односно статичката сила е потребна за да се оствари контактот помеѓу круната за дупчење и карпата. Доколку притисокот е недоволен круната ќе отскокнува, а ако е преголем, круната тешко се завртува така да и во двата случаи ефектот на дупчење ќе биде мал. За да се постигнат добри ефекти при дупчењето осовинскиот притисок треба да биде оптимален односно истиот да биде таков што ќе овозможи најголема брзина на дупчење. Кај помалите дупчалки бидејќи немаат инструменти кои покажуваат вредности на осовинскиот притисок, регулацијата е препуштена на ракувачот на машината и 20 затоа со исти дупчалки во исти работни средини може да има различни остварувања и до +/- 30 . Кај современите самоодни дупчалки оптималниот осовински притисок може да се постигне, бидејќи режимот на дупчење е потполно автоматизиран и компјутерски може да се регулира, во зависност од физичко-механичките карактеристики и техничките карактеристики на работната средина. На брзината на дупчење имаат влијание повеќе фактори меѓу кои се: а) Физичко-механичките и техничките карактеристики на работната средина (во поцврсти средини ефектот е помал и обратно). б) Пречникот на дупчење (помал пречник поголема брзина на дупчење и обратно). в) Длабочината на дупнатините. Со поголема длабочина отстранувањето на дупчениот материјал потешко се отстранува, а со тоа се намалува брзината на дупчењето. г) Притисокот на компримиран воздух. Со зголемување на притисокот се зголемува брзината на дупчење. д) Бројот на вртења на круната. Кај поцврсти средини бројот на вртењата треба да е помал при ист број на удари на клипот од чеканот. ѓ) Типот на чеканот. Вртењата-ротацијатана чеканот за дупчење кај помалите пречници на дупчење е усогласена со ударите од клипот во чеканот односно постои одредена зависност на бројот на вртежи со бројот на ударите. Бројот на вртењата кајовие дупчалки се движи од 150 до 300 vr./min што изнесува 1/9 -1/10 од бројот на ударите на клипот. Кај дупчалките со поголем пречник на дупчење за вртењата на работниот орган има посебен мотор, а се врти со 60 -150 vr./min. Врз база на многу испитувања дојдено е до сознание дека за еднаков пречник на дупчење (105 мм) и ист број на ударци од клипот (1900 уд./мин.) оптималниот број на вртења во различни работни средини е следниот: За многу цврсти средини (f = 14-18) и v = 20-40 vr/min За средно цврсти средини (f =10-14) и v = 40-60 vr/min. 21 За меки средини (f = 6-10) и v = 60-90 vr/min Отстранувањето (исфрлувањето) или евакуацијата на раздробениот материјал од дното на дупнатината треба да биде перманентно за сето време на дупчењето за да не дојде до дополнително ситнење т.н. „мртво мелење“ со што се намалува брзината на дупчење, а се доаѓа и до непотребно трошење (абење) на круната. Отстранувањето на раздробениот материјал при дупчењето може да се изврши со компримиран воздух, вода и смеса од вода и воздух. Можноста за изнесување на раздробениот материјал од дупнатината во однос на големината на честиците зависи од брзината на воздухот кој поминува помеѓу шипките за дупчење и страните на дупнатината односно од количеството на воздух. Отстранувањето на раздробениот материјал од дупнатините на површинските копови, главно, се врши со компримиран воздух, а за спречување на прашината која при дупчењето се создава кај новите дупчалки се користат системи за отпрашување. 3.4.2 Типови на дупчалки за ударно-ротационо дупчење При дупчење со пневматски ударно-ротациони дупчалки работен орган претставува пневматскиот чекан на погон со компримиран воздух. Чеканот за дупчење е составен од три главни делови: глава, цилиндар со клип и долен дел. На главата се приклучоци за довод на компримиран воздух (и за вода ако е мокро дупчење), во цилиндарот е ударниот клип, а во долниот дел се врши вртењето на усадникот и шипките со круната. Пневматскиот чекан работи на тој начин што клипот во цилиндарот брзо пулсира и со едниот дел удира на алатот (шипките) за дупчење. За да може клипот да се движи во двeте насоки се доведува и одведува компримиран воздух преку разни разводници. Влезот и излезот на воздухот во цилиндарот е така поставен што клипот не може да ги достигне крајните точки, бидејќи постои воздушно перниче (ако нема воздушно перниче ќе дојде до оштетување). Зголемениот број на вртежи на удари на клипот се постигнува со зголемување на пречникот на клипот за сметка на намалување на должината на 22 одот. Меѓутоа, големата бучава (до 150 Db) и големи вибрации при работа ја ограничуваат примената на овие чекани. Многу фирми во светот денеска произведуват современи чекани со придушници, така што бучавата е сведена на дозволено ниво, а бројот на удари на клипот се движи до 3.500 удари во минута. Според конструкцијата на вртења на механизмот, дупчачките чекани може да бидат: Со зависна ротација и со независна ротација. Според начинот на примена може да се поделат на: рачни, столбни и ускопни. Според масата може да бидат: лесни (до 18 kg), средни (20-25 kg) и тешки (преку 30 kg). Според начинот на отсранување на издупчениот материјал, отстранување и со индиректно отстранување. Според типот на енергијата што ја користи: Пневматски Бензински Електрични Хидраулични. Од сите овие конструкции најмногу се користи конструкцијата со компримиран воздух, иако имаат најмал коефициент на корисно дејство. Меѓутоа, предност е што компримираниот воздух теоретски е со најмалку опасна работна енергија за примена во рударство. 3.4.3 Пневматски дупчачки чекани Пневматскиот дупчачки чекан е пневматска машина за дупчење, која е конструирана на принцип на рачно дупчење со длето и чекан, така што ударите по темето на дупчачкото длето (2.500-3.500 удари во минута) се нанесуваат со клип, кој се движи во цилиндарот на оваа машина напред и назад под влијание на компримиран воздух (5-6) 105 Pa. 23 Притоа, дупчачкото длето по секој удар автоматски се завртува за одреден агол (8-30 ). За доведување на компримираниот воздух наизменично, пред и позади клипот, служат разводни вентили со различни конструкции од кои најмногу се употребуваат плочести, прстенести и поретко топчести вентили. Кај прстенестиот вентил каналите за доаѓање на свежиот воздух се широки, чекорот на прстените е многу краток, а површината голема, со што се обезбедува добра работа на чеканот, па поради тоа во поново време најмногу се употребува. Топчестите вентили поради бавната работа најчесто се исфрлени од употреба. Слика 4. Рачен средно тежок пневматски чекан за дупчење (RК-21W) Figure 4. Manual medium heavy pneumatic hammer for drilling (RK-21W) Чистењето на дупките од прашина и ситен материјал кој се создава при дупчењето се постигнува со издувување или со миење со вода. Понекогаш отстранувањето на надупчениот материјал се врши со всмукување со помош на специјална направа за всмукување на прашина. Отстранување на издупчениот материјал со компримиран воздух се изведува така што компромираниот воздух поминува низ шуплив клип и клипница и со едниот дел навлегува во на длетото, а потоа низ шупливото длето врши притисок на дното на дупчотината и го отстранува издупчениот материјал. Ваквиот начин на отстранување на издупчениот материјал не смее да се применува во подземната експлотација, поради создавање прашина. Отстранувањето на надупчениот материјал со помош на вода се врши со 24 доведување на вода во дупчачкиот чекан, која низ шупликавата игла навлегува во шуплината на дупчачкото длето и под притисок од (4-5)105 Paврши отстранување на надупчениот материјал. Треба да се напомене дека притисокот на водата мора да биде помал од притисокот на компримираниот воздух за да водата не навлезе во дупчачкиот чекан и да не го оштети. Рачните дупчачки чекани се употребуваат за работа со двете раце и се употребуваат за помошни работи (лесна конструкција) и при дупчење надолу - вертикално (тешка конструкција). 3.4.4 Столбни дупчачки чекани Столбните дупчачки чекани се со тешка конструкција (преку 35kg), со поголема ударна сила и поради тоа се произведуваат заедно со потпирач. Кај подземната експлоатација при изработка на ходници или во откопите со мала висина, дупчачкиот чекан се поставува на вертикален или хоризонтален столб, кој се зацврстува помеѓу подината и кровината, или помеѓу страните на ходникот. Кај високите подземни простории или површинските копови, тешките дупчачки чекани се поставуваат на троногарки и на дупчачка кола. Преку посебни водилки свртувачки зглобови можат да дупчат во сите правци. Столбните дупчачки чекани со тешка конструкција се користат за дупчење во цврсти карпести материјали за длабоки мински дупчотини во комбинација со различни врсти на потпирачи (манипулатори) кои можат да бидат: механички, хидраулични, пневматски и комбинирани. 3.4.5 Ускопни дупчечки чекани Овие чекани се употребуваат за дупчење на вертикални и косо поставени мински дупчотини. За разлика од рачните дупчачки чекани, ускопните чекани се снабдени со страничен држач со вграден регулатор на притисокот на компримираниот воздух во пневматската ногарка. Се изработуваат за мокро и суво дупчење, како и за всисување на издупчениот материјал. Овој тип на дупчачки чекани се одликува со вградена пневматска ногарка во продолжеток на дупчачкиот чекан или паралелно со него. 25 Слика 5. Столбен дупчачки чекан Figure 5. Stubble drill hammer Пневматската ногарка најчесто е конструирана со цилиндар на извлекување и неподвижен клип со долга клипница на која дупчачкиот чекан се потпира. Со доведувањето на компримиран воздух во просторот над клипот се врши притисок на клипот, при што цилиндарот на ногарката се извлекува и го потиснува дупчачкиот чекан нагоре. Регулирање на силата на потискување се врши преку вентил вграден во рачката на дупчачкиот чекан. 3.4.6 Современи самоодни дупчачки гарнитури Во подземната експлоатација каде што се дупчи и со пречници и до 150 mm и должина до 5m се употребуваат дупчачки коли. Овие машини се изработени за движење по шини, на гасеници или со пневматици - тркала. Во зависност од површината што треба да се дупчи се изработуваат со повеќе гранки на кои се монтирани дупчачки чекани со што се овозможува паралелна работа со повеќе дупчачки чекани. 26 Секоја гранка односно дупчачки чекан покрива одреден дел од просторот од хоризонталното чело, со што загубите во време за преместување на чеканите се намалува. Поставувањето на гранките се врши со помош на хидраулика од едно место, а еден човек манипулира од едно место - кабина со повеќе дупчачки чекани истовремено. ц. а. б. Слика 6. Ускопни дупчачки чекани Figure 6. Accelerate drilling hammers На површинските копови за дупчење на мински дупчотини со ударноротациониот систем се користат и многу типови на дупчалки како: Лесни лафетни дупчалки со надворешен или со длабински чекан; Тешки самоодни дупчалки на гасеници со длабински чекан; Самоодни дупчалки со хидрауличен чекан (надворешен или длабински). Дупчењето на минските дупчотини со дупчалки со длабински чекани имаат одредени предности кои се гледаат во следното: Енергијата на ударите директно се пренесува на дното од дупчотината, бидејќи чеканот се наоѓа во дупчотината веднаш до круната за дупчење, Брзината на дупчење е константна за целата длабочина на дупчотината, Помала бучава (шум) при дупчењето, бидејќи чеканот е во дупчотината, 27 Помала е потрошувачката на шипки, бидејќи истите не се многу оптоварени на вибрации и удари Се постигнува правилна вертикалност на дупчотината, односно се задржува предвидениот правец на дупчење, поефикасно е чистењето на дупнатината. Кај надворешните хидраулични чекани килипот при удирањето на шипките преку усадникот предизвикува бранови со четвороаголни амплитуди кои низ шипката за дупчење подобро се пренесуваат, со што се постигнува подобро искористување на енергијата. Предностите на хидрауличните чекани се следните: Поголема брзина на дупчење, Поголема искористеност на енергијата на ударите, Не се загадува работната околина, Намалена е бучавата (шумот). Слика 7. Дупчалка на гасеници Figure 7. Drill bits 3.5 Ротационо – ударно дупчење При овој систем на дупчење разорувањето на работната средина на дното од дупнатината се врши со забите од круната која ротирајќи прави голема концентрација на напрегања во контакт со карпата. Ако концентрацијата на напрегањата е поголема од цврстината на карпата тогаш доаѓа до разорување на истата. Процесот на разорување се врши под дејство на осовинскиот притисок со кој круната се оптоварува и со ротацијата на целиот прибор за дупчење и на секој конус посебно. Под дејство на осовинскиот притисок се 28 обезбедува контакт на забите од круната и карпата на дното од дупнатината, правејќи голема концентрација на напрегања во работната средина на местото на контактот. Со ротацијата на круната, односно ротацијата на секој конус околу своите осовини забите од круната на различни места од дното на дупнатината прават контакт со карпата разорувајќи го целиот профил на дупнатината. Контактот помеѓу одделните заби и карпата е многу краток (околу 0,002 секунди), меѓутоа прави големо точкасто оптоварување и во зависност од конструкцијата на забите има карактер на удар. Слика 8. Типови на дупчачки гарнитури за подземни рудници, Promec Т 285 и Rotabooms RP 625 SECOMA Figure 8. Types of drill gratings for underground mines, Promec T 285 and Rotabooms RP 625 SECOMA Овој систем на дупчење има сѐ поголема примена во целиот свет, а посебно на површински копови во САД и Русија каде што коповите се со големи производни капацитети. Ротационо-ударниот систем на дупчење се применува во средно тврди и тврди работни средини. Основни параметри на режимот на дупчење претставуваат: Притисокот на дното од дупнатината (осовински притисок) 29 Бројот на вртењата на круната Отстранување на материјалот на дупнатината За втиснување на забите од круната во работната средина е потребен голем осовински притисок, затоа машините за дупчење мора да имаат голема сопствена маса, односно тежина. За дупчење на мински дупнатини за изработка на хоризонтални и благонаклонети рударски простории се користи дупчечка кола Rocket Boomer 281, со една дупчечка гранка, со лафет тип BMH 2837 и хидрауличен дупчечки чекан COP 1838, производство на фирматаAtlas Copco.Димензиите на оваа машина при движење се: широчина 1650 mm и височина 288 mm. Со овие чекани се употребуваат дупчечки шипки со должина 3700 mm. Должината на дупнатините е 3400 mm, а нивниот пречник изнесува =45-51 mm. Предвидена должина на напредувањето е 3000 mm. Технички карактеристики на избраниот чекан се: - Тип на чекан COP 1838ME-05 - Усадници R32, R38 или T38 - Маса на чеканот 171 kg - Моќност на ударот 20 kW - Хидрауличен притисок max. 230 bar - Зачестеност на ударот 60 Hz - Момент на ротација max. 540 Nm - Потрошувачка на вода 1,1 l/s - Број на вртежи 0-300 vrt/min - Ниво на бука < 106 Db За вградување на анкери, дупчењето може да се врши и со пневматски дупчечки чекан Atlas Copco BBD 46WR-8 (Falcon), со соодветен прибор, или со некој друг ускопен чекан со слични карактеристики. Техничкиот кадар може успешно да ги реши сите техничко - технолошки проблеми, а особено е значајна нивната соработка со специјализираните научно - истражувачки организации (Рударско - Геолошки факултет - Штип, Геоинститут - Скопје, Рударски институт - Скопје и др.). 30 4. ЛОКАЦИИТЕ КАДЕ ШТО СЕ ВРШАТ ГЕОЛОШКИТЕ ИСТРАЖНИ ДУПЧЕЊА Рудното наоѓалиште Тораница се наоѓа во северо - источниот дел на Република Македонија во центарот на Осоговските планини и во непосредна близина на Македонско - Бугарската државна граница. Наоѓалиштето се граничи со: На исток државната граница со Бугарија и Врвот Руен 2252 m На запад Тораничка река и Средно Брдо На север Бачилски Поток На југ планинскиот гребен што ги спојува врвовите Сокол 2038m и Царев Врв или Султан Тепе 2085 m Подрачјето каде е лоцирано рудното наоѓалиште Тораницатериторијално и припаѓа на општина Крива Паланка. Теренот е високо планински и се одликува со благи била и релативно стрмни падини, падини со тесни речни долини во вид на буква V и пад на речните текови од 5-15. Климата е високо планинска со остри долги зими и свежи кратки лета. Снегот се задржува 5 - 6 месеци во годината каде снежниот покривач достигнува и до 1.00m Самото рудно наоѓалиште се наоѓа на голема надморска висина од 1 400 m до 2 000 m со тоа што главниот извозен поткоп се наоѓа на 1 250 m надморска височина. Што се однесува до комуникациите на рудникот Тораница истиот е поврзан со асфалтен пат во должина од од 7,5 km со меѓународниот пат Крива Паланка Софија. Инаку оддалеченоста на рудникот од градот Крива Паланка изнесува 24 km. Асфалтен пат во должина од 2,5 km го поврзува рудникот (влезот на поткоп - хоризонт II н.в.1 450 m) со флотација од компресорската станица на рудникот која е на оддалеченост од 350 m пред влезот во поткоп - хоризонт II ( 1 450m со обичен шумски пат во должина од 3 km се поврзани сите основни поткопи - хоризонти (IIA, III, IIIA, VI , VIA, IV, IVA и хоризонт V) преку површина и истите се во употреба и се одржува преку летниот период. Овој пат од делницата која се одвојува кон поткоп хоризонт IVA 1805,9 m и продолжува преку врвот Сокол ( 2 038) до рудникот Саса Македонска Каменица. Локалитетот Плавица е предмет на обемни геолошки истражувања во последните 4 децении. Истражните работи спроведени во наоѓалиштето Плавица се изведувани по истражна мрежа (100 х 100, 70 х 70 и 50 х 50) методологија која е применувана и 31 кај истражните работи на останатите бакарни и бакарно-златоносни наоѓалишта во Република Македонија. Концесискиот терен предвиден за детални геолошки истражувања на локалитетот Плавица е дел од Кратовско-Злетовската вулканска област, кој се наоѓа во северноисточниот дел на Република Македонија. Теренот е изграден претежно од вулканокластични карпи. Предметното подрачје на концесискиот простор Плавица се одликува со планинска клима, имајќи предвид дека најниската кота се наоѓа на 800 м надморска височина, а највисоката на околу 1300 м надморска височина. Во пределот на планината Плавица се познати голем број на поткопи, шахти, пинги кои сведочат за интензивно рударење во античко и средовековно време кога се вршела интензивна експлоатација на злато, сребро и олово. Во период пред вората светска војна истраги биле вршени од страна на англиска компанија Selection Trust Limited во тој период биле направени околу 2500 м истражни ходници и околу 300 м истражни ускопи. Понатаму во периодот после втората светка војна до 60 години од минатиот век истраги вршел рудникот Добрево со рударски работи 447 м. Детални геолошки истражувања со длабинско истражно дупчење спровеле и компаниите Rio Tinto издрупчени се 4 дупчотини од 1023.3 м и Еuropian Minerals 5 издупчени дупчотини и обем на дупчење од 902.1 м. Во последните 4 години Генезис Ресурсис Интернешнл има издупчено повеќе од 150 дупчотини или околу 50 000 метри истражно дупчење. 4.1 Опис на технолошкиот процес Деталните геолошки истражувања се изведуваат со повеќе типа на дупчалки, т.е. се користат бушачки гарнитури за ротационо дупчење, ударно дупчење и бушачка гарнитура за истражно јамско дупчење. Дијамантското дупчење се врши со бушачка гарнитура D-150, ротационото дупчење со DRC-200 (Reverse circulation), истражното јамско дупчење се врши со бушачка гарнитура DIAMEC 232. Дијамантското дупчење се врши на тој начин што приборот ротира со одредена брзина и на него постепено се врши притискање на круната кое е во зависност од хемиско-механичките особини на карпите. На тој начин се врши режење на прстенот во чија внатрешност останува јадро кое влегува во јадрената цевка, која откако ќе се наполни се вади надвор, се празни, а јадрото се сложува во наменски сандаци. 32 Дупчотините започнуваат со инсталирање на обложни цевки од површината преку почвата и се запечатуваат во основната карпа. Дијамантското вадење на јадро користи дијамантска круна, која ротира на крајот од цевката за дупчење внатре во обложната цевка. Отворот на крајот на дијамантската круна овозможува да солидна колона од карпа да навлезе нагоре во цевката за дупчење и да биде целосно извадено на површината. Повеќето цевки за дупчење се долги по 6 метри. После првите 6 метри кои се издупчени, нова секција од цевки се навртува во горниот крај на кулата на ротирачката глава, со комбинацијата од цевките може да се дупчи подлабоко во земјата. Дијамантската круна е ротирана со нежен притисок, додека се подмачкува со вода и флуиди за дупчење за да се спречи прегревање. За работа се потребни тројца извршители, еден оператор на машина и двајца помошници. Операторот кој што управува со машината ја прилагодува брзината на ротирање, притисокот и циркулацијата на водата за различни типови на карпи и различни услови. Внатре во цевката за дупчење има основна цевка, која има механизам за закочување поврзан со сајла. На крајот од секои 6 метри, сајлата е спуштена со помош на електричен мотор и јадрото кое се наоѓа во основната цевка се влече со помош на сајлата, се вади на површината каде може да биде извадено целото.