ŁÓDŹ, 24 lutego 2009 r.
Jak czytać metryki w języku łacińskim – warsztaty
Cz. I Księgi metrykalne
Piotr Młynarczyk
Podstawowe źródła do cz. I pokazu:
1. M. Nowaczyk – Poszukiwania przodków
2. Łacina - Podręczny słownik genealoga http://www.genpol.com/Poradnik-GenPol-sub8.html
W większości ksiąg parafialnych z wieku XVII oraz XVIII oraz z
początków wieku XIX występują zapisy narracyjne. ZaleŜy to
od pochodzenia ksiąg: w Wielkopolsce mamy księgi z
zapisami narracyjnymi aŜ do niemal połowy XIX wieku,
podczas gdy w Galicji księgi z XVIII wieku są formatu
kolumnowego
Posługiwano się ustalonymi formułkami. Formuły zawarte w
księgach narracyjnych pochodzą z listu pasterskiego z 1601
roku, ogłoszonego podczas synodu krakowskiego
Księgi metrykalne
Liber natorum
księga narodzonych
Liber copulatorum
księga zaślubionych
Liber mortuorum
księga zmarłych
Instrukcja do księgi urodzeń cz. I
Instrukcja do księgi urodzeń cz. II
Źródło: http://www.genpol.com/images/html/liber_natorum/liber_natorum_str_1.jpg
Instrukcja do księgi zaślubionych cz. I
Instrukcja do księgi zaślubionych cz. II
Źródło: http://www.genpol.com/images/html/liber_copulatorum/liber_copulatorum_str_1.jpg
Instrukcja do księgi zmarłych
Źródło: http://www.genpol.com/images/html/liber_mortuorum/liber_mortuorum_str_1.jpg
Rubryki w Liber natorum str. I
Źródło: http://www.genpol.com/Poradnik-GenPol-art22.html
Rubryki w Liber natorum str. II
Źródło: http://www.genpol.com/Poradnik-GenPol-art22.html
Zapisywanie dat w metrykach
W księgach z zapisami narracyjnymi całe daty, łącznie z rokiem, napisane są
słownie po łacinie. Czasami rok podany jest cyfrą jako nagłówek parę kartek
wcześniej, z następującymi pod nim nagłówkami nazw miesięcy, z datami dni
przy poszczególnych zapisach. Trzeba w takim przypadku przewertować księgę
do tyłu aby znaleźć odpowiedni zapis roku i miesiąca. MoŜna teŜ spotkać
formułki: "Diem quid supra", "w dniu jak wyŜej" albo "anno ut supra" "w roku jak
wyŜej" czyli trzeba przeczytać zapis powyŜej tego, który nas interesuje.
"Anno Domini millesimo sescentisimo octogestimo septimo et die decimo quarto
mensis junii" - Roku pańskiego tysiąc sześćset osiemdziesiątego siódmego dnia
czternastego miesiąca czerwca
W księgach parafialnych z drugiej połowy wieku XIX oraz w kopiach ksiąg
metrykalnych robionych dla archiwów diecezjalnych lub archidiecezjalnych rok
jest zapisany w formie cyfrowej na górze kaŜdej strony. Dzień podany jest w
formie cyfrowej, nazwy miesięcy oraz określenie czasu podawane są po łacinie.
W wypadku godziny jest to często forma skrótowa.
Określenia czasu
styczeń
Januarius
luty
Februarius
marzec
Martius
kwiecień
Aprilis
maj
Maius
czerwiec
Junius
lipiec
Julius
sierpień
Augustus
wrzesień
September, 7ber, VIIber
październik
October, 8ber, VIIIber
listopad
November, 9ber, IXber
grudzień
December, 10ber, Xber
Źródło: M. Nowaczyk – Poszukiwania przodków
niedziela
dominica, dies dominica, dominicus, dies Solis, feria prima
poniedziałek
feria secunda, dies Lunae
wtorek
feria tertia, dies Martis
środa
feria quatra, dies Mercurii
czwartek
feria quinta, dies Jovis
piątek
feria sexta, dies Veneris
sobota
feria septima, sabbatum, dies sabbatinus, dies Saturni
Skróty:
#
numer
&
(w prawo lub lewo)
i (oraz)
a.
anno
roku
conj.
conjungo
poślubiony
dni
domini
pańskiego
dt
ditto
jak wyŜej
legit.
