Farg'ona jamoat salomatligi tibbiyot instituti
davolash ishi fakulteti davolash ishi yonalishi
2522-guruh talabasi
To'raxonov Karimulloning
"Tibbiy Kimyodan" mustaqil ishi
Dorivor preparatlar tarkibidagi
yetti a'zoli aromatik birikmalar
Getorhalqali
birikmalar.
01
Aromatik birikmalar.
02
REJA:
03
Dorivor pereparatlar
tarkibi bilan tanishish.
04
Yetti a`zoli
birikmalar.
01
Getorhalqali birikmalar.
Molekulasidagi halqa uglerod va
boshqa element atomlaridan tashkil
topgan moddalar geterohalqali
birikmalar deb ataladi. Geterohalqa
to‘yingan, to‘yinmagan geterohalqalar
bo‘lishi mumkin, ular gemoglobin,
xlorofill, pirrol, tiofen strukturasi
asosidir. Halqa tarkibiga kirgan
ugleroddan boshqa atomlar geteroatom
deyiladi. Halqa hosil bo‘lishida har
qanday ikki valentli element ishtirok
etishi mumkin. Geterohalqali
birikmalar nihoyatda ko‘p va turli
tuman. Geterohalqali birikmalar
halqadagi geteroatom soniga. tabiatiga
va halqa tuzilishiga ko‘ra sinflanadi.
Geteroatom tabiatiga ko‘ra geterohalqali birikmalar azotli, kislorodli, oltingugurtli va hokazoga
bo‘linadi. Shuningdek, halqadagi bog‘lar tabiati yani to‘yinganlik darajasiga qarab to'yingan.
to‘yinmagan va aromatik geterohalqali birikmalarga bolinadi. To‘yingan geterohalqali birikmalarga
halqali oddiy efirlar, iminlarva laktamlar, halqali angidridlar kiradi.
2. To‘yinmagan geterohalqalarga 1,4-dioksen, pirrolin Va pirazolinni
misol qilib ko‘rsatish mumkin.
3. Aromatik geterohalqalar geteroatomni o ‘z ichiga olgan tutashgan
sistemaga ega b o iib aromatiklik kriteriyasini to‘la qanoatlantiradi. Ular
aromatik birikmalarga xos tuzilishga ega va ular uchun xos reaksiyaga
kirishadi.
02
Aromatik birikmalar
AROMATIK BIRIKMALAR (Yunoncha
aroma — xushbo’y, muattar) — molekulasi
bir yoki bir necha benzol yadrolaridan tashkil
topgan organik birikmalar va ularning
hosilalari. Eng oddiy vakillari — benzol
(S6N6) va uning hosilalaridir. Benzol
yadrosidagi qo’shbog’larning oddiy bog’lar
orqali bog’lanishidan hosil bo’lgan benzol
halqalari tizimi tufayli Aromatik birikmalar
aromatik xususiyat kasb etgan va shuning
uchun ular alifatik birikmalar hamda alisiklik
birikmalardan katta farq qiladi. Aromatik
birikmalar elektrofil va nukleofil almashinish
reaktsiyalari (galogenlash, nitrolash,
sulfolash, alkillash, arillash va boshqalar) ga
oson kirishadi. Masalan, nitrat kislota
ta’sirida benzol nitrobenzolga aylanadi.
Bir paytlar Aromatik birikmalar deyilganda faqat
muattar tabiiy birikmalar (o’simliklardan
olinadigan efir moylari, balzamlar, smolalar va
boshqalar) tushunilardi. Bu birikmalarga
“aromatik”, ya’ni xushbo’y degan nom ham o’sha
vaqtda berilgan. Hozir esa Aromatik birikmalar
so’zi o’z ma’nosini yo’qotgan, chunki xushbo’y
birikmalar har xil sinfga kiruvchi organik
birikmalar orasida ham mavjud. Ko’pchilik
Aromatik birikmalar qo’lansa yoki deyarli hidi
yo’q. 19 – asr o’rtalaridan Aromatik birikmalar
kimyosi juda tez rivojlana borib, ular texnika va
laboratoriya ishlarida qo’llana boshladi. Aromatik
birikmalar barqaror moddalardir. Ularni boshqa
sinf birikmalaridan qat’iy sharoitlardagina hosil
qilish mumkin. Masalan, benzolni 650° da
atsetilendan faol ko’mir ishtirokida yoki
tsiklogeksanni degidridlab olish mumkin.
Aromatik birikmalar alifatik birikmalarni
degidrosikllash, polimerlash yoki kondensatlash
yo’li bilan olinadi. Bu reaktsiyalar aromatlash
reaktsiyasi deyilib, ular o’simlik, hayvon
organizmlari va mikroorganizmlarda ham ro’y
beradi.
PIRROL
FURAN VA TIOFEN
Shularga asoslanib pirrol, furan va tiofen
aromatik birikmalar hisoblanadi.
03
Dorivor pereparatlar
tarkibi bilan tanishish.