Дијаметарот на јадрото најчесто е 62 mm. Дупчачките цевки се со цоловен стандард HQ (62 mm – пречник на јадрото).Аголот на дупчење се движи од 45° до 60°. Брзината на дупчење е 3,46 (m/h). Дијамантската дупчалка работи во 3 смени по 8 часа. Длабочината на дупнатините е најразлична и се движи од 150 до 400 метри. RC - дупчењето е брз и економичен метод на прибирање примероци со висок квалитет. Материјалот од RC дупчалката е прашкаст, со големина на честичките од 100 μm до 2mm, во зависност од цврстината на карпата. Основни делови на RC дупчалката (обратна циркулација) се: пнеуматски чекан, внатрешни и надворешни цевки, црево по кое се носи материјалот и циклонот. Пред да се почне со дупчење на предвидените локации, се прават подготовки за дупчење, кои се состојат од: 33 Слика 9. Машина за геолошко истражно дупчење Figure 9. Geological exploration drilling machine Правење на пристапни патишта, правење на локации за дупчење под одреден азимут и со одредени димензии (10 на 15 метри). Се донесува RC машината на локацијата која што е спремна за дупчење и се поставува според претходно одреден азимут (правец во кој треба да се врши дупчењето), кога тоа ке биде спремно се крева кулата за дупчење и се поставува според одреден агол на дупчење. RC машината се состои од: основа на машината, кула за дупчење, компресор под висок воздушен притисок, хидраулика, ротирачка глава на врвот од кулата која е поврзана со црево кое е поврзано за циклонот во којсе одделуваат пробите, може да 34 има и конусен разделувач (Cone Splitter) во кој се сепарираат пробите, но и не мора , исто така се користат цевки за дупчење со дупли ѕидови, низ надворешниот дел поминува воздухот кој што низ внатрешниот дел на цевката го носи материјалот кој што е раздробен со удирањето и ротирањето на круната која што се поставува на удирачкиот чекан. Процесот на дупчење се одвива на следниот начин: Најпрвин, откако ке се постави машината според сите потребни параметри, на ротирачката глава која што се наоѓа на горниот дел од кулата за дупчење се поставува цевка од три метри, на неа се поставува удирачкиот чекан со завртување,и на него се поставува круна со одреден дијаметар за дупчење (114mm, 116mm, 120mm) исто така со завртување. Сето тоа се прави од страна на бушачот и помошниците на дупчење. Помошниците на дупчењето, на секои шест метри со помош на бушачот ставаат нова цевка од шест метри. Кога ќе се прекине дупчењето операторот и помошниците на дупчењето пристапуваат кон вадење на цевките и припремање на машината за дупчење на наредна предвидена локација за дупчење. За работа се потребни тројца извршители, еден оператор на машина и двајца помошници. Слика 10. Шематски приказ наRC геолошко истражно дупчење Figure 10. Schematic representation of the RRC geological exploration drilling 35 Длабочината на дупнатините е најразлична и се движи од 100 до 250 метри за RC дупнатините. Азимутот на дупчење најчесто е 180° или 360 °. Аголот на дупчење е 60°. Брзината на дупчење е 8,52 (m/h). RC дупчалката работи во една смена со времетраење на смената од 12 часа. Во прилог на Слика 11 геолошко истражно дупчење( RC). Слика 11. Машина за геолошко истражно дупчење (D – 150) Figure 11. Geological exploration drilling machine (D-150) 36 Гарнитурата за јамско истражно дупчење DIAMEC 232 е најмалата и најкомпактна сехидраулична механизирана јадрена дупчалка. Компактната конструкција и малата тежина ја правата DIAMEC 232 едноставна и брза за поставување и за дупчење. Односно побрзо преместување меѓу места за дупчење без нарушување на нормалните производни рутини во рудникот или постапките за грунтирање во бранските галерии. Идеална е за дупчење дупки за грунтирање или јадрено дупчење во тесни тунели или галерии, како и во тесни простори под земја, исто така е ефикасна и за површинско дупчење. DIAMEC 232 работи со брзина на вртење меѓу 550 и 2200 вртежи во минута, со опсег на силата за поместување од 0-20 kN.За работа се потребни двајца извршители, еден оператор на машина и еден помошник.Операторот на машина работи во 4 смени. 985 1010 Слика 13. Шематски приказ ма машина за геолошко истражно дупчење (DIAMEC 232) Figure 13. Schematic geological exploration drilling machine (DIAMEC 232) 37 Од приборот за дупчење користи: Бушачки шипки Сржни цевки Дијамантски круни Прелази Шипка за влечење Приборот при изведување на длабинското и јамско геолошко истражно дупчење потребно е да биде избран според потребите (длабочина, намена) и од физичко – механичките особини на стените низ кои треба да поминува проектираната бушотина. Пред да се постават гарнитурите за дупчење потребно е да се внимава на следново: Местото каде што ќе бидат поставени гарнитурите за дупчење да биде осигурано и да има доволен профил на локацијата и рударската просторија за непречена работа. Гарнитурата мора да биде стабилизирана со анкери или со механички столбови. При тоа на основата треба да бидат поставени два хоризонтални прага за подобра стабилност. Ова се однесува за јамско истражно дупчење. Сите делови кои ротираат да бидат заштитени со заштитни мрежи или капаци. Приборот за работа секогаш треба да биде исправен за работа и чист. Слика 14. Дупчечка гарнитура за јамско истражно дупчење (DIAMEC 232) Figure 14. Drill headset for pit exploration drilling (DIAMEC 232) 38 Пред да се започне со дупчење потребно е да се проверат тековните и повремените работи: Безбедноста на работното место Исправноста на гарнитурите за дупчење Нивото на масло (хидраулично и моторно) Електрична инсталација Исправност на доводот за вода Исправноста на приборот за дупчење Исправност на резерната опрема и алат Исправноста на управувањето и кочните уреди Во случај на дефект операторот го отстранува сам, доколку не е во можност бара помош од сервисер По одредувањето на локацијата за дупчење, операторот е должен да ја провери истата дали ги задоволува условите за работа и поставување на гарнитурата за дупчење (ширина и висина на ходникот, можност за приклучување на енергија за работа на машината, компримиран воздух, електрична енергија, вода и друго). Местото каде што ќе биде поставена гарнитурата за дупчење, мора да биде осигурано и да има доволен профил на рударска просторија за непречена работа (пр. 3.5 х 3.5 м.) Откако локацијата ќе биде безбедна и осигурана се носи машината за дупчење, доколку растојанието е кратко од една до друга локација опремата може да се пренесе рачно. За време на транспорт, дупчење и при маневрирање потребно е да се внимава да не дојде до оштетување на приборот за дупчење како и на опремата (цевки за вода и воздух, електрични кабли). Откако машината ќе биде монтирана и приклучена на погонот за работа, операторот ја пушта во работа, при што треба посебно да се внимава на почетокот на дупчење да не дојде до оштетување на приборот за дупчење додека круната да навлезе во земјата. Исто така во текот на дупчењето треба да се внимава на постапките на правилно дупчење со цел добивање на поголем процент на квалитетно и покомпактно јадро.Изваденото јадро се складира во сандаци за јадро и се подготвува за картирање. 39 4.2 Работење во опасната зона Наоѓањето дефекти или работењето во опасните зони на дупчалката е ризично. Потребно е да се следат овие насоки за да се намалат ризиците. Да се исклучи моторот пред да се вршат поправки или сервисирање. Лицата што работат во опасните зони треба да се свесни за опасностите и да ги разбираат достапните предупредувачки знаци. Да се означи опасната зона како забрането подрачје. Да се ограничи бројот на лицата што работат во опасната зона. Никогаш да не се трча во опасната зона. Секогаш да се носи лична заштитна опрема како: заштитен шлем, ракавици, заштитни очила и чизми. Секогаш да се почитуваат безбедносните и упатствата за ракување. Пред почетокот и завршување на смената се изготвува извештај за состојбата на гарнитурата за дупчење, приборот, извршената работа и евентуалните забелешки во текот на работата. 4.3 Превземени мерки за безбедност Пред секое доаѓање на работното место (локацијата или рударска просторија) вработените, задолжително треба да се пријават и да добијат одобрение за работа на тоа работно место, односно потребно е да се придржуваат спрема упатствата за движење на вработените на работното место. Заради обезбедување на безбедни услови за работа, сигурност и ефикасност на целиот технолошки процес, сите работи мора да се изведуваат според однапред дадени технолошки шеми, усогласени со одобрени проекти, состојба на теренот и постапките при: Изведување на дупчачки работи Контрола, одржување и осигурување на јамските простории Одржување на технолошката опрема за работа Означување на опасната зона како забрането подрачје Транспорт на вработените Помошни и други работи 40 Со машините и уредите на рудникот потребно е да ракуваат само лица кои се стручно оспособени за самостојно и безбедно ракување со истите како и лица кои стручно се обучуваат за самостојно и безбедно ракување, но само во присуство и под надзор на операторот на машината. Операторот и лицата задолжени за редовно и тековно одржување на технолошката опрема потребно е да се придржуваат на упатствата на производителот на истата и техничките можности на опремата. Операторот исто така мора да се придржува на упатствата за постапката за изведување на работните операции и предвидената сигнализација. Не смее да се стават во употреба средства за работа кои не се прегледани и испитани за безбедно работење, односно ако не се исправни за работа, ниту пак операторот и помошниците смеат да употребат такви средства за работа. Машините за јамско геолошко истражно дупчење што се ремонтирани морат пред повторно пуштање во работа да се испитат а за нивната состојба се составува записник. Доколку при прегледот на техничката опрема од редовното одржување се утврдат неисправности кои би можеле да доведат до опасна состојба, техничката опрема треба да се исклучи од употреба, додека таквите недостатоци не се отстранат. На местата каде што постои одредена опасност треба да се постават табли за предупредување од опасноста или да се превземат мерки за спречување на истата опасност. Работите и задачите кои се сметаат за опасни (стрмни локации, расчистување на рушевини, работи во окна) можат да се изведуваат само под надзор на стручно лице. Не може да се започне со работа доколку не се утврди и не се осигура работното место, не се провери квалитетот на воздух во рударската просторија, ако е потребно да се проветри доколку не се работело одреден временски период. Работното место мора да се осигура за безбедно извршување на работите со кавање на нестабилните раслоени делови на масивот а по потреба и со подградување. Пред да се постави машината потребно е да се обезбеди локацијата со безбедносна трака, да се гледа на големината на локацијата да има доволно место за ротација на машината, движење и маневрирање на операторот. Потребно е машината да се постави на средина на локацијата да не допира до краевите на локацијата за да не дојде до обрушување. За време на дупчењето потребно е правилно да се користи опремата средствата и алатот за работа, по користењето да се остава на место каде што треба за да не дојде до повреда на вработените. Посебно внимание треба да се има 41 кога се врши транспорт на опремата за дупчење заради нивната должина, за да истите не закачат на некоја од подградите или во електричната инсталација или друга опрема во ходниците. Потребно е да се внимава и при рачниот транспорт на шипките за дупчење низ транспортните ходници во кој има поставено тролен вод за да не се допре во тролниот вод кој е под напон. Посебно да се внимава при работа на отворено доколку има лоши временски услови (електрични празнења) да се прекине со дупчење или воопшто да не се започнува се додека нема соодветни услови за работа. По завршување со длабинското дупчење базените кои се користат при дијамантското дупчење да се затрупаат соодветно за да не дојде до несакани последици. Отпадот да се третира правилно, локациите да останат чисти по завршување со дупчењето. Во текот на работата задолжително треба да се користи личната заштитна опрема која е предвидена со Правилник. Покрај овие мерки потребно е да се превземат и мерки за заштита од штетни и опасни гасови кои се карактеристични за работа во јама. Јамскиот воздух по својот состав треба да биде приближно ист со атмосферскиот, односно да има густина 1.29 гр/дм3 и состав од 20.9 % кислород, 79.02% азот и 0.034% јаглендиоксид, нешто водена пареа, прашина, инертни гасови (аргон, хелиум, неон ксенон и др.) Процентот на кислород во јамскиот воздух се намалува заради дишењето, работа на дизел опремата, минирање, процес на оксидација и многу други причини. Процентот на кислород може да се намали на 20 % 19% 18%а насметка на тоа се зголемува процентот на штетни гасови. Помалото присуство на процентот на кислород ја отежнува работата на мозокот и мускулите и ја намалува работната способност на работникот. Во јама можат да се појават штетни гасови како јагленмоноксид, јагленвооксид, сулфуроводород, азотни оксиди (нитрозни гасови), алдехиди и др. Штетното дејство на гасовите на човечкиот организам зависи не само од концентрацијата на гасовите во средината туку и од времетраењето на нивното вдишување. 42 Јагленмоноксид (СО) Густина 0.97 гр/дм3 – има помала густина од густината на воздухот (полесен) Експлозивна граница – 12.5 – 74 % Тоа е гас без боја, мирис и вкус полесен од воздухот и гори со син пламен. Во јамски услови до создавање на овој гас доаѓа при минирање, во случај кога експлозивот целосно не согорува, понатаму при работа на моторите со внатрешно согорување кои како погонско гориво користат нафта или бензин. Заради тоа на местата каде што се минира и каде што работат машини со внатрешно согорување потребно е добро проветрување, но потребно е и користење на квалитетен експлозив и гориво. Тој инаку е многу отровен гас, при мешање со воздух е запалив а во одредени случаи е експлозивен. Опасни концентрации од овој гас во слабо проветрени рударски простории може да настане при заварување, возење на возила итн. Азотни оксиди (нитрозни гасови) Азотните оксиди се многу поотровни гасови од јагленмоноксидот. Тие редовно настануваат при јамски пожари или при неправилно согорување на експлозивот при минирање. Овие гасови се со многу јак мирис или се карактеризираат со жоло – црвенкав дим. Сулфурводород (H2S) Сулфурводородот е поотровен гас од јагленмоноксидот и азотните гасовино помалку опасен бидејќи многу лесно се препознава по миризбата на расипано јајце. Настанува во старите напуштени јами каде има непроточна насобрана вода и голема количина на дрво кое гние. Сулфурдиоксид (SO2) Tој е многу јак отров, многу појак од горе наведените, лесно се препознава по силниот мирис. За да се заштитат вработените од штетните влијанија на овие гасови потребно е користење на експлозиви кои ги задоволуваат стандардите за минирање во рудниците со подземна експлоатација, правилно да бидат подесени дизел моторите за да не испуштаат јагленмоноксид, обезбедување на доволна количина воздух, да 43 се користат современи инструменти со кои на самото место може да се мери дали има штетни гасови во работната средина 5. ПОИМ И ДЕФИНИЦИЈА НА ПРОЦЕНКА НА РИЗИК Проценка на ризик е систематско евидентирање и проценување на сите. фактори на работниот процес, со цел да се утврдат можните видови на опасности и штетности на работното место и работната средина кои можат да предвизвикаат влошување на здравјето, повреди на работа, професионални болести и болести во врска со работата. Проценката на ризик представува темелно разгледување на едно работно место, за да може да се идентификуваат сите ситуации и процеси кои може да предизвикаат штета кај лицата кои работат на работното место за кое се прави проценката на ризик. По идентификацијата на штетностите и опасностите кои влијаат на работното место се оценува колкаво е нивото на ризик на работното место, по одредувањето на нивото на ризик со одредена методологија за проценка на ризик, по дефинирањетона нивото на ризик се одредуваат корективните и превентивните мерки, кои ќе го намалат нивото на ризик или пак ќе го елиминираат ризикот. Проценката на ризик е важен сегмент од системот за управување со безбедност издравје при работа. Проценката на ризик помага да се: • Идентификуваат сите ризици на работните места кои можат да настанат одстрана на вработените и средствата за работа; • Да се утврдат мерките за спречување и контрола на ризиците; • Да се спречат повредите при работа, професионалните болести и болестите поврзани до работата. Целта на проценката на ризик е да се отстрани опасноста или да се намали нивото на ризик со мерки за претпазливост и мерки за контрола, доколку е тоа потребно. Со што ќе се создаде поздрава и побезбедна работна средина. Проценката на ризик треба да се направи од страна на стручен тим, кој ќе направи анализа на работното место. Вработените треба да бидат вклучени во проценката на 44 ризик со учество на кратко интервју кое ќе биде спроведено од страна на стручниот тим за проценка на ризик, освен вработените треба да бидат вклучени и претставниците на вработените, раководителите на секторите, кои одредуваат обврски на работното место, каде што се прави проценката на ризик. Стручниот тим треба да биде запознаен со сите операции и процеси кои се одвиваат на работното место за кое се прави проценка на ризик. За да се направи проценка на ризик потребно е да се идентификуваат опасности и штетности на работното место, да се оцени веројатноста на појавата на случување на повреда при работа или професионална болест и да се одреди тежината на случување на повредата или професионалната болест, понатаму, потребно е да се направат мерења на работната средина за која се прави проценката на ризик на работното место. Стручниот тим за проценка на ризик треба да има увид во документацијата на пример (упатства од производителот, техничка документација на машините, резултатите од мерењата на електричната и громобранаската инсталација, резултатите од мерењата на микроклиматските и физичките, хемиските и билошките штетности кои влијаат на работното место). Од кога ќе се направи проценката на ризик треба да се земат во предвид, методологиите за проценка на ризик и постапките кои ќе се користат во изработката на проценката на ризик. Потребно е да се одреди методологијата која ќе даде најдобри резултати и методологијата која најобјективно ќе го одреди нивото на ризик. Проценката на ризик се заснова на следниве податоци: Опфат на проценка на ризикот (работно место, работна средина, организациона единица) Бројот на вработените на опфатот за кое се утврдува проценката на ризик, според пол, возраст, работен стаж Опис на технолошките постапки на сите работни единици, вклучувајќи го и внатрешниот транспорт и одржување Опасностите и штетностите можат да бидат: Механичи опасности Опасности кои се јавуваат во врска со карактеристиките на работното место Опасности кои се јавуваат при користење на електрична енергија 45 Штетности кои настануваат или се јавуваат во текот на работниот процес (хемиски, физички, биолошки и др) Штетности кои произлегуваат од психички и психофизиолошки напори Штетности поврзани со организација на работа Проценката на ризик е преглед на се она што може да предизвика штета на вработените и на компанијата и треба да се превземат мерки за претпазливост за да се спречи штетата. Секој вработен има право да биде заштетен од повреди при работа и професионални болести, и поради тоа потребно е да се зголеми свеста за проценка наризик на работното место, за да се намали бројот на повреди при работа и појава на професионални болести. Утврдувањето на одговорноста за отстранување и управување со ризиците е пропишана со Закон за Безбедност и здравје при работа Член 18 и Правилници во кои се содржани мерки за намалување, спречување или отстранување на ризикот. Мерки за намалување или спречување на ризикот на работното место се: Одржување во исправна состојба и вршење повремени прегледи и испитувања на опремата и средствата за работа Обезбедување на пропишаните услови за безбедност и здравје при работа во работната средина Обука на вработените за безбедно извршување на работата Обезбедување на лична заштитна опрема Одржување и испитување на опремата Упатување на вработените на превентивни здравствени прегледи во здравствена установа (Медицина на труд) Безбедноста и здравјето на работниците во Европа се заштитени според пристапот заснован на проценката и управување со ризикот. Со цел да се изврши ефективна проценка на ризикот на работното место, сите кои се вклучени треба јасно да го разбираат процесот на процена на ризикот. 