legitimus
prawny
nme
nomine
imieniem
pm
post meridiem
po południu
Inne określenia czasu
Źródło: M. Nowaczyk – Poszukiwania przodków
annus
rok
anno domini
roku Pańskiego
anno incarnationsis
roku Pańskiego (dosł. Roku od inkarnacji Boga)
annus bissextus
rok przestępny
ante meridiem
przed południem
altera die
następnego dnia
biduum
czas dwu dni, w przeciągu dwu dni
cras
jutro
die sequenti
następnego dnia
die vero
dzisiaj, właśnie dzisiaj
dies
dzień
ebdomada
tydzień
ejusdem die
tego samego dnia
eodem anno
tego samego roku
eodem die
w tym samym dniu
eodem mense
tego samego miesiąca
eo tempore
obecnie
hodie
dzisiaj, jeszcze dzisiaj
hora
godzina
longo tempore
od bardzo dawna, bardzo długi okres czasu
Inne określenia czasu
Źródło: M. Nowaczyk – Poszukiwania przodków
mane
rankiem, rano
matutina
ranny, poranny, wczesny
mensis
miesiąc
meridie
w południe
nocte
w nocy
nocis
noc
nox
noc
nudius tertius
trzy lata wcześniej
nunc dies tertius
trzy dni wcześniej
nunc temporis
obecnie
perendie
pojutrze
pomerid
popołudnie
post
po
post meridiem
po południu
postridie
dzień później, nazajutrz
pridem
dawno, od dawna
pridie
poprzedniego dnia
pro tempore
na teraz
triduum
czas trzech dni, w przeciągu trzech dni
tunc temporis
przeszły, były
vesper, vesperis
wieczór
vespere
wieczorem
L. główny
L. porządkowy (rodzaj męski)
1
unus
primus
2
duo, duae
secundus
3
tres, tria
tertius
4
quattuor
quartus
5
quinque
quintus
6
sex
sextus
7
septem
septimus
8
octo
ocatvus
9
novem
nonus
10
decem
decimus
11
undecim
undecimus
12
duodecim
13
Liczebniki główne i
porządkowe
40
quadraginta
quadragesimus
50
quinquaginta
quinquagesimus
duodecimus
60
sexaginta
sexagesimus
tredecim
tertius decimus
70
septuaginta
septuagesimus
14
quattuordecim
quartus decimus
80
octoginta
octogesimus
15
quindecim
quintus decimus
16
sedecim
sextus decimus
90
nonaginta
nonagesimus
17
septemdecim
septimus decimus
100
centum
centesimus
18
odeviginti
duodevicesimus
101
centum unus
centesimus primus
19
undeviginti
undevicesimus
150
centum quinquaginta
centesimus quinquagesimus
20
viginti
vicesimus albo vigesimus
21
viginti unus
vicesimus primus
200
ducenti
ducentesimus
22
viginti duo
vicesimus secundus
300
trecenti
trecentisimus
23
viginti tres
vicesimus tertius
400
quadrigenti
quadringentesimus
24
viginti quattuor
vicesimus quartus
500
quingenti
quingentesimus
25
viginti quinque
vicesimus quintus
26
viginti sex
vicesimus sextus
600
sescenti
sescentesimus
27
viginti septem
vicesimus septimus
700
septigenti
septingentesimus
28
viginti octo
vicesimus octavus
800
octingenti
octingentesimus
29
viginti novem
vicesimus nonus
900
nongenti
nongentesimus
30
triginta
tricesimus
100
0mille
0
millesimus
Określenia przynaleŜności klasowej
stosowane w księgach metrykalnych
Źródło: M. Nowaczyk – Poszukiwania przodków, www.genpol.com
W księgach metrykalnych z XVII oraz XVIII wieku obok
zapisów wykonywanego zawodu znajdziemy określenia
przynaleŜności klasowej z reguły zapisywane po łacinie.
Później, w wiekach XIX oraz XX zapisywane one były tylko
w wypadku szlachty.
Nomenklatura ta przez wieki uległa gruntownej dewaluacji. W
pierwszej Rzeczypospolitej przestrzegano jej bardzo
uwaŜnie, pod zaborami bywało róŜnie. Pod koniec XVIII
wieku oraz później kaŜdy szlachcic był "jaśnie wielmoŜny",
czyli illustrissimus ac magnificus, kaŜdy wiejski ksiądz
reverendissimus, oraz kaŜdy mieszkaniec miasta (nawet
małego) "sławetny" czyli famatus
Określenia przynaleŜności klasowej
stosowane w księgach metrykalnych
Źródło: M. Nowaczyk – Poszukiwania przodków, www.genpol.com
Oto co na ten temat pisze W. Dworzaczek:
"Wiejscy plebani przewaŜnie nie byli szlachtą, toteŜ często nie
znali dobrze genealogicznych stosunków swych
szlacheckich parafian, przekręcali nazwiska i piastowane
urzędy. Nie umieli odróŜnić tych, którzy z prawa naleŜeli do
uprzywilejowanego stanu od pnących się do niego poprzez
swoisty awans społeczny. Tedy nomenklatura: magnificus,
generosus, nobilis, która w praktyce kancelarii sądowych
miała swoje dość ściśle określone znaczenie, tutaj bywała
raczej wyrazem materialnego autorytetu, jakiego zaŜywał
wobec plebana ten czy inny posesjonat, dzierŜawca lub
nawet wpływowy ekonom pański".
