O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
Maktabgacha ta’lim
“Umumtexnika fanlari va texnologiyalar” kafedrasi
“TASDIQLAYMAN”
Ro’yxatga olindi:
№_____________
2020-yil. “__”_______
Bilim sohasi:
Ta’lim sohasi:
Ta’lim yo’nalishi:
Samarqand Davlat Universiteti
o’quv ishlari prorektori:
__________ prof. A. Soleev
“___” ____________2020-yil.
100 000 – GUMANITAR
110 000 – PEDAGOGIKA
5 112 100 – TEXNOLOGIK TA’LIM
KIYIMLARNI LOYIHALASH VA MODELLASHTIRISH
fanidan
O’QUV USLUBIY MAJMUA
Tuzuvchi:
SamDU Maktabgacha ta’lim fakulteti
“Umumtexnika fanlari va texnologiyalar” kafedrasi
katta o’qituvchisi: M. N. RAsulova
Kafedra mudiri:
Fakulteti uslubiy kengashi raisi:
Fakultet dekani:
O’quv uslubiy boshqarma boshlig’i:
SAMARQAND-2020
dots. S. Elmonov
dots. T. Q. Ostonov
prof. B. Haydarov
dots. B. Aliqulov
Kirish
Ta’lim va tarbiya sohasidagi chuqur islohotlarni amalga oshirish “Kadrlar
tayyorlash milli dasturi” vazifalarini ro’yobga chiqarish, yuqori malakali kadr,
barkamol shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishda barcha ta’lim muassasalari oldiga
murakkab, ko’p qirrali va mas’uliyatli vazifalar yuklangan.
O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni hamda “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi” da tayyorlanadigan mutaxassislarning sifatiga qo’yiladigan
talablar, pedagog kadrlarni tayyorlash va ularning malakasini oshirish kabi
masalalarga alohida e’tibor berilgan. Bu masalalarni hal etishda Oliy ta’lim
muassasalarida ishlab chiqarish ta’limini tashkil etish, ta’lim metodlarini tanlash va
yangilarini ishlab chiqish davr talabi bo’lib qolmoqda.
Respublikamizda tikuvchilik korxonalari, qo’shma korxonalar va yakka buyurtma
asosida tikish korxonalari ishlab chiqaradigan mahsulotlar aholining kiyimga bo’lgan
ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Shuning uchun Oliy ta’lim yurtlarida, Kasbhunar kollejlarida, Umumta’lim maktablarida, maktabdan tashqari muassasalarda
talaba, yoshlarni tikuvchilik korxonalarda xizmat qilishga tayyorlash hamda ta’lim
muassasalarida olgan bilimlarini amalda qo’llashga katta e’tibor berilmoqda.
Hozirgi kunda boshqa iste’mol mahsulotlari kabi kiyimga nisbatan yanada yuqori
talablar qo’yilmoqda. Kiyimlarni loyihalash jarayonida ishlab chiqilayotgan
kiyimning zamonaviyligi, shakli, detallari, ularning mutanosibligi hamda buyum
chizmasini chizishda foydalaniladigan hisoblash formulalari, kiyimning tayyor holda
kerakli shaklni ta’minlovchi detallarining grafik usullari yordamida qurish nazarda
tutiladi.
“Kiyimlarni loyihalash va modellashtirish” fani bolalar, ayollar va erkaklar
kiyimlarini loyihalash, modellashga oid masalaalarning bayoni bo’lib, Oliy ta’lim
talabalari, maktab o’qituvchilari, pedagogika kasb-hunar kolleji o’qituvchilari,
maktabdan tashqari muassasalarining, tikuvchilik to’garaklarining rahbarlariga
amaliy yordam sifatida mo’ljallangan.
“Kiyimlarni loyihalash va modellashtirish” fanida quyidagi masalalar ko’rib
chiqilgan:
Fanning maqsadi va vazifalari, kiyimlarni loyihalash asoslari, gavdaning
antropometrik chiziqlari va nuqtalari, kerakli o’lchovlar va ularni gavdadan olish
qoidalari, kiyimlarni loyihalash usullari, loyihalashda ishlatiladigan qo’shimchalar,
bolalar kiyimlarini asoslari, maktabgacha yoshdagi qiz bolalar va o’g’il bolalar
ko’ylagini loyihalash, turli xil yubkalarni loyihalash va texnik modellash, ayollar
bluzkasini loyihalash va o’zbek milliy ko’ylaklarini texnik modellashtirish masalalari
ko’rib chiqilgan. Xuddi shuningdek, yuqoridagi keltirilgan masalalarni amaliyotda
qo’llash uchun amaliy mashg’ulotlar ham berilgan.
Fanning maqsadi va vazifalari:
Fanning maqsadi – bo’lajak texnologik ta’limi o’qituvchilarini o’z kasbining ustasi
qilib tarbiyalash, ularga tikuvchilik buyumlarini ishlash uchun zarur bilim va amaliy
ko’nikmalar berishdan iborat.
Ushbu fanning vazifasi – dastur bugungi kun talabalarini hisobga olib tuzilgan,
mustaqil O’zbekistonda tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti,
shuningdek, mutaxassis kadrlar tayyorlashdan iborat.
1-modul.
1.Mavzu: Kirish. “Kiyimlarni loyihalash va modellashtirish”
fanining maqsad va vazifalari. Kiyim haqida ma’lumot.
Reja:
1). Kirish. Fanning maqsadi va vazifalari.
2). Kiyim haqida umumiy ma’lumotlar.
3). Kiyimlarning sinflanishi, ularga qo’yiladigan talablar.
4). Standartlashtirish.
1). Kirish. Fanning maqsadi va vazifalari.
Kishining badanini atrof-muhitning salbiy ta’sirlaridan himoyalanadigan salbiy
ta’siridan himoyalaydigan libos kiyim-kechak deb ataladi. Kiyim-kechak insoniyat
taraqqiyotining ilk bosqichlarida paydo bo’lgan (1-2-3-rasmlar).
1-rasm.
2-rasm.
3-rasm.
Fanning maqsadi – bo’lajak mehnat ta’limi o’qituvchilarini o’z kasbining ustasi qilib
tarbiyalash, ularga tikuvchilik buyumlarini ishlash uchun zarur bilim va amaliy
ko’nikmalar berishdan iborat.
Ushbu fanning vazifasi – dastur bugungi kun talabalarini hisobga olib tuzilgan,
mustaqil O’zbekistonda tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti,
shuningdek, mutaxassis kadrlar tayyorlashdan iborat.
Xalq uchun tovarlar ishlab chiqarishning kengaytirilishi, ular sifatining yaxshilanishi,
barcha xizmat turlarining tez rivojlanishi aholi yashash darajasini yangi, ancha yuqori
bosqichga ko‘tarishning o‘zgarmas shartlaridan biri sifatida qaraladi. Aholi uchun
tovarlarni ishlab chiqarish ilmiy-texnika taraqqiyotidan foydalanishga asoslanishi lozim
bo‘lib, ular nafaqat tovar sifatini yangi darajaga ko‘tarish, balki ular assortimentini
kengaytirishga ham imkon beradi.
Yengil sanoat oldida aholining sanoat tovarlariga bo‘lgan ehtiyojini to‘laroq qondirish,
bozorni kerakli mahsulot bilan to‘ldirish, mahsulot sifatini yaxshilash va assortimentini
kengaytirish, ularning iste’mol madaniyatini oshirish vazifalari turadi.
Hozirgi vaqtda mavsumaro yengillashtirilgan, isituvchi astarli kiyimlar, turli to‘plamlar
assortimentini ishlab chiqarilishini kengaytirilishiga alohida e’tibor berilmoqda.
Kiyimning materiali, formasi va bichimiga qarab, kishining turmush tarsi, yashaydigan
iqlimiy sharoiti, uning qanday sinf va tabaqaga mansubligi, madaniy saviyasi, moddiy
faravonligi to’g’risida fikr yuritish mumkin.
Kiyimning hamma qismlari (pidjak, shim, jiletka) poyabzal va boshqa qo’sgimchalari
bilan birga kostyumni tashkil etadi. Kostyum turli mamlakatlar xalqlari va
jamiyatlarining o’ziga xos tarzda taraqqiy qilishini, milliy qiyofasini aniq aks ettiradi,
shuningdek, kishi shaxsini xarakterlaydi.
Garderob deganda, bir kishiga yoki bir oilaga tegishli jami kiyim-kechak tushuniladi.
Kiyimning yangi formasini eng avvalo uning bichimi (silueti) belgilaydi. Bichim (silueti)
– kiyim formasining tekislikdagi ifodasi. Kiyimning asosiy bichimlari (asosiy siluetlar)
quyidagilardan iborat: beli yopishib turadigan bichimli kiyim; gavdaga yopishib
turadigan bichimli kiyim (belining yopishib turishi har xil bo’lishi mumkin); beli qisman
yopishib turadigan bichimli kiyim; to’g’ri bichimli kiyim (gavdaga ko’proq yoki kamroq
yopishib turadi); keng bichimli kiyim.
2). Kiyim haqida umumiy ma’lumotlar.
«Model» so‘zi lotinchadan tarjima qilinganda namuna (me’yor, o‘lcham) ma’nosini
bildiradi. Bizning holimizda model deganda rassom-modeler g‘oyasi asosida amalga
oshirilgan kiyimning birinchi (dastlabki) namunasi tushuniladi. Modellashtirish atamasi
ostida odatda yangi modelning vazifasi va atrof-muhitni, kishining tashqi va ichki
ko‘rinishi, gazlamalar xususiyatini hisobga olgan holda yaratilishining ijodiy-badiiy
jarayoni ko‘zda tutiladi.
Kiyimni modellashtirishda ishlab chiqish obyektlari mahsulot shakli va silueti, uning
bichilishi, gazlamalarning tanlanishi, shakl hosil bo‘lish usullari, elementlar
kompozitsiyasi, ranglar yechimi bo‘ladi. Modellashtirish jarayoni odatda modellarning
dastlabki namunalarini tayyorlash bilan yakunlanadi.
Konstruktiv (texnik) modellashtirish deganda, yangi modelning dastlabki namunasi
yoki uning grafik tasviri bo‘yicha mahsulotning muvofiq baza asosiga, asosan chizmalar
yoki detal lekalolaridan foydalanib chizmalarni yoki mahsulot detallari lekalolarini
tayyorlash ko‘zda tutiladi. Ishlangan lekalolar asosida tayyorlangan namuna kiyimni
ommaviy tarzda ishlab chiqarish uchun shakl etaloni bo‘lib xizmat qiladi. Kiyimning
yangi modeli konstruksiyasini ishlab chiqish jarayoni quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga
oladi: modellarni o‘rganish va tahlil qilish; asosni aniqlashtirish yoki o‘zgartirish va unga
model xususiyatlarini o‘tkazish (namuna konstruksiyalar bo‘lmasa yangi asos ishlab
chiqiladi); model konstruksiyasi ishlanmasi to‘g‘riligini tekshirish.
Kiyim funksiyasi va tasnifi. Kiyim va kostum tushunchasini odamga, uning qomati
va obraziga nisbatan qarab chiqish kerak. Kiyim inson jamiyati rivojlanishining ilk
bosqichlarida paydo bo‘lgan. Ibtidoiy odam kiyimdan kichik yashash joyi sifatida, ya’ni
u hali paydo bo‘lish sabablarini bilmaydigan yomon havodan va tabiat kuchlaridan
himoya sifatida foydalangan. Kiyim uchun odatda qo‘l ostida bor gazlamalardan
foydalanilgan. Insonning birinchi kiyimlari hayvon terisidan, suv o‘tkazmaydigan
yopinchiqlar, baliq ichaklaridan bajarilgan, gavdani o‘ragan birinchi gazlamalar barglar
va o‘tlardan tayyorlangan.
Gazlamalar va ularning ishlab chiqarish usuli kiyim shaklini aniqlagan. Qo‘pol va
qattiq gazlamalardan konstruksiyasi murakkab bo‘lmagan shakllar yaratilgan, ancha
plastik va yupqa gazlamalarning paydo bo‘lishi esa murakkab siluet shakllari yaratish
imkonini bergan. Kiyim bichilish xarakteri va kiyish usuli bilan farqlangan. Qadimgi
kiyimning hamma shakllarini asosiy uch turga ajratish mumkin:
1. Tikilmagan (bichilmagan) kiyim. U bir bo‘lakdan tayyorlangan, gavda atrofida
o‘ralgan yoki tashlangan va bog‘langan, to‘g‘nag‘ich bilan biriktirib qo‘yilgan yoki
belbog‘ bilan ushlangan.
2. Ustga qo‘yilgan (bichilgan) kiyim, chetlari aylana to‘g‘ri burchak shaklidagi yoki
o‘rtasida bosh uchun teshikli aylana shaklidagi gazlama bo‘lagidan iborat bo‘lgan
(Janubiy Amerikada hindulari va boshqa xalqlar kiygan temrina kabi).
3. Tikilgan kiyim (tunika – ko‘ylak va birinchi ishtonlar kabi). U bosh, oyoq, qo‘llar
uchun teshiklar bilan gazlamadan, charmdan tayyorlangan, keyinroq yenglar tikilgan.
Sharq xalqlari bunday kiyimni yengil yupqa gazlamalardan tikishgan. Kiyimning
ko‘ylak bichimi uzoq o‘tmishda paydo bo‘lgan va ko‘p xalqlarda hozirgacha mavjud.
Kiyim funksiyasi.
Funksiya (lotinchadan – faoliyat, vazifa) vazifani, faoliyat doirasini anglatadi.
Zamonaviy kiyimning asosiy funksiyalari quyidagilar:
Utilitar – o‘z ichiga amaliy, himoya, ergonomik, gigiyenik funksiyalarni oladi.
Ijtimoiy – o‘z ichiga regional, kasbiy, marosimiy, erotik, ramziy, belgi funksiyalarini
oladi.
Estetik – o‘z ichiga badiiy-timsoliy va sof estetik funksiyalarni oladi.
Kiyim tasnifi
Zamonaviy kiyim juda xilma xil. Uning tasnifi jins, yosh belgisi, inson faoliyatining
turli sohalarida qo‘llanishi (maqsadiy vazifasi), mavsumiy va gazlama turiga qarab
amalga oshiriladi.
Jins, yosh belgisiga ko‘ra kattalar uchun (erkaklar va ayollar) va bolalar uchun
(o‘g‘illar va qizlar) kiyimiga bo‘linadi.
Inson turli faoliyat sohalarida foydalanilishiga ko‘ra kiyim maishiy, kundalik, uy,
tantana, sport, ishlab chiqarish, forma kiyimlarga bo‘linadi. Maishiy kiyim o‘z ichiga
turli maishiy va ijtimoiy sharoitlarda kiyiladigan kiyimlarni oladi. Bu ish va turli
mashg‘ulotlar uchun kostumlar, madaniy va tomosha joylariga borish uchun tantanali
kostumlar, dam olish va uyda ishlash uchun kostumlardir.
Kundalik kiyimda insonga ishga tayyorgarlik xarakterini beruvchi ishbilarmonlik
kostumi tipi o‘z o‘rnini egallagan.
Uy kiyimi uyda dam olish, turli mashg‘ulotlar va ishlarni bajarish uchun qulay bo‘lib,
o‘z egasining individualligini erkin namoyon bo‘lishiga imkon beradi. Aniq yechimlar
turli-tumanligi bilan tantanalar uchun kiyim farqlanadi.
Sport kiyimiga kasbiy va qiziquvchanlar sporti uchun kiyim kiradi. Kasbiy sport
kiyimini aniq sport turining talablarini maksimal qondirish utilitar bo‘libgina qolmay,
ushbu sport turi uchun xarakterli harakatlar bajarilishini osonlashtirishi kerak.
Qiziquvchanlar sporti uchun kiyim utilitar funksiya bilan bir qatorda ma’lum darajada
estetik funksiyalarni ham bajaradi.
Ishlab chiqarish kiyimi ishlab chiqarish turlari bo‘yicha bo‘linadi va ba’zi hollarda
maxsus himoya kiyimi (metallurgiya, kimyo va boshqa korxonalarda) kabi, boshqa
hollarda esa belgili kiyim kabi (yo‘l ishchilari uchun to‘q sariq rangdagi jaketlar) hal
etiladi.
Formali kiyim harbiy xizmatchilar, maxsus idora xizmatchilari, o‘quvchilar, sport
jamiyatlari va jamoat tashkilotlari a’zolari uchun mo‘ljallangan. Harbiy xizmatchilar
uchun kiyim qo‘shin turlari bo‘yicha bo‘linadi, farqlar eng avvalo kiyim rangida va
farqlashbelgilarida namoyon bo‘ladi.
3). Kiyimlarning sinflanishi, ularga qo’yiladigan talablar.
Kiyimlar 6 sinfga bо‘linadi:
1). Jinsga kо‘ra (ayollar, erkaklar, bolalar kiyimi);
2). Mavsumga kо‘ra (yozlik, qishliq, kuzlik, baxorlik);
3). Gazlamasiga kо‘ra (junli, ipakli, sun’iy, sintetik tolali);
4). Yoshiga kо‘ra (chaqaloqlar, yasli yoshidagi, bog‘cha yoshidagi bolalar, о‘smirlar,
yoshlar, kattalar, qariyalar kiyimi);
5). Kiyilish о‘riniga kо‘ra (uylik, kо‘chalik, ishlik, sport, bayram kiyimlari);
6). Kiyim turiga kо‘ra (ustki kiyimlar, ichki kiyimlar, kostyum-kо‘ylaklar, bosh
kiyimlar, mayda kiyimlar).
Har qanday tikuv buyumlariga talablar qо‘yiladi. Kiyimga 2 xil talab qо‘yiladi.
Is’temolchi va ishlab chiqarish talabi. Iste’molchining talabi о‘z navbatida
quyidagilarga bо‘linadi.