46 5.1 Историја на проценка на ризик Ризикот како поим се јавува уште многу одамна со развојот на човештвото овој поим станува се поактуелен, бидејќи со помош на одредена методологија ја предвидуваме иднината на случување на некој настан и колкава е веројтаноста тој настан да се случи или не. Во минатото не постоела методологија за проценка на одреден ризик кој може да се случи или настане од некој друг настан, денес постојат современи методологиии информациски системи кои даваат точни податоци за случувањето на одреден настан, односно однапред го предвидуваат ризикот кој би можел да настане според анализите на факторите кои влијаат на ризикот. Проценки на ризик се правеле за освојување на одрдена територија во минатото. Првите податоци за поимот проценка на ризик и утврдување на методологија за проценка на ризик потекнуваат од Интернационалната агенција зазаштита на животната средина во 1970 година, иако проценката на ризик не билаформално признат процес. Инетрнационалната агенција за заштита на животната средина ја направи својата прва проценка на ризик во декември 1975 година под името Квантитативна проценка на ризик за изложеноста на заедницата на винилхлорид, следниот документ за проценка на ризик се појави една година подоцна во 1976 година под името Временски процедури и упатства на здравствените ризици инивното економско влијание, со оваа проценка се даде насоката за проценка на ризики ефектите од нејзината примена. Во 1980 година Интернационалната агенција за заштита на животната средина направи проценка на квалитетот на водата при што ги примени квантитативните процедури кои се користат за проценка на ризик. 5.1.1 Чекори на проценка на ризик Процесот на проценка на ризик се одвива во пет чекори, од кои крајниотрезултат е дефинирање на нивото на ризик на работното место, според одредена методологија која се користи за проценка на ризик и дефинирање на 47 превентивни мерки, кои треба да се преземат во иднина, за да се намали ризикот ако го има. Чекор 1. Идентификација на опасности и штетности Чекор 2. Оценување и приоритизирање на ризици Чекор 3. Одлучувањето за превентивно делување Чекор 4. Превземање акција Чекор 5. Следење и разгледување Освен овие чекори, проценката на ризик ги содржи и чекори: Поставување на структура на опасности Собирање на информации, кои ги идентификуваат опасностите. Идентификување на методите за проценка на ризик, односно избор на методологија за проценка на ризик. Спроведување на методологија за проценка на ризик. Испитување на можностите за елиминирање или контрола на ризиците. Спроведување на мерките за контрола и намалнување на ризиците. При проценката на ризик, потребно е да се направи снимање на состојбата на работното место, за да може да се открие или идентификува опасноста на работното место. Постојат непознати опасности на работното место, каде стручното лице за безбедност треба да направи снимање на состојбата на работното место. При проценката на ризик треба да се направи визиуална проверка на работното место односно да се идентификуваат опасностите кои се гледаат и се очигледни, по идентификацијата на опасностите кои се очигледни треба да се идентификуваат скриените опасности, односно опасности кои не можат да се забележат веднаш и за кои треба да се направи дополнителна анализа за да можат да бидат откриени. Откога ќе се идентификуваат опасности, следната фаза во проценката на ризик е елинимирање на опасноста, односно евалуација на ризикот во која фаза треба да се направи анализа на ризиците и да се одредат контролни мерки за контрола на ризиците, со кои може да се намали нивото на ризик на работното место. 48 При процесот на проценка на ризик на работното место и одредување ниво на ризик на работното место потребно е да се направи снимање на состојбата и собирање на информации за да може да се направи идентификација на опасноститек ои можат да влијаат на нивото на ризик на работното место. Во процесот на собирање на информации за идентификација на опаснотите потребно е да се направи проверка, односно инспекција на работното место, безбедносен аудит во кој спаѓаат мерења на физички, хемиски и биолошки штетности, односно мерења на опремата за работа и мерења на заземјувањето и исправноста на електричната инсталација наобјектот. Потребно е да се провери дали во минатото се случила повреда при работаили професионална болест на работното место, каде се прави проценката на ризик, идали често се случуваат несреќи при работа на тоа работно место. Стручното лице за безбедност при работа ја има главната улога во процесот на собирање на информации за идентификација на опасностите, стручното лице за безбедност при работа треба да направи кратко интервју со работникот кој работи на работното место и да ги запише забелешките од страна на работникот се со цел полесно да се идентификуваат опасностите кои можат да настанат на тоа работно место. `5.1.2 Идентификација на опасности и штетности Во процесот на идентификација на опасности се вклучени повеќе ресурси, како што се: Стручното лице безбедност при работа, Претставникот од редот на вработените за здравје и безбедност при работа Лицата кои работат на тоа работно место Идентификацијата на опасности е процес во проценката на ризик кој се однесувана идентификување на опасности кои можат да предизвикаат нарушување на здравјето на луѓето кои работат на работното место, каде се прави проценката наризик. Вработените треба да бидат предупредени за опасностите кои можат да предизвикуваат нарушување на нивното здравје, потребно е да се прават рутински контроли на секое работно место, еднаш во годината, каде би се добиле инфорации 49 за дополнителни опасности кои би можеле да настанат на работното место за кое се прави проценката на ризик. Стручното лице за безбедност и здравје при работа треба да има информации за: Описот на технолошкиот процес,средставата за работа и личната заштитна опрема која се користи за заштита при работа; Информација за типот и начинот на кои се случиле повредите на работното места, професионланите болести, болестите во врска со работата; Технологијата на работа и опремата за работа. Стручното лице за безбедност и здравје при работа, треба да направи анализа на: Поврдите при работа, професионалните болести и болестите поврзани со работа; Анализа на процесот на работа . При идентификација на опасностите и штетнстите треба да се направи анализа на типот на опасностите кои може директно да влијаат на работното место. Опасностите можат да бидат: Механички опасности; Опасности кои се појавуваат на карактеристични работни места; Биолошки опасности; Хемиски опасности; Физички опасности; Атмосферски опасности; Опасност на работа на висина; Штетности кои настануваат при процесот на работа; Штетности кои произлегуваат од психофизички напори кои се врзуваат заработното место и работните активности кои вработените ги извршуваат; Штетности кои се поврзуваат со организација на работата. Идентификацијата на штетностите и опасностите кои може да влијаат на работнто место се најважниот сегмент во проценката на ризик, доколку не се 50 идентификуваат сите штетности и опасности кои би можеле да настанат на работнот место, проценката на ризик нема да биде веродостојна, без разлика која методологија за проценка на ризик се користи. При идентификацијата на опасности и штетности потребно е да се користи чек листа за идентификација на опасностите и штетностите на работното место. 5.1.3 Методологии за проценка на ризик За проценка на ризик на работно место се користат методологии кои можат да се поделат во неколку групи како: Квалитативни методологии Полуквалитативни методологии Квантитативни методологии Квалитативните методологии за проценка на ризика на работно место се базираат на лични искуства и познавања на учесниците на тимот за проценка на ризик. Кај овој тип на методологија се користат расположливите квалитативни нумерички податоци со кои се прави проценката на ризик на работното место.Типични квалитативни методологии за проценка на ризик на работно место се преставуваат со следење на матрица за проценка на ризикот, како што е: методологија за проценка на ризик (Матрица на ризик 5х5)) Полуквалитативните методологии за проценка на ризик често се применуваат во практиката, бидејќи често тимот за проценка на ризик не може да ја одреди веројатноста на случување на непосакуваниот настан. Проценката и рангирањето напараметрите се заснова на знаење на учесниците во тимот за проценка на ризик. Постојат три начини на користење на полуквалитативните методологии преку: Матрична методологија на проценка на ризик, која е заснована на комбинации на формирање на матрица и табела Табеларна методологија, која е заснована на формирање на табела (образец) на сите елементи за проценка на ризик, како и самиот ризик Графичка методологија за проценка на ризик 51 Табеларна методологија на проценка на ризик се користи кај методологии со формирањена табели, кои содржат квалитативен и квантитативен опис, на нумеричките вредности. Кај методологиите KINNEY и PILZ за препознавање на опасностите иштетностите се користи список на штетности и опасности. 5.2 Примена на (KINNEY) методологија за проценка на ризик Една од методологиите за проценка на ризик која овозможува да се оцени ризикот според различни нивоа е методологијата за проценка на ризик KINNEY. Во методологијата КINNEY ризикот се набљудува како појавување на штетност или опасност која може да влијаат врз безбедноста и здравјето на работникот, кој работи на работното место за кое се прави проценката на ризик. На основа на идентификација на опасностите и штетностите на работното место истатистичките податоци за описот на случувањата (инциденти или повреди при работа), опасни материи кои се користат во текот на работниот процес и критичнитеточки на процесот може да се изврши проценка на ризик. Постапката за идентификација на опасности и штетности е следна: Се идентификуваат опасностите и штетностите кои имаат влијание на работното место и работната средина; Се анализара влијанието на опасностите и штетностите на работното место иработната средина; Се утврдува систем на вреднување на секоја опасност и штетност која може да настане; Се пропишува метод за одредување на значајноста на секоја опасност и штетност. Параметрите на анализа нумерички се вреднуваат, при што конечната проценка на ризик на работносто место и работната средина е изразена во бројки нумерички. Начинот за проценка на ризик според KINNEY методологијата е едноставен за разбирање. Суштината на методологијата се состои во реализација на следните активности: Утврдување на сите потенцијани опасности и штетности кои можат да настанат како последица на работната активност. 52 Утврдување на можните параметри за настанување на секоја опасност и штетност. Анализа на секоја опасности и штетности со цел да се утврдат аналитичките методи како што се: Веројатност на појавување на потенцијална штетност и опасност; Тежина на последица на која вработените би биле изложени доколку се појави опасноста и штетноста; Зачестеност на појавување на опасноста и штетноста. Табела 5.2.1. Идентификација на опасности и штетности по (KINNEY) методологија Table 5.2.1. Identification of hazards and hazards according to (KINNEY) methodology Идентификација на опасности и штетности Присутност на При Можна опасност/штет работна Р.Б Опасности и штетности последиц ност активнос а т, процес ДА НЕ 1 2 3 4 5 6 Чл. 9 точка 1 Механички опасности кои се појавуваат со користење на опрема за работа Недоволна безбедност поради 1 вртливи или подвижни делови Слободно движење на деловите или материјалите кои можат да нанесат 2 повреда на вработениот Внатрешен транспорт и движење на работни машини или возила, како и 3 поместување на одредена опрема за работа Користење на опасни средства за 4 работа кои можат да предизвикаат експлозии или пожар 5 Неможност или ограниченост за 53 Р.Б Опасности и штетности Идентификација на опасности и штетности Присутност на При Можна опасност/штет работна последиц ност активнос а т, процес ДА НЕ 1 2 3 4 5 6 навремено преместување од работното место, изложеност на затворање, механички удар,поклопување и сл Други фактори кои може да се 6 појават како механички извори на опасности Чл. 9 точка 2 опасности кои се јавуваат во врска со карактеристиките на работното место Опасни површини (подови, 7 површини за газење или површини со кои вработените доаѓаат во контакт, а имаат остри рабови, шилци, испакнати делови и сл.) Работа на височина или длабочина, 8 согласно прописи за безбедност и здравје при работа Работа во тесен, ограничен или опасен простор (помеѓу два или повеќе фиксирани делови, помеѓу 9 подвижни делови или возила, работа во затворен простор кој е недоволно осветлен или проветрен и сл); Можност за лизгање или сопнување 10 (влажни или лизгави површини); Физичка нестабилност на работното 11 место; Можни последици или пречки поради задолжителната употреба на 12 средствата или опремата за лична заштита при работа Влијанија поради обавување на работниот процес со примена на 13 несоодветни или неприлагодени методи на работа Други опасности кои може да се јават во врска со карактеристики на 54 Р.Б Опасности и штетности Идентификација на опасности и штетности Присутност на При Можна опасност/штет работна последиц ност активнос а т, процес ДА НЕ 1 14 2 3 4 5 6 работното место и начинот на работа Чл. 9 точка 3 опасности кои се јавуваат со користење на електрична енергија Опасност од директен допир со делови на електрична инсталација и 15 опрема под напон Опасност од индиректен допир со 16 делови на електрична инсталација и опрема под напон Опасност од топлотното дејство кое го создаваат електрична опрема и 17 инсталациите(прегрејување, пожар,експлозија, искрење и др.) Опасности од удар на гром и 18 последици од атмосферско празнење; Опасност од штетното влијание на 19 електростатичен електрицитет Други опасности кои можат да се појават со користењето на 20 електричната енергија. Чл. 9 точка 4 Штетности кои настануваат или се јавуваат во текот на работниот процес ХЕМИСКИ ШТЕТНОСТИ Прашина,течности,гасови и чад (вдишување, гушење, навлегување 21 во телото преку кожата, изгореници,труење Присутност на лесно нагризувачки 22 материи; 23 Реактивни/непостојани материи; ФИЗИЧКИ ШТЕТНОСТИ 24 Бучава 25 Механички вибрации; 26 Зголемен атмосферски притисок; 55 Р.Б 1 27 Опасности и штетности 2 Намален атмосферски притисок; Штетни влијанија на зрачења Јонизирачко зрачење, Нејонизирачко зрачење, 28 Топлинско зрачење Ласерско зрачење Ултразвучно зрачење Штетни влијанија на микроклиматските фактори во работна средина 29 Висока температура, Ниска температура, Влажност, Брзина на струење навоздухот 30 Несоодветна недоволна осветленост Штетни атмосферски влијанија 31 (работа на отворено); Работа во близина на вода или под 32 површината на водата Употреба на запаливи и експлозивни 33 материи Штетно влијание на осветленоста Блештење Преголема осветленост 34 Недоволна осветленост БИОЛОШКИ ШТЕТНОСТИ 35 Изложеност на инфективни агенси 36 Микроорганизми 37 Алергени 38 Работа со животни Штетности кои настануваат со користење на опасни материи во Производство 39 Транспорт Ракување Идентификација на опасности и штетности Присутност на При Можна опасност/штет работна последиц ност активнос а т, процес ДА НЕ 3 4 5 6 56 Р.Б Опасности и штетности 1 2 Идентификација на опасности и штетности Присутност на При Можна опасност/штет работна последиц ност активнос а т, процес ДА НЕ 3 4 5 6 Пакување Складирање Други штетности кои се јавуваат во работниот процес, можат да бидат 40 причина за повреда на работа, професионалното заболување или болест во врска со работа. Чл. 9 точка 5 Опасности кои произлегуваат од психички и психофизички напори кои се врзуваат за работното место и работите кои вработените ги обавуваат. Напори или телесни напрегања (рачно пренесување товар, туркање или влечење товар, различни 41 долготрајни зголемени телесни активности и сл); Нефизиолошка положба на телото 42 (долготрајно стоење, седење, клечење и сл); 43 Неповолни ергономски фактори; Напрегања при обавување на одредени работи кои предизвикуваат 44 психолошки оптоварување (стрес, монотонија и сл.) Стрес на работно место Одговорност во прием и пренос на информации, Користење на соодветни знаења и способности, Одговорност во правилата на однесувањето, интензитет на 45 работа, просторна условеност на работното место, конфликтни ситуации, Работа со странки, Работа со пари, Одговорност во раководење, 57 Р.Б Опасности и штетности Идентификација на опасности и штетности Присутност на При Можна опасност/штет работна последиц ност активнос а т, процес ДА НЕ 1 2 3 4 5 Потреба за донесување на одлуки и сл. Чл. 9 точка 6 Штетности кои настануваат или се јавуваат во текот на работниот процес 46 Работа подолга од полното работно време 47 Прекувремена работа 48 Работа во смени 49 Ноќна работа 50 Готовност во случај на интервенции. Чл. 9 точка 7 Останати штетности 51 Штетности кои предизвикуваат други лица 52 Насилство на работа при работа на шалтер 53 Работа на обезбедување 54 Работа на ревизори инспекции 55 Полиција 56 Здравствени работници 57 Други 6 Затоа се идентификуваат потенцијани опасности и штетности. Безбедноста и здравјето на работното место се менува според три основни категории, кои ги анализира KINNEY методологијата како што е прикажано во формулата: ( Р)=(П)x(В)x(З ) (1) Р - ниво на ризик, П - последица од повредата или заболувањето, 58 В - веројатност на појавување на штетност и опасност, З - зачестеност (време на изложување на опасноста /штетноста). Вреднувањето на фактори кои влијаат на нивото на ризикот е извршено според следните табели: Табела 5.2.2. Последици Table 5.2.2. Consequences 1 Болест или повреда, која бара исклучиво прва помош и ниеден друг третман 2 3 6 Значителни повреди, кои бараат третман од страна на лекар Сериозни повреди, кои предизвикуваат инвалидност или сериозни повреди со изгубени работни денови и хоспитализација Многу сериозни повреди, поединечна несреќа со смртен исход 10 Катастрофални повреди, повеќекратен смртен исход Табела 5.2.3. Веројатност Table 5.2.3. Probality 0.1 Одвај поимливо 0.2 Практично неверојатно 0.5 Постои но само веројатно 1 Мала веројатност но можна во одредени случаи 3 Малку можна 6 Сосема можна 10 Предвидливо очекувана Табела 5.2.4. Зачестеност Table 5.2.4. Frequency 1 Ретко (годишно) 2 Месечно 3 Неделно 6 Дневно 10 Очекувано да се случи континуирано 59 Табела 5.2.5. Ниво на ризик според KINNEY методологија Table 5.2.5. Risk level according to KINNEY risk assessment methodology Класификац Вкупна ија Потребна акција / дополнителни активности оценка На ризикот Прифатлив (Р) < 20 Не се бара никаква акција. (I) Нема потреба за дополнителни активности при управување со операцијата. Може да се разгледа 20> економско поисплатливо решение или унапредувања без Мал (II) (Р)<70 дополнителни вложувања. Потребно е да се прати ситуацијата, како би имале информации за спроведување на пропишаните активности. Потребно е да се вложи напор како би се намалил ризикот, но трошоците на превенција мора да бидат внимателно планирани и ограничени доизвесно ниво. Потребно е да се дефинира рок за спроведување на 70> унапредувањето. Кај оние активности каде може да Умерен (III) (Р)<200 настанат исклучително опасни последици, потребно е дополнително да се провери веројатноста на појава на таква активност како би се дефинирало потребното ниво на активности за намалување на ризикот. He смее да се започне со дадената активност додека нивото на ризик не биде намален. Може да бидат 200> потребни дополнителни средства како би се намалил Висок (IV) (Р)<400 ризикот. Ако ризикот се однесува на сите започнати активности,потребно е да се преземат итни акции на намалување на нивото на ризик. Активноста не смее да биде започната, ни продолжена, Екстремен се додека ризикот не се намали. Ако ни со вложување на (Р)>400 ризик (V) неограничени средства не е можно да се намали нивото на ризик, активноста мора да остане забранета. *Во колку ризикот не е усогласен со правната регулатива, ризикот е неприфатлив. 