Władysław Dworzaczek: Genealogia. PWN Warszawa 1959, str. 63.
Określenia przynaleŜności klasowej
stosowane w księgach metrykalnych
Źródło: http://www.genpol.com/Poradnik-GenPol-art32.html
Circumspectus
powaŜany, znakomity, otoczony czcią; w księgach sądowych i parafialnych określenie ubogiego rzemieślnika
Civis
obywatel, mieszkaniec; civissa - obywatelka
Generosus
urodzony, szlachetny, wspaniałomyślny, zacny; szlacheckiego pochodzenia; w księgach sądowych i parafialnych określenie urzędników
ziemskich i szlachty; właściciel jednej wsi
Honestus
1. uczciwy; określenie rolnika z małego miasteczka lub rzemieślnika wiejskiego; 2. dostojny znakomity, szanowany; określenie duchownego
prawosławnego lub unickiego
Honoratus
zacny, czcigodny, tytuł szlachcica w dokumentach i księgach sądowych i parafialnych; honorarus: pan feudalny, patrycjusz
Infidelis/ perfidus
niewierny/ przewrotny; śyd
Vir excellens/
egregius
mąŜ znamienity; uczony, lekarz, filozof
Famatus/famosus
okrzyczany, osławiony; sławetny - w księgach sądowych i parafialnych określenie mieszczan, średniozamoŜny rzemieślnik
Illustrissimus ac
magnificus
jaśnie wielmoŜny
w Średniowieczu uŜywano przymiotnika illustris dla określenia rodzin ksiąŜęcych; illustrissimus (-a, -um) uŜywano w stosunku najwyŜszych
magnatów i senatorów
Magnificus
wspaniały, świetny, okazały; wielmoŜny, w księgach sądowych i parafialnych określenie senatorów w dawnej Polsce; takŜe urzędników
grodzkich lub ziemskich
Nobilis
szlachetny; przymiotnik określający szlachtę; szlachcic, nobilissa – szlachcianka; właściciel części wsi lub dzierŜawca
Providus/
circumspectus
opatrzny, rozsądny, mądry, przezorny; w księgach sądowych i parafialnych określenie ubogiego rzemieślnika
Określenia przynaleŜności klasowej
stosowane w księgach metrykalnych
Źródło: http://www.genpol.com/Poradnik-GenPol-art32.html
Spectabilis
godny, znakomity, dostojny; w księgach sądowych i parafialnych określenie patrycjusza z duŜego miasta
Reverendissimus
przewielebny; tytuł, którym określano duchownego wyŜszej rangi na przykład biskupa ordynariusza
Reverendus
czcigodny, wielebny , tytuł, którym określano w dokumentach duchownego katolickiego, opata, prałata, biskupa sufragana
Venerabilis
dostojny; od venerabilitas przewielebność - tytuł dostojników duchownych, stosowany dla proboszcza lub członka kapituły
Honorabilis
zaszczytny, czcigodny, dostojny, godny szacunku; określenie wiejskiego plebana, wikariusza
Agricola
chłop; zwrot uŜywany w drugiej połowie XIX wieku
Arator
bogaty chłop (Prusy); rataj-zagrodnik pracujący teŜ na folwarku; olęder-osadnik na prawie olęderskim (najczęściej z Niderlandów)
Cmetho
kmieć; chłop, poddany; gospodarz na 1 lub więcej łanie; cmethona - chłopka, wieśniaczka
Colonus
1. dzierŜawca gruntu, 2. Śr. chłop, tzw. zagrodnik, 3. rataj- robotnik wiejski nie posiadający roli; w późniejszych wiekach - ubogi chłop
Famulus
parobek, sługa; pracownik gospodarski lub folwarczny
Hortulanus
zagrodnik, chłop bezrolny, rataj, robotnik wiejski nie posiadający własnego pola ani inwentarza; hortulana - Ŝona zagrodnika
Inquilinus
lokator; komornik, kątnik - ubogi chłop mieszkający u innego chłopa; takŜe chłop pańszczyźniany
Laboriosus
pracowity, w księgach sądowych i parafialnych określenie chłopów
Semi-cmetho
półkmieć; gospodarz na pół łana
Określenia przynaleŜności klasowej