1. Gigiyenik talab;
2. Ekspluatatsion talab;
3. Estetik talab.
Gigiyenik talab deganda shuni tushuniladiki, kiyimdan foydalanganda odam
sog‘lig‘iga zarar yetkazmasligi kerak. Erkin harakatlanish vaqtida xalaqit bermasligi
kerak. YA’ni yozda kiyiladigan kiyimlar yengil, xavo о‘tkazuvchan bо‘lishi, quyosh
nurini qaytaruvchan bо‘lishi, namni shimuvchan bо‘lishi kerak. Bunda gazlama asosiy
rol о‘ynaydi. Kiyim tabiiy tolali gazlamalardan tikilishi talab qilinadi. Masalan: paxta
tolali gazlamalar juda yaxshi, gigiyenik hisoblanadi.
Ekspluatatsion talab iste’molchining kiyim chidamliligiga qо‘ygan talabidir.
Kiyinish davrida kiyim turli mexanikaviy va biologik ta’sirlarga duch keladi, natijada
buraladi. Kiyim ana shu ta’sirlarga chidamli bо‘lishi kerak. Bunday ta’sirlarda kiyim
sitiladigan, chо‘ziladigan, rangini о‘zgartiradigan yoki g‘ijimlanadigan bо‘lsa, u
uzoqqa chidamaydi. Undan tashqari, kiyim yoqalar, yenglar, bortlar, chо‘ntak og‘izlari
kо‘p ishqalanadi. Bu yerlarga puxta texnik ishlov berish kerak. Aks holda kiyim о‘z
kо‘rinishini yо‘qotadi.
Estetik talab kiyim tashqi kо‘rinishi jihatidan bichimi, gazlamasi, bezaklari, ularga
ishlov berish, chiroyli bо‘lishi, sifatli bо‘lishi talab qilinadi. Kiyim bichimi va
bezaklari zamonaviy modada bо‘lishi darkor. Unda qо‘llanadigan ranglar turli-tuman
bо‘lib, har bir odam gavdasiga, tashqi kо‘rinishiga qarab did bilan tanlashga imkon
bо‘lsin. Bu kiyimga bо‘lgan estetik talabdir.
Ishlab chiqarishning kiyim loyihalashga talabi quyidagilar javob berishi kerak:
1). Bir asos bо‘yicha bir necha bir qancha modellarni tayyorlash mumikn bо‘lsin;
2). Kiyimga ketadigshan matodan yuqori tejamkorlikda foydalanadigan bо‘lsin.
Kiyimni loyihalashda ishlab chiqarish korxonasi о‘zida bor mexanizatsiyadan va
shart-sharoitlardan tо‘liq foydalana olsin. Ishlab chiqarish korxonasi kiyim
loyihalashda shuni talab qiladiki, loyihalangan kiyim yuqori unumli maxsulot
chiqarsin. Buning natijasida maxsulot narxi arzon, samaradorligi yuqori bо‘ladi.
4). Standartlashtirish.
Standartlash. Aholi uchun ko’plab kiyim ishlab chiqarishda hammaning gavdasini
o’lchash va har bir kishining razmerini aniqlashning iloji yo’q, albatta. Shunga ko’ra
aholi o’rtasida qanday jussali odamlar ko’proq uchrasa, kiyimlar ana shunday
kishilarga mo’ljallab tikiladi. Standart jussalarning oqilona tuzilgan sistemasi
razmerlar tasnifi (razmernaya tipologiya) deb ataladi. Razmerlar tasnifini oqilona
tuzish vazifasi mumkin qadar kamroq jussalar tipini tanlab, kiyim razmerlarining
aholini ko’proq qanoatlantirishiga erishishdan iborat.
Standart jussalarning optimal soni aholining qanoatlantiradigan bo’lishi lozim.
Mavjud standartlarda bu masala ko’proq uchraydigan jussalarga qarab hal qilingan:
ming kishi orasida kamida 0,1 prosentini tashkil etadigan jussalar tipi standartga
kiritilgan.
Razmerlar tasnifini hamda razmerlar antropologik standartlarini tuzish vaqtida
quyidagi vazifalar hal qilinadi:
-Yetakchi o’lchov belgilari tanlanadi;
-Har bir yetakchi belgi bo’yicha razmer o’lchovdagi farqsizlik intervali belgilanadi;
-Standart jussalarning optimas soni belgilanadi;
-Tobe o’lchov belgilarining qiymatlari hisoblab chiqiladi;
-Jussasi jihatidan tanlab olingan tipdagi kishilar aholi ichida qanchaligi aniqlanadi.
Masalan, erkaklar kiyimi razmerlarining tasnifini tuzish uchun quyidagi yetakchi
o’lchov belgilari qabul qilingan R-rost (bo’y); O k –ko’krak aylanasi; O bel – bel
aylanasi;ё
Razmerdan chetga chiqish chegarasi ya’ni razmerlardagi farqsizlik intervali
quyidagilardan iborat: bo’y va bel aylanasi bo’yicha-6-sm (±3sm.); ko’krak aylanasi
uchunchi bo’yicha - 4sm (±2sm).
“Erkaklarning tipavoy jussalari. Kiyim loyihalash uchun o’lchov belgilari” GOST
17521-72 dagi tavsiyalarga muvofiq erkalar uchun 360 ta standart jussa aniqlangan.
Xuddi shuningdek ayollar, bolalar, o’smirlar, maktab o’quvchilari uchun ham ana
shunday standartlar mavjud.
Loyihalash-bu murakkab ijodiy jarayon bo’lib, unda har qanday buyumning,
jumladan, kiyimning ham loyihasini ishlab chiqish ko’zda tutilgan.
Kiyimni loyihalashda-kiyimni tashkil etadigan detallar va materiallar kompleksi,
shuningdek ularni o’zaro ulab-tikib, muayyan o’lchovdagi va shakldagi yaxlit buyum
holiga keltirish usullari, vositalari tushuniladi.
Kiyimning baza loyihasi. Kiyim konstruktsiyasining bazali asosi (BA) deb uch-to`rt
yilda bir marta yaratiladigan, aholining zamonaviy razmer tipologiyasiga asoslangan
to`kislik uchun qo`shimcha haqlarning optimal qiymatlarini moda yo`nalishi bilan mos
keltirib qabul qilingan asosiy detallarning (orqa, old, eng) ratsional konstruktsiyasiga
aytiladi.
BA asosiy shakl hosil qiluvchi elementlarning (choklar, vitochkalar) tipik joylanishini
ko`rsatadi.
BA konstruktsiyalari kiyimning har bir turi bo`yicha siluetlarga, bichimlarga, yosh-jins
va razmer-to`lalik guruhlariga, materiallar turiga (gazlama, trikotaj va hokazo) qarab
ishlab chiqariladi. Siluet vа bichim kiyimning hajmiy-fazoviy shakli va konstruktiv
tuzilishining umumiy xarakteristikalarini aniqlaydi.
Erkaklar pidjagi va ayollar paltosi bazali asoslari konstruktsiyalari TsNIISHP usuli
bo`yicha [3] dа batafsil berilgan. SHuning uchun, quyida erkaklar, ayollar va bolalar
kiyimining BA TsNIISHP usuli bo`yicha konstruktsiyalashning faqat farqiy
xususiyatlarini ko`rib chiqamiz. UIHKKYaU (EMKO SEV) va MDESTA (MGALP)
usullarida esa batafsil to`xtaymiz.
Aytib o`tilgan usullarni qo`llash bilan barcha kiyim turlarini BA chizmasini qurishning
asosiy xususiyati shundan iboratki, ular barchasi tipik tuzilgan figuralar razmer
belgilariga asoslanganlar.
Ma`lumotni izohlashda quyidagi ketma-ketlikka rioya qilamiz: avval kiyim detallari
yoyilmasini qurish uchun kerak bo`ladigan dastlabki ma`lumotlar tarkibini va
xarakterini analiz qilamiz, keyinchalik BA ning asosiy konstruktiv kesmalarini
hisoblash va chizmasini chizish xususiyatlarida to`xtaymiz.
BA ni konstruktsiyalashda dastlabki ma`lumot sifatida odam tanasi haqida
ma`lumotlar, ya`ni uning razmer o`lchamlari qabul qilinadi. Kiyim silueti (shakli)
kompozitsion qo`shimcha haqlar kompleksi bilan aniqlanadi va ularning qiymati
kiyimning turi, materiali va siluetiga chambarchas bogliq.
Mavzu bo’yicha nazorat savollari?
1). Fanning maqsad va vazifasini aytib bering.
2). Kiyimlarning vazifasini ayting.
3). Kiyimlarni loyihalash deganda nimani tushunasiz?
4) Kiyimlarni satandartlashtirish deganda nimani tushunasiz?
5). Kiyimning baza loyihasi nima?
1-amaliy mashg’ulot. Kirish. “Kiyimlarni loyihalash va modellashtirish”
fanining maqsad va vazifalari. Kiyim haqida ma’lumot.
Reja:
1). Kirish. Fanning maqsadi va vazifalari.
2). Kiyim haqida ma’lumotlar.
3). Kiyim kompozitsiyasi haqida tushuncha.
1) Kirish. Fanning maqsadi va vazifalari. Kishining badanini atrof-muhitning
salbiy ta’sirlaridan himoyalanadigan salbiy ta’siridan himoyalaydigan libos kiyimkechak deb ataladi. Kiyim-kechak insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida paydo
bo’lgan.
Fanning maqsadi – bo’lajak mehnat ta’limi o’qituvchilarini o’z kasbining ustasi qilib
tarbiyalash, ularga tikuvchilik buyumlarini ishlash uchun zarur bilim va amaliy
ko’nikmalar berishdan iborat.
Ushbu fanning vazifasi – dastur bugungi kun talabalarini hisobga olib tuzilgan,
mustaqil O’zbekistonda tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti,
shuningdek, mutaxassis kadrlar tayyorlashdan iborat.
Xalq uchun tovarlar ishlab chiqarishning kengaytirilishi, ular sifatining yaxshilanishi,
barcha xizmat turlarining tez rivojlanishi aholi yashash darajasini yangi, ancha yuqori
bosqichga ko‘tarishning o‘zgarmas shartlaridan biri sifatida qaraladi. Aholi uchun
tovarlarni ishlab chiqarish ilmiy-texnika taraqqiyotidan foydalanishga asoslanishi lozim
bo‘lib, ular nafaqat tovar sifatini yangi darajaga ko‘tarish, balki ular assortimentini
kengaytirishga ham imkon beradi.
Yengil sanoat oldida aholining sanoat tovarlariga bo‘lgan ehtiyojini to‘laroq qondirish,
bozorni kerakli mahsulot bilan to‘ldirish, mahsulot sifatini yaxshilash va assortimentini
kengaytirish, ularning iste’mol madaniyatini oshirish vazifalari turadi.
Hozirgi vaqtda mavsumaro yengillashtirilgan, isituvchi astarli kiyimlar, turli to‘plamlar
assortimentini ishlab chiqarilishini kengaytirilishiga alohida e’tibor berilmoqda.
Kiyimning materiali, formasi va bichimiga qarab, kishining turmush tarsi, yashaydigan
iqlimiy sharoiti, uning qanday sinf va tabaqaga mansubligi, madaniy saviyasi, moddiy
faravonligi to’g’risida fikr yuritish mumkin.
Kiyimning hamma qismlari (pidjak, shim, jiletka) poyabzal va boshqa qo’sgimchalari
bilan birga kostyumni tashkil etadi. Kostyum turli mamlakatlar xalqlari va
jamiyatlarining o’ziga xos tarzda taraqqiy qilishini, milliy qiyofasini aniq aks ettiradi,
shuningdek, kishi shaxsini xarakterlaydi.
Garderob deganda, bir kishiga yoki bir oilaga tegishli jami kiyim-kechak tushuniladi.
Kiyimning yangi formasini eng avvalo uning bichimi (silueti) belgilaydi. Bichim (silueti)
– kiyim formasining tekislikdagi ifodasi. Kiyimning asosiy bichimlari (asosiy siluetlar)
quyidagilardan iborat: beli yopishib turadigan bichimli kiyim; gavdaga yopishib
turadigan bichimli kiyim (belining yopishib turishi har xil bo’lishi mumkin); beli qisman
yopishib turadigan bichimli kiyim; to’g’ri bichimli kiyim (gavdaga ko’proq yoki kamroq
yopishib turadi); keng bichimli kiyim.
2) Kiyim haqida ma’lumotlar. Kiyim tarixidan ma’lumot. Zamonaviy kiyim
murakkab tizim bo‘lib unga xos loyihalashning shakllanish qonuniyatlarini tushunmoq
uchun, kiyimning uzoq o‘tmishdagi ko‘rinishi haqida ma’lumotga ega bo‘lish kerak.
Kiyim hozirgi mukammal ko‘rinishiga murakkab bosqichlar orqali yetib kelgan. U
odamzod rivojlanishining ilk bosqichlarida iqlim ta’siridan himoya topmoq vositasi
sifatida paydo bo‘lgan. Kiyimning dastlabki ko‘rinishlari ibtidoiy davr odamlarining
qabila bo‘lib yashagan vaqtiga to‘g‘ri kelgan. Bu davrda insonlar daraxt barglari,
poxollar, hayvon terilarini tanaga beldan bog‘lab yurishgan. Kiyim insonning ijtimoiy
hayoti, mehnat faoliyati va ongining rivojlanishi tufayli u ham rivojlanib bordi.
Kiyimning keyingi ko‘rinishi turli o‘simlik va hayvonot mahsulotlaridan to‘qilgan
oddiy gazlamalarni tanaga o‘rab yurishdan iborat edi. Qadimgi Gresiyada erkaklar
kiyimi ikki qismdan — xiton va gimatiydan iborat bo‘lgan. Xiton — bu ichki kiyim
bo‘lib, jun yoki zig‘ir tolali gazlamadan tayyorlangan. Erkaklar biror yumush bilan
ko‘chaga chiqayotganda
ustki kiyim — gimatiyni kiyib olishgan. Gimatiy to‘g‘ri to‘rtburchak shakldagi, 1,7x4
m o‘lchamdagi gazlama bo‘lagidan iborat bo‘lib, uni yelka ustida bog‘lab yoki yelkaga
tashlab quyib, gavdaning tabiiy go‘zalligi va harakat bemalolligini ko‘rsatadigan hamda
unga halaqit bermaydigan nafis taxlamalar tushirib drapirovka qilib qo‘yilgan
(1-rasm, a). Ayollar kiyimi ham erkaklar kiyimiga o‘xshab ikki qismdan
iborat bo‘lib, ular kiyimi yopiqroq va uzunroq bo‘lgan. Ichki kiyimi — xiton va ustki
kiyimi peplos deb atalgan. Peplos 1,5x3,5 m o‘lchamdagi gazlama bo‘lagidan iborat
bo‘lgan.
Qadimgi greklar va rimliklar bunday burmalangan kiyimlarni ustalik va yuqori did
bilan bajarganlar. Тabiatshunoslik, samo fanlarining kelib chiqishi kiyimga o‘z ta’sirini
o‘tkazgan. Kiyim gazlamasi turlari paydo bo‘lgan (yupqa, qalin, shoyi, iр tolali
gazlamalar). Keyinchalik kiyimda tananing qismlariga alohida gazlamalarni o‘rab
tayyorlash, bo‘ylab biriktirish mehnat qilish uchun ancha qulaylik tug‘dirgan. Ayniqsa,
ignaning kelib chiqishi kiyim qismlarini biriktirib tikishda uning takomillashishiga olib
kelgan. XIII asrga kelib kiyimda yoqalar, yeng, manjetlar, cho‘ntaklar, taqilmalar
shakllangan. Bu vaqtga kelib kiyimning tashqi ko‘rinishida, gazlamasida, bichilishida
o‘zgarishlar tez rivojlangan. Kiyimning gavdaga yopishgan, etaklari hajmli, qavatli
ko‘rinishlari, gazlamalarning atlas, barxat, movut kabi turlari paydo bo‘lgan. Yevropa
mamlakatlarida feodalizm mustahkam qaror topgan o‘rta asrlar davrida maxsus estetik
ideal va shunga mos kostyum harakteri tarkib topgan. Odamzot gavdasining
go‘zalligidan zavqlanish nomunosib va gunoh ish hisoblanib, gavdani qo‘poldan qo‘pol, og‘ir, keyinchalik esa cho‘ziq shakllarga o‘rab tashlangan. Тor, yuqori qismi
qator-qator murakkab taxlamalardan iborat, orqa etagi juda uzun, ko‘ylak juda baland
konussimon boshkiyim va nihoyatda cho‘ziq poyafzal bilan birga qo‘shilgan holda
qaddi qomat ko‘rinishini o‘zgartirib yuborar edi (1-rasm, v).
O‘rta asrlarda kostyum gavdani turli vositalar (shnurlar, korsetlar) yordamida qattiq
qisib, tabiiy shakldan uzoqlashtiradigan „g‘ilof“ sistemasi rivoj topishini boshlab
berdi. Uyg‘onish davrida (XVI-XVII asrlar) estetik dunyoqarashni qayta baholash
yuz berdi, ya’ni gumanistik ideologiyalar shakllandi. Bu davrda ayollar kiyimi juda
noqulay — qattiq, harakatga halaqit beradigan holatda bo‘lgan. Ikki qavatli kiyim
bir vaqtda kiyilib, beldan etak qismiga karkas yordamida konussimon shakl
ko‘rinishida bo‘lgan. Yubka qismida hech qanday burmalar bo‘lmay, karkasga tortib
qo‘yilgan. Ko‘ylakning yuqori lif qismi juda tor bo‘lib, pastga tomon burchak
shaklida tugallangan edi. Bu davrda ayollar belni xiрcha qilib ko‘rsatish maqsadida
korsetlar kiyishgan (2-rasm).
Erkaklar kiyimi esa siрo va sodda ko‘rinishda bo‘lgan. Kashtali ko‘ylak, keng
kamzul, triko va kalta shar shakliga o‘xshab ketuvchi pantalonlar kiyilgan (3-rasm).