5.3 Примена на методологија за проценка на ризик (МАТРИЦА 5Х5) При примена на методологијата за проценка на ризик матрица (5х5) се разгледуваат пет фактори на степенот на веројатноста да настане повреда при работа или болест поврзана со работата и пет фактори на тежина на можните последици при повреда при работа или болест поврзана со работата. 60 Во табелата се прикажани факторите на веројатноста за настанување на повреда при работа која може да се движи од многу мала, односно незначителна веројатност до екстремно голема веројатност. Постапката за изведување на проценка на ризик со оваа методологија е во согласност со стандардите на OHSAS 18001. Табела 5.3.1. Постапка за проценка на ризик Table 5.3.1. Risk assessment procedure (В)ВЕРОЈАТНОСТ ЗА НАСТАНУВАЊЕ НА ПОВРЕДАТА/ЗАБОЛУВАЊЕТО Матрица 5х5 Многу мала Мала Умерена голема 1 2 3 (Т)ТЕЖИНА НА ПОСЛЕДИЦИТЕ Многу лесна Лесна Занемарли Занемарлив 1 в ризик ризик Р=2 Р=1 Занемарли 2 в ризик Р=2 Средно тешка 3 Многу мал ризик Р=3 Тешка 4 Многу мал ризик Р=4 Многу тешка 5 Мал ризик Р=5 Голема Многу голем а 4 5 Мал Многу мал ризик ризик Р=4 Р=5 Умере Умерен Многу мал Мал ризик н ризик ризик Р=4 Р=6 ризик Р=8 Р=10 Умерен Голем Мал ризик Умерен ризик ризик ризик Р=6 R=9 Р=12 Р=15 Многу Умерен Умерен ризик Голем ризик голем ризик Р=12 Р=16 ризик Р=8 Р=20 Многу Умерен Голем ризик Многу голем голем ризик Р=15 ризик Р=20 ризик Р=10 Р=25 НИВО НА РИЗИК Р=ВхТ Многу мал ризик Р=3 (В)ВЕРОЈАТНОСТ ЗА НАСТАНУВАЊЕ НА ПОВРЕДАТА/ЗАБОЛУВАЊЕТО Многу мала Мала 1 Екстремно ретко се случува 2 Ретко се случува Умерена голема 3 Се случува Голема 4 Често се случува Многу голема 5 Изразито често се случува 61 Табела 5.3.2. Тежина на последиците Table 5.3.2. The severity of the consequences Мали гребаници, исекувања, убоди Многу 1 Повреда со мала контузија, лесни лесна нагмечувања и отоци. Работна способност сочувана. Потребна само прва помош. Привремено оштетувње на здравјето и анатомскиот или функционален интегритет без опасност по живот. Краткотрајно лечење со неспособност за работа до 15 дена. Раздерување, комоција, нагмечување, оток, крвен подлив, поголеми исекувања, Повреда убоди, гризнување, површински изгореници и смрзнатини од 1 и 2 Лесна 2 степен, напрснатини на коски без дислокација, крварења, шинувања. Лесни акутни труења, алергии, Болест настинки, компликации од нејонизирачко зрачење. Поголеми рани, убоди, раздерувања, Минливо потешко оштетување на Повреда нагмечувања, исчашувања, убоди. здравјето и анатомскиот Лесни скршеници и фрактури. Средн 3 о тешка Повреда Тешка 4 Болест Многу 5 тешка или функционален интегритет. Потенцијална опасност по живот. Лечење со неспособност за работа 16-40 дена. Тешко или трајно Тешки повреди на глава и рбет, оштетување на повеќекратни скршеници, повреди анатомскиот и на внатрешни органи, ампутации, функционален струен удар, удар од гром. интегритет. Реална опасност по Труења, инфекции и болести опасни живот. Долготрајна до трајна по живот. неспособност за работа повеќе од 40 дена. Трајно оштетување на Многу тешка, колективна, смртен анатомскиот и исход. функционален интегритет. Смртна болест. Можен смртен исход. Акутни труења со оштетување на органи. Болест Болести кои ја ограничуваат работната способност. Повреда Болест 62 Табела 5.3.3.Чек листа на опасности при работа според методологија(5х5) Table 5.3.3. Check list of workplace hazards according to methodology (5x5) Бр. ОПАСНОСТ 01 Механички опасности при употреба на опремата за работа Недоволна безбедност поради вртливи или подвижни делови на 01-01 средства идвижење опрема за наработа. делови или материјали кои можат да нанесат 01-02 Слободно повреда на транспорт вработениот. и движење на работните машини или возила, 01-03 Внатрешен како и поместувања на одредена опрема за работа. 01-04 Користење на опасни средства за работа, кои можат да предизвикаат Неможностили илипожар. ограниченост за навремено напуштање на работното 01-05 експлозии место, изложеност на затворање, механички удар, поклопување и сл. 01-06 Други фактори кои можат да се појават како механички извори на опасности. 02 02-01 02-02 02-03 02-04 02-05 02-06 02-07 02-08 Опасности кои се јавуваат во врска со карактеристиките на работното место Опасни површини (подови и сите видови на нагазни површини, површини со кои работникот доаѓа во контакт, а со остри ивици - рабови, Работа на височина на длабочина, согласно прописите за шилци, груби површини, или испакнати делови и сл.). безбедност и здравје при работа . Работа во тесен, ограничен или опасен простор (помеѓу два или повеќе фиксирани делови, помеѓу подвижни делови или возила, работа во затворен простор, кој е недоволно осветлен, проветрен и сл. ). Можност за лизгање или сопнување (влажни или лизгави површини, препреки). Физичка нестабилност на работното место. Можни последици или пречки поради задолжителна употреба на средствата или опремата за лична заштита при работа. Влијанијата поради обавување на работниот процес со примена на несоодветни или неприлагодени методи за работа. Други опасности кои можат да се јават во врска со карактеристиките на работното место и начинот на работата. 03 Опасности поради користење на електрична енергија 03-01 Опасност од директен допир со делови од електрични инсталации и опрема под однапон. индиректен допир со делови од електрични инсталации и 03-02 Опасност опрема под Опасност однапон. топлотни дејство кое го создават електричната опрема и 03-03 инсталации (прегревање, пожар, експлозија, електричен лак или искрење и сл.). 03-04 Опасност од удар на гром и последици од атмосферски празнења. 03-05 Опасност од штетно влијание на електростатичен електрицитет. 03-06 Други опасности кои можат да се појават во врска со користење на електрична енергија. 63 Табела 5.3.4. Чек листа на штетности при работа според методологија (5х5) Table 5.3.4. Check the list of work hazard according to the methodology (5x5) Бр. ШТЕТНОСТ 04 04-01 04-02 04-03 04-04 Штетности кои настануваат или се јавуваат во текот на работниот процес Хемиски штетности, прашина, течности, гасови и чад. Хемиски штетности, присутност на лесно нагризувачки материи. Физички штетности, бучава. Физички штетности, механички вибрации. 04-05 04-06 04-07 04-08 04-09 04-10 04-11 04-12 04-13 04-14 Физички штетности, зголемен или намален атмосверски притисок. Физички штетности,јонизирачко зрачење. Физички штетности, нејонизирачко зрачење. Физички штетности,топлинско зрачење. Физички штетности,микроклима (температура, влажност и струење на воздух). Физички штетности, несоодветна-недоволна осветленост. Физички штетности, штетни атмосверски влијанија (работа на отворено). Физички штетности, работа во близина на вода или под вода. Физички штетности, употреба на запаливи и експлозивни материи. Биолошки штетности (инфекција, изложеност на микро организми и алергенти). Штетности, што настануваат при употреба на опасни материи во производство, транспорт, пакување, складирање или уништување. Други штетности кои се појавуваат во текот на работниот процес, кои можат да бидат причина за повредување на вработениот, професионални болести или болести поврзани со работата. 04-15 04-16 05 05-01 Штетности предизвикани од психолошки и психо-физиолошки напор Напори или телесни напрегања (рачно пренесување на товар, туркање или 05-02 05-03 05-04 влечење товари, разни долготрајни зголемени физички активности). Нефизиолошка положба на телото (долготрајно стоење, седење, чучење). Неповолни ергономски фактори. Напори во извршување на одредени задачи кои предизвикуваат психолошки Одговорност на примање и пренесување информации, со користење на напрегања (стрес, монотонија). 05-05 соодветни знаења и вештини, одговорност во правилата на однесување, одговорноста за брзите промени во работните процедури, интензитетот на 06 06-01 06-02 06-03 07-04 08-05 07 07-01 работата, просторна зависност од работното место, конфликтни ситуации, Штетности поврзани со организација на работа работа странки и пари, немање мотивација за работа, одговорност во Работа со повеќе од полното работнона време (прекувремена работа). раководењето. Работа во смени, во недела и празници. Скратено работно време. Работа во текот на ноќта. Приправност за интервенција и слично. Други штетности кои се појавуваат на работно место Штетности предизвикани од други лица (насилство при работа на шалтер, обезбедување, работа на ревизори, инспекции, полиција, здравствени раб. 64 Табела 5.3.5. Ниво на ризик според методологија на ризик матрица (5х5) Table 5.3.5. Risk level according to the risk matrix methodology (5x5) КВАЛИФИКАЦИЈА НА РИЗИКОТ НИВО НА РИЗИК (Р) ЗАНЕМАРЛИВ 1, 2 МНОГУ МАЛ 3, 4 МАЛ 5, 6 УМЕРЕН 8, 9, 10, 12 ГОЛЕМ 15, 16 МНОГУ ГОЛЕМ 20, 25 ПОТРЕБА ОД МЕРКИ Прифатлив ризик. Нема потеба од превземање на дополнителни мерки. Потребно е да се следи и одржува нивото на постоечките мерки постојано. Прифатлив ризик. Потребно е да се следи и одржува нивото на постоечките мерки постојано. Доколку постои можност истите да се подобрат на неодредено време. Прифатлив ризик. Потребно е да се следи и одржува нивото на постоечките мерки постојано и да се планираат мерки на одредено време. Прифатлив ризик-гранична вредност. Потребно е да се планираат мерки на одредено време и периодично. Доколку и покрај преземање на потребните мерки постојат околности (индикации) кои можат да ја загрозат безбедноста и здравјето на вработените, тогаш работното место се проценува како работно место со зголемен ризик (прифатлив ризик) и во тој случај потребно е превземање на мерки веднаш, во пократок рок, на одредено време и периодично. Неприфатлив ризик . Работно место со зголемен ризик. Не смее да се започне со работа доколку нивото на ризик не биде намалено. Ако ризикот се однесува на веќе започната работа, потребна е превземање на итна акција во смисла на смалување на нивото на ризик. Неприфатлив ризик. Работно место со зголемен ризик. Работата на вакво работно место не смее да биде започната или продолжена, се додека не се постигне намалување на нивото на ризик. Ако и преку неограничени вложувања не е можно да се намали нивото на ризикот, работата ке остане забранета. 65 Оваа методологија за проценка на ризик се користи при одредување на нивото на ризик во повеќе индустрии, бидејќи дава точни резултати во одердување на ниво на ризикот, недостатоци на оваа методологија се оценување само во однос на два фактори, веројатност на случување на повредата при работа и тежината на последицата која може да се јави при повреда при работа или заболување поврзано со работата. 5.4 Примена на (PILZ) методологија за проценка на ризик Според PILZ методологијата за проценка на ризик, истиот се пресметува на следниов начин: Р=ВxЗxПxБ (2) Веројатност на повредување, заболување (В), Зачестеност на изложеноста на опасности и штетности (З), Последица од можните повреди и заболувања (П) Број на лица кои се изложени на опасности и штетности (Б). За дефинирање на фактор ризикот(В) Веројатност на повредување, заболување во тек на настанување на несаканата случка се користи скала од осум нивоа на рангирање прикажан во табела 5.4.1 Дефинирање на фактор ризикот (З)–Зачестеност и време на изложеност на опасности и штетности прикажано е на скала од шест нивоа на рангирање прикажан во табела 5.4.1 во продолжение Табела 5.4.1. Веројатност на повредување, заболување Table 5.4.1 Probability of injury, illness 66 ранг вредност 1 0,033 Квалитетен опис на веројатноста Скоро невозможно – можно само под екстремни околности 2 1,0 Многу малку веројатно – но сепак можно 3 1,5 Малку веројатно – но може да се случи 4 2,0 Може да се случи, но е невообичаено 5 5,0 Постои шанса да се случи - 50% е можно 6 8,0 Веројатно – не е изненадување 7 10,0 Веројатно – потребно е да се очекува дека ќе се случи 8 15,0 Извесно – сигурно ќе се случи Табела 5.4.2. Зачестеност на изложеноста на опасности и штетности Table 5.4.2. Frequency of exposure on hazards ранг вредност Квалитетен опис на зачестеноста 1 0,5 Годишно 2 1,0 Месечно 3 1,5 Неделно 4 2,5 Дневно 5 4,0 Часовно/секој час 6 5,0 Константно Дефинирање на фактор ризикот П -Последица од можните повреди и 67 заболувања на скала од седум нивоа на рангирање прикажано е во табела 5.4.3 во продолжение на текстот. ранг вредност Квалитетен опис на последиците 1 0,1 Огреботини, нагмечувања, модрици итн. 2 0,5 Посекотина, опекотини, благи пропратни ефекти. 3 2,0 Кршење на помали коски, полесни заболувања тешки заболувања (привремено) 4 4,0 Кршење на главни коски, (привремено) 5 6,0 Губење на очи, сетило за слух, екстремитети, трајни заболувања 6 10,0 Губење на видот, повеќе екстремитети, тешки трајни заболувања 7 15,0 Фатални повреди – смртен исход Дефинирање на фактор ризикот Б - Број на лица кои се изложени на опасности и штетности на скала од пет нивоа на рангирање прикажано е во табела 5.4.4 во продолжение на текстот. Број на лица кои се изложени на опасности и штетности (Б) ранг вредност Квалитетен опис на број на лица кои се изложени на опасности и штетности 1 1,0 1 – 2 лица 2 2,0 3 – 7 лица 3 4,0 8 – 15 лица 4 8,0 16 – 50 лица 5 12,0 Преку 50 лица За дефинирање на нивото на ризикот(Р) се користи скала од пет нивоа на рангирање прикажано во табела 5.4.5 во продолжение на текстот. 68 ранг вредност Квалитетен опис на нивото на ризик 1 0-5 Занемарлив ризик – не се бараат Работно место не активности за намалување на ризик 2 6 - 50 е со зголемен Мал ризик – ризик постои и можат ризик да се дефинираат мерки за заштита 3 51 - 250 Умерен ризик – ризик постои и потребно е да се дефинираат мерки за негово намалување 4 251 - 500 Висок ризик – значаен ризик, Работно место со задолжително е дефинирање на зголемен ризик мерки за намалување на ризик Преку 500 5 Неприфатлив ризик – забранета работа со ваков ризик Користење на четвородимензионален систем на оцена на ризикот е прикажано во табела 5.4.6 во продолжение на текстот. Вредност/процена Број на изложени лица 2 7 15 50 51 Веројатност 5 5 5 5 5 Зачестеност 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 Тежина 15 15 15 15 15 За: број изложени 1 2 4 8 12 37.5 75 150 300 450 умерен висок висок висок висок лица Ниво на ризик Табела 5.4.7 Идентификација на опасности и штетности (PILZ) методологија Table 5.4.7 Hazard identification and Hazards (PILZ) methodology 69 Ред.бр. Идентификувани опасности/штетности Работна околина 1 Опасност од вртливи и подвижни делови 2 Опасност од слободно движење на материјали и делови 3 Внатрешен транспорт 4 Движење на работни машини и опрема 5 Користење на опасни средства кои можат да предизвикаат експлозии или пожар 6 Неможност или ограниченост за навремено напуштање на работното место (механички удар, затворање, поклопување) 7 Опасни површини (подови, нерамни површини, остри рабови, шилци, испакнати делови) 8 Работа на височина или во длабочина согласно прописите за БЗР 9 Влијанија поради несоодветна примена и употреба на средствата и опремата за работа 10 Работа во тесен или опасен простор, затворен простор, недоволно осветлен или проветрен 11 Можност за лизгање и сопнување (влажни или лизгави површини) 12 Можни последици или пречки поради задолжителното користење на личната заштитна опрема 13 Опасност од директен допир со електрична енергија 14 Опасност од индиректен допир со електрична енергија 15 Опасност од топлотното дејство кое го создава опремата и средствата за работа 16 Опасност од удар на гром и последици од електрични празнења 17 Хемиски штетности (прашина, гасови, чад) 18 Присуство на лесно нагризувачки материи 19 Физички штетности (бучава) 20 Механички вибраци 21 Штетни влијанија на микроклиматските фактори (висока или ниска температура, влажност, струење на воздухот) 22 Штетни атмосферски влијанија (работа на отворено) 23 Напори или телесни напрегања (пренесување на товар, зголемен физички напор) 24 Нефизиолошка положба на телото (долготрајно стоење, седење, клечење) 25 Психолошки оптоварувања (стрес, монотонија) 26 Одговорност, користење на соодветни вешитни и знаења 27 Работа во смени, ноќна работа) да не * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * 70 6. Проценка на ризик на работно место – оператор на машина за длабинско и јамско геолошко истражно дупчење по методологија (KINNEY) Во наредниот текст се прикажани чекорите за изработка на проценка на ризик според горе наведената методологија и тоа работни задачи на операторот, лична заштитна опрема и опремата за работа. Чекор 1 Опрема за работа: Гарнитура за дупчење, либела, инклинометар, инструмент за мерење survey (Reflex Z - trac, Gyro, Deviflex), сонда замерење survey, пумпа за нафта, електромотор со сајла на барабан, , цевки со различен дијаметар, круни за дупчење, полимер (течност против обрушување), фаќач за јадро, спојка за цевки, компресор, агрегат, апарат за заварување, брусалка, дупчалка, рачен алат, садови за вода, масло, пп апарат, кутија за прва помош, безбедносна трака, знаци за забрана, задолжителни и знаци за предупредување. Чекор 2 Опис на работниот процес: 1. Одредување и проверка на локација за дупчење 2. Поставување и работа со машини што дупчат на отворени копови и во ридарски простории 3. При транспорт од една до друга локација да се внимава на опремата за работа да не дојде до нејзино оштетување 4. Сечење вметнување и инсталирање дрвени или челични потпори, столбови, сводови за потпирање во рударските простории 5. Подградување на нестабилни раслоени делови 6. Ракување и надгледување на гарнитури за континуирано дупчење 7. Следење на пропишаните процедури за употреба на гарнитурите и запазување на безбедносните мерки при работа 8. Водење евиденција на видот и количината на материјалот 9. Собирање на примероците во кутии 71 10. Одржување и поправка на опремата за работа 11. Вршење на подготвително завршни работи во секоја фаза на технолошкиот процес 12. Ракување со постројки за дупчење, уреди, опрема и алат 13. Ракување со постројки за опремување, испитување и одржување на опремата за дупчење 14. Ракување со постројки, уреди, опрема и алати за специфични потфати во местата за дупчење, отстранување хаварии во дупките 15. Затварање и пломбирање на старите дупки кои не се во употреба 16. Чистење и тековно одржување на опремата, уредите и алатот со кои се ракува 17. Надзор на соработниците Чекор 3 Препорачана (Лична заштитна опрема) За работното место Оператор на машина за длабинско и јамско геолошко истражно дупчење предвидена е следнава лична заштитна опрема. Работно време Полно Неполн Скратен о о 8 часа / Одмори Во тек на работа 30 минути / Прекувреме на работа По потреба Дневни Прераспредел ба на работно време / Ноќна работа Работа во смена √ √ Во тек на недела Годишни Два дена Согласно законската регулатива и работното искуство После работно време Општи барања на работното место Временско ангажирање според местото на активност Во работни простории Работа на отворено Извршување на задачите Работи сам Со други Канцеларија Деловни и заеднички простории Круг на деловен простор Теренска работа √ √ √ 72 Во присуство на други Раководи со вработени Оспособување Стручно √ Лекарски прегледи Претходни За безбедна работа √ Периодични НЕ За заштита од пожари √ По налог на специјалист по медицина на трудот НЕ ДА √ За Прва помош √ Систематски ДА НЕ ДА НЕ ДА √ √ √ Забелешка: Согласно законската регулатива , лекарските прегледи се извршуваат на секои 24 месеци. Повреди при работа, професионални болести и боледувања Повреди при работа Професионални болести Боледување ДА НЕ ДА НЕ ДА НЕ √ √ √ Работни упатства за безбедна работа Р. Б 1. 2. 