Iridoidlar - bu fitonutrientlardir, ular o‘simliklarda
hosil bo‘ladi va ko‘proq o‘simlikni infektsiyadan
saqlaydi. Bu organizm uchun foydali keng ta’sir
spektriga ega o‘simlik mahsulotidir, Dorivor
o‘simliklarda uchrovchi iridoidlar ko‘pincha
ularning farmakologik ta’siri asosi hisoblanadi.
Ular keng biologik faol aktivlikga ega, shu
jihatdan yuraktomir, antioksidant,
antigepatotoksik, o‘t haydovchi, gipoglikemik.
og‘riq qoldiruvchi, shamollash oldini oluvchi,
antimutagen, spazmolitik,shishga qarshi, virusga
qarshi, immunomodullovchi va ichakni
suyultiruvchi ta’sir namoyon etadi
Iridoidlar o‘simliklaming har xil organlari va qismlarida
to‘planadi:
- barglarida (vaxta trexlistnaya, podorojnik bolshoy,
korovyak viemchatiy Verbascumsinmatum);
- o‘t qismida (zolototo'syachnik zontichno'y, pustirrnik);
- tomirida (gorechavka jeltaya, pion);
tomiri va poya asosida (pedikulyaris bolotniy
PedicularispalustrisL.)
- ildizmevasi va tomirida (dorivor valeriana);
- po‘stlog‘ida (oddiy kalina);
- gul to‘plamida (korovyak muchnistqy
VerbascumLuchinitis)
- gullarida (korovyak skipetrovidnoy, Verbascum
thapsiforme Sohrad.);
- mevalarida (evkommiya vyazolistnaya)
-yer ustki hamma qismida (norichnik bokotsvetkovqy
Scrophularia lateriflora Traut)
Umuman o‘simliklarda iridoidlarning
sintez bo'lishi ularning o‘t yeydigan hayvon,
hasharotlardan himoya qilish uchun va
mikroorganizmlar bilan zararlanmaslik uchun
sintez bo‘ladi. Shu sababli karatinoid yoki
flavanoidlarga nisbatan iridoidli dorivor
o‘simliklar uzoq saqlanganda, termik ishlov
berganda barqaror
Va parchalanmaydi. Bakterotsid v a
antioksidlovchi xossalari hisobida Iridoidlar
tabiiy konservant sifatida qo‘llanilishi
mumkin.
04
Yetti a`zoli birikmalar.
Uch a’zoli bir geteroatomli geterohalqali
birikmalar
xalq xo‘jaligida, kimyo
sanoatida, tibbiyot va qishloq xo‘jaligida
muhim
rol
o‘ynaydi
Geterohalqali
birikmalarning eng oddiysi uch a’zoli
geterohalqali birikmalar hisoblanadi. Uch
a’zoli geterohalqali birikmalarga etilen
oksid (oksiran), etilensulfid (tiiran) va
etilen imin (aziridinlar) kiradi.
Oksetan to‘rt a’zoli geterohalqali' birikma bo‘lib,
asosan V - galogenalkanollardan sintez qilinadi.
Reaksiya ishqoriy yoki alkogalyatlar ishtirokida
boradi:
Eng sodda besh a’zoli geterohalqali birikmalarga pirrol, furan
va tiofen kiradi. Agar I, II va III strukturalarni solishtirilganda
ular tutashgan dienlarga, tegishli aminga, oddiy efir yoki
sulfid (tioefir) xossalariga o‘xshashi kerak. Lekin birikish
reaksiyasini hisobga olmaganda, ular farqlanadi. Masalan
tiofen sulfidlarga xos oddiy sharoitda oksidlanmaydi, pirrol
esa aminlarga xos asoslik xossalarini namoyon qilmaydi.
Olti A’zoli Piridin. Piridin xossalari jihatidan aromatik
birikmalarga mos keladi: u birikish reaksiyalariga qiyin,
elektrofil almashinish reaksiyalarga esa maxsus
sharoitlarda kirishadi. Uning yonish issiqligi 23 kkal/mol
(96,30.103) rezonans energiya borligidan darak beradi.
Azepinlar. Azepin yetti a’zoli bir geterroatomli
geterohalqali birikma. Azepinda raqamlash azot
atomidan boshlanadi
Azepin va uning N-hosilalari qarorsiz moddalar havo
kislorodi ta’sirida oksidlanadi.Molekulasida
elektronoakseptor o‘rinbosarlar bo‘lgan vakillarida
azepin halqa barqaror. Azepinlar nitrenlami benzol
bilan reaksiyasi natijasida olinadi. Bunda dastlab
ishqor ta’sirida parchalanish natijasida singlet nitren
hosil bo‘ladi, so‘ngra uni benzol bilan o‘zaro ta’siri
tufayli N-karbetoksi azepin hosil qiladi:
OKSEPINLAR: Oksepin azepinning kislorodli analogi yani yetti a’zoli kislorodli geterohalqadir:
TIYEPINLAR: Tiyepinlar oltingugurtli yetti a’zoli geteohalqali birikma, azepinning analogi.
E’tiboringiz uchun
rahmat 
CREDITS: This presentation template was created by Slidesgo, including
. by Freepik.
icons by Flaticon, and infographics & images
Please keep this slide for attribution.