XVIII asr (Barokko davri) larga kelib kiyimda xashamatdorlik juda avj oldi. Bu davr
ayollar kiyimi shakllarining nazokatliligi, murakkabligi bilan va g‘aroyib
jimjimadorligi bilan farq qilgan. Kostyumda gavdaning bel qismi, ko‘krak, bo‘ksa
ko‘zga tashlanib turgan. Kostyum yengil, nozik bo‘lib, boshdan-oyoq unga gul
tikilgan, tyuldan, gazsimon materialdan, to‘qima to‘rdan, „ko‘pchitib“ qo‘ygandek
bezatilgan. Ayollar ko‘ylagining bezagiga alohida e’tibor berilgan. Ustki ko‘ylak
ko‘krak qismida bantlar bilan maxkamlangan. Bantlar ketmaketlikda joylashgan,
ya’ni avval kattalari, bel tomon esa mayda bantlar mahkamlab qo‘yilgan. Ayollar
kiyimi ikki kamiza va kotta qismlardan iborat bo‘lgan. Kotta ustki kiyim bo‘lib,
yuqori qismi juda tor va yon yoki orqada shnurli taqilmasi bo‘lgan, yenglari ham juda
tor va uzun bo‘lib, yubka qismi esa bo‘laklardan iborat juda keng va uzun shleyflar
bilan yakunlangan (4-rasm).
Bu davr erkaklar ichki kiyimlari kamiza, ustki kiyimi plash esa taba deb yuritilgan.
Тabarlarda yon chok bo‘lmagan va bu kiyim juda e’zozlangan. Erkaklar kiyimida
ham xashamatdorlik sezilib turardi. XIX asr boshlanishi san’atda, shuningdek,
kiyimda ampir uslubi bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Bu davr uchun fan va texnikaning
gurkirab taraqqiy etishi, yangi-yangi materiallar, tikuv mashinasi paydo bo‘lishi
xarakterli edi. Kostyumda qator-qator shakllar, siluetlar, karkaslardan (korset va
krinolindan) xalos bo‘lish va gavdani erkin ko‘rsatish sekin-asta sezila boshlandi.
Erkaklar tik yoqali oq ko‘ylak, galstuk yoki sharf, frak kiya boshlaganlar. Ayollar
kiyimi oddiy va siрo ko‘rinishga ega edi. Kostyumning
bel qismi yuqoriroqda bo‘lib, yubka qismi esa shleyf, yumshoq taxlamalardan iborat
bo‘lgan. Тantanali kiyimlar juda ochiq va uzun shleyfli qilib tikilgan (5-rasm).
Kostyumning asosiy intilishi odam harakatlariga maksimal darajada mos bo‘lishdan,
odamni ezmaslik, uni o‘ziga bo‘ysundirmaslikdan, balki uning hayotiy manfaatlari
izidan borishdan, individuallikni ro‘yobga chiqarishdan iborat bo‘lgan.
XX asr dunyodagi bo‘layotgan voqealar kiyimga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Shu asrning
20-yillar kiyimida ixchamlashtirish, uzunligini kaltalashtirish, etaklarini toraytirish,
oddiy bichimlilikni ko‘rish mumkin. 30-40-yillardan so‘ng kiyimni kiyilish o‘rniga
qarab uslub bo‘yicha kiyiladigan bo‘ldi, ya’ni klassik, sport, fantaziya uslubi va
keyinchalik erkin uslub paydo bo‘ldi.
Klassik uslubda — rasmiy ko‘rinishda ko‘chalik kiyimlar tushunilsa, sport uslubida
faqat sport mashg‘ulotlari uchungina emas, balki harakat qilish uchun, turli ishlar
uchun, aktiv dam olish uchun qulay kiyimlar, fantaziya uslubda esa bayram, tantanali
kiyimlar ko‘zda tutilgan. 70-80-yillarda ko‘proq erkin uslubdagi kiyimlar kiyish
paydo bo‘lib, ularda klassik, fantaziya uslublari o‘z ko‘rinishini beradi. 50-60yillardan boshlab yangi xususiyatli materiallar assortimenti kiyim loyihalashsiga va
shakliga katta o‘zgarishlar kiritdi. 70-80-yillarda kiyim bichimi va shakli
murakkablashib, uning konstruktiv tuzilishiga ko‘proq ahamiyat berildi. Shunday
qilib, avval insonni iqlimiy ta’sirlardan muhofaza qilish uchun yaratilgan kiyimning,
keyinchalik, turli tarixiy o‘zgarishlar, ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlar, milliy
xususiyatlar va jamiyatdagi estetik tasavvur evolyusiyasi ta’siri ostida shakli va
xillari o‘zgarib, kiyim amaliy san’at obyektiga aylandi.
3). Kiyim kompozitsiyasi haqida tushuncha. Kostumni tashkil etuvchi
mahsulotni loyihalashtirish o‘z ichiga bir necha bosqichni oladi:
– mahsulot assortimentini aniqlash;
– ularning funksionalligi, estetik, texnik va boshqa talablar
nuqtayi nazaridan bu mahsulotlarni tahlil qilishi;
– tanlangan mahsulot assortimenti rivojlanishi istiqbollarini aniqlash;
– rivojlanish istiqbolini hisobga olgan holda ushbu assortimen mahsulotlarini
ishlab chiqish: estetik konsepsiyasi (shak kompozitsiyasi, material xarakteri, kolorit);
texnik yechim (konstrukti yechim, jihozlarni tanlash va tayyorlab chiqarish texnik
davrini aniqlash).
Mahsulotning estetik kontseptsiyasini ishlab chiqish mahsulo kompozitsion
tuzilishini izlashdan boshlanadi.
Kompozitsiya (lotincha com’ositio – tuzish, birlashish) – badii asar qismlarining
ma’noli nisbati. Bu tushuncha amaliyotda bir necha ma’noda qo‘llanadi.
Kompozitsiya – bu xalq asarining o‘zi (musiqali, abstrakt rassomchilik, bezakli
amaliy san’at va hokazo), kompozitsiya – bu ham ijodiy faoliyat jarayoni bo‘lib,
uning natijasida asar yaratiladi Aniq bir kostum kompozitsiyasi haqida gapirganda
biz kishining kostumda badiiy-timsoliy ifodaliligini ta’minlovchi uning alohida
hajmlari, detallari va elementlarining xarakteri, tashkil yetilish xususiyatlarini ko‘zda
tutamiz. Kishi timsoli ijtimoiy-iqtisodiy me’yorlar o‘zgarishi bilan o‘zgaradi. Rassom
bu o‘zgarishlar tendensiyasini darhol sezib oladi va o‘z san’ati vositalari orqali
«yangi» kishini aks ettiradi. Shu sababli kostum o‘z davri, uning estetik va ijtimoiy
qiymatlari aksidir Rassom ishi murakkab kechadi. G‘oyalar va timsollar emotsional
intuitiv darajada tug‘ilib qog‘oz yoki maket materialida eskizlard aks ettiriladi.
Eskizlarni mantiqiy tahlili ulardan eng yaxshisini keyingi ishlanish uchun tanlab olish
imkonini beradi.
Bu ish kompozitsiyaning turli vositalari bilan amalga oshiriladi shakl va siluet
xarakteriga ta’sir etuvchi shaklning plastik
ishlanishi; ma’lum xususiyatlar va faktura materiallarini tanlash; shaklning kalorik
tashkil etilishi; shaklning eng muhim uchastkalarini ajratish.
Shunday qilib, maqsadga yo‘naltirilgan ijodiy faoliyat jarayonida ishlab chiqilgan
shakl kompozitsiyasi bu faoliyat mahsulotidir va ma’lum xususiyatga ega bo‘ladi.
Kompozitsiya statik yoki dinamik bo‘la oladi; elementlarning bir-biriga ma’lum
bog‘liqligi kompozitsion muvozanatga olib kelishi mumkin, umumiy tuzilishning
qat’iy to‘g‘rilanishi va kostum elementlarini nozik ishlab chiqilishi uning
shaklining uyg‘un yaxlitligiga olib keladi. Eskizda tasviriy vositalarning ifodaliligi
uning emotsional qabul qilinishining asosiy shartidir. Eskizni ifodalashning tasviriy
vositalari – bu dog‘ chizig‘i (rang yoki siyoh bilan, shtrix yoki faktura bilan
qoplangan yuza). Yo‘l, qanday materialda tasvirlanishiga qarab, turlicha bo‘ladi:
yengil yupqa gazlamadan tayyorlangan mahsulotni mayin pero chizig‘i
bilan; sinuvchan kapron gazlamada – «notekis» sinuvchan chiziq bilan; jun
gazlamada yumshoq qalam orqali qalin chiziq bilan, tukli gazlamada esa nam
qog‘ozda chiziq yoki «quruq» tekis mo‘yqalam bilan tasvirlash mumkin. Faol tasviriy
vositalarning kostumning qiziqarli o‘ylanishi bilan qo‘shilishi kishining kostumdagi
ifodali timsolini yaratishga yordam beradi. Eskizning timsoliy ifodaliligini
baholashda grafik til ifodaliligi va qog‘oz kompozitsiyasi, kostum mazmundorligi va
kishi xususiyatlari o‘rtasida yuzaga kelgan organik bog‘lanish ko‘zda tutiladi. Eskiz
badiiy-timsoliy ifodaliligiga kostum o‘ylanishi mukammalligi va uning kishi
timsoliga to‘liq mos kelishini yuqori mahorat bilan bajarish orqali erishiladi.
Mashg’ulot bo’yicha nazorat savollari:
1). Fanning turmushdagi ahamiyati nima?
2). Fanning vazifasi nima?
3). Kiyimning vazifasi nima?
4). Kiyimlarning paydo bo’lish tarixidan nimalarni bilasiz?
5). Kiyim kompozitsiyasi deganda nimani tushunasiz?
Nazorat uchun test savollari:
1). Kiyimning yangi formasini eng avvalo uning nimasi belgilaydi?
a). Bichimi.
c). Hajmi.
b). Rangi
d). Fasoni.
2). “Model” so’zining ma’nosi qaysi qatorda ko’rsatilgan?
a). namuna (me’yor, o’lcham).
c). fason (me’yor).
b). ko’rgazma (o’lcham).
d). kiyim-kechak.
3). Kiyimlar necha sinfga bo’linadi?
a). 6 ta.
c). 7-8 ta.
b). 5-6 ta.
d). 5 ta.
4). Kiyimlarga necha xil talab qo’yiladi?
a). 2 xil (iste’molchi va ishlab chiqarish);
b). 3 xil (iste’molchi, ishlab chiqarish va foydalanish);
c). 1 xil (iste’mol);
d). 1 xil (ishlab chiqarish).
5). Iste’molchining talabi yana qanday talablarga bo’linadi?
a). 3 ta;
c). 6 ta;
b). 1 ta;
d). 2 ta.
6). Standart jussalarning oqilona tuzilgan sistemasi nima deb ataladi?
a). razmerlar tasnifi.
b). razmerlar.
c). fasonlar.
d). standart.
7). Qadimda kiyimlarning shakllari nechta turga bo’linadi?
a). 3 ta;
b). 2 ta;
c). bo’linmagan;
d). a va b javoblar to’g’ri.
8). Zamonaviy kiyimlarning asosiy funksiyalarini ko’rsating?
a). Utilitar, ijtimoiy, estetik;
b). Utilitar, estetik, iqtisodiy;
c). Estetik-ma’naviy;
d). Estetik-ijtimoiy.
Topshiriqlar va mustaqil ish:
Quyidagi “Odam gavdasining tuzilishi turlari; Gavdadan o’lchov olish qoidalari.”
mavzularini konspekt yozib o’qib o’rganish.
Qo’shimcha adabiyotlar va boshqa manbalar:
1. Abdullayeva Q.M., Majidova D. Liboslar davr ruhini ifodalaydi //J. Pedagogik
mahorat. — Т.: 2003. — №1. 92—93 b.
2. Abdullayeva Q.M., Nigmatova F.U., Gaiрova N.S. Тikuvchilik buyumlarini
loyihalash va texnologiya asoslari. Oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma.
Тoshkent, ТDPU. 2007-yil, 240 b.
3. G.K.Hasanbayeva. „Kiyim modelini ishlash va loyihalashsini tayyorlash“.
Тoshkent. O‘qituvchi. 1990-yil.
4. A.P.Rogova. „Erkaklar va bolalar ustki kiyimini loyihalash asoslari“. Тoshkent.
O'qituvchi. 1988 yil.
5. А.П.Шершнева. „Основы конструирования женской и детской одежды“.
Москва. Легпромбытиздат. 1982 г.
ELEKTRON TA’LIM RESURSLARI
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. Uz
4. www. Kitob.uz
5. www.yandex.uz
6. www. edu. uz
7. tdpu-INTRANET. Ped
8. www.legprominfo.ru
2-modul.
2.Mavzu: Kiyimlarning loyihalash asoslari. Gavdaning antropometrik chiziqlari
va nuqtalari. Kerakli o’lchovlar va ularni gavdadan olish qoidalari.
Reja:
1). Kiyimlarni loyihalash asoslari.
2). Gavdaning antropometrik chiziqlari va nuqtalari.
3). Kerakli o’lchovlar va ularni gavdadan olish qoidalari.
1). Kiyimlarni loyihalash asoslari.
Kiyimlarni loyihalash asoslari o’z ichiga odam gavdasining tuzilishi va turlari,
gavdaning antropomenik nuqtalari va chiziqlari, kiyimlarni loyihalah usullari,
kiyimlarni loyihalashda ishlatiladigan o’lchov turlar va ularni gavdadan olish turlari,
kiyimni loyihalashda ishltiladigan qo’shimchalar to’g’risidagi ma’lumotlarni oladi.
Ana sularni alohida ko’rib chiqamiz.
Odam gavdasining tuzilishi va turlari. Тikuvchilik mutaxassisligida kiyim
modelini ishlab chiqarish uchun odam gavdasining tuzilishi haqida tasavvurga ega
bo‘lishi zarur.
Odam gavdasi odatda tana, bo‘yin, bosh, qo‘llar va oyoqlar kabi bo‘limlarga bo‘lib
o‘rganiladi. Gavda tuzilishida odamning suyak qismlari asosiy rol o‘ynab u
gavdaning tayanchi bo‘lib hisoblanadi va odam tanasining shakliga ta’sir qiladi.
Odam skeleti bosh, tana, qo‘l va oyoq suyak qismlaridan tashkil topgan. Skeletning
tayanchi bo‘lib umurtqa pog‘onasi hisoblanadi.
U besh qismga bo‘linadi (4-rasm):
1. Bo‘yin umurtqasi 0-1.
2. Ko‘krak umurtqasi 1-2.
3. Bel umurtqasi 2-3.
4. Dumg‘aza suyagi 3-4.
5. Dum suyagi 4-5.
4-rasm. Umurtqa pog’onasining bo’linishi.
Bo‘yin umurtqasining 7-suyagi turtib chiqib turadi. Bu suyak odam gavdasidan
o‘lchovlar olishda xizmat qiladi.
Umurtqa pog‘onasining egrilik darajasi odamning qaddi-qomatini belgilaydi.
Egrilik shakli odamning butun umri davomida o‘zgarib turadi. Yangi tug‘ilgan
chaqaloqlarda umurtqa pog‘onasi deyarli to‘g‘ri shaklga ega. Bolaning o‘sish
davrida umurtqa pog‘onasining egriligi ma’lum bir shaklga kiradi. Umurtqa
pog‘onasining egriligiga qarab gavdani quyidagi turlarga ajratish mumkin (5rasm):
— ozgina egilgan (5-rasm, a);
— o‘rta egilgan (5-rasm, b);
5-rasm. Umurtqa pog‘onasining egriligi.
— kuchli bir tekisda ifodalangan egrilik (5-rasm, v);
— kuchli notekis ifodalangan egrilik (5-rasm, g).
Odamning bo‘yin asosidan to yelka bo‘g‘imlarigacha bo‘lgan qismi yelka deb
ataladi. Yelkaning qiyalik darajasiga qarab past (Yeq=7,7 _ 0,75 sm — 6-rasm,
a) normal (Yeq= 6,2 _ 0,75 sm — 6-rasm,
b) va baland (Yeq = 4,7 _ 0,7 sm — 6-rasm,
v), shuningdek, yelka keng (6-rasm, g) normal (6-rasm,
d) va tor (6-rasm, e) bo‘lishi mumkin.
Ayollarda tananing ko‘krak qafasi qismining shakli ko‘proq ko‘krak bezlarining
tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘krak bezlarining rivojlanishiga qarab kam
rivojlangan, o‘rta rivojlangan va kuchli rivojlangan turlariga bo‘linadi. Ko‘krak
bezlarining joylashishiga qarab yuqori joylashgan, normal joylashgan va past
joylashgan turlari ham uchraydi.
Qorin qismining o‘lchamlariga qarab tekis qorin, bir oz turtib chiqqan qorin va
yuqori yoki past joylashgan shaklli qorin turlariga bo‘linadi. Qorinning formasi
jinsga, yoshga va oriq-semizligiga bog‘liq bo‘ladi.
Oyoqlar skeleti tos kamari va oyoqlarning erkin suyaklaridan tashkil topgan.
Oyoqlarning erkin suyaklari jumlasiga yonbosh (son) suyagi katta va kichik boldir
suyaklari hamda tovon suyaklari kiradi.
6-rasm. Yelka shakllari.
Oyoqlarning formasi yonbosh o‘qi bilan boldir o‘qining birbiriga nisbatan qanday
joylashganligiga qarab normal (7-rasm, a) 0-simon (7-rasm, b) va X-simon bo‘lishi
mumkin.
Odam gavdasini belgilab beruvchi asosiy morfologik belgilar: umumiy belgilarni,
mutanosiblikni, tana tuzilishlarini o‘z ichiga oladi.