3. Назив на Упатството Средство за работа ДА Упатство за ракување со ППА Упатство за безбедна работа од лизгање, паѓање Упатство за ракување со возило ППА √ Движење √ Возило √ НЕ 73 Табела 6.1 Испитување на постоечката состојба на безбедност и здравје при работа Тable 6.1 Examination of the existing state of safety and health at work Реден Работна Се однесува на Состојба број средина Длабинско Микроклиматски услови, Има одстапувања 1 Истражно физички и хемиски за влага, брзина на дупечње штетности, Лаб. извештај воздушна струја, К2MG Консалтинг осветленост, Инжинеринг Штип бучава и прашина Јамско Микроклиматски услови, Има одстапувања 2 истражно физички и хемиски за влага, брзина на дупчење штетности, Лаб. извештај воздушна струја, К2MG Консалтинг осветленост, Инжинеринг Штип бучава и прашина Важи до Согласно постојните законски и подзаконски акти Согласно постојните законски и подзаконски акти Табела 6.2 Лична заштитна опрема Table 6.2 Personal protective equipment Ред. Средство/ Распределба Рок на Контрола на Податоци Упаство за бр Опремаи траење исправноста за безбедна Назив-цел набавка (месеци) (време, употреба и работа и место) одржување одржување 1 Одело 6 ДА 2 Зимско одело 24 ДА 3 Кожни 1 ракавици Раководител Сертификат на служба за од самата ДА 4 Чизми Соглассно 4 заштита при фирма која ДА 5 Шлем норматив за 36 работа што ги ДА 6 Рудничка користење на По снадбува со ДА лампа лична заштита потреба 7 Респиратори и опрема и 12 ДА 8 Филтри за средства По ДА респират. 9 Маски за една ЛЗО потреба Секој ден ДА употр. 10 Антифони 1 ДА 11 Кабаница 12 ДА 12 Престилка 12 ДА 74 Табела 6.3 Упатства за безбедна работа Table 6.3 Guidelines for safe operation Реден Упаства за безбедна работа број 1 Упатство за техничко технолошкиот процес 2 Колективен договор за остварување на правата и положбата на вработените во Генезис и Тораница 3 Правилник за безбедност при работа 4 Упатство за основни правила за сигурна работа 5 Упатство за движење во јамските простории на Тораница 6 План за заштита од пожари во јамата Тораница 7 План на движење на вработените до работните места во рудникот Тораница 8 Упатство за постапување при повреда на работа 9 Упатство за прва помош 10 Упатство при настанување на хаварии 11 Упатство за постапување при лавина од снег 12 План за заштита и спасување на луѓето и материјалните добра од временски непогоди во рудникот Тораница 13 Упатство за апарат за вештачко дишење ГС-8М 14 Упатство за употреба и чување на самоспасител М-67 15 Упатство и план за безбедност и спасување 16 Упатство за евиденција на сите лица кои влегуваат во јама и излегуваат надвор од јамите на Тораница и кои се на терен на месноста Плавица при геолошко истражно дупчење 17 Упатство за работа на откопите со подетажна откопна метода со зарушување на кровината 18 Правилник за примања, складирање, издавање, употреба и превоз на експлозивни средства во Рудник Тораница 19 Упатство за ракување со дизел утоварувачи, машини за DD и RC дупчења и јамски камиони 75 Табела 6.4 Чек листа на опасности и штетности Table 6.4 Checklist for hazard and hazards Идентификација на опасности и штетности Р.Б . Опасности и штетности Присутнос т на опасност/ штетност ДА При работна активност, процес НЕ 1 2 3 4 5 Чл. 9 точка 1 Механички опасности кои се појавуваат со користење на опрема за работа 1 Недоволна безбедност поради вртливи или подвижни делови √ Непосредна близина до машина за дупчење 2 Слободно движење на деловите или материјалите кои можат да нанесат повреда на вработениот √ Непосредна близина до машина за дупчење 3 Внатрешен транспорт и движење на работни машини или возила, како и поместување на опрема за работа √ Транспорт и управување со машината од една до друга локација 4 Користење на опасни средства за работа кои можат да предизвикаат експлозии или пожар √ Користење на агрегат и друга опрема и средства со која располага самата машина 5 Неможност или ограниченост за навремено преместување од работното место, изложеност на затворање, механички удар 6 Други фактори како механички извори на опасности Работни активности во рударски простории √ √ Можна последица Сообраќајна незгода 6 Нагмечувања, посекотини, исчашување, шинување Нагмечувања, посекотини, исчашување, шинување Нагмечувања, посекотини, исчашување, шинување Струен удар, изгореници по телото Нагмечувања, посекотини, исчашување, шинување Нагмечувања, преломи на 76 Идентификација на опасности и штетности Р.Б . 1 Опасности и штетности 2 Присутнос т на опасност/ штетност ДА НЕ 3 4 При работна активност, процес Можна последица 5 6 коски Чл. 9 точка 2 Опасности кои се јавуваат во врска со карактеристиките на работното место Опасни површини подови, површини со остри 7 √ Движење по нерамен терен рабови, шилци, испакнати делови и сл. 8 9 10 11 Работа на височина или длабочина, согласно прописи за безбедност и здравје при работа Работа во тесен, ограничен или опасен простор, помеѓу два или повеќе фиксирани делови, помеѓу подвижни делови или возила, работа во затворен простор кој е недоволно осветлен или проветрен и сл. Можност за лизгање или сопнување (влажни или лизгави површини) Физичка нестабилност на работното место √ Јамско дупчење Исчашување, шинување Повреди на различни делови од телото √ Работа на терен Исчашување, шинување, посекотини √ При вршење работни активности на терен Исчашување, шинување При вршење на работни активности, кога се користи несоодветна лична заштитна опрема При вршење работна активност кога не се почитуваат правилата и прописите за работа Теренска работа Болки кај различни делови од телото Повреди на различни делови од телото Болки во √ 12 Можни последици или пречки поради задолжителната употреба на средствата или опремата за лична заштита при работа √ 13 Влијанија поради обавување на раб.процес со примена на несоодветни или неприлагодени методи на работа √ 14 Други опасности кои може да се јават во врска √ 77 Идентификација на опасности и штетности Р.Б . 1 Опасности и штетности 2 со карактеристики на работното место и начинот на работа Присутнос т на опасност/ штетност ДА НЕ 3 4 При работна активност, процес Можна последица 5 6 грбот, екстремитетит е замор Чл. 9 точка 3 Опасности кои се појавуваат со користење на електрична енергија 15 Опасност од директен допир со делови на електрична инсталација и опрема под напон 16 Опасност од индиректен допир со делови на електрична инсталација и опрема под напон 17 Опасност од топлотното дејство кое го создава електрична опрема пожар, експлозија, искрење и др 18 Опасности од удар на гром и атмосферско празнење 19 Опасност од штетното влијание на √ Работа со електрична опрема и алат √ Работа со електрична опрема и алат Користење на електрични уреди и опрема за работа √ Работни активности на отворено √ Изгореници од понизок и повисок степен, можен смртен исход. Изгореници од понизок и повисок степен, можен смртен исход. Изгореници од понизок и повисок степен Изгореници, смртен исход од удар на гром √ 78 Идентификација на опасности и штетности Р.Б . Опасности и штетности Присутнос т на опасност/ штетност ДА При работна активност, процес НЕ 1 2 3 4 5 електростатичен електрицитет Други опасности кои можат да се појават во 20 √ врска со користењето на електричната енергија Чл. 9 точка 4 Штетности кои настануваат или се јавуваат во текот на работниот процес ХЕМИСКИ ШТЕТНОСТИ 21 22 23 Прашина, течности, гасови и чад, вдишување, гушење, навлегување во телото преку кожата, изгореници, труење Присутност на лесно нагризувачки материи Реактивни/непостојани материи ФИЗИЧКИ ШТЕТНОСТИ 24 Бучава √ √ √ √ Можна последица При вршење работни активности на терен и во рударски простории Користење на хемикалии и киселини Користење на хемикалии и киселини Вршење работни 6 Солзење на очите, кашлање, иритација на очи и дишни органи Солзење на очите, кашлање, иритација на очи и дишни органи Солзење на очите, кашлање, иритација на очи и дишни органи Нервоза, 79 Идентификација на опасности и штетности Р.Б . Опасности и штетности 1 25 26 27 Присутнос т на опасност/ штетност ДА НЕ 3 4 2 Механички вибрации Зголемен атмосферски притисок Намален атмосферски притисок √ Можна последица 5 активности во непосредна близина на машина за дупчење 6 деконцентрац ија оштетување на слухот Управување со машината √ √ Штетни влијанија на зрачења √ Јонизирачко зрачење Вршење работни активности во близина кога се работи со апарат за заварување Оштетување на кожа, очен замор Вршење работни активности во близина кога се работи со апарат за заварување Оштетување на кожа, очен замор √ 28 Нејонизирачко зрачење √ Топлинско зрачење Ласерско зрачење Ултразвучно зрачење 29 При работна активност, процес √ √ √ Штетни влијанија на микроклиматските фактори √ Висока температура √ Работни активности на Прегревање, терен иво рударски потење, простории дехидрирање, мрзнење Работни активности на Прегревање, 80 Идентификација на опасности и штетности Р.Б . Опасности и штетности 1 Присутнос т на опасност/ штетност ДА НЕ 3 4 2 При работна активност, процес терен и простории 30 31 32 Ниска температура √ Влажност √ Брзина на струење на воздухот √ Несоодветна-недоволна осветленост √ Употреба на запаливи и експлозивни материи 34 Штетно влијание на осветленоста Блештење 6 рударски потење, дехидрирање, Работни активности на Мрзнење терен и во рударски простории Работни активности на Дехидрирање терен и во рударски простории Работни активности на Настинки терен и во рударски простории Замор, Изведување работни поспаност, активности ноќе малаксаност Работни активности на Прегревање, терен мрзнење Штетни атмосферски влијанија √ (работа на отворено) Работа во близина на вода или под површината на вода 33 5 во Можна последица √ √ Користење на експлозив Изгореници од понизок и повисок степен √ √ 81 Идентификација на опасности и штетности Р.Б . 1 Опасности и штетности Присутнос т на опасност/ штетност ДА НЕ 2 Преголема осветленост 3 4 √ Недоволна осветленост √ БИОЛОШКИ ШТЕТНОСТИ 35 Изложеност на инфективни агенси 36 Микроорганизми 37 Алергени При работна активност, процес Можна последица 5 6 Изведување работни активности ноќе Замор, деконцентрац ија Убод од инсекти при изведување работни активности на терен Инфекции √ √ √ Работа со животни √ Штетности кои настануваат со користење на √ опасни материи во Производство √ √ 39 Транспорт Ракување √ Пакување √ Складирање √ Други штетности кои се јавуваат во текот на работата кои може да бидат причина за повреда 40 √ на работа, професионалното заболување или болест при работа Чл. 9 точка 5 Опасности кои произлегуваат од психички и психофизички напори кои се врзуваат за работното место и работите кои 41 Напори или телесни напрегања (рачно √ Секојдневни работни Физички 38 82 Идентификација на опасности и штетности Р.Б . 1 Опасности и штетности 2 пренесување товар,туркање или влечење товар, различни долготрајни зголемени телесни активности и сл) Присутнос т на опасност/ штетност ДА НЕ 3 4 При работна активност, процес Можна последица 5 активности 6 замор, повреди на тетиви, лигаменти, мускули Искривување на рбетниот столб Последици на коскено зглобниот систем 42 Нефизиолошка положба на телото (долготрајно стоење, седење, клечење и сл) √ Долготрајно стоење 43 Неповолни ергономски фактори √ Несоодветни и неприлагодени средства и работна опрема 44 Напрегања при одредени работи кои предизвикуваат психолошки оптоварување (стрес, монотонија и сл.) √ Секојдневни работни активности Стрес на работно место √ Исполнување на работни задачи Одговорност во прием и пренос на информации √ Користење на соодветни знаења и способности √ 45 Секојдневни работни активности Секојдневни работни активности Замор, стрес, нервоза Мозочен удар психолошки пореметуваа Нервоза, стрес Нервоза, стрес Одговорност во правилата на однесувањето, брзи измени на работите процедури, интензитет на работа, просторна условеностна работното 83 Идентификација на опасности и штетности Р.Б . 1 Опасности и штетности 2 место, конфликтни ситуации Работа со странки Работа со пари Одговорност во раководење Потреба за донесување на одлуки и сл. Присутнос т на опасност/ штетност ДА НЕ 3 4 При работна активност, процес Можна последица 5 6 √ √ Секојдневни работни активности √ Замор, нервоза, стрес Чл. 9 точка 6 Штетности врзани за организацијата на работата Замор, деконцентрац ија Замор, деконцентрац ија 46 Работа подолга од полното работно време √ Секојдневни работни активности 47 Прекувремена работа √ Секојдневни работни активностиа 48 Работа во смени √ Секојдневни работни активности Замор √ Секојдневни работни активности Замор, деконцентрац ија неефикасност 49 Ноќна работа 50 Готовност во случај на интервенции Чл. 9 точка 7 Останати штетности 51 Штетности кои предизвикуваат други лица 52 Насилство на работа при работа на шалтер √ √ √ 84 Идентификација на опасности и штетности Р.Б . 1 53 54 55 56 57 Опасности и штетности 2 Работа на обезбедување Работа на ревизори инспекции Полиција Здравствени работници Други Присутнос т на опасност/ штетност ДА НЕ 3 4 √ √ √ √ √ При работна активност, процес Можна последица 5 6 85 6.5 Одредување на ниво на ризик 6.5 Determining the level of risk Р.Б . 1 2 3 4 5 6 7 Р Класификаци (ризик) ја на ризикот (В) (Т) (З) Р=ВхТх З Механички опасности кои се појавуваат со користење на опрема за работа Недоволна безбедност поради Непосредна близина до 6 6 360 IV – Висок вртливи или подвижни делови машина за дупчење 10 Слободно движење на 360 IV – Висок деловите или материјалите кои Непосредна близина до 6 6 можат да нанесат повреда на машина за дупчење 10 вработениот Внатрешен транспорт и 360 IV – Висок движење на работни машини Транспорт и управување со или возила, како и машината од една до друга 6 6 10 поместување на опрема за локација работа Користење на опасни средства Користење на агрегат и друга 360 IV – Висок за работа кои можат да опрема и средства со која 6 6 10 предизвикаат експлозии или располага самата машина пожар Неможност или ограниченост 360 IV– Висок за навремено преместување Работни активности во од работното место, 6 6 10 рударски простории изложеност на затворање, механички удар Други фактори кои може да се Управување со 360 IV– Висок појават како механички извори 6 6 10 машината на опасности Опасности кои се јавуваат во врска со карактеристиките на работното место Опасни површини подови, површини со остри рабови, Движење по нерамен терен 6 3 6 108 III – Умерен шилци, испакнати делови и сл. Идентификувана опасност и штетност Работна активност/ процес 86 8 9 10 11 12 13 14 15 Работа на височина или длабочина, согласно прописи Работни активности на терен 6 3 6 108 за безбедност и здравје при и во рударски простории работа Работа во тесен, ограничен или опасен простор, помеѓу два или повеќе фиксирани делови, помеѓу подвижни Поставување на машината во 6 3 6 108 делови или возила, работа во тесен простор затворен простор кој е недоволно осветлен или проветрен и сл. Можност за лизгање или При вршење работни сопнување (влажни или активности на терен и во 6 3 6 108 лизгави површини) рударски простории Физичка нестабилност на Движење по нерамен терен 6 3 6 108 работното место Можни последици или пречки При вршење на работни поради задолжителната активности, кога се користи употреба на средствата или 6 3 6 108 несоодветна лична заштитна опремата за лична заштита опрема при работа Влијанија поради обавување При вршење работна на раб.процес со примена на активност кога не се несоодветни или 6 3 6 108 почитуваат правилата и неприлагодени методи на прописите за работа работа Други опасности кои може да се јават во врска со Теренска работа, 6 3 6 108 карактеристики на работното место и начинот на работа Опасности кои се појавуваат со користење на електрична енергија Опасност од директен допир Работа со електрична опрема 6 3 6 108 III – Умерен III – Умерен III – Умерен III – Умерен III – Умерен III – Умерен III – Умерен III – Умерен 87 со делови на електрична инсталација и опрема под напон 16 Опасност од индиректен допир со делови на електрична инсталација и опрема под напон 17 Опасност од топлотното дејство кое го создава електрична опрема пожар, експлозија, искрење и др и алат Работа со електрична опрема и алат Користење на електрични уреди и опрема за работа 6 3 6 108 III – Умерен 6 3 6 108 III – Умерен Опасности од удар на гром и Работни активности на 6 3 6 108 атмосферско празнење отворено Штетности кои настануваат или се јавуваат во текот на работниот процес ХЕМИСКИ ШТЕТНОСТИ Прашина, течности, гасови и При вршење работни чад, вдишување, гушење, 19 6 6 360 активности на терен и во навлегување во телото преку 10 рударски простории кожата, изгореници, труење 18 20 Присутност на лесно нагризувачки материи Користење на хемикалии и киселини 6 6 21 Реактивни/непостојани материи Користење на хемикалии и киселини 6 3 6 6 III – Умерен IV – Висок 360 IV – Висок 6 108 III – Умерен 3 6 108 III – Умерен 3 6 108 III – Умерен 10 ФИЗИЧКИ ШТЕТНОСТИ 22 Бучава 23 Штетни влијанија на зрачења (нејонизирачко зрачење) Вршење работни активности во непосредна близина на машина за дупчење Вршење работни активности во близина кога се работи со 88 24 Штетни влијанија на микроклиматските фактори 25 Висока температура 26 Ниска температура 27 Употреба на запаливи и експлозивни материи 28 Недоволна осветленост апарат за заварување При вршење работни активности на терен и во рударски простории При вршење работни активности на терен и во рударски простории При вршење работни активности на терен и во рударски простории 6 2 6 72 III – Умерен 6 2 6 72 III – Умерен 6 2 6 72 III – Умерен Користење на експлозив 6 3 6 108 III – Умерен Изведување активности ноќе 6 2 6 72 III – Умерен работни БИОЛОШКИ ШТЕТНОСТИ Убод од инсекти при 29 Алергени изведување работни 6 2 6 72 III – Умерен активности на терен Опасности кои произлегуваат од психички и психофизички напори кои се врзуваат за работното место Напори или телесни напрегања (рачно пренесување товар,туркање Секојдневни работни 30 6 3 6 108 III – Умерен или влечење товар, различни активности долготрајни зголемени телесни активности и сл) Нефизиолошка положба на 31 телото (долготрајно стоење, Долготрајно стоење 6 2 6 72 III – Умерен седење, клечење и сл) Несоодветни и Неповолни ергономски 32 неприлагодени средства и 6 2 6 72 III – Умерен фактори работна опрема Напрегања при одредени Секојдневни работни 33 работи кои предизвикуваат 6 2 6 72 III – Умерен активности психолошки оптоварување 89 (стрес, монотонија и сл.) 34 35 36 37 38 Стрес на работно место Исполнување на работни задачи 6 2 Одговорност во прием и пренос на информации Користење на соодветни знаења и способности Одговорност во правилата на однесувањето, брзи измени на Исполнување на работни работите процедури, 6 2 задачи интензитет на работа, просторна условеностна работното место, конфликтни ситуации, Потреба за донесување на одлуки и сл. Штетности врзани за организацијата на работата Работа подолга од полното Исполнување на работни 6 2 работно време задачи Исполнување на работни Прекувремена работа 3 3 задачи Исполнување на работни Работа во смени 3 3 задачи Исполнување на работни Ноќна работа 3 3 задачи 6 72 III – Умерен 6 72 III – Умерен 3 36 II – Мал 6 54 II – Мал 6 54 II – Мал 6 54 II – Мал 90 6.6. Мерки за отстранување, намалување или спречување на ризик 6.6. Measures for removing, reducing or preventing risk ОПАСНОСТ/ ШТЕТНОСТ РАБОТНА АКТИВНОСТ ПРОЦЕС 1.Недоволна безбедност поради вртливи или подвижни делови Непосредна близина до машина за дупчење 2.Слободно движење на деловите или материјалите кои можат да нанесат повреда на вработениот Непосредна близина до машина за дупчење 3.Внатрешен транспорт и движење на работни машини или возила, како и поместување на Транспорт и управување со машината од една до друга локација НИВО НА РИЗИК Умерен ризик Умерен ризик Умерен ризик ЗАКОНСКО БАРАЊЕ Закон за БЗР Периодично испитување на средства и опрема за работа согласно законски прописи Правилник за ЛЗО Правилник за БЗР за вадење на минерали со бушење Закон за БЗР Периодично испитување на средства и опрема за работа согласно законски прописи Правилник за ЛЗО Правилник за БЗР за вадење на минерали со бушење Закон за БЗР Почитување на правила за внатрешен сообраќај и транспорт. МЕРКИ ЗА СПРЕЧУВАЊЕ, НАМАЛУВАЊЕ ИЛИ КОНТРОЛА НА РИЗИКОТ Обука за БЗР. Почитување на упатства, знаци и предупредувања за безбедна работа. Користење на ЛЗО Обука за БЗР. Обележување и предупредувања за опасни зони Користење на ЛЗО Обука за БЗР. Обележување и предупредувања за опасни зони. Користење на звучна, светлосна и вербална сигнализација 91 ОПАСНОСТ/ ШТЕТНОСТ РАБОТНА АКТИВНОСТ ПРОЦЕС НИВО НА РИЗИК опрема за работа 4.