stosowane w księgach metrykalnych
Źródło: http://www.genpol.com/Poradnik-GenPol-art33.html
laboriosus Simeon inquilinus
pracowity Szymon kątnik/komornik (chłop bez roli)
laboriosus Petrus Koper cmetho de Pamiątkowo
pracowity Piotr Koper kmieć z Pamiątkowa
generosa Katarzyna Trzebinska nobilissa
urodzona Katarzyna Trzebinska szlachcianka
famatus Kazimierz Andrzeieski proconsul civis Gostin
sławetny Kazimierz Andrzeieski rajca miejski obywatel gostyński
reverendissimus dominus Szymon Cerekwicki capellanus czachoroviensis
wielebny pan Szymon Cerekwicki kapelan czachorowski
famata Marianna Macieieska vidua, civissa gostyniensa
sławetna Marianna Macieieska wdowa, obywatelka Gostynia
laboriosa Catharina, materfamilias capellani czachoroviensis
pracowita Katarzyna, gospodyni kapelana czachorowskiego
laboriosus Lucas Urbanowicz, ferrifarber de villa Czachorowo
pracowity Łukasz Urbanowicz kowal z wioski Czachorowo
Podstawowe słownictwo genealogiczne oraz słowa pochodne
(przymiotniki, przysłówki, formy bezosobowe czasowników, rzeczowniki)
Chrzest
baptismi, baptizatus/baptizata (ochrzczony/a), renatus (nowo-ochrzczony, np. dla osoby niewierzącej), plutus, lautus (obmyty – w sensie
sakralnym), purgatus (oczyszczony), ablutus (obmyty), lustratio (ofiara oczyszczalna)
Dziecko
infans, filus (syn), filia (córka), puer (chłopiec), puella (dziewczynka), proles (dzieci)
Imię
nomen
MałŜeństwo
matrimonium, copulatio (wziąć ślub), (pobrali się): copulati, cojnujcti, intronizati, nupti, sponsati, ligati, mariti
Matka
mater
MąŜ
maritus, sponsus (pan młody), conjux, vir
Nazwisko
cognomen
Ojciec
pater
Pogrzeb
sepultura, humatio, sepultus/sepulta (pogrzebany/a),
Rodzice
parentes, genitores
Rodzice
chrzestni
patrini, levantes, susceptores, compater/commater, matrina (matka chrzestna)
Śmierć
mors, mortis; mortuus (zmarły), defunctus, obitus, denatus (zmarły), (zmarł/zmarła): decessus, peritus, obiit, decessit
Urodzenie
nati, natus, genitus (właściwie: urodził się, urodzony; dla dziewczynki – nata, genita), natales (pochodzenie, stan), ortus (urodzenie), oriundus
(pochodzący)
Zapowiedzi
banni, proclamationes, denuntiationes
śona
uxor, marita (męŜatka), conjux, sponsa (panna młoda), mulier (małŜonka), femina (kobieta)
Źródło: http://www.genpol.com/Poradnik-GenPol-art16.html
SŁOWNIK GENEALOGICZNY
ŁACIŃSKO - POLSKO - ANGIELSKI
LATIN - POLISH - ENGLISH GENEALOGICAL
DICTIONARY
Jolanta Skalska & Jacek Cieczkiewicz
Źródło: http://www.genpol.com/Poradnik-GenPol-art36.html
Cz. II
KSIĘGI METRYKALNE
pisane w języku łacińskim
Krystyna Wróblewska-Jakubowska
Najstarsze księgi metrykalne w AAŁ
Pochodzą z parafii:
Tuszyn 1585r
Parzno 1589r
Łask 1590r
Czarnocin 1593r
Dłutów 1599r
JeŜów 1599r
Określenia czasu
Anno Domini AD
Ego qui supra -Ja /ksiądz, zakonnik Fr/ jak wyŜej
Anno ut supra - roku jak wyŜej
Dies - dzień
Ejusdem die - tego samego dnia
Hodie – dzisiaj
Hebdomadata – tydzień
Eodem anno – tego samego roku
Eodem die – w tym samym dniu
Eodem mense – tego samego miesiąca
Hodie – dzisiaj
Mensis – miesiąc
Księga 1700-1753r
Czas narodzin
In galli cantu – o pianiu koguta, o świcie
In occasus solis – o zachodzie słońca
Post ocassus solis - po zachodzie słońca
Ante meridiem - przed południem
Post meridiem - po południu
Plenilunium - pełnia księŜyca
Novilunium - nów księŜyca
Takie pismo teŜ bywa!