Umumiy belgilar deganda tananing uzunligi (odamning bo‘yi), ko‘krak aylanasi
hamda vazn kabi eng yirik belgilar tushuniladi. Gavdaning o‘rtacha uzunligi
chaqaloqlarda 49-51 sm bo‘ladi. Odamning bo‘yi ayollarda 15-17 yoshda,
erkaklarda 20-22 yoshda marraga yetadi. Odamning bo‘yi 35-50 yoshgacha
o‘zgarmaydi shu yoshdan o‘tgach har besh yilda 0,5 sm qisqara boradi 55
yoshgacha shu tarzda davom etadi, keyinchalik har besh yilda 0,7 smdan qisqara
boshlaydi. Yosh ulg‘aygan sari ko‘krak aylanasining o‘lchami orta boradi,
qarigandan keyingina bir oz kamayadi. Bir yashar go‘dakning ko‘krak aylanasi 4849 sm ga teng. 20-25 yoshlardagi odamlarda ko‘krak aylanasi o‘lchami
„marra“siga etadi va o‘zgarmaydi. Ayollar 35 yoshlarda erkaklar 40 yoshlarda
jadal semira boshlaydilar, shu sababli ko‘krak aylanasi o‘lchami ortadi. Faqat 60
yoshlardagina ko‘krak aylanasi o‘lchami kamayadi, bunga organizmning qarishi
bilan bog‘liq fiziologik o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. O‘sish davrida tananing vazni
ortaveradi. 25-40 yoshlarda vazn barqarorlashadi. 40 yoshdan 55 yoshgacha tana
vazni har besh yilda o‘rta hisobda 10-15 kg ortadi, 60 yoshdan o‘tgach birmuncha
kamayadi.
7-rasm. Oyoqlarning shakli.
Kiyimni loyihalash uchun mutanosiblikning katta ahamiyati bor. Mutanosiblik
deganda tananing turli qismlari o‘lchamining bo‘y (rost) ga nisbati tushuniladi, bu
nisbat foizlar bilan ifodalanadi. Antropolog olim V.V.Bunak katta yoshdagi
erkaklar va ayollar o‘rtasida ko‘p uchraydigan tana mutanosibliklarini uchta asosiy
tiрga bo‘ladi:
dolixomorf tiр — bu tiрga mansub kishilarning oyoqlari va qo‘llari
uzun tanasi qisqa va ixcham bo‘ladi;
braximorf tiр — bu tiрga mansub kishilarning oyoqlari va qo‘llari
nisbatan qisqa tanasi uzun va serbar bo‘ladi;
mezomorf tiр — oraliq tur hisoblanadi.
Тana mutanosibligi yoshga va jinsga qarab o‘zgaradi. Тana tuzilishi muayyan
belgilar majmuiga bog‘liq bo‘lib kishining qaddi-qomatini ifodalaydi. V. V. Bunak
odamning gavda tuzilishini bir necha turlarga bo‘lib ko‘rsatadi. Lekin 3 ta tur
asosiy hisoblanadi, ya’ni ko‘krakdor tur (unchalik semiz emas, muskullari ozgina
qorin tortishgan, bukchaygan, 8-rasm, a), muskullari rivojlangan tur (teridagi yog‘
qatlami o‘rtacha, muskullari o‘rtacha yoki juda rivojlangan, orqasi tekis, 8-rasm, b)
va qorindor tur (semiz, muskullari o‘rtacha yoki kam rivojlangan, qorni dumdumaloq bo‘lib chiqib turadi, bukchaygan yoki oddiygina, 8-rasm, v).
8-rasm. Gavdaning tuzilish turlari.
2). Gavdaning antropometrik chiziqlari va nuqtalari.
Gavdaning antropometrik nuqtalari va chiziqlari. Ko‘plab ishlab chiqariladigan
kiyimlarni loyihalash va asosiy bazalarni ishlab chiqish uchun maishiy xizmat
tizimidagi loyihachiga standart jussalar, ya’ni mamlakatning jami aholisiga xos
jussalar o‘lchamining mukammal xarakteristikasi kerak bo‘ladi. Bu ma’lumotlarni
antropometrik tekshirish, ya’ni kishining gavdasini va uning qismlarini o‘lchash
yo‘li bilan hosil qilish mumkin. Bu ish antropometriya deb ataladi.
Antropometrik tekshirishlar vaqtida gavdaning muayyan nuqtalari —
antropometrik nuqtalar oralig‘i yoki yumshoq gazlamada aniq bilinib, ko‘rinib
turadigan chegaralar teridagi o‘ziga xos nuqtalar bo‘yicha o‘lchanadi. O‘lchov
belgilarini hosil qilish uchun quyidagi antropometrik nuqtalardan foydalaniladi (9rasm):
a — boshning eng yuqori baland nuqtasi;
b — bo‘yindagi 7-bo‘yin umurtqasining holati;
v — bo‘yin asosidagi nuqta;
g — o‘mrov nuqtasi (bo‘yin asosidan o‘tgan chiziqda old qismda bo‘yin
chuqurchasi nuqtasi);
d — yelka nuqtasi;
e — qo‘ltiq chuqurligining ort burchagi nuqtasi;
j — qo‘ltiq chuqurligining old burchagi nuqtasi;
9-rasm. Gavdaning antropometrik nuqtalari.
z — ko‘krakning yuqori nuqtasi (ko‘krak bezlarining uchi);
i — kurak nuqtasi;
k — bel nuqtasi (belning eng ingichka yeridan gorizontal o‘tganda umurtqa
pog‘onasining kesishgan nuqtasi);
m — qorinning turtib chiqqan nuqtasi;
l — dumbaning turtib chiqqan nuqtasi;
n — tizza nuqtasi (tizzaning eng yuqoriga ko‘tarilgan markaz nuqtasi);
o — to‘piq nuqtasi;
p — tirsak nuqtasi (tirsak bukilganda chiqib turgan nuqtasi);
r — bilak nuqtasi (bilakning eng ingichka yeridan o‘tgan chiziqda ko‘tarilib turgan
nuqtasi).
Gavdadan olinadigan barcha o‘lchovlar vertikal va gorizontal tekislikda
o‘lchanadi. Shuning uchun gavdada gorizontal va vertikal konstruktiv chiziqlar
mavjud. Gorizontal konstruktiv chiziqlarga quyidagilar kiradi (10-rasm):
Bn — bo‘yin konstruktiv chizig‘i — bo‘yin o‘yindisi va yoqani
shakllantirishda ishtirok etadi.
Ye — yelka konstruktiv chizig‘i — yelkali kiyimlarni loyihalashda
ishtirok etadi.
K — ko‘krak konstruktiv chizig‘i — kiyim kengligi va razmerni
aniqlashda ishtirok etadi.
10-rasm. Gavdaning antropometrik chiziqlari.
Bl — bel konstruktiv chizig‘i — bel kiyimlarini loyihalash hamda kiyimlarni bel
qismida, lif va etak qismiga bo‘linadigan chizig‘I hisoblanadi.
Bk — bo‘ksa konstruktiv chizig‘i — kiyimning bo‘ksadagi kengligi va razmerini
aniqlashda ishtirok etadi.
Т — tizza konstruktiv chizig‘i — kiyimning tizzadagi kengligini aniqlashda
ishtirok etadi.
Тq — to‘piq konstruktiv chizig‘i — kiyimning pocha qismi kengligini aniqlashda
ishtirok etadi.
Q — qo‘l konstruktiv chizig‘i — yengning yuqori va etak qismi kengliklarini
aniqlashda ishtirok etadi.
Vertikal konstruktiv chiziqlarga quyidagilar kiradi:
1 — orqaning o‘rta markazidan o‘tadigan konstruktiv chiziq.
2 — bo‘yin asosi kengligi konstruktiv chizig‘i.
3 — yon konstruktiv chizig‘i.
4 — oldinda o‘rta markaziy konstruktiv chiziq.
Gavdani konstruktiv nuqtalari va chiziqlarini belgilash uchun odam gavdasini
chizib o‘rganish qulaydir.
3). Kerakli o’lchovlar va ularni gavdadan olish qoidalari.
Kiyimni tikishdan oldin uni loyihalash kerak. Kiyimni loyihalashda esa gavdadan
aniq olingan o‘lchovlar ishlatiladi. Buning uchun santimetrli lenta olib kiyim
tikmoqchi bo‘lgan kishi gavdasini o‘lchash kerak. Bu ishni bajarayotganda odam
tovonlarini juftlab, ikkala oyog‘ida, gavdani tabiiy holatda bo‘sh qo‘yib, qo‘llarini
tushirib tinch turishi kerak. O‘lchayotganda tor futbolka ustidan emas, balki
gavdaga yopishib turmaydigan ich kiyim, masalan kombinasiya ustidan o‘lchanadi.
O‘lchashni boshlashdan oldin gavdada asosiy hisoblash nuqtalari — bel chizig‘i va
boshqalar belgilab olinadi. Buning uchun belga 70-90 sm uzunlikdagi rezinka
belga gorizontal qilib ilgak yordamida biriktiriladi. O‘lchayotganda santimetrli
lentani tortmay va bo‘shashtirmay old tomondan tutashtiriladi. Yelka, qo‘l, yubka
uzunligi va boshqa o‘lchamlarni gavdaning o‘ng tomonidan olish kerak. Yelka,
bo‘ksa va hokazolar simmetrik bo‘lmasa ikkala tomon ham o‘lchanib, natijalar
alohida yoziladi. Aylana o‘lchamlari to‘la o‘lchanadi, lekin bu o‘lchamning yarmi
(yelka, bilak, yelka qiyamasining kengligidan tashqari) yoziladi.
Uzunlik o‘lchamlari to‘la yoziladi. Razmer belgilari qisqartirib:
aylana — A, yarim aylana — YaA, uzunlik — U, kenglik — K, balandlik — B
deb yoziladi.
Gavdani o‘lchashdan oldin hech narsani esdan chiqarmay to‘g‘ri o‘lchash uchun
o‘lchash belgilari ro‘yxati yozilgan qog‘oz tayyorlab olishni maslahat beramiz.
Gavdani to‘g‘ri o‘lchash usullari 11-rasmda ko‘rsatilgan. Ularni razmer belgilarini
shartli belgilanishi esa quyida yozilgan:
1. Bo‘yin aylanasi (BnA). Santimetrli lenta bo‘yin nuqtasi va bo‘yin asosidagi
nuqta orqali o‘mrov nuqtasigacha aylanib o‘tadi.
2. Ko‘krakning birinchi aylanasi (KA1). Santimetrli lenta gavda ort qismi
bo‘ylab gorizontal qo‘ltiq chuqurligining oldingi va ortki burchaklariga tegib
oldinda ko'krak bezlari asosining ustidan o‘tadi.
3. Ko‘krakning ikkinchi aylanasi (KA2). Santimetrli lenta kuraklarning turtib
chiqqan nuqtalari bo‘ylab qo‘ltiq chuqurligining oldingi va ortki burchaklariga
tegib oldinda ko‘krakning turtib chiqqan nuqtalari bo‘ylab o‘tadi. 3а. Ko‘krakning
uchinchi aylanasi (KA3). Santimetrli lenta kurakning turtib chiqqan nuqtalari
orqali tana atrofidan qat’iyan gorizontal o‘tadi.
4. Bel aylanasi (BlA). Santimetrli lenta bel chizig‘i darajasida eng ingichka joydan
tanani aylanib o‘tadi.
5. Bo‘ksa aylanasi (BkA). Santimetrli lenta tana atrofidan gorizontal aylanib lekin
qorinning turtib chiqqanini hisobga olib dumbaning turtib chiqqan nuqtalari orqali
o‘tadi.
6. Bilak aylanasi (BA). Panja bilakka ulanadigan joyidan aylantirib o‘lchanadi.
7. Son aylanasi (SA). Sonning eng yuqori qismidan dumba chiziqlaridan gorizontal
ravishda aylantirib o‘lchanadi.
8. Тizza aylanasi (ТA). Oyoqni 90° bukilgan holatda tizza atrofidan aylantirib
o‘lchanadi.
9. Gavdaning ort qismining kengligi (OrK). Gavda ort qismi bo‘ylab qo‘ltiq
chuqurligining ortki burchaklari orasi gorizontal o‘lchanadi.
11-rasm. Gavdadan o’lchov olish.
10. Ko‘krak kengligi 1 (KK1). Ko‘krak bezlarining asosi ustidan qo‘ltiq
chuqurligining oldingi burchaklari orasi gorizontal o‘lchanadi. Bu nazorat qilish
o‘lchovidir.
11. Ko‘krak kengligi 2 (KK2). Santimetrli lenta ko‘krak bezlarining uchlaridan
qo‘ltiq chuqurligining oldingi burchaklaridan hayolan pastga tomon o‘tkazilgan
vertikal chiziqlar orasidan o‘tadi.
12. Ko‘krak markazi (KM). Ko‘krakni turtib chiqqan nuqtalarining orasi
o‘lchanadi.
13. Yelka kengligi (YelK). Bo‘yin asosining nuqtasidan yelka nuqtasigacha
o‘lchanadi.
14. Yelka aylanasi (YelA). Qo‘lning yuqori qismidan aylantirib qo‘ltiq
chuqurliklarining burchaklariga taqab gorizontal o‘lchanadi.
15. Yeng uzunligi (YeU). Santimetrli lenta yordamida yelka nuqtasidan sal
bukilgan tirsak nuqtasi orqali bilakgacha o‘lchanadi. Bir vaqtda yengning
tirsakkacha uzunligini ham belgilab olish kerak.
16. Gavda ort qismining belgacha uzunligi (OrbU). Santimetrli lenta bo‘yin
asosidan kurak nuqtasi orqali belgacha umurtqa pog‘onasigacha parallel ravishda
o‘tadi.
17. Yelka qiyamasi uzunligi (YeQU). Bel chizig‘i umurtqa chizig‘i bilan kesishgan
nuqtasidan yelka nuqtasigacha o‘lchanadi.
18. Gavdaning old qismi belgacha uzunligi (OlbU). Santimetrli lenta bo‘yin asosi
nuqtasidan ko‘krak bezlarining uchlari orqali belgacha vertikal ravishda o‘tadi.
19. Ko‘krak balandligi (KB). Santimetrli lenta bo‘yin asosi nuqtasidan ko‘krak
bezlarining uchlarigacha o‘tadi.
20. Yeng o‘mizi uzunligi (YeO‘U). Bo‘yin asosi yonida loyihalanadigan yelka
chokining eng yuqori nuqtasidan qo‘ltiq chuqurligining ort tomon burchaklari
darajasida o‘tadigan gorizontalgacha vertikal o‘lchanadi.
21. Kiyim uzunligi (KU). Yettinchi bo‘yin umurtqasidan istalgan uzunlik
darajasigacha umurtqa bo‘ylab belga yopishib turadigan kiyimlarda bel bukilishini
hisobga olib o‘lchanadi (kiyim uzunligi ikkita o‘lchamdan ham iborat bo‘lishi
mumkin KU=OrbU+YuU).
22. Yubka uzunligi (YuU). Beldan yon tomondan istalgan uzunlik darajasigacha
vertikal ravishda o‘lchanadi.
Mavzu bo’yicha nazorat savollari?
1). Kiyimlarni loyihalash asoslari qaysi masalalarni o’z ichiga oladi?
2). Odam skeletining asosiy qismlarini ayting.
3). Umurtqa pog’onasining tuzilishini ayting.
4). Gavdaning antropometrik nuqtalari deganda nimani tushunasiz?
5). Kiyimlarni loyihalashda ishlatiladigan o’lchov turlarini ayting.
2-amaliy mashg’ulot. Kiyimlarning sinflanishi va unga qo’yiladigan talablar.
Reja:
1). Zamonaviy kiyimlar assortimenti.
2). Mod ava uning jamoatchilik tarzida vujudga kelishi, moda to’g’risida
tushuncha.
3). Kiyimga qo’yiladigan talablar.
1). Zamonaviy kiyimlar assortimenti. Тikuvchilik sanoatida qabul qilingan
kiyimlarning sinflanishi uning vazifasini aniqlab beruvchi himoya funksiyasi
belgisiga ko‘ra aniqlanadi. Bu belgiga ko‘ra kiyimlarni 3 ta sinfga bo‘lish mumkin:
— maishiy kiyimlar;
— sport kiyimlari;
— ishlab chiqarish kiyimlari.
Maishiy kiyimning vazifasi odam organizmini iqlimiy ta’sirlardan himoya
qilishdir. Sport kiyimlari sportchining tanasini turli xil shikastlardan saqlash bilan
birga, uning sport sohasida katta yutuqlarga erishishi uchun zamin tayyorlashdir.
Ishlab chiqarishga oid kiyimlar odamni nafaqat iqlimiy ta’sirlardan, balki ishlab
chiqarish ta’sirlaridan muxofaza qilishdir. Bu kiyim sinflari o‘z navbatida kichik
sinflarga, turlarga, guruh va kichik guruhlarga bo‘linadi. Ayniqsa, maishiy
kiyimlar sinfi ko‘p sonli bo‘lib, ular o‘z navbatida foydalanish sharoitiga qarab
quyidagi kichik sinflarga bo‘linadi:
— ich kiyimlar;
— ko‘ylak-kostyumlar;
— ust kiyimlar (palto, kalta paltolar, plashlar, kurtka va
hokazo);
— korset buyumlari;
— bosh kiyimlar (kepka, furajka, beretka, shapka, shlyapa,
panama va hokazo);
— turli xil qo‘lqoplar.
Har bir kichik sinf o‘z navbatida yana turlarga bo‘linadi. Masalan, ko‘ylakkostyumli kichik sinflar guruxi quyidagi turlarga bo‘linadi:
pidjaklar, jaketlar, kurtkalar, jiletlar, shimlar, ko‘ylaklar, yubkalar va hokazo.
Jins va yosh alomatlariga ko‘ra kiyimlarni quyidagi guruhlarga: erkaklar, ayollar
va bolalar kiyimlariga ajratiladi. Bolalar kiyimi yoshiga ko‘ra o‘z navbatida
quyidagilarga bo‘linadi:
— chaqaloqlar kiyimi;
— yasli yoshidagi o‘g‘il va qiz bolalar kiyimi;
— maktabgacha yoshdagi bolalar kiyimi;
— maktab yoshidagi bolalar kiyimi;
— o‘smirlar kiyimi.
Kiyimlar yilning qaysi faslida kiyilishiga qarab: yozgi, qishki, bahorgi-kuzgi kiyim
turlariga bo‘linadi. Bu kiyimlar qayerga kiyilishiga qarab quyidagilarga:
— kundalik kiyim;
— uy kiyimi;
— tantanali kiyim;
— ish kiyimlariga ajratiladi.