Користење на опасни средства за работа кои можат да предизвикаат експлозии или пожар 5. Неможност или ограниченост за навремено преместување од работното место, изложеност на затворање, механички удар 6.Други фактори кои може да се појават како механички извори на опасности ЗАКОНСКО БАРАЊЕ Правилник за знаци за БЗР Правилник за ЛЗО Користење на агрегат и друга опрема и средства со која располага самата машина Работни активности во рударски простории Управување со машината МЕРКИ ЗА СПРЕЧУВАЊЕ, НАМАЛУВАЊЕ ИЛИ КОНТРОЛА НА РИЗИКОТ Користење на ЛЗО Умерен ризик Закон за БЗР Постапување по упатства, критериуми и процедури за работа со опасни средстава Обука за БЗР. Обезбедување на околината и работното место. Атестирање и технички преглед на опремата за работа периодично и по индикација. Умерен ризик Правилник за ЛЗО Правилник за БЗР за вадење на минерали со бушење Обука за БЗР. Почитување на упатства, знаци и предупредувања за безбедна работа. Користење на ЛЗО Умерен ризик Закон за БЗР Почитување на сообраќајни знаци, прописи и правила Обука за БЗР Задолжителен и превентивен преглед на техничката исправност на возилото, превентивно, периодично итн. 92 ОПАСНОСТ/ ШТЕТНОСТ 7.Опасни површини подови, површини со остри рабови, шилци, испакнати делови и сл. 8. Работа на височина или длабочина, согласно прописи за безбедност и здравје при работа 9.Работа во тесен, ограничен или опасен простор, помеѓу два или повеќе фиксирани делови, помеѓу подвижни делови или возила, работа во затворен простор кој е недоволно осветлен или проветрен и сл. РАБОТНА АКТИВНОСТ ПРОЦЕС НИВО НА РИЗИК Движење по нерамен терен Умерен ризик Работни активности на терен и во рударски простории Поставувањ е на машината во тесен простор Умерен ризик Умерен ризик ЗАКОНСКО БАРАЊЕ Закон за БЗР Правилник за ЛЗО Правилник за ЛЗО Правилник за БЗР за вадење на минерали со бушење Закон за БЗР МЕРКИ ЗА СПРЕЧУВАЊЕ, НАМАЛУВАЊЕ ИЛИ КОНТРОЛА НА РИЗИКОТ Обука за БЗР Користење на соодветни средства и опрема за ЛЗО. Соодветно обележување и одржување на патеките за движење и поставување на соодветни предупредувања и знаци. Обука за БЗР Почитување на упатства и предупредувања за безбедна работа на висина и во рударски простории Користење на соодветни средства и опрема за ЛЗО. Обука за БЗР Почитување на упатства, знаци и предупредувања за безбедна работа. Користење на соодветни средства и опрема за ЛЗО. 93 ОПАСНОСТ/ ШТЕТНОСТ 10.Можност за лизгање или сопнување (влажни или лизгави површини) 11.Физичка нестабилност на работното место 12.Можни последици или пречки поради задолжителната употреба на средствата или опремата за лична заштита при работа РАБОТНА АКТИВНОСТ ПРОЦЕС При вршење работни активности на терен и во рударски простории Движење по нерамен терен При вршење на работни активности, кога се користи несоодветна лична заштитна опрема При вршење 13.Влијанија работна поради обавување активност на раб.процес со кога не се примена на почитуваат несоодветни или правилата и неприлагодени прописите за методи на работа работа 14.Други Теренска опасности кои работа, НИВО НА РИЗИК Умерен ризик ЗАКОНСКО БАРАЊЕ МЕРКИ ЗА СПРЕЧУВАЊЕ, НАМАЛУВАЊЕ ИЛИ КОНТРОЛА НА РИЗИКОТ Закон за БЗР Правилник за знаци за БЗР Обука за БЗР Поставување на знак ( внимание лизгав под во просториите) Чистење на лед и снег пред влезови и патеки на движење во зимски услови Обука за БЗР Почитување на упатства, знаци и предупредувања за безбедна работа. Користење на соодветни средства и опрема за ЛЗО. Умерен ризик Закон за БЗР Мал ризик Закон за БЗР Правилник за ЛЗО Обука за БЗР Упатство за правилно користење на опремата и средствата за работа и ЛЗО Мал ризик Закон за БЗР Правилник за ЛЗО Обука за БЗР Правилно користење на ЛЗО Мал ризик Закон за БЗР Обука за БЗР Правилник за мерки (На секои два часа работа со компјутер 94 ОПАСНОСТ/ ШТЕТНОСТ може да се јават во врска со карактеристики на работното место и начинот на работа РАБОТНА АКТИВНОСТ ПРОЦЕС долготрајна работа 15.Опасност од директен допир со делови на електрична инсталација и опрема под напон Работа со електрична опрема и алат 16.Опасност од индиректен допир со делови на електрична инсталација и опрема под напон Работа со електрична опрема и алат 17.Опасност од топлотното дејство кое го создава електрична опрема пожар, експлозија, искрење и др Користење на електрични уреди и опрема за работа 18.Опасности од удар на гром и атмосферско Работни активности на отворено НИВО НА РИЗИК ЗАКОНСКО БАРАЊЕ за заштита при работа со екрани Умерен ризик Закон за БЗР Умерен ризик Закон за БЗР Умерен ризик Закон за БЗР Умерен ризик Закон за БЗР МЕРКИ ЗА СПРЕЧУВАЊЕ, НАМАЛУВАЊЕ ИЛИ КОНТРОЛА НА РИЗИКОТ 15 минути пауза) Минимално растојание меѓу монитор и очи од 50 см Обука за БЗР Редовно превентивно одржување на средства и опрема за работа на електричен погон. Изолација или замена на оштетени продолжни кабли и приклучоци Обука за БЗР Периодично испитување на заштитно заземјување и во случај на оштетување на опремата потребно е да се исклучи доводот на ел.енергија и веднаш да се извести одговорното лице. Правилно користење на ЛЗО Обука за БЗР Правилно користење на ЛЗО Периодично испитување на опремата и средствата за работа Обука за БЗР Правилно користење на ЛЗО Забрана за работа во услови на невреме и електрични атмосверски 95 ОПАСНОСТ/ ШТЕТНОСТ РАБОТНА АКТИВНОСТ ПРОЦЕС празнење 21.Прашина, течности, гасови и чад, вдишување, гушење, навлегување во телото преку кожата, изгореници, труење При вршење работни активности на терен и во рударски простории 22.Присутност на лесно нагризувачки материи Користење на хемикалии и киселини 23.Реактивни непостојани материи Користење на хемикалии и киселини Вршење работни активности во непосредна близина на машина за дупчење Вршење работни активности во близина 24.Бучава 25.Штетни влијанија на зрачења (нејонизирачко НИВО НА РИЗИК Умерен ризик ЗАКОНСКО БАРАЊЕ Закон за БЗР Правилник за изложување на хемиски супстанци МЕРКИ ЗА СПРЕЧУВАЊЕ, НАМАЛУВАЊЕ ИЛИ КОНТРОЛА НА РИЗИКОТ празнења. Обука за БЗР Користење на соодветни средства и опрема за ЛЗО Лекарски преглед на проценети зголемени ризици Умерен ризик Закон за БЗР Правилник за изложување на хемиски супстанци Обука за БЗР Користење на соодветни средства и опрема за ЛЗО Умерен ризик Закон за БЗР Правилник за изложување на хемиски супстанци Обука за БЗР Користење на соодветни средства и опрема за ЛЗО Умерен ризик Закон за БЗР Правилник за изложеност на ризик од бучава Умерен ризик Закон за БЗР Обука за БЗР Користење на ЛЗО Лекарски преглед на проценети зголемени ризици Обука за БЗР Користење на ЛЗО Лекарски преглед на проценети зголемени ризици 96 зрачење) РАБОТНА АКТИВНОСТ ПРОЦЕС кога се работи со апарат за заварување 26.Штетни влијанија на микроклиматските фактори При вршење работни активности на терен и во рударски простории ОПАСНОСТ/ ШТЕТНОСТ 27.Висока температура 28.Ниска температура При вршење работни активности на терен и во рударски простории При вршење работни активности на терен и во рударски простории 29.Употреба на запаливи и експлозивни материи Користење на експлозив 30.Недоволна осветленост Изведување работни активности ноќе НИВО НА РИЗИК Умерен ризик ЗАКОНСКО БАРАЊЕ Закон за БЗР Умерен ризик Закон за БЗР Умерен ризик Закон за БЗР Умерен ризик Умерен ризик Закон за БЗР Закон за БЗР МЕРКИ ЗА СПРЕЧУВАЊЕ, НАМАЛУВАЊЕ ИЛИ КОНТРОЛА НА РИЗИКОТ Користење на ЛЗО за зимски услови Пиење на умерено ладни безалкохолни напитоци во летниот период и умерено топли безалкохолни напитоци во зимскиот период. Пауза во сенка во летниот период, во топла просторија во зимскиот период. Користење на ЛЗО Пиење на умерено ладни безалкохолни напитоци Пауза во сенка кога има теренски активности Користење на ЛЗО за зимски услови Пауза во топла просторија во зимскиот период Обука за БЗР Користење на ЛЗО Постапување по упатства и процедури за работа со експлозив Обука за БЗР Користење на ЛЗО Обезбедување адекватни услови за работа на терен (работа ноќе) 97 ОПАСНОСТ/ ШТЕТНОСТ 31.Алергени 32.Напори или телесни напрегања (рачно пренесување товар,туркање или влечење товар, различни долготрајни зголемени телесни активности и сл) 33.Нефизиолошка положба на телото (долготрајно стоење, седење, клечење и сл) 34.Неповолни ергономски фактори 35.Напрегања (оптеретувања, монотонија) РАБОТНА АКТИВНОСТ ПРОЦЕС Убод од инсекти при изведување работни активности на терен Секојдневни работни активности Долготрајно седење Несоодветни и неприлагоде ни средства и работна опрема Секојдневни работни активности НИВО НА РИЗИК Умерен ризик Умерен ризик Умерен ризик ЗАКОНСКО БАРАЊЕ Закон за БЗР Правилник за изложеност на ризик од биолошки агенси Закон за БЗР Правилник за БЗР при рачно пренесување на товар Закон за БЗР Умерен ризик Закон за БЗР Умерен ризик Закон за БЗР МЕРКИ ЗА СПРЕЧУВАЊЕ, НАМАЛУВАЊЕ ИЛИ КОНТРОЛА НА РИЗИКОТ Обука за БЗР Користење на ЛЗО Користење на медикаменти Обука за БЗР Користење на ЛЗО Примена на техники за рачно пренесување, туркање, влечење товар Користење на соодветни помагала и средства за пренос или зафаќање на товар Обука за БЗР Користење на ЛЗО Повремени одмори, вежби и масажи на изложените делови од телото Обука за БЗР Соодветна опрема и средства за работа Обука за БЗР Повремени паузи, физичкиактивности,Колегијална замена 98 ОПАСНОСТ/ ШТЕТНОСТ 36.Стрес на работно место 37.Одговорност во прием и пренос на информации Користење на соодветни знаења Одговорност во правилата на однесувањето, интензитет на работа Одговорност во раководење 38.Работа подолга од полното работно време 39.Прекувремена работа 40.Работа смени во РАБОТНА АКТИВНОСТ ПРОЦЕС НИВО НА РИЗИК Секојдневни работни активности Умерен ризик Секојдневни работни активности ЗАКОНСКО БАРАЊЕ Закон за БЗР Умерен ризик Закон за БЗР Мал ризик Закон за БЗР Исполнувањ е на работни задачи Мал ризик Закон за БЗР Исполнувањ е на работни задачи Мал ризик Закон за БЗР Исполнувањ е на работни задачи МЕРКИ ЗА СПРЕЧУВАЊЕ, НАМАЛУВАЊЕ ИЛИ КОНТРОЛА НА РИЗИКОТ (ротација) Обука за БЗР Организација на работните активности, Обука за БЗР Барање помош од екстерни лица во случаи на немање соодветно решение за проблемот. Воведување на процедури за работа во случај на отстапување од востановени процедури, користење на познати и прифатени стандарди при работа. Мотивација-почитување на законски прописи и норми Обука за БЗР Почитување на законски прописи и колективни договори во врска со продолжено работно време Обука за БЗР Почитување на законски прописи и колективни договори во врска со продолжено работно време Почитување на законски прописи и колективни договори во врска со работно време и неделен одмор 99 Заклучок од проценката на ризик спорeд методологија (KINNEY) Од извршената проценка на работното место ОПЕРАТОР НА МАШИНА ЗА ДЛАБИНСКО И ЈАМСКО ГЕОЛОШКО ИСТРАЖНО ДУПЧЕЊЕ може да се заклучи дека работното место е проценето со следниов ризик: Потребни се дополнителни средства како би се намалил 200> (Р)<400 ризикот. Ако ризикот се однесува на сите започнати Висок (IV) активности, потребно е да се преземат итни акции на намалување на нивото на ризик. Во актот за проценка на ризикот на Оператор на машина за длабинско и јамско истражно дупчење утврдени се сите опасности и штетности и извршена е проценка на ризиците од повреди и заболувања во врска со работата. Потребно е да се превземат сите мерки кои се спомнати претходно Сите вработени и нивни претставници, согласно Законот за безбедност и здравје при работа и според своите надлежности од Договорот за правата, обврските и одговорностите од областа на безбедност и здравје при работа, се одговорни за примена на мерките од овој акт. Проверка на ефикасноста на примената на актот за проценка на ризикот Проверката на ефикасноста на примената на актот за проценка на ризикот се врши непрекинато. Се проверува ефикасноста на спроведените мерки и се проценува успешноста на нивното спроведување во поглед на одстранување и на намалување на ризикот. 100 7. Проценка на ризик на работно место – Оператор на машина за длабинско и јамско геолошко истражно дупчење по методологија (МАТРИЦА 5Х5) Во наредниот текст се прикажани чекорите за изработка на проценка на ризик според горе наведената методологија и тоа работните задачи на операторот, личната заштитна опрема и опремата за работа: Чекор 1 Работни задачи: Одредување и проверка на локација за дупчење Поставување и работа со машини што дупчат на отворени копови и во ридарски простории При транспорт од една до друга локација да се внимава на опремата за работа да не дојде до нејзино оштетување Сечење вметнување и инсталирање дрвени или челични потпори, столбови, сводови за потпирање во рударските простории Подградување на нестабилни раслоени делови Ракување и надгледување на гарнитури за континуирано дупчење Следење на пропишаните процедури за употреба на гарнитурите и запазување на безбедносните мерки при работа Водење евиденција на видот и количината на материјалот Собирање на примероците во кутии Одржување и поправка на опремата за работа Вршење на подготвително завршни работи во секоја фаза на технолошкиот процес Ракување со постројки за дупчење, уреди, опрема и алат Ракување со постројки за опремување, испитување и одржување на опремата за дупчење Ракување со постројки, уреди, опрема и алати за специфични потфати во местата за дупчење, отстранување хаварии во дупките Затварање и пломбирање на старите дупки кои не се во употреба Чистење и тековно одржување на опремата, уредите и алатот со кои се ракува Надзор на соработниците 101 Општи податоци за работното место Образование осс/ссс Искуство / Пол М Инвалидни лица Нема Помлади од 18 Нема год Постари лица Нема Раб. време 8 часа (дневно) Раб. време 40 часа (неделно) Прекувр. работа По потреба Се користи редовно (12 Год. одмор р.д. + остаток) Пауза во раб. 30 мин. време Раб. простор Терен и рударска (време) просторија (100%) Постоечка состојба со здравје при работа Претх. и период. здравств. Има важечки наоди прегл. Други прегледи Нема Повреди при работа Нема Смртни случаи при работа Нема Професионални Нема заболувања Болести во врска со Нема работата Нема за повреди и професионални заболувања на Боледувања работа Чекор 2 Опрема за работа: Гарнитура за дупчење, либела, инклинометар, инструмент за мерење survey (Reflex Z - trac, Gyro, Deviflex), сонда замерење survey, пумпа за нафта, електромотор со сајла на барабан, цевки со различен дијаметар, круни за дупчење, полимер (течност против обрушување), фаќач за јадро, спојка за цевки, компресор, агрегат, апарат за заварување, брусалка, дупчалка, рачен алат, садови за вода, масло, пп апарат, кутија за прва помош, безбедносна трака, знаци за забрана, задолжителни и знаци за предупредување. 102 Табела 7.1 Лична заштитна опрема Table 7.1 Personal protective equipment Средства и опрема за лична заштита при работа кои се користат на работното место Заштита на слух Заштита на глава Заштита на очи и лице Респираторна заштита Заштита на раце и дланка Заштита на стопала и нозе Заштита на тело и стомак 103 Табела 7.2 рок на траење на лична заштитна опрема Table 7.2 Shelf life of personal protective equipment Ред . бр Средство/ ОпремаНазив-цел 1 2 Одело Зимско одело Кожни ракавици Чизми Шлем Рудничка лампа Респиратор и Филтри за респират. Маски за една употр. Антифони Кабаница Престилка 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Распределб аи набавка Рок на траење (месеци ) 6 24 Соглассно норматив за користење на лична заштита и опрема и средства 1 4 36 По потреба 12 По потреба Секој ден 1 12 12 Контрола на исправност а (време, место) Податоци за употреба и одржување Раководите л на служба за заштита при работа Сертифика т од самата фирма која што ги снадбува со ЛЗО Упаство за безбедна работа и одржувањ е ДА ДА ДА ДА ДА ДА ДА ДА ДА ДА ДА ДА 104 Табела 7.3 Чек листа на опасности според методологија за проценка на ризик Матрица 5х5 Тable 7.3 Check the list of hazards according to the methodology for risk assessment Matrix 5x5 Бр. Препознаена опасност Недоволна безбедност поради вртливи или подвижни делови на 01-01 средства и опрема за работа (непосредна близина до машина за дупчење) Очекувана повреда В Т РИЗИК Р=ВхТ Нагмечувања, посекотини, убоди, гребаници, оток, исчашување, шинување, фрактури, преломи на 3 4 12 коски, повреди на внатрешни органи, крварења Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот Препор. рок Почитување на упатства, знаци и предупредувања за безбедна работа, Периодично испитување на средства и опрема за работа согласно законски Постојано прописи Користење на средства и опрема за лична заштита при работа (ракавици) Слободното движење на делови или материјали кои можат да нанесат повреда 01-02 на вработениот (непосредна близина до машина за дупчење) Нагмечувања, посекотини, убоди, гребаници, оток, исчашување, шинување, фрактури, преломи на 3 4 12 коски, повреди на внатрешни органи, крварења. Повреда на очи. Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот Препор. рок Почитување на упатства, знаци и предупредувања за безбедна работа, Обележување и предупредувања за опасни зони Постојано Користење на средства и опрема за лична заштита при работа (ракавици, заштитни очила, визир, шлем). Внатрешен транспорт и движење на работните машини или возила, како и поместувања на одредена 01-03 опрема за работа (непосредна близина до машина за дупчење, управување со машина) Нагмечувања, посекотини, убоди, гребаници, оток, исчашување, шинување, фрактури, преломи на 3 4 12 коски, повреди на внатрешни органи, крварења. Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот 01-04 Користење на Препор. рок опасни Изгореници по телото од понизок и 3 4 12 105 средства и материи кои повисок степен можат да предизвикат пожар и експлозии(Користење на агрегат и друга опрема и средства со која располага самата машина) Препор. рок Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот Постапување по упатства, критериуми и процедури за работа со опасни средства Обука за БЗР. Закон за БЗР Постојано Обезбедување на околината и работното место. Атестирање и технички преглед на опремата за работа периодично и по индикација Неможност или ограниченост за навремено напуштање на работното 01-05 место, изложеност од поклопување, механички удар (работни активности во рударски простории) Нагмечувања, посекотини, убоди, гребаници, оток, исчашување, шинување, фрактури, преломи на 3 4 12 коски, повреди на внатрешни органи, крварења. Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот Препор. рок Почитување на упатства, знаци и предупредувања за безбедна работа, Обележување и предупредувања за опасни зони Користење на средства и опрема за лична заштита при работа Обука за БЗР Постојано Опасни површини (подови и сите видови на нагазни 02-01 површини, површина со која работникот доаѓа во контакт (движење по нерамен терен) Посекотини, убоди, гребаници, оток, исчашување, шинување, фрактури, преломи на коски, 3 4 12 повреди на внатрешни органи, крварења Препор. Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот рок Користење на средства и опрема за лична заштита при работа Соодветно обележување и одржување на патеките за движење и Постојано поставување на соодветни предупредувања и знаци Посекотини, убоди, Работни активности на оток, исчашување, 02-02 височина, длабочина (јамско и фрактури, преломи длабинско дупчење) крварења гребаници, шинување, 3 4 12 на коски, 106 Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот Препор. рок Користење на средства и опрема за лична заштита при работа Правилник од БЗР Постојано Работни активности во тесен и опасен простор, затворен простор, недоволно проветрен 02-03 неосветлен (работни активности на терен и во рударски простории) Посекотини, убоди, оток, исчашување, фрактури, преломи крварења гребаници, шинување, 3 4 12 на коски, Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот Препор. рок Користење на средства и опрема за лична заштита при работа Обука по БЗР Постојано Обезбедување на работната средина пред поставување на машината во рударските простории и надвор на локациите Можност за лизгање или сопнување (влажни или 02-04 лизгави површини) работни активности на терен и во рударски простории Нагмечувања, посекотини, убоди, гребаници, оток, исчашување, 3 4 12 шинување, фрактури, преломи на коски, Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот Препор. рок Користење на противлизгачки чевли. Одржување на постојното ниво на проодност и сувост на патеките за движење При појава на лизгав под, поставување на знак и предупредување за Постојано опасност од лизгав под. Чистење на лед и снег пред влезови и патеки на движење во дворно место, во зимски услови. Можни последици или пречки поради задолжителна 02-06 употреба на средствата или опремата за лична заштита при работа Потење, прегревање, психофизички додатни напрегања, 3 3 9 замор, нервоза, напнатост, нерасположение Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот Препор. рок Користење на опрема и средства за лична заштита со упаство за користење, гарантен рок и сертификат, соодветни за намената Постојано Правилник за користење на ЛЗО која вработените ја употребуваат 03-01 Опасност предизвикана од Струен удар, можен смртен исход 3 3 9 107 директен допир со електрична енергија (користење на агрегат и друга опрема со која располага машината) Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот Препор. рок Обука за БЗР Правилно користење на ЛЗО Редовно превентивно одржување на средства и опрема за работа на Постојано електричен погон. Изолација или замена на оштетени продолжни кабли и приклучоци Опасност предизвикана од индиректен допир со електрична енергија Струен удар, изгореници од понизок 03-02 2 3 6 (користење на агрегат и друга и повисок степен опрема со која располага машината) Препор. Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот рок Обука за БЗР Правилно користење на ЛЗО Периодично испитување на заштитно заземјување и во случај на Постојано оштетување на опремата потребно е да се исклучи доводот на ел.енергија и веднаш да се извести одговорното лице. Опасност предизвикана од удар на гром и електрични Изгореници на делови од тело, 03-04 3 3 9 празнења (работни активности можен смртен исход од удар на гром на отворено) Препор. Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот рок Обука за БЗР, забрана за работа на отворено, во случај на невреме (електрични празнења) Табела 7.4 Чек листа на штетности според методологија за проценка на ризи матрица 5х5 Table 7.4 Check the list of harmfulness according to the methodology for risk assessment matrix 5x5 РИЗИК Шифра Препознаена штетност Очекувано заболување V T R=VT Хемиски штетности, прашина, течности, гасови и Задушување, труење, солзење на 04-01 чад (работни активности на очите, кашлање, иритација на очи и 3 4 12 терен и во рударски дишни органи силикоза простории) Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот Препор. 108 Користење на средства и опрема за лична заштита при работа Насочен мед. преглед. РТГ на бели дробови. Насочен мед. преглед. РТГ на бели дробови. рок Постојано По иникац. После 5 год. експозиц. на секои 36 месеци Хемиски штетности, присутност на лесно нагризувачки материи, Изгореници, труење, солзење на 04-02 материи со иритирачко очите, кашлање, иритација на очи и 3 4 12 дејство. (користење на дишни органи., хемикалии и киселини, полимер) Препор. Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот рок Користење на средства и опрема за лична заштита при работа Постојано Насочен мед. преглед. РТГ на бели дробови. По иникац. Оштетување на слухот, актен замор Физички штетности , бучава на слухот, пореметување на центарот 04-03 (непосредна близина до 3 3 9 за равнотежа, нервоза, напнатост, машина за дупчење) нерасположение Препор. Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот рок Користење на средства и опрема за лична заштита при работа (антифони При или тампони) зголемена Правилник за БЗР на вработени изложени на ризик од бучава бучавост Обука по БЗР Физички штетности, Коскени изглобни пореметувања, механички вибрации 04-04 болки во грбот, оштетување на 3 3 9 (управување со машината рбетот итн. за дупчење) Препор. Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот рок Правилник за БЗР на вработените изложени на ризик од механички При вибрации зголемена Обука по БЗР бучавост Користење на ЛЗО По Насочен мед. преглед од ОРЛ специјалист. иникац. 04-09 Физички Прегревање, потење, пад на крвен 2 3 6 109 штетности,микроклима, температура, влажност и струење на воздух, (работни активности на терен и во рударски простории) притисок , дехидрирање, топлотен удар, изгореници, габични инфекции, мрзнење, настинки, респираторни уринарни инфекции, ревматизам. Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот Препор. рок Користење на соодветна ЛЗО Обука по БЗР Постојано Прегревање, потење, пад на крвен Физички штетности, работа притисок , дехидрирање, топлотен 04-11 на отворено (работни удар, изгореници, габични инфекции, 3 3 9 активности, дупчење) мрзнење, настинки, респираторни уринарни инфекции, ревматизам. Препор. Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот рок Користење на соодветна ЛЗО Постојано Обука по БЗР Физички штетности, употреба на запаливи и Изгореници 04-13 експлозивни степен материи(користење експлозив) од понизок и повисок 3 4 12 Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот Препор. рок Обука за БЗР Користење на ЛЗО Постапување по упатства и процедури за работа со експлозив Постојано Напори или телесни напрегања (рачно Физички замор, повреди во вид на пренесување на товар, истегнување на тетиви, лигаменти, 05-01 туркање или влечење мускули, оштетување на рбетот, 3 4 12 товари, разни долготрајни дегенеративни последици на зголемени физички коскено зглобниот систем активности) Препор. Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот рок Правилник за БЗР при рачно пренесување товар Обука по БЗР Постојано Користење на ЛЗО 05-02 Нефизиолошка положба на Замор, проширување на вени и 3 3 9 телото (долготрајно стоење) тромбоза, дегенеративни последици 110 на коскено зглобниот систем Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот Повремени одмори, вежби и масажи на изложените делолови од телото Препор. рок Постојано Замор, деконцентрација, малаксаност Работа во смени, во недела , неефикасност, гастритис, улкус, 06-02 2 3 6 и празници дијабетис, намален крвен притисок, пореметување на ритам ден-ноќ Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот Препор. рок Почитување на законски прописи и колективни договори во врска со Постојано работно време и неделен одмор Замор, деконцентрација, поспаност, малаксаност , неефикасност, 06-04 Работа во текот на ноќта гастритис, улкус, дијабетис, намален 2 3 6 крвен притисок, пореметување на ритам ден-ноќ Препор. Мерки за отстранување, намалување и контрола на ризикот рок 111 7.5 Заклучок од проценката на ризик спорeд методологија (МАТРИЦА 5Х5) Од извршената проценка на работното место ОПЕРАТОР НА МАШИНА ЗА ДЛАБИНСКО И ЈАМСКО ГЕОЛОШКО ИСТРАЖНО ДУПЧЕЊЕ може да се заклучи дека ова работно место е проценето со следниов ризик: Проценет ризик: Заклучок: УМЕРЕН 12 Прифатлив ризик-гранична вредност Потребно е да се планираат мерки на одредено време и периодично. Доколку и покрај преземање на потребните мерки постојат околности (индикации) кои можат да ја загрозат безбедноста и здравјето на вработените, тогаш работното место се проценува како работно место со зголемен ризик (прифатлив ризик) и во тој случај потребно е превземање на мерки веднаш, во пократок рок, на одредено време и периодично. Во актот за проценка на ризикот на Оператор на машина за длабинско и јамско истражно дупчење утврдени се сите опасности и штетности и извршена е проценка на ризиците од повреди и заболувања во врска со работата. Потребно е да се превземат сите мерки кои се спомнати претходно Сите вработени и нивни претставници, согласно Законот за безбедност и здравје при работа и според своите надлежности од Договорот за правата, обврските и одговорностите од областа на безбедност и здравје при работа, се одговорни за примена на мерките од овој акт. Проверка на ефикасноста на примената на актот за проценка на ризикот Проверката на ефикасноста на примената на актот за проценка на ризикот се врши непрекинато. Се проверува ефикасноста на спроведените мерки и се проценува успешноста на нивното спроведување во поглед на одстранување и на намалување на ризикот. 112 8. ПРОЦЕНКА НА РИЗИК НА РАБОТНО МЕСТО – ОПЕРАТОР НА МАШИНА ЗА ДЛАБИНСКО И ЈАМСКО ГЕОЛОШКО ИСТРАЖНО ДУПЧЕЊЕ СПОРЕД МЕТОДОЛОГИЈА ЗА ПРОЦЕНКА НА РИЗИК (PILZ) Во наредниот текст се дадени чекорит за изработка на проценка на ризик според горе наведената методологија и тоа работните задачи на операторот, личната заштитна опрема која ја користи и опремата за работа: Опис на работно место и работни задачи на Оператор на машина за длабинско и јамско геолошко истражно дупчење: Одредување и проверка на локација за дупчење Поставување и работа со машини што дупчат на отворени копови и во ридарски простории При транспорт од една до друга локација да се внимава на опремата за работа да не дојде до нејзино оштетување Сечење вметнување и инсталирање дрвени или челични потпори, столбови, сводови за потпирање во рударските простории Подградување на нестабилни раслоени делови Ракување и надгледување на гарнитури за континуирано дупчење Следење на пропишаните процедури за употреба на гарнитурите и запазување на безбедносните мерки при работа Водење евиденција на видот и количината на материјалот Собирање на примероците во кутии Одржување и поправка на опремата за работа Вршење на подготвително завршни работи во секоја фаза на технолошкиот процес Ракување со постројки за дупчење, уреди, опрема и алат Ракување со постројки за опремување, испитување и одржување на опремата за дупчење Ракување со постројки, уреди, опрема и алати за специфични потфати во местата за дупчење, отстранување хаварии во дупките Затварање и пломбирање на старите дупки кои не се во употреба 113 Опис на средства и опрема за работа: Гарнитура за дупчење, либела, инклинометар, инструмент за мерење survey (Reflex Z - trac, Gyro, Deviflex), сонда замерење survey, пумпа за нафта, електромотор со сајла на барабан, , цевки со различен дијаметар, круни за дупчење, полимер (течност против обрушување), фаќач за јадро, спојка за цевки, компресор, агрегат, апарат за заварување, брусалка, дупчалка, рачен алат, садови за вода, масло, пп апарат, кутија за прва помош, безбедносна трака, знаци за забрана, задолжителни и знаци за предупредување. 8.1 Средства и опрема за лична заштита Видот на личните заштитни средства зависи од видот на работата. Тие се наменети за лична заштита на работниците од повреди на главата, екстремитетите или на телото. Шлем - го штити работникот од повреди од материјал или делови од алатите што паѓаат, како и од удари при работата или негов пад на глава Антифони, тампони - за заштита на органите за слух од зголемена бучава Заштитни очила - за заштита на очите Заштитна маска - за заштита на респираторните органи, прашина, чад. Заштитно одело - за заштита од топлина, пламен, удар од струја, удар од предмети, од механички предмети, хемиски штетни материи и сл. Заштитни ракавици - заштита од исеченици, прободувања на рацете или други механички повреди Чевли со челична капа - за заштита на нозете од предмети кои паѓаат или можат да се нагазат 114 Табела 8.2 Идентификација на опасности и штетности Table 8.2 Identification of hazards Ред.бр. Идентификувани опасности/штетности Работна околина 1 Опасност од вртливи и подвижни делови 2 Опасност од слободно движење на материјали и делови 3 Внатрешен транспорт 4 Движење на работни машини и опрема 5 Користење на опасни средства кои можат да предизвикаат експлозии или пожар 6 Неможност или ограниченост за навремено напуштање на работното место (механички удар, затворање, поклопување) 7 Опасни површини (подови, нерамни површини, остри рабови, шилци, испакнати делови) 8 Работа на височина или во длабочина согласно прописите за БЗР 9 Влијанија поради несоодветна примена и употреба на средствата и опремата за работа 10 Работа во тесен или опасен простор, затворен простор, недоволно осветлен или проветрен 11 Можност за лизгање и сопнување (влажни или лизгави површини) 12 Можни последици или пречки поради задолжителното користење на личната заштитна опрема 13 Опасност од директен допир со електрична енергија 14 Опасност од индиректен допир со електрична енергија 15 Опасност од топлотното дејство кое го создава опремата и средствата за работа 16 Опасност од удар на гром и последици од електрични празнења 17 Хемиски штетности (прашина, гасови, чад) 18 Присуство на лесно нагризувачки материи 19 Физички штетности (бучава) 20 Механички вибраци 21 Штетни влијанија на микроклиматските фактори (висока или ниска температура, влажност, струење на воздухот) 22 Штетни атмосферски влијанија (работа на отворено) 23 Напори или телесни напрегања (пренесување на товар, зголемен физички напор) 24 Нефизиолошка положба на телото (долготрајно стоење, седење, клечење) 25 Психолошки оптоварувања (стрес, монотонија) 26 Одговорност, користење на соодветни вешитни и знаења 27 Работа во смени, ноќна работа) да * не * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * 115 Чек листа на опасности и штетности според методологија за проценка на ризик (PILZ) Табела 8.3 во продолжение на текстот. Check list of hazards and hazards according to the methodology for risk assessment (PILZ) Table 8.3 Continuation Опасност од вртливи и подвижни делови (Непосредна близина до машина за дупчење) Мерки:Закон за БЗР, Правилник за ЛЗО, Правилник за БЗР за вадење на минерали со бушење Периодично испитување на средства и опрема за работа согласно законски прописи В ЗИ П БР Ризик 5 5 4 5 500 Висок Опасност од слободно движење на материјали и делови(Непосредна близина до машина за дупчење) Мерки:Закон за БЗР, Правилник за ЛЗО, Правилник за БЗР за вадење на минерали со бушење Периодично испитување на средства и опрема за работа согласно законски прописи В ЗИ П БР Ризик 5 5 4 5 500 Висок Внатрешен транспорт (Непосредна близина до машина за дупчење (управување и движење на машината) Мерки:Закон за БЗР, Правилник за ЛЗО, Правилник за знаци за БЗР Почитување на правила за внатрешен сообраќај и транспорт. В ЗИ П БР Ризик 5 5 4 5 500 Висок Движење на работни машини и опрема (Управување и движење на машината од една до друга локација и рударска просторија) Мерки:Закон за БЗР, Правилник за ЛЗО, Правилник за знаци за БЗР Почитување на правила за внатрешен сообраќај и транспорт Правилник за БЗР на вработените изложени на ризик од механички вибрации В ЗИ П БР Ризик 5 5 4 5 500 Висок 116 Користење на опасни средства кои можат да предизвикаат експлозии или пожар (Користење на агрегат и друга опрема со која располага машината која може да предизвика пожар и експлозија Мерки:Постапување по упатства, критериуми и процедури за работа со опасни средства Обука за БЗР, Закон за БЗР, Обезбедување на околината и работното место Атестирање и технички преглед на опремата за работа периодично и по индикација В ЗИ П БР Ризик 5 5 4 5 500 Висок Неможност или ограниченост за навремено напуштање на работното место (механички удар, затворање, поклопување)Работни активности во рударски простории Мерки:Почитување на упатства, знаци и предупредувања за безбедна работа, Обука за БЗР Обележување и предупредувања за опасни зони, Користење на средства и опрема за лична заштита при работа, В ЗИ П БР Ризик 5 5 4 5 500 Висок Други фактори кои можат да се појават како механички извори на опасности (управување со машината) користење на колективен транспорт до работно место Мерки:Почитување на сообраќајни знаци, прописи и правила, задолжителен превентивен преглед на техничката исправност на возилата и машината превентивно и периодично. В ЗИ П БР Ризик 5 5 4 5 500 Висок Опасни површини (подови, нерамни површини, остри рабови, шилци, испакнати делови)Движење по различни локации и рударски простории Мерки:Обука за БЗР, Користење на соодветни средства и опрема за ЛЗО Соодветно обележување и одржување на патеките за движење и поставување на соодветни предупредувања и знаци. В ЗИ П БР Ризик 5 5 4 5 500 Висок 117 Работа на височина или во длабочина согласно прописите за БЗР (Работни активности во рударски простории) Мерки:Обука за БЗР, Користење на соодветни средства и опрема за ЛЗО. Почитување на упатства и предупредувања за безбедна работа на висина и во рударски простории В ЗИ П БР Ризик 5 5 4 5 500 умерен Влијанија поради несоодветна примена и употреба на средствата и опремата за работа Мерки:Обука за БЗР, Правилно користење на ЛЗО В ЗИ П БР Ризик 10 2,5 4 2 200 умерен Работа во тесен или опасен простор, затворен простор, недоволно осветлен или проветрен Работни активности на различни локации и рударски простории Мерки:Почитување на упатства, знаци и предупредувања за безбедна работа, Обележување и предупредувања за опасни зони, Обука за БЗР Користење на средства и опрема за лична заштита при работа В ЗИ П БР Ризик 5 5 4 5 500 Висок Можност за лизгање и сопнување (влажни или лизгави површини)Движење по нерамен терен (локации и рударски простории) Мерки:Обука за БЗР, Поставување на знак ( внимание лизгав под во просториите) Чистење на лед и снег пред влезови и патеки на движење во зимски услови В ЗИ П БР Ризик 5 5 4 5 500 Висок 118 Можни последици или пречки поради задолжителното користење на личната заштитна опрема Правилно да се користи личната заштитна опрема Мерки:Користење на опрема и средства за лична заштита со упаство за користење, гарантен рок и сертификат, соодветни за намената, Правилник за користење на ЛЗО која вработените ја употребуваат В ЗИ П БР Ризик 10 2,5 4 2 200 умерен Опасност од директен допир со електрична енергија. Користење на агрегат и друга опрема со која располага самата машина Мерки:Обука за БЗР, Правилно користење на ЛЗО Редовно превентивно одржување на средства и опрема за работа на електричен погон. Изолација или замена на оштетени продолжни кабли и приклучоци В ЗИ П БР Ризик 10 2,5 4 2 200 умерен Опасност од индиректен допир со електрична енергија Користење на агрегат и друга опрема со која располага самата машина Мерки:Обука за БЗР, Правилно користење на ЛЗО Периодично испитување на заштитно заземјување и во случај на оштетување на опремата потребно е да се исклучи доводот на ел.