Imiona
Martinus Martini
Matthaeus Mattaei
Matthias Mattiai
Marcin
Mateusz
Maciej
H/a/eva Aeva Eva
Egidius Aegidus
Ewa
Idzi
Francisca
Franciscus
Franciscus de Paula 2.IV
Franciszka
Franciszek
Katarzyna Sienensis 30.IV
Katarzyna Vastanensis 23.III
Dzieci
Infans
Filia
Filius
Puella
Puer
Pueri
Gemellus
Gemelli
Geminus
Altra jeden z dwóch,
drugi bliźniak
Illegitimi thori z
Patrini fuere chrzestni
Levante a sacro fonte -
-Chrzestni święte źródło
nieprawego łóŜa
Ignorati nieznany
Rodzice parents
śONA
SIOSTRA
Uxor
Soror
Consorta
Marita
BRAT
frater
MĄś
Maritus
Germanus rodzony np.
brat
Zawody przodków
Faber rzemieślnik
Figlus garncarz
Ferrifaber, ferrarius kowal
Lignifaber stolarz cieśla kołodziej
Ovilio, opilio owczarz
Auriga woźnica
Braxator piwowar
Barbarius cyrulik
Tabernarius karczmarz
Tunnarius bednarz
Ancilla słuŜąca
SKRÓTY stosowane
CL coniugum legitimorum prawnie
zaślubieni
CLPF coniugum legitimorum patrini fuere
ptune
Pro tune wtedy, w tym czasie
Vesp
vespere wieczorem
LL laboriosus
Agnes c. Wojciech p. def. Zofia - post
defectam po zmarłej
Omnes ex ead(em) villa osoby, ludzie z tej
samej wsi
Testimonium copulationis
Ecclesia
kościół
Parochia
parafia
Denuntiatio zapowiedzi
Missa solemnia msza uroczysta , summa
Prasentibus testibus obecni świadkowie
Testes erant- świadkami byli
Juvenis młodzieniec
Virgo panna
Vidua wdowa
Viduus wdowiec
Zgony
testimonium mortis metryka śmierci
Obiit zmarł
Sole et aqua post baptismum obiit
Obdormitus est zasnął /zmarł/
h/ebdomadata tydzień
Aetatis, aetas wiek, czas Ŝycia
Vitam cessit przestała Ŝyć
In domo propia propiatus bliski
Vetula stara kobieta
Pauper biedak
Mendicus Ŝebrak
Vidua, viduus
Munita
namaszczona, opatrzony
sakramentami
Reddidio złoŜenie wyznania wiary, spowiedź
Sacris provisns opatrzony sakramentami
Miejsca pochówku
CMENTARZ
Ad occasum – na zachód
Ad septentione – na północ
Aquilonalis - strona północna
Ad meridiem – na południe
Ad orientem – na wschód
KOŚCIÓŁ
pod ołtarzem
Sepultus- pochowany, pogrzebany
Sepelini corpus – grzebać, złoŜyć do grobu
Słownik Kościelny
Łacińsko –Polski
Ks. Alojzy Jougan
Perełki ksiąg łacińskich ok.1700r
Bernard z Morales (?)
Omni die dic Mariae
Omni die dic Mariae
Mea laudes anima:
Eius festa, eius gesta
Cole devotissima.
Contemplare et mirare
Eius celsitudinem:
Dic felicem genitricem,
Dic beatam Virginem.
Ipsam cole, ut de mole
Criminum te liberet,
Hanc appella, ne procella
Vitiorum superet.
Dnia kaŜdego Boga mego
(Hymn św. Kazimierza
Dnia kaŜdego Boga mego * Matkę, duszo,
wysławiaj; * Jéj dni święte, sprawy wzięte * Z
naboŜeństwem odprawiaj. *
Przypatruj się, a dziwuj się * Jéj wysokiéj
zacności; * Zwij ją wielką Rodzicielką, * Błogą
Panną w czystości.
To XII-wieczna sekwencja ku czci Najświętszej Maryi
Panny, do XIX wieku jej autorstwo mylnie przypisywano
św. Kazimierzowi królewiczowi.
Serdeczne podziękowania za linki dla Bartosza M