Sport kiyimlari sinfi sport turiga qarab kichik sinflarga, yosh va jins alomatlariga
qarab guruhlarga bo‘linadi. Ishlab chiqarish kiyimlari esa vazifasiga ko‘ra quyidagi
3 ta kichik sinflarga bo‘linadi:
— maxsus kiyimlar;
— forma kiyimlari;
— texnologik kiyimlar.
Maxsus kiyim — odamni zararli muhitdan (mexanik ta’sirlardan, past va yuqori
haroratlardan, radioaktiv moddalardan, rentgen nurlaridan, kislota, ishqor, yog‘ va
h.k. ta’sirlardan) muxofaza qiladi va kishining ish qobiliyatini saqlashga yordam
beradi. Maxsus kiyimlar maishiy kiyimlarga o‘xshab o‘z navbatida guruhlarga
bo‘linadi. Ularga kurtkalar, shimlar, kombenizonlar, plashlar va hokazolar kiradi.
Forma kiyimlari — temir yo‘l ishchilari, harbiylar, aviasiya, daryo va dengiz
xodimlari va boshqalar uchun tikiladi. Ularga shinel, palto, kitel, shim, kostyum,
kuylak, ich kiyim va boshqalar kiradi.
Тexnologik kiyim — tibbiyot va yuqori aniqlikni talab qiladigan ishlab chiqarishda
odamni mehnat predmetlaridan muhofaza qilish uchun mo‘ljallangan kiyimlar
hisoblanadi. Ishlab chiqarish kiyimlari ham maishiy kiyimlar singari yilning qaysi
faslida kiyilishiga qarab: yozgi, qishki, bahorgi-kuzgi kiyim turlariga bo‘linadi.
2). Mod ava uning jamoatchilik tarzida vujudga kelishi, moda to’g’risida
tushuncha. Moda — ancha murakkab hodisa bo‘lib, u jamiyat hayotining qator
omillariga bog‘liq va inson faoliyatining ko‘p sohalariga yoyiladi. Moda ostida
hayot va madaniyatning biron-bir sohasida ma’lum didlarning uzoq davom
etmaydigan hukmronligini tushunish lozim. U odamlar ijtimoiy xulqini tartibga
solish tizimi bilan bog‘liq bo‘lgan uslubning shartli u yoki bu darajada o‘zgarishini
tavsiflaydi. Ijtimoiy xulq tizimi o‘zgarishlarining qisqa muddatliligi bilan farq
qiladi va boshqa qator tizimlar bilan bog‘liq bo‘lib, ular orasidan etiket, axloq,
huquq, odat va hokazolarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Moda doimo uning yorqin
namoyon bo‘lishi sifatida kostum bilan bog‘liq bo‘lgan, uni bunyod etuvchi
sabablarni esa hayotning ijtimoiy namoyon bo‘lishi, sinfiylik bilan bog‘langan
odamlar ustidan ustunlik, atrof-muhitdan ajralib turishga intilish har doim
kostumda ifodalangan. Jamiyatning turli qatlamlari unga turlicha qarashadi.
Kishilarning ma’lum guruhi modaga nisbatan yuqori ta’sirchan, ular odatda
hammadan tezroq eng o‘tkir yangiliklarni qabul qiladi; yangi modaga juda
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘ladigan kishilar ham bor, ular modani qabul
qilishi va uning qonunlariga rioya qilgunlaricha ma’lum vaqt o‘tadi, chunki moda
ijtimoiy xulq me’yorlarini taklif qiladi va hatto uni aytib turadi. Odatda eng o‘tkir
yangiliklar – yoshlar uchun, o‘rta yoshli ayollar ancha barqaror klassik shakllarni
afzal ko‘radi. Biroq moda evolyutsiyasining o‘zi iste’molchilar guruhining aynan
shunday nisbatini talab etadi, ya’ni kimdir modani ertaroq, kimdir kechroq qabul
qilishi, kimdir uning faqat klassik g‘oyalarini qabul qilishi. Shuning uchun har
qanday modada ikki-uch moda osti bo‘lib, ular aholining turli ijtimoiy guruhlari
talablariga javob beradi.
Modaning boshlanishini ba’zi mualliflar o‘rta asrlarga, boshqalari ancha ertaroq
davrlarga tegishli deb hisoblashadi. Biroq to‘liq asos bilan aytish mumkinki, moda
– XX asrda kiyimni tayyorlashning industrial-uslubiy paydo bo‘lishidan boshlab
juda muhim rol o‘ynaydi. Moda markazi uzoq vaqt Parij bo‘lgan va bo‘lib
qolmoqda. Fransuz modasining ustuvorlik sabablaridan biri shuki, u fransuz
iqtisodiyotida juda muhim rol o‘ynaydi. Moda xalqaro maydonida o‘z o‘rnini
egallagan «Nina Richchi», «Iv Sen Loran», «Pyer Karden», «Andre Kurrej», «Jak
Geym», «Madlen Vone», «Lui Bulanj» kabi firmalar bilan bir qatorda keyingi
yillarda shuhrat qozongan qator yangi firmalar paydo bo‘ldi. Bu «Jan Pol Gatye»,
«Karolin Milbani», «Lagerfeld», «Klod», «Montana», «Yamolota»», «Alayya» va
boshqalar. Fransuz modelerlarining ba’zi ijodiy xarakteristikalariga to‘xtalib
o‘tamiz. 20-yillardan buyon mavjud bo‘lgan eng mashhur firmalardan biri
«Shanel». Firma asoschisi Gabriel Shanel XX asr ishbilarmon elegant ayoli
timsolini tushuna oldi va o‘z modellarida ifodalay oldi. U mavsumiy yarimpaltokostumlar, yubkalar va bluzkalar, ko‘ylak, kostum modellarini ishlab chiqdi.
Modaning tez-tez almashinuviga qaramay, uning mahsulotlari bir xil uzunlik –
tizzadan past bilan farqlangan. Gazlamalar rangini u jonligi tabiat koloritida topgan
– bug‘doy dalasi, arpa noni, smorodina, atirgul, siren ranglari va ularga qo‘shimcha
qora va oq ranglar. Gazlama fakturalari g‘ovak, siyraklashtirilgan, yo‘l-yo‘l yoki
katakchali rasmli, ko‘pincha modellar pe-de-pul va pe-de-kok gazlamadan
bajarilgan. Fransuz tilidan tarjimasi pe-de-pul – o‘rdak panjasi, pe-de-kok – xo‘roz
panjasi. Bu juda xarakterli dinamik katakchali rasmlari bo‘lgan gazlamalar. Iv Sen
Loran firmasi 50-yillar oxiridan boshlab mavjud. U mashhur Kristian Dior qo‘lida
ishlagan va uning o‘limidan keyin o‘zining shaxsiy Modellar Uyini ochgan. 1961
yilda Iv Sen Loran dengiz motivlari asosida yaratilgan o‘zining birinchi modellar
to‘plami bilan chiqqan. Modellar yaratishda uning asosiy shiori «ayollar kiyimida
erkaklar kiyimi». U ayollar kostumida erkaklar kostumi xususiyatlaridan
foydalanishga harakat qilgan (ayol lar smokingi, kvadrat yelkalar, platformada
oyoq kiyimi). U Rossiya, Afrika, Ispaniya, Xitoy xalq kostumlaridan ilhomlangan
va bu motivlar asosida har yili yangi to‘plamlar yaratgan. 1978-yilda kostumlarda
«Brodvey motivlari»ni aks ettiradi, 1979-yili harbiylashtirilgan xarakterdagi
jaketlar paydo bo‘ladi. 1980-yili u o‘z to‘plamini shoir va yozuvchilarga, xususan
Apoliner, Aragonga bag‘ishlaydi, 1981-yilda esa Matiss polotnolaridan rang va
shakllar oladi.
1982-yil Iv Sen Loran zamonaviy to‘plamga hind san’ati motivlarini kiritadi, 1985yilda esa ayollar kostumida oq va qora ranglar asimmetriyasi va kaltalashtirilgan
jaket va shimlarni taklif etadi. Mashhur zamonaviy modelerlardan biri Pyer
Karden. Ma’lumoti bo‘yicha u me’mor bo‘lib o‘zining yaxlitlikni ko‘ra
olish, uyg‘unlashuvchi hajmlarni yasay olish malakasini kiyimda namoyon etdi. U
kiyim «yasash» bino yoki mebel yasashdek oson, deb aytadi. Pyer Karden –
nafaqat kiyim, balki mebel, bolalar o‘yinchoqlari, interyer jihozlari, idishlarni
loyihalashtirish va hokazolar bilan shug‘ullanuvchi modelerlardan biri. U
zamonaviylikni yaxshi aks ettiruvchi o‘z uslubini yaratgan. Modellashtirishdagi
asosiy prinsip yelkalar va bel nisbatini topish deb hisoblaydi va buni yangi
proporsiyalarda aks ettiradi. Uning modellarida qora va oq tonlar uyg‘unlashuvini,
kamtarin grim, kostumning asimmetrik yechimi, olinuvchi detallarni ko‘p
uchratish mumkin. Uning modellari geometrik shakllarning keskin uyg‘unligi bilan
farq qiladi. «Nina Richi» firmasi 50-yillardan beri mavjud bo‘lib, hozirgi vaqtda
modellar to‘plamini yaratilishiga Jerar Pipar boshchilik qiladi, u tomoshabinlar
e’tiborini ranglar uyg‘unligiga qaratadi. Bu firma modellarida ayollik nafosati va
jozibasini ilgari suradi; tantanali kechalar uchun tayyorlangan kiyimlarida esa beli
xipchalangan mahsulotlarning turli faktura va rang ta’sirlaridan foydalanish,
shuningdek, klassik tipdagi palto va ko‘ylaklar xarakterlidir. Yetakchi firmalar va
modellar uylari jahon modasi yetakchilari obro‘sini saqlab qolishga intilib, yagona
noyob mahsulotlarni sotish bilan yashab bo‘lmasligini, ommaviy ishlab chiqarish
uchun modellar yaratish kerakligini tushunishadi, chunki, bu firmalarning noyob
mahsulotlarini aholining ko‘pchiligi sotib ololmaydi.
Shuning uchun 50-yillarda «Pret-a-porte» firmasi tashkil etiladi, u kichik
seriyalarda tayyor modali kiyimlarni ishlab chiqarishga mo‘ljallanadi. Bu yerda
o‘rtacha daromadli odamlarga narxi to‘g‘ri keluvchi mahsulotlar ishlab chiqariladi.
Moda hatto juda zamonaviy, qiziqarli, biroq murakkab bo‘lmagan mahsulotlarni
taklif etadi va kostumda sinflar o‘rtasidagi chegaralarni yo‘qotgandek bo‘ladi. Bu
firmalar tomonidan tayyorlanuvchi kiyimlar shakli, rangi va materiali bilan yagona
noyob moda mahsulotlaridan kam farq qiladi, biroq u arzonroq. Hozirgi vaqtda
«Pret-a-porte» firmalari o‘z shaxsiy taraqqiyot yo‘liga ega va muvaffaqiyat bilan
raqobatlashmoqda.
3). Kiyimga qo’yiladigan talablar. Kiyimni loyihalash kiyimga qo‘yiladigan
talablardan boshlanadi. Har qanday tikuvchilik buyumlariga aniq belgilangan
talablar
qo‘yiladi. Kiyimga iste’molchi va ishlab chiqarish talabi qo‘yiladi. Iste’molchining
talabi o‘z navbatida quyidagilarga bo‘linadi:
1. Gigiyenik talab.
2. Ekspluatasion talab.
3. Estetik talab.
Gigienik talablar deganda, shuni tushuniladiki, kiyimdan foydalanganda kiyim
odam sog‘lig‘iga zarar yetkazmasligi, erkin harakatlanish vaqtida halaqit
bermasligi kerak, ya’ni yozda kiyiladigan kiyimlar yengil, havo o‘tkazuvchan
bo‘lishi, quyosh
nurini qaytaruvchan bo‘lishi, namni shimuvchan bo‘lishi kerak. Bunda gazlama
asosiy rol o‘ynaydi. Kiyim tabiiy tolali gazlamalardan tikilishi talab qilinadi.
Masalan: paxta, iрak, jun, zig‘ir tolali gazlamalar juda yaxshi, gigiyenik
hisoblanadi.
Qishki kiyimlar odam tanasidan chiqqan issiqlikni saqlovchi, yengil va qulay
bo‘lishi kerak. Shuning uchun qishki kiyimlar ko‘pincha jun tolali gazlamalardan
tikiladi. Kiyimga ishlov berishda iloji boricha yengil bo‘lishiga, bichimi esa qulay
bo‘lishiga e’tibor berish kerak. Kuzgi va bahorgi kiyimlar esa haroratning pastligi
va yog‘ingarchilik ko‘pligiga asoslanib ko‘proq sintetik tolali gazlamalardan
tikiladi.
Ekspluatasion talablar deganda, kiyimning vazifasiga va foydalanish
sharoitlariga mosligi, qulayligi, chidamliligi, ishonchliligi, shaklining barqarorligi
tushuniladi. Kiyilish davrida kiyim turli mexanikaviy va biologik ta’sirlarga duch
keladi, nam vaqtida buraladi. Kiyim ana shu ta’sirlarga chidamli bo‘lishi kerak.
Bunday ta’sirlardan kiyim sitiladigan, cho‘ziladigan, rangini o‘zgartiradigan yoki
g‘ijimlanadigan bo‘lsa u uzoqqa chidamaydi. Shuning uchun gazlamanin
xususiyatlarini e’tiborga olgan holda kiyim modelini to‘g‘ri tanlash kerak, ya’ni
cho‘ziluvchan, sitiluvchan, gazlamalardan kengroq burmalangan kiyimlar tikilgani
ma’qul. Undan tashqari kiyimning yoqalari, yenglari, bortlari, cho‘ntak og‘izlari
ko‘p ishqalanadi. Bu yerlarga puxta texnik ishlov berish kerak. Aks holda kiyim
o‘z ko‘rinishini yo‘qotadi.
Estetik talablar deganda kiyimning moda yo‘nalishiga mosligi, yangi
gazlamalardan tikilganligi, yangi bezaklar ishlatilganligi iste’molchilarning estetik
didlarini qondirishi tushuniladi. Ishlab chiqarish talabi deganda buyumni
korxonada ishlab
chiqarish jarayonidagi yuzaga keladigan talabi tushuniladi. Тikuvchilik buyumini
loyihalashda quyidagilarga ahamiyat beriladi: bir asos bo‘yicha bir necha
modellarni tayyorlash, kiyimga ketadigan matodan yuqori tejamkorlikda
foydalaniladigan, kiyimni tikishda ishlab chiqarish korxonasi o‘zida bor
mexanizasiyadan va shartsharoitlardan to‘liq foydalana olsin.
Mashg’ulot bo’yicha nazorat savollari:
1). Kiyimlar himoya funksiyasiga qarab qanday sinflarga bo’linadi?
2). Maishiy kiyimlar foydalanish sharoitiga qarab qanday sinflarga bo’linadi?
3). Moda deganda nimani tushunasiz?
4). Kiyimlarga nisbatan iste’molchi tomonidan qanday talablar qo’yiladi?
5). Estetik talab deganda qanday talablarni hisobga olish kerak?
Nazorat uchun test savollari:
1). Odam skeletining asosiy qismlarini ko’rsating?
a). bosh, tana, qo’l, oyoq;
b). bosh, tana, qo’l, quloq;
c). bosh, tana, qo’l, jag’;
d). bosh, tana, qo’l, bel.
2). Odam skeletining tayanch qismini ko’rsating.
a). umurtqa pog’onasi;
b). odam skeleti;
c). oyoq-qo’li;
d). tanasi.
3). Odamning umurtqa pog’onasi necha qismga bo’linadi?
a). 5;
b). 3;
c). 2;
d). 6.
4). Ozgina egilgan, o’rta egilgan, kuchli bir tekisda ifodalangan egrilik, kuchli
notekis ifodalangan egrilik odam skeletining qaysi qismig kiradi?
a). umurtqa pog’onasining;
b). odam tanasining;
c). tananing bel qismini;
d). oyoq qo’llarning.
5). Antropometriya ta’rifini ko’rsating.
a). kishining gavdasini va uning qismlari o’lchashga aytiladi;
b). kiyimlarni modellashtirishga aytiladi;
c). kiyimlarni modellashtirishga aytiladi;
d). kiyimlarni loyihalashda kompyuterlashga aytiladi.
6). Kiyimlarni loyihalash uchun olinadigan tana qismlari qanday ataladi?
a). antropometrik nuqtalar;
b). tananing asosiy qismlari;
c). odam skeleti;
d). vertikal tekislikda olingan tana qismlari.
7). Vertikal konstruktiv chiziqlar nechta qismdan iborat?
a). 4;
b). 6;
c). 2;
d). 3.
8). Gorizontal konstruktiv chiziqlar nechta qismdan iborat?
a). 8;
b). 6;
c). 4;
d). 10.
9). Gavdadan olinadigan o’lchovlar qanday tekisliklardan olinadi?
a). gorizontal va vertical tekisliklardan;
b). gorizontal;
c). vertikal;
d). hajm tekisligi.
Topshiriqlar va mustaqil ish:
Quyidagi “Kiyimni loyihalashda ishlatiladigan uzunlik va kenglik o’lchovlari;
Kiyimlarni loyihalash usullari.” mavzularini konspekt yozib o’qib o’rganish.
Qo’shimcha adabiyotlar va boshqa manbalar:
1. Abdullayeva Q.M., Majidova D. Liboslar davr ruhini ifodalaydi //J. Pedagogik
mahorat. — Т.: 2003. — №1. 92—93 b.
2. Abdullayeva Q.M., Nigmatova F.U., Gaiрova N.S. Тikuvchilik buyumlarini
loyihalash va texnologiya asoslari. Oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma.
Тoshkent, ТDPU. 2007-yil, 240 b.
3. G.K.Hasanbayeva. „Kiyim modelini ishlash va loyihalashsini tayyorlash“.
Тoshkent. O‘qituvchi. 1990-yil.
4. A.P.Rogova. „Erkaklar va bolalar ustki kiyimini loyihalash asoslari“. Тoshkent.
O'qituvchi. 1988 yil.
5. А.П.Шершнева. „Основы конструирования женской и детской одежды“.