енергија и веднаш да се извести одговорното лице. В 10 ЗИ 2,5 П 2 БР 2 Ризик 100 умерен Опасност од топлотното дејство кое го создава опремата и средствата за работа Правилно да се користи личната заштитна опрема и останатите средства за работа Мерки:Обука за БЗР, Правилно користење на ЛЗО Периодично испитување на опремата и средствата за работа В 5 ЗИ 5 П 4 БР 5 Ризик 500 Висок 119 Опасност од удар на гром и последици од електрични празнења (Работни активности на отворено) Мерки:Обука за БЗР, Правилно користење на ЛЗО Забрана за работа во услови на невреме и електрични атмосверски празнења. В ЗИ П БР Ризик 10 2,5 4 2 200 умерен Хемиски штетности (прашина, гасови, чад) Секојдневни работни активности, дупчење на различни локации и во рударски простории Мерки:Користење на средства и опрема за лична заштита при работа (заштитна маска) В 5 ЗИ 5 П 4 БР 5 Ризик 500 Висок Присуство на лесно нагризувачки материи (Користење на хемикалии, полимер, киселина) Мерки:Користење на средства и опрема за лична заштита при работа (заштитна маска) В ЗИ П БР Ризик 5 5 4 5 500 Висок Алергенти (Убод од инсекти при изведување работни активности на терен) Мерки:Обука за безбедност и здравје при работа, користење на соодветна лична заштитна опрема, користење на медикаменти. Правилник по БЗР за изложеност на ризик од биолошки агенси. В ЗИ П БР Ризик 10 2,5 4 2 200 умерен Физички штетности (бучава), Непосредна близина до машината за дупчење Мерки:Користење на средства и опрема за лична заштита при работа (антифони или тампони за уши), Правилник за БЗР на вработени изложени на ризик од бучава, Обука по БЗР В ЗИ П БР Ризик 10 2,5 4 2 200 умерен Механички вибраци (Управување со машината за дупчење) Мерки:Правилник за БЗР на вработени изложени на ризик од механички вибрации) В ЗИ П БР Ризик 10 2,5 4 2 200 умерен 120 Штетни влијанија на микроклиматските фактори (висока или ниска температура, влажност, струење на воздухот) Секојдневни работни активности на терен и во рударски простории Мерки:Обука за БЗР, Користење на ЛЗО В ЗИ П БР Ризик 10 2,5 4 2 200 умерен Штетни атмосферски влијанија (работа на отворено), Секојдневни работни активности Мерки:Обука за БЗР, Користење на ЛЗО В ЗИ П БР Ризик 10 2,5 4 2 200 умерен Напори или телесни напрегања (пренесување на товар, зголемен физички напор) Мерки:Правилник за БЗР при рачно пренесување товар, Обука по БЗР, Користење на ЛЗО В ЗИ П БР Ризик 10 2,5 4 2 200 умерен Нефизиолошка положба на телото (долготрајно стоење, седење, клечење) Мерки: повремени вежби и масажи на одредени (изложени) делови од телото В ЗИ П БР Ризик 8 2,5 2 2 80 умерен Психолошки оптоварувања (стрес, монотонија), Секојдневни работни активности Мерки:Правилно организирање на работните активности В ЗИ П БР Ризик 8 2,5 2 2 80 умерен Одговорност, користење на соодветни вешитни и знаења Мерки: Внимателност при правилно поставување на машината (азимут, степен) В ЗИ П БР Ризик 8 2,5 2 2 80 умерен Работа во смени, ноќна работа Мерки:Почитување на законски прописи и колективни договори во врска со работно време и неделен одмор В ЗИ П БР Ризик 10 2,5 4 2 200 умерен 121 Табела 8.4 Документирање на извршената проценка Table 8.4 Documenting the performed assessment БР . ОПАСНОСТ ШТЕТНОСТ 1 ПАРАМЕТРИ ЗА ПРЕСМЕТКА НА РИЗИКОТ Р = В x З x П x Б, ПРОЦЕ НЕТ РИЗИК В З П Б Вкупн о 5 5 4 5 500 Висок Недоволна безбедност поради вртливи и подвижни делови (непосредна близина до машина за дупчење) 2 Слободно движење на делови или материјали кои може да нанесат повреда на вработениот (непосредна билизина до машина за дупчење) 5 5 4 5 500 Висок 3 Внатрешен транспорт и движење на работните машини, како и поместување на опремата за работа (транспорт и 5 5 4 5 500 Висок УТВРДЕНИ МЕРКИ ЗА НАМАЛУВАЊЕ НА РИЗИКОТ Периодично испитување на средствата и опрема за работа Обука за безбедност и здравје при работа Користење на лична заштитна опрема Почитување на упатства знаци и предупредување за безбедна работа. Правилникот за Безбедност и здравје при работа за вадење на минерали со бушење Периодично испитување на средствата и опрема за работа Обука за безбедност и здравје при работа Користење на лична заштитна опрема Обележување и предупредување за опасни зони. Правилникот за Безбедност и здравје при работа за вадење на минерали со бушење Почитување на правилата за внатрешен сообраќај и транспорт Обележување и предупредување за опасни зони Користење на светлосна, звучна и вербална сигнализација 122 управување со машината од една до друга локација) 4 5 6 Користење на опасни средства за работа кои може да предизвикат експлозии или пожар (користење на агрегат и друга опрема и средства со која располага самата машина) Неможност или ограниченост за навремено преместување од работното место, изложеност на затварање, механички удар 9работни активности во рударски простории) Други фактори кои може да се појават како механички извори на опасности (управување со машината) Обука за безбедност и здравје при работа Користење на лична заштитна опрема 5 5 4 5 500 Висок 5 5 4 5 500 Висок Постапувања по упатства, критериуми и процедури за работа со опасни средства Обезбедување на околината и работното место Атестирање и технички преглед на опремата за работа периодично и по индикација Обука за безбедност и здравје при работа Користење на лична заштитна опрема Обука за безбедност и здравје при работа Користење на лична заштитна опрема Почитувања на упатства, знаци и предупредување за безбедна работа 5 5 4 5 500 Висок Почитување на сообраќајни знаци, прописи и правила Задолжителен и превентивен преглед на техничката исправност на машината, превентивно и периодично 123 7 8 9 10 Опасни површини, подови, испакнати делови, нерамен терен (движење по нерамен терен по различни локации и во рударски простории) Работа на височина, длабочина (работни активности на терен и во рударски простории) 5 5 4 5 500 Висок Соодветно обележување на патеките за движење, со поставување на соодветни предупредувања и знаци Користење на лична заштитна опрема Обука за безбедност и здравје при работа 5 5 4 5 500 Висок Обука за безбедност и здравје при работа Користење на соодветна лична заштитна опрема Почитување на упатства и предупредувања за безбедна работа на висина и длабочина Работа во тесен, ограничен или опасен простор, недоволно осветлен простор, или недоволно проветрен итн (поставување на машината во тесен простор, простор кој може да се обруши итн.) Можност за лизгање или сопнување, влажни или лизгави површини (движење по локации и во рударски простории) 5 5 4 500 Висок Обука за безбедност и здравје при работа Користење на лична заштитна опрема Почитување на упатства и знаци за безбедно извршување на работата 5 5 4 5 500 Висок Обука за безбедност и здравје при работа Користење на лична заштитна опрема Поставувување на знаци за лизгав терен Чистење на лед и снег на патеките за движење за време на зимски услови 124 11 12 Можни последици или пречки поради задолжителнат а употреба на личната заштитна опрема (кога се користи несоодветна лична заштитна опрема) Влијанија поради обавувања на работниот процес со примена на несоодветни или неприлагодени методи на работа (кога не се почитуваат правилата и прописите за работа) 13 10 2,5 4 2 200 умерен Обука за безбедност и здравје при работа Упатство и обука за правилно користење на личната заштитна опрема 10 2,5 4 2 200 умерен Обука за безбедност и здравје при работа Упатство и обука за правилно користење на личната заштитна опрема 6 2,5 10 1 150 умерен Други опасности кои може да се јават во врска со карактеристики те на работното место и начинот на работа 14 Обука за безбедност и здравје при работа Упатство и обука за правилно користење на личната заштитна опрема 10 Опасност од директен допир со делови на електрична инсталација и опрема под напон 2,5 4 2 200 умерен Обука за безбедност и здравје при работа Редовно превентивно одржување на средствата и опремата за работа на електричен погон. Изолација или замена на оштетени продолжни 125 кабли и приклучоци. Користење на лична заштитна опрема 15 10 2,5 2 2 100 умерен 5 5 4 5 500 Висок 10 2,5 4 2 200 умерен Обука за безбедност и здравје при работа. Забрана за работа во услови на невреме и електрични атмосферски празнења. Користење на лична заштитна опрема 5 5 4 500 Висок Обука за безбедност и здравје при работа. Користење на соодветна опрема и лична заштитна опрема за работа со хемикалии и киселини Опасност од индиректен допир со делови на електрична инсталација и опрема под напон 16 Опасност од топлотното дејство кое го создава опремата, пожар, искрење експлозија итн 17 Опасност од удар на гром и атмосферско празнење 18 Прашина течности, гасови, чад Обука за безбедност и здравје при работа. Периодично испитување на заштитното заземјување и во случај на оштетување на опремата потребно е да се исклучи доводот на електрична енергија и веднаш да се извести одговорно лице. Користење на лична заштитна опрема Обука за безбедност и здравје при работа. Периодично испитување на опремата и средствата за работа. Користење на лична заштитна опрема 126 19 10 2,5 4 2 200 умерен Обука за безбедност и здравје при работа. Користење на соодветна опрема и лична заштитна опрема за работа со хемикалии и киселини 10 2,5 4 2 200 умерен Обука за безбедност и здравје при работа. Користење на соодветна опрема и лична заштитна опрема за работа со хемикалии и киселини 10 2,5 4 2 200 умерен Обука за безбедност и здравје при работа. Користење на лична заштитна опрема. Користење на медикаменти. Правилникот за БЗР на вработените изложени на ризик од биолошки агенси 10 2,5 4 2 200 умерен Обука за безбедност и здравје при работа. Користење на соодветна лична заштитна опрема. Лекарски преглед на проценети зголемени ризици. Правилник за БЗР на вработените изложени на ризик од бучава 10 2,5 4 2 200 умерен Обука за безбедност и здравје при работа. Користење на соодветна лична заштитна опрема. Правилникот за БЗР на вработените изложени на ризик од механички Присуство на лесно нагризувачки материи 20 Реактивни непостојани материи 21 Алергенти 22 Бучава 23 Механички вибрации 127 вибрации Ограничување на времетраењето и интензитетот на изложеност Соодветен распоред на работата со соодветни периоди на одмор 24 10 2,5 4 2 200 умерен Обука за безбедност и здравје при работа. Користење на соодветна лична заштитна опрема. Лекарски преглед на проценети зголемени ризици. 10 2,5 4 2 200 умерен Обука за безбедност и здравје при работа. Користење на соодветна лична заштитна опрема за зимски и летен период. Пауза во топла просторија за време во зимскиот период и обратно. 5 5 4 5 500 Висок Обука за безбедност и здравје при работа. Користење на лична заштитна опрема. Постапување по упатства и процедури за работа со експлозив 10 2,5 4 2 200 умерен Штетни влијанија на зрачења (нејонизирачко зрачење) 25 Штетни влијанија на микроклиматск ите фактори (висока и ниска температура, недоволна осветленост, струење) 26 Употреба на запаливи и експлозивни материи 27 Напори или телесни напрегања (рачно пренесување на товар) Обука за безбедност и здравје при работа. Користење на лична заштитна опрема. Примена и техники за рачно пренесување на товар. Користење на соодветни помагала и средства за пренос и 128 зафаќање на товар. Правилник за БЗР за рачно пренесување на товар 28 8 2,5 2 2 80 умерен 8 2,5 2 2 80 умерен Нефизиолошка положба на телото (долготрајно стоење, седење ) 29 Обука за безбедност и здравје при работа. Организација на работните активности Стрес на работно место 30 Одговорност во прием и пренос на информации, користење на знаења и вештини при изведување на работниот процес 31 8 2,5 2 2 80 умерен Обука за безбедност и здравје при работа. Барање помош од екстерни лица во случај за немање соодветно решение за решавање на проблеми. Мотивација, почитување на законските прописи и норми 8 2,5 2 2 80 умерен Обука за безбедност и здравје при работа. Почитување на законските прописи и колективни договори во врска со работното време 10 2,5 4 2 200 умерен Обука за безбедност и здравје при работа. Почитување на законските прописи и Работа подолга од полното работно време 32 Работа во смени, ноќна Обука за безбедност и здравје при работа. Користење на лична заштитна опрема. Повремени одмори, вежби и масажи на изложени делови од телото 129 работа колективни договори за работно време, ноќна работа и неделен одмор. Обезбедување на соодветни услови за работа ноќе 8.5 Утврдување на превентивни мерки за намалување или елиминирање на ризикот Одржување во исправна состојба и вршење повремени прегледи и испитувања на опремата и средствата за работа, согласно законски прописи Обезбедување на пропишаните услови за БЗР во работната средина Обука на вработените за безбедно извршување на работата Обезбедување на средства и опрема за лична заштита при работа, нивно одржување и испитување Упатување на вработените на превентивни здравствени прегледи Упатување на дополнителни периодични здравствени прегледи за вработените на работни места со зголемен ризик при работа! Организирањето на локациите и рударските простории да биде според одредбите од Правилникот за Безбедност и здравје при работа завадење на минерали со бушење При подигање на товар да се внимава на вкупната тежина на подигање, поради можност од повреда на грбот, да се следат пропишаните мерки согласно Правилникот за БЗР при рачно пренесување на товар („Сл.весник на РМ бр.135/07) При изложеност на работникот на механички вибрации да се следат пропишаните мерки согласно Правилникот за БЗР на вработените изложени на ризик од механички вибрации („Сл.весник на РМ бр.26/2008“) Почитување на правилата за внатрешен сообраќај и транспорт Правилник за знаци за безбедност и здравје при работа 130 Обележување и предупредување за опасни зони Користење на светлосна, звучна и вербална сигнализација Користење на лична заштитна опрема Во зимски услови да се користи топло работно одело и во екстремни услови (силен студ, снег), да се прекине работата на отворено Во лето, доколку надворешната температура достигне до 40 0 Cи ако се тоа препораките од надлежните институции, да се забрани работата на отворено од 11-16 часот Почитување на упатства, знаци и предупредувања за безбедна работа Атестирање и технички преглед на опремата за работа периодично и по индикација Задолжителен превентивен преглед на техничката исправност на машините Почитување на упатства и предупредувања за безбедна работа на висина и во рударски простории Забрана за работа во услови на невреме и електрични атмосферски празнења Обезбедување адекватни услови за работа на терен и изведување работни активности ноќе и во рударски простории. Заклучок од проценката на ризик спорeд методологија (PILZ) Од извршената проценка на работното место ОПЕРАТОР НА МАШИНА ЗА ДЛАБИНСКО И ЈАМСКО ГЕОЛОШКО ИСТРАЖНО ДУПЧЕЊЕ може да се заклучи дека работното место е проценето со следниов ризик: категорија на ризикот прифатлив мал умерен висок неприфатлив Висок ризик (Значаен ризик, задолжително е дефинирање на мерки за намалување на ризик) највисок утврден ризик 500 Висок 131 Во актот за проценка на ризикот на Оператор на машина за длабинско и јамско истражно дупчење утврдени се сите опасности и штетности и извршена е проценка на ризиците од повреди и заболувања во врска со работата. Потребно е да се превземат сите мерки кои се спомнати претходно Сите вработени и нивни претставници, согласно Законот за безбедност и здравје при работа и според своите надлежности од Договорот за правата, обврските и одговорностите од областа на безбедност и здравје при работа, се одговорни за примена на мерките од овој акт. Проверка на ефикасноста на примената на актот за проценка на ризикот Проверката на ефикасноста на примената на актот за проценка на ризикот се врши непрекинато. Се проверува ефикасноста на спроведените мерки и се проценува успешноста на нивното спроведување во поглед на одстранување и на намалување на ризикот. 132 9. ДИСКУСИЈА НА РЕЗУЛТАТИТЕ ОД НАУЧНОТО ИСТРАЖУВАЊЕ Анализирајки ги податоците кои се добиени, при изработка на Проценката на ризик на работното место Оператор на машина за длабинско и јамско геолошко истражно дупчење, бсе утврдува многу слична ситуација на работење на операторот, работејќи на надворешни услови изложен на надворешно влијание, карактеристично за длабинско и внатре во рударска просторија карактеристично за јамско геолошко истражно дупчење. Добиените податоци од проценката на ризик за конкретното работно место, даваат една јасна слика на кое подрачје на опасности и штетности треба да се обрати внимание, за да се превземат мерки, за спречување, намалување на ризикот на најниско можно ниво и елиминирање на ризикот. Имав три дадени методологии за изработка на проценка на ризик, како најприоритетна за добивање добар резултат беше KINNEY методологијата која е во согласност со стандардите на OHSAS. Опасностите поврзани со нестабилноста на работниот процес, опасностите поврзани со процесот на минирање, опасностите и штетностите кои се појавуваат со ракување со опремата и средства за работа, внатрешниот транспорт, штетните хемиски гасови, микроклиматските фактори се приоритет за донесување мерки за нивно отстранување и намалување. Меѓутоа потребно е добро да се простудира и причината за појавување на опасностите и зошто не се благовремено отклонети. Опасностите поврзани со стресот, недоволната мотивација на вработените, меѓучовечките односи, 133 едукацијата на вработените на полето на Безбедноста и здравје при работа, имплементацијата и примена на европските директиви за Безбедност и здравје при работа се подрачја на кои мора многу да се работи. 10. ЗАКЛУЧОК И ПРЕДЛОГ ЗА ПОНАТАМОШНИ ИСТРАЖУВАЊА Согледуваки ги добиените податоци од извршената преоценка на ризик на конкретното работно место Оператор на машина за геолошко и јамско истражно дупчење, се добива една проценка, кадешто работното место е категоризирано како работно место со висок ризик. Споредуваки подетално и разгледувајки ја секоја метода пооделносе воочуваат отстапувања кои прават минимална разлика од една до друга методаи воглавно методите се разликуваат по нивоата на појавување, последиците времето и зачестеноста. Од сите користени методолигии за изработка на овој научен труд најприфатлива метода за Проценка на ризикна овој вид на работно место е КINNEY методата која со дадените коефициенти на: Веројатност на појавување, времето на изложеност како и тежината на последиците на работните места, дава брз, едноставен и доста точен пристап кон проценката на ризик на работното место, во овој научен труд конкретно работно место е Опретатор на машина за геолошко и јамско истражно геолошко дупчење, ризикот според KINNEY методологија е ВИСОК. Понатамошните научни истражувања во оваа област потребно е да се фокусираат на утврдување на причините за појавување на најчесто евидентирани опасности и штетности кои се причинител на повреди и професионални 134 заболувања и изнаоѓање на ефикасни мерки за нивно отстранување за да ризикот се сведе на најмало можно ниво. Нашето мото е нула повреди на работното место. Безбедноста е на прво место. Прилози: 1. Техничка спецификација на машина за геолочко истражно дупчење (DIAMEC 232) 2. Техничка спецификација на машина за геолошко истражно дупчење (D-150) 3. Слики од машините за геолошко истражно дупчење и фотографии од теренските активности 135 Прилог број 1 Машина за геолошко истражно дупчење (DIAMEC 232) Техничка спецификација: Брзина на вртење помеѓу 550 и 2200 вртежи во минута, Бургија за дупчење од 36 мм, Опсег на силата на поместување од 0-20 kN Компактната конструкција и малата тежина ја прават Diamec 232 едноставна и брза за поставување за дупчење, што овозможува преместување меѓу места за дупчење без нарушување на нормалните произвони рутини. Оваа дупчалка покрај што се користи за јамското геолошко истражување, ефикасна е и за површински дупчења. 136 Слика 15. Машина за геолошко истражно дупчење (Diamec 232) Figure 15. Geological exploration drilling machine (Diamec 232) Безбедност на машината Слика 16 Опасни зони на машината Figure 16 Dangerous zones on the machine 137 Безбедност околку машината Слика 17 Опасни зони околку машината Figure 17 Dangerous zones around the machine Прилог број 2 Машина за длабинско геолошко истражно дупчење( D -150) Технички спецификации: Тип: Crawler Брзина на движење: 3 км/час Преносливост: 75% Ширина: 230 см Должина: 400 см Висина: 275 см Тежина: 12,600 kg Моќност: 194 kw Број на вртежи: 2200 rpm 138 139 Прилог 3 140 141 11. КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА 1. Стоиловски, С. (2015). Избор на Метода за проценка на ризик на работни места во рудниците – “Универзитет Гоце Делчев” – Штип/ 2. Проф.Др. Десподов, З. и Проф. Др. Панов, З. (2010) Анализа на ризици – “Универзитет Гоце Делчев” – Штип. 3. Дамбов, Р. (2013). Дупчење и минирање – “Универзитет Гоце Делчев” – Штип. 4. Проф.Др. Мираковски, Д. и Проф.Др. Хаџи-Николова, М. (2012). Техничка Заштита – “ Универзитет Гоце Делчев” - Штип 5. Георгиева, Л. (2006). “Менаџирање со ризици“ - Филозофски факултет - Скопје 6. Комљеновиќ, Д. (2008). “Управљање технолошких ризика и њихива примена у инжињерској пракси” – Заштита раду - Ниш 7. ISO 18001 (2009) Менаџирање на ризик, Принципи и насоки / Risk managementPrinsiples and guidelines 8. Јовичич, В. и Миљкович, М. и Нулц, Ј. и Уљич, Х. и Милутин В. (1987). ,,Sigurnost i tehnicka zastita u rudarstvu“ - Тузла 9. Закон за безбедност и здравје при работа Сл. Весник на Република Македонија бр. 92/07 од 24.07.2007 година. 10. Rausand, M. (2011). “Risk assessmentTheory method, and applications”. 11. McCray, L. (1983). “Risk assessment managing the process”. 12. Wells, G. (1996). “Risk assessment and hazard identifications” 13. Bol, G. (2008). “Knowledge in risk assessment and management”. 14. Priedly, B. (2011) “Risk Assessement”(ACHHRA) Australian university Melburne 15. Brooks, P. (2008) “Australian standard for risk assessment and control of risk” 16. Lombi, E. (2014) “Risk Assessment and environmental” 17. TAKE 5. (2015) “Frontline risk assessment and HAZOB” Australian mines rescue competition 18. Dupont, R. and Theodore, L. (2010) “Environmental health and hazard risk assessment” 19. Прирачник за проценка на ризик 20. Правилник за изработка на проценка на ризик од Закон за безбедност и здравје при работа Сл. Весник на РМ од 2007 година. 142