Москва. Легпромбытиздат. 1982 г.
ELEKTRON TA’LIM RESURSLARI
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. Uz
4. www. Kitob.uz
5. www.yandex.uz
6. www. edu. uz
7. tdpu-INTRANET. Ped
8. www.legprominfo.ru
3-modul.
3.Mavzu: Kiyim loyihalash usullari. Kiyimni loyihalashda
ishlatiladigan qo’shimchalar.
Reja:
1). Kiyimlarni loyihalash usullari to’g’risida umumiy tushunchalar.
2). O’lchab-hisoblab va yagona loyihalash usuli.
3). Kiyimni loyihalashda ishlatiladigan qo’shimchalar.
4). Turli xildagi kiyimlarni loyihalashda ishlatiladigan qo’shimchalar turlarining
qiymatlari.
1). Kiyimlarni loyihalash usullari to’g’risida umumiy tushunchalar.
Loyihachi faoliyatining eng qiyin va ma’suliyatli bosqichlari kiyim detallarining
chizmasi yoyilmasini chizishdan iborat. Bu bosqichdan ko‘zlangan asosiy maqsad
— detallarning shakli va o‘lchamini mumkin qadar aniqroq belgilash, shunday
qilinsa kiyimning detallari yig‘ilgandan keyin hosil bo‘lgan shakli rassom shakliga
mos keladi. Bu ishning qiyinligi murakkabligi shundaki, faqat ta’rifi eskizi yoki
namunasigina berilgan, lekin o‘zi yo‘q kiyimning chizmasini — detallari
yoyilmasini chizishga to‘g‘ri keladi. Buning ustiga kiyimning sirti murakkab yoyib
bo‘lmaydigan sirt hisoblanadi, shunga ko‘ra uning yoyilmasi va hisobi, ya’ni uni
chizish uchun kerak bo‘ladigan ma’lumotlarni hisoblab chiqarish va chizmani
chizish ancha qiyin. Kiyim detallarini hisoblash va chizma tayyorlashning quyidagi
mavjud usullaridan foydalanish mumkin:
1. Mulyaj usuli.
2. Hisoblab loyihalash usuli.
3. O‘lchab-hisoblab loyihalash usuli.
4. Yagona loyihalash usuli.
Mulyaj usulining mohiyati shundan iboratki, maneken yoki kishi gavdasiga maket
material (gazlama, yengil-yumshoq qog‘oz yoki to‘rkanva) modelning formasiga
moslab to‘g‘nag‘ichlar bilan qadab chiqiladi. Тo‘g‘nag‘ichlar odam gavdasining
konstruktiv chiziqlari bo‘ylab (bo‘yin, yelka, yeng o‘yindisi, yon, bel, o‘rta
chiziqlar) to‘g‘nag‘ichlanadi. So‘ngra rangli iрda to‘g‘nalgan joylardan tikib
chiqiladi. Shunda ko‘krak do‘ngligini aniqlovchi ko‘krak vitochkasi ikki
tomonlama tikiladi. So‘ngra to‘g‘nag‘ichlar bo‘shatilib gazlama yoki qog‘ozni stol
ustiga yoyiladi. Bu hosil bo‘lgan chizma gavdaning asos chizmasi hisoblanadi. Bu
usuldan murakkab bichimli kiyimlarni loyihalashda va ko‘pgina saxna kiyimlarini,
tarixiy kiyimlarni loyihalashda qo‘llaniladi.
Hisoblab loyihalash usuli. XIX asrning boshlarida Fransiya, Rossiya va boshqa
mamlakatlarda loyihalashning hisoblash (bichish tizimi) usuli tarqala boshlandi. Bu
usulni ko‘p yillik tajribaga ega bo‘lgan bichuvchilar ixtiro qilganlar. Ular gavdadan
ayrim o‘lchovlarni olib, sodda hisoblash formulalari yordamida buyum detallari
chizmasini gazlamaning o‘zida bajaradilar, ya’ni alohida andaza tayyorlab
o‘tirmaydilar. Bu usul yakka tartibda buyum ishlab chiqarishda qo‘llanilgan.
2). O’lchab-hisoblab va yagona loyihalash usuli.
O‘lchab — hisoblab loyihalash usuli. Kiyimni yakka buyurtma yo‘li bilan tikishda
o‘lchab-hisoblab loyihalash usuli juda mos keladi, chunki bu usulda gavdani aniq
o‘lchangani tufayli gavdaning o‘ziga xos xususiyatlarni hisobga olish imkonini beradi.
Hozirgi vaqtda o‘lchab-hisoblab loyihalash usullari bo‘yicha kiyim detallari
chizmasini tuzish keng tarqalgandir. Bu usulda gavdadan kerakli o‘lchovlar olinadi,
hisoblash jadvali tuziladi. Jadval asosida buyumning asos chizmasi chiziladi. Bu
usuldan maktablarda o‘quv muassasalarida to‘garaklarda qo‘llaniladi. Bu usulning bir
necha o‘nlab turlari mavjud. Chizma chizishni, andaza tayyorlashni o‘rganayotgan
kishilar uchun bu usul qulay hisoblanadi.
Yagona loyihalash usuli. Mamlakatimiz va o‘zaro iqtisodiy yordam kengashi
(O‘IYoK) a’zolari bo‘lgan mamlakatlar tikuvchilik sanoatlarida kiyimni loyihalash
usullarini takomillashtirish ustida ishlab loyihalashning yagona usulini ishlab
chiqqanlar. Bu usul boshqa usullardan universalligi bilan ham farq qiladi, chunki har
qanday bichimdagi va ko‘rinishdagi kiyimlar loyihasini tuzishda baza loyihalar asos
qilib olinadi. Bu usulni yaratish jarayonida aholining antropometrik o‘lchovlari asosida
standartlar ishlab chiqilgan. Bu standartlar ayollar, erkaklar va bolalar assortimentlari
uchun alohida-alohida ishlab chiqilgan. Bu usuldan tikuvchilik korxonalari
foydalanadi. Korxonadagi loyihachilar standartlarda berilgan loyhalash usuli
o‘lchovlardan foydalanib buyum assortimentiga qarab buyumning asos chizmasini
loyihalaydilar, modellashtirib buyum andazasini hosil qiladilar. Bu andazalardan
foydalanib tikilgan buyumlar aholining buyumga bo‘lgan ehtiyojini 80-85% ga
qondiradi. Bu usulda loyihalash jarayonida turli razmer (o‘lcham) larga, rost (bo‘y)
larga, to‘lalikka moslab andazalar tayyorlanadi.
Ko‘krak yarim aylanasi II ga binoan kiyim razmeri aniqlanadi. Razmerlar orasidagi
farq — 2 sm bo‘ladi. Masalan: 40, 42, 44, 46 va hokazo. Ayollar va erkaklar uchun 6
tadan rost mavjud bo‘lib, rostlar orasidagi farq — 6 sm bo‘ladi.
Ayollar uchun: I-146 Erkaklar uchun: I-152
II-152 II-158
III-158 III-164
IV-164 IV-170
V-170 V-176
VI-176 VI-182
Ikkinchi ko‘krak aylanasi (KYaAII) bilan bo‘ksa aylanasi
(BkYaA) o‘lchamlari orasidagi farq bo‘yicha to‘lalik guruhi aniqlanadi. Bu farq
birinchi to‘lalik guruhida 4 sm, ikkinchisida 8 sm, uchinchisida 12 sm ga teng.
Тayyor kiyim sotib olinayotganda albatta, odam o‘zining bo‘yini va o‘lcham
belgilardan KYaAII bilan BkYaA larni bilishi kerak.
3). Kiyimni loyihalashda ishlatiladigan qo’shimchalar.
Kiyim gavda yuzasining shaklini to‘la takrorlamaydi va gavdaning u yoki bu joylariga
turlicha yopishib turadi. Ma’lumki ko‘krak qismida, belda, bo‘ksada kiyimning
gavdaga qay darajada yopishib turishi kiyim bichimini (siluetni) belgilaydi. Kiyim
bichimi yelka kengligi va balandligi, modelning etak kengligi bilan ham
xarakterlanadi. Kiyim qay darajada gavdaga yopishib turishiga qaramay uning ichki
o‘lchamlari odam gavdasining o‘lchamlaridan katta bo‘ladi. Shuning uchun kiyim
loyihasi asosining chizmasini tuzish uchun gavda o‘lchamlarining o‘zi yetarli
bo‘lmaydi. Kiyim ichki o‘lchamlarining gavda o‘lchamlaridan farqining miqdori
qo‘shimcha deyiladi va „Q“ harfi bilan belgilanadi.
Qo‘shimchalar nimaga mo‘ljallanganiga qarab zarur bo‘lgan minimal (texnik) „Qtex“
va konstruktiv-dekorativ — „Qkd“ qo‘shimchalarga bo‘linadilar.
Qtex — ko‘shimcha bemalol harakat qilishni bemalol nafas olishni ta’minlaydi,
gazlama tana yuzasi bilan kiyimning ichki yuzasi orasida havo qatlami hosil qilishi
imkonini beradi. Bunday havo qatlamining issiqlik almashuvini tartibga solishda katta
ahamiyati bor.
Тexnik qo‘shimcha o‘z navbatida 4 ga bo‘linadi:
— minimal qo‘shimcha;
— kiyim qavati uchun;
— erkin harakatlanish uchun;
— texnologik.
Minimal qo‘shimchada odamning qon aylanishi, nafas olishi, ovqat hazm bo‘lishi
hisobga olinadi.
Kiyim qavati uchun qo‘shimchada asosan ustki kiyimlar uchun ichidan necha qavat
kiyilishini hisobga olgan holda bo‘shliq beriladi.
Erkin harakatlanish uchun qo‘shimchada asosan kiyimni qayerda kiyilishini hisobga
olgan holda olinadi, ya’ni kiyimning vazifasiga, assortimentiga qaraladi. Masalan,
sahnada ashula aytadigan xonandaning kiyimiga nisbatan qurilishda kiyiladigan ish
kiyimida bir necha marta ko‘p qo‘shimcha bo‘ladi, chunki u yerda odam ko‘p
harakatlanadi.
Тexnologik qo‘shimchada kiyimni tayyorlash jarayonida uning gazlamasi turiga
qalinligiga qarab ishlov berilishiga, ya’ni qotirmalar issiq qatlamlar bilan ishlov berish
hisobga olinadi.
Konstruktiv-dekorativ qo‘shimchalar o‘z navbatida ikkiga
bo‘linadi:
— konstruktiv qo‘shimcha;
— dekorativ qo‘shimcha.
Konstruktiv qo‘shimchalarda kiyimning bichimi hisobga olinadi. Masalan, kiyimning
bichimi to‘g‘ri, gavdaga sal yopishgan, gavdaga yopishgan va hokazo bo‘ladi. Bu
yerda to‘g‘ri bichimli kiyimlarga eng ko‘p qo‘shimcha beriladi.
Dekorativ qo‘shimchalarda kiyim bezaklari uchun beriladigan qo‘shimchalar hisobga
olinadi. Masalan, burmalar, taxlamalar, bufflar, vafli va hokazolar uchun qo‘shimcha
beriladi.
Konstruktiv-dekorativ qo‘shimchalar kiyimda doimiy bo‘lmaydi.
Ularning qiymati kiyim turiga, uning bichimiga, shakli va
boshqalarga qarab, ya’ni moda talabiga binoan o‘zgaradi.
Kiyim loyihasi asosining chizmasini hisoblash qulay bo‘lishi
uchun:
Q umumiy = Qtex + Qkd
Q umumiy — bu umumiy qo‘shimcha kiyimni gavdada bemalol
turish qo‘shimchasi deb ataladi va u quyidagilarga bo‘linadi:
Qk — ko‘krak chizig‘i bo‘ylab gavdada bemalol turish
qo‘shimchasi;
BlQ — bel chizig‘i bo‘ylab gavdada bemalol turish qo‘shimchasi;
BkQ — bo‘ksa chizig‘i bo‘ylab gavdada bemalol turish
qo‘shimchasi.
Yuqorida sanab o‘tilgan qo‘shimchalarning qiymati kiyim bichimiga bog‘liq bo‘ladi.
Masalan, gavdaga yopishib turadigan bichimli kiyimlar uchun gavdada bemalol turish
qo‘shimchasining qiymati minimal bo‘lishi xarakterlidir.
Old va ort bo‘laklar bilan yaxlit bichiladigan va reglan ko‘ylaklarning loyihasini ishlab
chiqishda Qk — qo‘shimcha 1-2 sm ko‘paytiriladi. Qanday bichim bo‘lmasin
yubkaning (shimning) bel chizig‘i bo‘ylab gavdada bemalol turish qo‘shimchasi 1 sm
ga bo‘ksa chizig‘i uchun 2 sm ga teng olinadi.
Kiyim gavdada yaxshi turishi va kiyganda qulay bo‘lishi uchun
qo‘shimchalar faqat ko‘krak, bel, bo‘ksa qismlaridagina emas balki
boshqa konstruktiv joylarda ham bo‘lishi kerak.
4). Turli xildagi kiyimlarni loyihalashda ishlatiladigan
qo’shimchalar turlarining qiymatlari.
Тurli xildagi kiyimlarni loyihalashda ishlatiladigan qo‘shimchalar
turlarining qiymatlari 1, 2, 3, 4-jadvallarda keltirilgan.
Mavzu bo’yicha nazorat savollari:
1). Kiyimlarni loyihalashning qanday usullarini bilasiz?
2). Loyihalashning mulyaj usuli qachon qo’llaniladi?
3). Loyihalashning o’lchab-hisoblash usuli qayerda qo’llaniladi?
4). Kiyimlarni loyihalashda ishlatiladigan qo’shimchalar deb nimaga aytiladi?
5). Loyihalashda ishlatiladigan qo’shimchalarning qanday turlari bor?
3-amaliy mashg’ulot. Odam gavdasning tuzilishi. Kiyim loyihalash uchun
dastlabki ma’lumotlar. Kiyim loyihalash uchun o’lchovlarni gavdadan olish.
Reja:
1). Odam gavdasining tuzilishi.
2). Kiyim loyihalash uchun o’lchovlarni gavdadan olish.
1). Odam gavdasining tuzilishi. Figurani o‘lchash. Yaxshi yotuvchi kiyimning
asosiy sharti figurani aniq o‘lchamlarini olish asosida amalga oshiriluvchi aniq
bichishdir. Proporsional gavda tuzilishli ayollarda kiyim tayyorlash bilan muammolar
paydo bo‘lmaydi, ular moda jurnallarida beriluvchi andazalardan bemalol
foydalanishlari mumkin. Figurasi me’yorlardan ma’lum og‘ishlarga ega bo‘lgan
kishilarga qiyinroq. Bu holda figuradan o‘lchamlar asosida me’yordan og‘ishlarni
hisobga olga holda konstruksiya chizmasini tuza olish yordam beradi. Figuraning
hamma xususiyatlarini hisobga olish uchun hamma o‘lchamlarni diqqat bilan, katta
aniqliklarda olish zarur. O‘lchamlar ichki kiyim ustidan olinadi, santimetr tasmasi
ortiqcha tortilmaydi va bo‘shatilmaydi. «Figura» tushunchasiga shunday omillar
kiradi: qomat (gavda holati, yelkalar balandligi), bo‘yin, orqa, ko‘krak qafasi shakli,
ko‘krak bezlari o‘lchami va holati, bel, qorin, bo‘ksalar shakli, semizlik darajasi gavda
proporsiyalari va hokazo. Figura tuzilishi xususiyatlarini o‘lchamlar olish jarayonida
aniqlanishi nafaqat aniq konstruksiya olishga, balki mahsulot shakli va fasonini to‘g‘ri
tanlashga ham yordam beradi. Model shakli ichki kiyim (byustgalter va belbog‘ ichi)
dan ham bog‘liqligini hisobga olish zarur, ko‘pincha ayollar bunga e’tibor bermaydi.
Chizmani tuzish va andaza tayyorlash uchun quyidagi o‘lchamlari kerak:
R – B – bo‘y;
O – A – to‘liq aylana, qamrash;
S – YaA – yarim aylana, qamrash;
Sh – K – kenglik;
D – U – uzunlik, masofa;
V – B – balandlik;
TS – M – markazlar orasidagi masofa.
To‘liq aylana, uzunlik, yelka balandligi va kengligi kattalik o‘lchamlari to‘liq yoziladi,
yarimaylanalar, kengliklar esa yarim o‘lchamda yoziladi, chunki chizma odatda
mahsulot yarmiga yasaladi.
Keyin o‘lchamlarni olamiz (2.3-rasm, 2.1-jadval).
B – bo‘y vertikal bo‘ylab poldan boshning ustki nuqtasigacha masofa o‘lchanadi.
Ssh – bo‘yin yarim aylanasi. Santimetr tasmasi bo‘yin asosi bo‘ylab, orqadan
yettinchi umurtqa o‘tkir bo‘rtmasi ustidan, yon va oldindan bo‘yin asosi bo‘ylab v
bo‘yin chuqurchasida tugashi kerak. Sg I – birinchi ko‘krak yarim aylanasi. Santimetr
tasmasi orqa tomondan gorizontal, ustki cheti qo‘ltiq osti chuqurlar orq burchaklariga
tegilib, oldindan – ko‘krak bezlari asosi ustidan o‘tishi kerak. Sg II – ikkinchi ko‘krak
yarim aylanasi. Santimetr tasmasi gavda atrofidan ustki cheti qo‘ltiq osti
chuqurlarning orqa burchagiga, oldindan ko‘krak bezlarining chiqib turuvchi
nuqtalari bo‘ylab o‘tishi kerak. Ko‘krak bezlari pastga tushib turuvchi figuralarni
o‘lchashda santimetr tasmasini oldindan ko‘krak chiqishi uchun haq qo‘yishni
hisobga olgan holda gorizontal joylashtirish zarur. Sg III – uchinchi ko‘krak yarim
aylanasi. Gorizontal bo‘ylab gavda atrofida chiqib turuvchi ko‘krak bezlari nuqtalari
orqali o‘lchanadi. St – bel yarim aylanasi. Bel chizig‘i darajasida gavda atrofida
gorizontal bo‘ylab o‘lchanadi. Sb – bo‘ksalar yarim aylanasi. Gorizontal bo‘ylab eng
chiqib turuvchi dumba nuqtalari bo‘yicha, oldinda qorin chiqib turishini hisobga
olgan holda o‘lchanadi. Shg I – birinchi ko‘krak kengligi. Gorizontal bo‘ylab ko‘krak
bezlari asosi ustidan qo‘ltiq osti chuqurlarining oldingi burchaklaridan xayolan
yuqoriga o‘tkazilgan vertikallar orasida o‘lchanadi Shg II – ikkinchi ko‘krak kengligi.
Gorizontal bo‘yla qo‘ltiq osti chuqurlarining oldingi burchaklaridan pastga xayola
o‘tkazilgan vertikallargacha chiqib turuvchi ko‘krak bezlari nuqtalar orqali
o‘lchanadi
Dts II – ikkinchi belgacha orqa uzunligi. Bel chizig‘idan bo‘yin asosi oldida
loyihalashtiriluvchi chok yuqori nuqtasigacha o‘lchanadi.
Dtp II – belgacha old uzunligi. Bo‘yin asosi oldida loyihalashtiriluvchi yelka choki
eng yuqori nuqtasidan bel chizig‘igacha chiqib turuvchi ko‘krak bezlari nuqtasi orqali
o‘lchanadi.
Vg II – ikkinchi ko‘krak balandligi. Bo‘yin asosi oldida loyihalashtiriluvchi yelka
choki yuqori nuqtasidan ko‘krak bezi markazigacha o‘lchanadi.
Vprz II – qo‘ltiq osti chuqurlari orqa burchagi balandligi. Bo‘yin oldida
loyihalashtiruvchi yelka choki yuqori nuqtasidan umurtqaga parallel qo‘ltiq osti
chuqurlar orqa burchaklari darajasida o‘tuvchi gorizontal bo‘yicha o‘lchanadi.
Vpk II – yelka balandligi egri. Bel chizig‘ining umurtqa bilan kesib o‘tish nuqtasidan
loyihalashtiriluvchi yelka choki oxirgi nuqtasigacha o‘lchanadi (santimetr tasmasi
tortib turiladi).
Km – ko‘krak nuqtalari orasidagi masofa. Ko‘krak bezlarining chiqib turuvchi
nuqtalari o‘rtasidagi gorizontal bo‘yicha o‘lchanadi.
Shs – orqa kengligi. Santimetr tasmasi kuraklar bo‘ylab gorizontal qo‘ltiq osti
chuqurlar orqa burchaklari o‘rtasidan o‘tishi kerak.
Di – mahsulot uzunligi. Orqa o‘rtasida yoqa ulanish chizig‘idan istalgan uzunlik
darajasigacha o‘lchanadi.
Shp – yelka qiyalanish kengligi. Bo‘yin asosi oldida loyihalanayotgan yelka choki
yuqori nuqtasidan uning oxirgi nuqtasigacha o‘lchanadi.
Dr – yeng uzunligi. Loyihalanayotgan yelka choki oxirgi nuqtasidan yelka va yelka
oldining tashqi yuzasi bo‘ylab istalgan uzunlik darajasigacha o‘lchanadi.
Op – yelka aylanasi. Erkin tushirilgan qo‘llarda yelka o‘qiga perpendikular santimetr
tasmasi ustki cheti bilan qo‘ltiq osti chuqurining orqa burchagiga tegib o‘lchanadi.
Erkin yotish uchun qo‘shim. Mahsulotda erkin harakatlanishni ta’minlash uchun
chizmani tuzishda erkin yotish uchun o‘lchamlarga ma’lum kattalikni (qo‘shimni)
kiritish kerak. Qo‘shim – doimiy kattalik emas. U moda yo‘nalishi, kiyim vazifasi,
gazlama xususiyatlariga qarab o‘zgaradi. Erkin yotish uchun qo‘shimlar
mahsulotning butun kengligi bo‘yicha beriladi:
– ko‘krak darajasida – Pg;
– bel darajasida – Pt;
– bo‘ksalar darajasida – Pb.
Konstruktsiya joylarida qo‘shimlar:
– orqa, old kengligiga qo‘shimlar (ko‘krak chizig‘i bo‘yicha
umumiy qo‘shim qismi sifatida aniqlanadi) – P;
– orqa bel uzunligiga – Pdts;
– yeng o‘mizi o‘yilishiga – Pspr;
– old bel uzunligiga – Pdtp;
– yoqa o‘mizi o‘yilish kengligiga – II;
– yelka aylanasiga – Pop.
Quyidagi nisbatlarda qo‘shimlar taqsimlanishi eng optimal: orqa kengligiga 25—
30%, old kengligiga 10—20%, yeng o‘mizi kengligiga 50—65%. Belgacha orqa
uzunligiga qo‘shim 0,5 sm, yeng o‘mizi chuqurligiga 1—2,5 sm, yoqa o‘mizi
kengligiga – 0,5—1 sm ni tashkil etadi (2.2-jadval).
2). Kiyim loyihalash uchun o’lchovlarni gavdadan olish. Odam gavdasining
tuzilishi va turlari. Тikuvchilik mutaxassisligida kiyim modelini ishlab chiqarish
uchun odam gavdasining tuzilishi haqida tasavvurga ega bo‘lishi zarur.
Odam gavdasi odatda tana, bo‘yin, bosh, qo‘llar va oyoqlar kabi bo‘limlarga bo‘lib
o‘rganiladi. Gavda tuzilishida odamning suyak qismlari asosiy rol o‘ynab u
gavdaning tayanchi bo‘lib hisoblanadi va odam tanasining shakliga ta’sir qiladi.
Odam skeleti bosh, tana, qo‘l va oyoq suyak qismlaridan tashkil topgan. Skeletning
tayanchi bo‘lib umurtqa pog‘onasi hisoblanadi.
U besh qismga bo‘linadi (4-rasm):
1. Bo‘yin umurtqasi 0-1.
2. Ko‘krak umurtqasi 1-2.
3. Bel umurtqasi 2-3.
4. Dumg‘aza suyagi 3-4.
5. Dum suyagi 4-5.
4-rasm. Umurtqa pog’onasining bo’linishi.
Bo‘yin umurtqasining 7-suyagi turtib chiqib turadi. Bu suyak odam gavdasidan
o‘lchovlar olishda xizmat qiladi.
Umurtqa pog‘onasining egrilik darajasi odamning qaddi-qomatini belgilaydi.
Egrilik shakli odamning butun umri davomida o‘zgarib turadi. Yangi tug‘ilgan
chaqaloqlarda umurtqa pog‘onasi deyarli to‘g‘ri shaklga ega. Bolaning o‘sish
davrida umurtqa pog‘onasining egriligi ma’lum bir shaklga kiradi. Umurtqa
pog‘onasining egriligiga qarab gavdani quyidagi turlarga ajratish mumkin (5rasm):
— ozgina egilgan (5-rasm, a);
— o‘rta egilgan (5-rasm, b);
5-rasm. Umurtqa pog‘onasining egriligi.
— kuchli bir tekisda ifodalangan egrilik (5-rasm, v);
— kuchli notekis ifodalangan egrilik (5-rasm, g).
Odamning bo‘yin asosidan to yelka bo‘g‘imlarigacha bo‘lgan qismi yelka deb
ataladi. Yelkaning qiyalik darajasiga qarab past (Yeq=7,7 _ 0,75 sm — 6-rasm,
a) normal (Yeq= 6,2 _ 0,75 sm — 6-rasm,
b) va baland (Yeq = 4,7 _ 0,7 sm — 6-rasm,
v), shuningdek, yelka keng (6-rasm, g) normal (6-rasm,
d) va tor (6-rasm, e) bo‘lishi mumkin.
Ayollarda tananing ko‘krak qafasi qismining shakli ko‘proq ko‘krak bezlarining
tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘krak bezlarining rivojlanishiga qarab kam
rivojlangan, o‘rta rivojlangan va kuchli rivojlangan turlariga bo‘linadi. Ko‘krak
bezlarining joylashishiga qarab yuqori joylashgan, normal joylashgan va past
joylashgan turlari ham uchraydi.
Qorin qismining o‘lchamlariga qarab tekis qorin, bir oz turtib chiqqan qorin va
yuqori yoki past joylashgan shaklli qorin turlariga bo‘linadi. Qorinning formasi
jinsga, yoshga va oriq-semizligiga bog‘liq bo‘ladi.
Oyoqlar skeleti tos kamari va oyoqlarning erkin suyaklaridan tashkil topgan.
Oyoqlarning erkin suyaklari jumlasiga yonbosh (son) suyagi katta va kichik boldir
suyaklari hamda tovon suyaklari kiradi.
6-rasm. Yelka shakllari.
Oyoqlarning formasi yonbosh o‘qi bilan boldir o‘qining birbiriga nisbatan qanday
joylashganligiga qarab normal (7-rasm, a) 0-simon (7-rasm, b) va X-simon bo‘lishi
mumkin.
Odam gavdasini belgilab beruvchi asosiy morfologik belgilar: umumiy belgilarni,
mutanosiblikni, tana tuzilishlarini o‘z ichiga oladi.
Umumiy belgilar deganda tananing uzunligi (odamning bo‘yi), ko‘krak aylanasi
hamda vazn kabi eng yirik belgilar tushuniladi. Gavdaning o‘rtacha uzunligi
chaqaloqlarda 49-51 sm bo‘ladi. Odamning bo‘yi ayollarda 15-17 yoshda,
erkaklarda 20-22 yoshda marraga yetadi. Odamning bo‘yi 35-50 yoshgacha
o‘zgarmaydi shu yoshdan o‘tgach har besh yilda 0,5 sm qisqara boradi 55
yoshgacha shu tarzda davom etadi, keyinchalik har besh yilda 0,7 smdan qisqara
boshlaydi. Yosh ulg‘aygan sari ko‘krak aylanasining o‘lchami orta boradi,
qarigandan keyingina bir oz kamayadi. Bir yashar go‘dakning ko‘krak aylanasi 4849 sm ga teng. 20-25 yoshlardagi odamlarda ko‘krak aylanasi o‘lchami
„marra“siga etadi va o‘zgarmaydi. Ayollar 35 yoshlarda erkaklar 40 yoshlarda
jadal semira boshlaydilar, shu sababli ko‘krak aylanasi o‘lchami ortadi. Faqat 60
yoshlardagina ko‘krak aylanasi o‘lchami kamayadi, bunga organizmning qarishi
bilan bog‘liq fiziologik o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. O‘sish davrida tananing vazni
ortaveradi. 25-40 yoshlarda vazn barqarorlashadi. 40 yoshdan 55 yoshgacha tana
vazni har besh yilda o‘rta hisobda 10-15 kg ortadi, 60 yoshdan o‘tgach birmuncha
kamayadi.
7-rasm. Oyoqlarning shakli.
Kiyimni loyihalash uchun mutanosiblikning katta ahamiyati bor. Mutanosiblik
deganda tananing turli qismlari o‘lchamining bo‘y (rost) ga nisbati tushuniladi, bu
nisbat foizlar bilan ifodalanadi. Antropolog olim V.V.Bunak katta yoshdagi
erkaklar va ayollar o‘rtasida ko‘p uchraydigan tana mutanosibliklarini uchta asosiy
tiрga bo‘ladi:
dolixomorf tiр — bu tiрga mansub kishilarning oyoqlari va qo‘llari
uzun tanasi qisqa va ixcham bo‘ladi;
braximorf tiр — bu tiрga mansub kishilarning oyoqlari va qo‘llari
nisbatan qisqa tanasi uzun va serbar bo‘ladi;
mezomorf tiр — oraliq tur hisoblanadi.
Тana mutanosibligi yoshga va jinsga qarab o‘zgaradi. Тana tuzilishi muayyan
belgilar majmuiga bog‘liq bo‘lib kishining qaddi-qomatini ifodalaydi. V. V. Bunak
odamning gavda tuzilishini bir necha turlarga bo‘lib ko‘rsatadi. Lekin 3 ta tur
asosiy hisoblanadi, ya’ni ko‘krakdor tur (unchalik semiz emas, muskullari ozgina
qorin tortishgan, bukchaygan, 8-rasm, a), muskullari rivojlangan tur (teridagi yog‘
qatlami o‘rtacha, muskullari o‘rtacha yoki juda rivojlangan, orqasi tekis, 8-rasm, b)
va qorindor tur (semiz, muskullari o‘rtacha yoki kam rivojlangan, qorni dumdumaloq bo‘lib chiqib turadi, bukchaygan yoki oddiygina, 8-rasm, v).
8-rasm. Gavdaning tuzilish turlari.
Mashg’ulot bo’yicha nazorat savollari:
1). Odam gavdasining asosiy qismlariga nimalar kiradi?
2). Odam skeletining umurtqa pog’onasi nechta qismga bo’linadi?
3). Umurtqa pog’onasi egriligiga qarab qanday turlarga bo’linadi?
4). Odam oyoqlarining qanday shakllari mavjud?
5). Odamning tana tuzilishi uning nimasini ifodalaydi?
Nazorat uchun test savollari:
1). Kiyimlar loyihalash deganda nima tushuniladi?
a). kiyimni tashkil etadigan detallar va materiallar kompleksi, ularni o’zaro ulab tikish,
muayyan o’lchovdagi buyum holiga keltirish;
b). tayyorlanadigan kiyimlarni chizmasiga;
c). ketadigan materiallarni sarfini hisoblashga;
d). tayyor buyumni sxemasiga.
2). Kiyimlarni loyihalash usullarini ko’rsating.
a). mulyaj, hisoblab loyihalash,o’lchab hisoblab va yagona loyihalash usuli;
b). mulyaj, hisoblab loyihalash, o’lchov hisoblab va kompleks usuli;
c). mulyaj, hisoblab loyihalash, o’lchav hisoblab va gorizontal tekislik bo’yicha
loyihalash;
d). mulyaj, hisoblab loyihalash, o’lchav hisoblab va vertikal tekislik bo’yicha
loyihalash.
3). Moniken yoki kishi gavdasiga maket material modelning formasiga moslab
to’g’nagichlar bilan qadab chiqish usuli qanday usul deyiladi?
a). mulyaj;
b). hisoblab loyihalash;
c). o’lchab hisoblab loyihalash;
d). yagona loyihalash.
4). Gavdadan ayrim o’lchovlarni olib, formulalar yordamida buyum detallarini
chizmasini gazlamaning o’zida bajarish qanday usul deyiladi?
a). hisoblab loyihalash;
b). mulyaj;
c). o’lchab hisoblab;
d). yagona loyihalash.
5). Gavdani aniq o’lchangani tufayli gavdaning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga
olish usuli qanday usul deyiladi?
a). o’lchab-hisoblab loyihalash;
b). mulyaj usuli;
c). hisoblab loyihalash;
d). yagona loyihalash.
6). Turli razmerlarga, rostlarga, to’lalikka moslab andozalarni tayyorlash qanday usul
deyiladi?
a). yagona loyihalash;
b). mulyaj;
c). hisoblab loyihalash;
d). o’lchab-hisoblab loyihalash.
7). Ko’krak yarim aylanasiga binoan kiyim razmeri orasidagi farq nechi santimetr
bo’lishi kerak?
a). 2 sm;
b). 3 sm;
c). 5 sm;
d). 1 sm.
8). Ayollar va erkaklar uchun 6 ta rost bo’lib, rostlar orasidagi farq necha sm bo’lishi
kerak?
a). 6 sm;
b). 5 sm;
c). 3-4 sm;
d). 5-7 sm.
Topshiriqlar va mustaqil ish:
Quyidagi “Bolalar kiyimlariga qo’yiladigan talablar; Bolalar gavdasining o’ziga xos
xususiyatlari.” mavzularini konspekt yozib o’qib o’rganish.
Qo’shimcha adabiyotlar va boshqa manbalar:
1. Abdullayeva Q.M., Majidova D. Liboslar davr ruhini ifodalaydi //J. Pedagogik
mahorat. — Т.: 2003. — №1. 92—93 b.
2. Abdullayeva Q.M., Nigmatova F.U., Gaiрova N.S. Тikuvchilik buyumlarini
loyihalash va texnologiya asoslari. Oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma.
Тoshkent, ТDPU. 2007-yil, 240 b.
3. G.K.Hasanbayeva. „Kiyim modelini ishlash va loyihalashsini tayyorlash“.
Тoshkent. O‘qituvchi. 1990-yil.
4. A.P.Rogova. „Erkaklar va bolalar ustki kiyimini loyihalash asoslari“. Тoshkent.
O'qituvchi. 1988 yil.
5. А.П.Шершнева. „Основы конструирования женской и детской одежды“.
Москва. Легпромбытиздат. 1982 г.
ELEKTRON TA’LIM RESURSLARI
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. Uz
4. www. Kitob.uz
5. www.yandex.uz
6. www. edu. uz
7. tdpu-INTRANET. Ped
8. www.legprominfo.ru
4-modul.
4.Mavzu: Bolalar kiyimini asoslari. Maktabgacha yoshdagi
qiz bolalar ko’ylagini loyihalash.
Reja:
1). Bolalar gavdasining o’ziga xos xususiyatlari va kiyimlarining loyihalash
asoslari(xususiyatlari).
2). Chaqaloqlar kiyimini loyihalash.
3). Maktabgacha yoshdagi qiz bolalar ko’ylagini loyihalash.
1). Bolalar gavdasining o’ziga xos xususiyatlari va kiyimlarining
loyihalash asoslari(xususiyatlari).
Bolalar dunyoning eng muhim asosiy qismini tashkil etganliklari sababli ularning
kiyimlari ongiga juda katta ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatadi, bu bilan o‘sib
borayotgan bolalarning tezkor, chaqqon, aqlli, o‘ziga ishongan, fahm-farosatli
bo‘lishlariga, shuningdek, kelajakda mehnatsevar bo‘lishlariga ota-onalar ham katta
ta’sir qiladilar. Yosh bolalar kiyimi ayniqsa ob-havo sharoitidan kelib chiqib tikilishi
kerak. Ob-havoning birdan isib yoki sovub ketishi, bolalarning sog‘lig‘iga tez ta’sir
qiladiki, buni nazardan chetda qoldirmaslik kerak. Ustki kiyimlar bir necha qavatdan
tikilgan issiq matodan bo‘lib, uni taqilmasi va isituvchi qismlari (pelerina, bosh keyimi
sovuqdan saqlashi uchun) tikilgan bo‘lishi kerak.
Shuningdek, shaharda va qishloqda yashaydigan bolalarning kiyimlari ham ob-havosi
va ijtimoiy kelib chiqilishiga qarab tikilishi maqsadga muvofiqdir.
Bolalarning tanasi, tana kengligining konkret qismlari va kiyim tuzilishi ularning turli
yoshidagi tana asoslariga bog‘liqdir. Yosh bolalar yil sayin har xil rivojlanadilar. Bo‘y
uzunligi, oyoq, qo‘l va boshning tuzilishi asosan bolalar yoshini xarakterlaydi. Bolalar
tanasining shakli va o‘lchamlari o‘sish davrida doimo o‘zgarib turadi. Ayniqsa, gavda
mutanosibligida keskin farqlar sezilarli bo‘ladi (12-rasm).
Yangi tug‘ilgan chaqaloqning bosh uzunligi tana uzunligining 1/4 qismini tashkil qilsa,
o‘smir bolalarda esa 1/8 qismiga teng. Chaqaloqlarda bo‘yin kalta, qorin chiqqan va
uzun, oyoq qo‘lga nisbatan kalta bo‘ladi. Bolalarni o‘sish davrida gavda qismlari bir
tekisda rivojlanmaydi. Qo‘l va oyoqlar tez o‘sadi, o‘smirlik davriga kelib oyoq 5
marta, qo‘l 4 marta uzaygan bo‘ladi. Тana qismi esa sekinroq o‘sadi. O‘smir yoshiga
kelib tana 3 marta, bosh qism esa 2marta kattalashgan bo‘ladi. Bolalarda bo‘yning
o‘sishi 5-7, 10-11, 13-16 yoshlarda juda sezilarli bo‘ladi. Yosh bolalarda muskullar
kam rivojlangan, yuz terilari yumshoq, teri silliq, yonoqlari dumaloq shaklda bo‘ladi.
Bolalar gavdasini e’tiborga olgan holda yosh davrlarining sinflanishini 5-jadvalda
keltirilgan.
12-rasm. Bolalar gavdasining mutanosibligi.
Yasli yoshidagi bolalar kiyimi. 1-3 yoshda bolalar tez o‘sadilar, gavda tuzilishi
nisbatlari o‘zgaradi (13-rasm), bosh va tana o‘lchamlari 1:4 nisbatda bo‘ladi. Bu
davrda bolalar yura boshlaydilar, ko‘p harakatlanadilar, shuning uchun kiyimlari erkin
harakatlanishiga xalaqit bermaydigan darajada keng bo‘lishi kerak.
Qiz bolalar kiyimlarining asosiy shakli trapesiyasimon, yelka kamaridan boshlab
kengaygan, koketkali yoki koketkasiz bo‘lishi mumkin.
O‘g‘il bolalar kiyimlari to‘g‘ri shakllari bilan xarakterlanadi. Shimlari ko‘pincha kalta,
shakli to‘g‘ri yoki pochasiga qarab salgina toraygan bo‘lib, ko‘ylaklar, puloverlar va
kurtkalar bilan mos tushadi.
Qiz bolalar garderobi uzun tungi ko‘ylak yoki pijama, ko‘ylaklar, fartuklar, nimchalar,
sarafan, bluzka, shim, kurtka, palto va kombinezondan iborat (14-rasm).
O‘g‘il bolalar garderobi tungi kiyim yoki pijama, ko‘ylaklar, shimlar, kurtka,
kombinezon va paltodan iborat. Kiyimlarni komplektlash yo‘li bilan buyumlar
sonini kamaytirib, ishlatilish variantlarini ko‘paytirish mumkin.
13-rasm. 2-3 yoshli bolaning gavda tuzilishida o’zaro
mutanosib nisbatlar (a) va kiyimining asosiy konstruktiv shakllari (b).
Yasli yoshidagi bolalar kiyimlari sodda va ixcham bo‘lishi bilan birga, alohida
qismlarining shakli turli-tuman bo‘lishi mumkin.
14-rasm. 2-3 yoshdagi bolalar kiyimlari.
Yenglari odatda uzun bo‘lib, to‘g‘ri yoki pastki qismida manjetli bo‘ladi. Yozgi
kiyimlarning yenglari „qanotcha“ yoki „fonarcha“ ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
Ustki kiyimlarni modellashtirishda ko‘pincha kapyushonli qilinsa maqsadga muvofiq
bo‘ladi. Ustki kiyimlarning yana bir qulay turi kombinezon bo‘lib, bola tanasini to‘liq
yopib turadi va bemalol harakatlanishini ta’minlaydi.
Bu davrdagi bolalar kiyimlarining bezaklari turlicha bo‘lishi mumkin, lekin bunda
me’yorni saqlay bilish kerak (15-rasm). Yasli yoshidagi bolalar kiyimlarining badiiy
obrazliligini hal qilishda tabiatning nozik ko‘rinishlaridan, oqish va tiniq ranglardan
foydalaniladi. Bunga materiallarning fakturasi va ranglarini o‘zaro uyg‘unlashtirish
hisobiga erishish mumkin: momiq quyoncha, sap-sariq jo‘jacha, jajji qo‘zichoq,
nozik gullar va boshqalar bolalar kiyimlarini obrazli ifodaliligini ta’minlaydi.
15-rasm. Yasli yoshidagi bolalar kiyimlarini bezash imkoniyatlari.
2). Chaqaloqlar kiyimini loyihalash.
Chaqaloqlar kiyimi (kunduzi va kechasi kiyadigan ko‘ylak — raspashonka,
paypoq-ishton — polzunki, qalpoqcha — chepchik va boshqalar) yengil, qulay,
havoni yaxshi o‘tkazadigan, issiq tutadigan, gigroskopik bo‘lishi kerak. Ichki
kiyim bolaning erkin nafas olishiga, badanda qonning harakatlanishiga xalaqit
bermaydigan bo‘lishi lozim. Chaqaloqlar kiyimlarini mumkin qadar kamroq chok
solib tikish kerak. Ular kunduzgi raspashonkasining yo oldi, yo orqasi ochiq
bo‘ladi. Bu raspashonkalarga mutlaqo tugma qadalmaydi, uning old bo‘laklari birbiri bilan tasma yoki lentalar bilan bog‘lanadi. Bolalar kiyimi kunduzgi yoki
kechasi kiyilishiga, mavsumga hamda bolaning yoshiga qarab turli gazlamalardan
(batist, paxmoq gazlama, bumazeya, surp va shu kabi mayin gazlamalardan)
tikiladi. Bunday gazlamalar asosan ochiq ranglarda (ko‘p hollarda oq rangda),
gullari mayda bo‘lgani ma’qul (16-rasm).
Chaqaloqlar ko‘ylakchasi — raspashonkani loyihalash (17-rasm, a). Chizmani
loyihalash vaqtida quyidagi 6-jadvaldan foydalanish kerak. Chizmani loyihalash
uchun quyidagi o‘lchovlar jadvaldan olinadi:
1. Raspashonkaning uzunligi — 26 sm — KU.
2. Raspashonkaning kengligi — 28 sm — KK.
16-rasm. Chaqaloqlar kiyimi.
Ko‘ylak chizmasi (17-rasm, a) Тo‘g‘ri burchak chizilib, burchagiga Bn nuqta
qo‘yiladi. Ko‘ylak kengligini BnBn1 = KK:2 = 28:2 = 14 sm o‘ng tomonga va
uzunligini BnE = KU = 26 sm past tomonga chiziladi. So‘ngra Bn, Bn1, E,
E1 nuqtalar orqali to‘g‘ri to‘rtburchak o‘tkaziladi. Barcha razmerlar uchun doimiy
qiymat bo‘lgan BnBn2 = 4 sm bo‘yin o‘mizi kengligi va BnBn3 = 1 sm orqa
bo‘yin o‘mizi chuqurligi qiymatlari o‘ngga va pastga belgilangandan so‘ng Bn3,
Bn2 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi va orqa bo‘yin o‘mizi egriligi
hosil bo‘ladi.
Barcha razmerlar uchun doimiy qiymat bo‘lgan old bo‘yin o‘mizi chuqurligi
BnBn4 = 5 sm pastga qo‘yilib, Bn4, Bn2 nuqtalar ravon egri chiziq bilan
tutashtiriladi va old bo‘yin o‘mizi egriligi hosil bo‘ladi. Yeng uzunligi Bn1Bn5 =
8-10 sm o‘ngga va yeng kengligi Bn5K = 10-12 sm esa pastga qo‘yiladi. K
nuqtadan o‘ng tomonga gorizontal chiziq o‘tkaziladi va Bn1E1 chiziq bilan
kesishgan nuqtaga K1 nuqta qo‘yiladi.
17-rasm. Chaqaloqlar ko’ylakchasi va qalpoqchasi chizmasi.
KK2 = 1 sm yuqoriga, K1K3 = 2 sm o‘ngga va K1K4 = 3 sm pastga qo‘yiladi.
Doimiy qiymat bo‘lgan yon etak qismining kengayishi E1E2 = 2 sm o‘ngga
qo‘yilib, K2, K3 va K4, E2 nuqtalar chizg‘ich yordamida tutashtiriladi, K3, K4
nuqtalar esa ravon egri chiziqlar bilan tutashtiriladi.
Bolalar qalpoqchasini loyihalash (17-rasm, b). Qalpoqchani orqa qismini loyihalash.
Тo‘g‘ri burchak chizilib, burchagiga A nuqta qo‘yiladi va qalpoqcha tomonlari
qiymatlari AV = AG = BshYaA:2+3 = 12 sm (bu erda 3 sm hamma razmerlar
uchun bir xil) belgilangach A, V, G, S nuqtalardan kvadrat hosil qilib chiziladi.
Kvadratning hamma tomonlari ikkiga bo‘linib, 1, 2, 3, 4 nuqtalar bilan belgilanadi,
ya’ni AV:2 =12:2 = 6 sm. Burchak A va V nuqtalardan bissektrisa chiqazib, unga 2
sm qo‘yiladi va mos ravishda 5, 6 nuqtalar bilan belgilanadi. G7 = 2 sm (o‘ng
tomonga), S8 = 2 sm (chap tomonga) yordamchi nuqtalar belgilanadi, ya’ni
ensa qismining kengligi hosil qilinadi. So‘ngra 7, 4, 5, 1, 6, 2, 8 nuqtalar ravon
aylana egri chiziq bilan tutashtiriladi. Doimiy qiymat bo‘lgan ensa qismining
ko‘tarilishini 33_ = 0, 5 sm yuqoriga ko‘tariladi va 7, 3_, 8 nuqtalar ravon egri
chiziq bilan tutashtiriladi.
Qalpoqchaning old qismi loyihalash. Тo‘g‘ri burchak chizilib, uning burchagi A
nuqta bilan belgilanadi. Qalpoqcha tepa qismining o‘lchangan uzunligi AV = 18 sm
ni yon tomonga, qalpoqcha kengligini esa AG = BshYaA:2 = 9 smni esa past
tomonga o‘lchab qo‘yilgach, AVGD to‘g‘ri to‘rtburchak chizib olinadi. Yordamchi
nuqtalar AA1 = AV:2 = 18:2 = 9 sm topib olinadi. A burchakdan bissektrissa
chiqazilib unga 1 sm qo‘yiladi va 1 nuqta bilan belgilanadi. Yordamchi nuqta G2 =
1 sm belgilangach, D, 2, 1, A1 nuqtalar chizg‘ich yordamida tutashtiriladi.
3). Maktabgacha yoshdagi qiz bolalar ko’ylagini loyihalash.
Qiz bolalar ko‘ylaklari turli-tuman ko‘rinishlarda bo‘lib, ularning barchasida
qulaylikka, sho‘xchanlikka va chiroyli bo‘lishiga ko‘proq e’tibor qaratiladi (18rasm).
Quyida qiz bolalar ko‘ylagini modellashtirish keltirilgan (19-rasm).
Ko‘ylak etak qismiga kengaygan, yengi fonarik, bo‘yin o‘mizi bo‘ylab yotadigan
yoqa va taqilmasi ko‘ylakning orqa bo‘lagida joylashgan. Ko‘ylakda aylana
shaklda koketkalar bor bo‘lib, ko‘ylakni paxta tolali gazlamalardan tikish kerak.
Model chiziqlari quyidagicha kiritiladi. Ko‘ylak old va ort asosi qog‘ozga tushirib
olinadi. Old va ort bo‘lak o‘rta chiziqlaridan koketkaning uzunligi belgilab olinadi.
Uning uzunligini ko‘p hollarda yelka uzunligiga tenglashtiriladi. Yelka
nuqtalaridan pastga yeng o‘mizi bo‘ylab 3—4 sm qo‘yiladi va koketkaning pastki
qirqimi ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi. Old va ort bo‘lakdagi koketkaning
pastki chiziqlari 4 bo‘lakka bo‘linadi. Bu nuqtalar orqali ko‘ylakning etak chizig‘i
bilan kesishguncha chiziqlar o‘tkaziladi. Bu kesish chizig‘I hisoblanadi. Koketka
qismi qirqib olinadi. Shu chiziqlar orqali etak qismi koketka chizig‘iga 0,1—0,3
sm yetmasdan qirqiladi va har bir bo‘lak orasi 4—6 sm ga kengaytiriladi.
18-rasm. Qiz bolalar ko’ylagi modellari.
19-rasm. Qiz bolalar ko’ylagini
modellashtirish.
Modellashtirish natijasida quyidagi detallar hosil bo‘ldi:
1 — ort etak qismi;
2 — old etak qismi;
3 — ko‘ylakning yengi;
4 — ort bo‘lak koketkasi;
5 — old bo‘lak koketkasi;
6 — ko‘ylak yoqasi.
2-ilovada qiz bolalar ko‘ylagini modellashtirish bo‘yicha namunalar keltirilgan.
Mavzu bo’yicha nazorat savollari:
1). Bollar gavdasining o’ziga xos qanday xususiyatlari bor?
2). Chaqaloq Yoshi deganda nechi yoshgacha bo’lgan bolalarni tushunamiz?
3). Chaqaloqlar kiyimini loyihalashni o’ziga xos xususiyati bormi?
4). Texnik modellashtirish deganda nimani tushunasiz?
5). Maktabgacha yoshdagi qiz bolalar ko’ylagini modellashtirishning qanday
usullari mavjud?
4-amaliy mashg’ulot. Kiyim loyihalashda ishlatiladigan qo’shimchalar.
Kiyim loyihalash usullari.
Reja:
1). Kiyim loyihalashda ishlatiladigan qo’shimchalar.
2). Kiyim loyihalash usullari.
1). Kiyim loyihalashda ishlatiladigan qo’shimchalar. Kiyim gavda yuzasining
shaklini to‘la takrorlamaydi va gavdaning u yoki bu joylariga turlicha yopishib
turadi. Ma’lumki ko‘krak qismida, belda, bo‘ksada kiyimning gavdaga qay darajada
yopishib turishi kiyim bichimini (siluetni) belgilaydi. Kiyim bichimi yelka kengligi
va balandligi, modelning etak kengligi bilan ham xarakterlanadi. Kiyim qay
darajada gavdaga yopishib turishiga qaramay uning ichki o‘lchamlari odam
gavdasining o‘lchamlaridan katta bo‘ladi. Shuning uchun kiyim loyihasi asosining
chizmasini tuzish uchun gavda o‘lchamlarining o‘zi yetarli bo‘lmaydi. Kiyim ichki
o‘lchamlarining gavda o‘lchamlaridan farqining miqdori qo‘shimcha deyiladi va
„Q“ harfi bilan belgilanadi.
Qo‘shimchalar nimaga mo‘ljallanganiga qarab zarur bo‘lgan minimal (texnik)
„Qtex“ va konstruktiv-dekorativ — „Qkd“ qo‘shimchalarga bo‘linadilar.
Qtex — ko‘shimcha bemalol harakat qilishni bemalol nafas olishni ta’minlaydi,
gazlama tana yuzasi bilan kiyimning ichki yuzasi orasida havo qatlami hosil qilishi
imkonini beradi. Bunday havo qatlamining issiqlik almashuvini tartibga solishda
katta ahamiyati bor.
Тexnik qo‘shimcha o‘z navbatida 4 ga bo‘linadi:
— minimal qo‘shimcha;
— kiyim qavati uchun;
— erkin harakatlanish uchun;
— texnologik.
Minimal qo‘shimchada odamning qon aylanishi, nafas olishi, ovqat hazm bo‘lishi
hisobga olinadi.
Kiyim qavati uchun qo‘shimchada asosan ustki kiyimlar uchun ichidan necha
qavat kiyilishini hisobga olgan holda bo‘shliq beriladi.
Erkin harakatlanish uchun qo‘shimchada asosan kiyimni qayerda kiyilishini
hisobga olgan holda olinadi, ya’ni kiyimning vazifasiga, assortimentiga qaraladi.
Masalan, sahnada ashula aytadigan xonandaning kiyimiga nisbatan qurilishda
kiyiladigan ish
kiyimida bir necha marta ko‘p qo‘shimcha bo‘ladi, chunki u yerda odam ko‘p
harakatlanadi.
Тexnologik qo‘shimchada kiyimni tayyorlash jarayonida uning gazlamasi turiga
qalinligiga qarab ishlov berilishiga, ya’ni qotirmalar issiq qatlamlar bilan ishlov
berish hisobga olinadi.
Konstruktiv-dekorativ qo‘shimchalar o‘z navbatida ikkiga bo‘linadi:
— konstruktiv qo‘shimcha;
— dekorativ qo‘shimcha.
Konstruktiv qo‘shimchalarda kiyimning bichimi hisobga olinadi. Masalan, kiyimning
bichimi to‘g‘ri, gavdaga sal yopishgan, gavdaga yopishgan va hokazo bo‘ladi. Bu
yerda to‘g‘ri bichimli kiyimlarga eng ko‘p qo‘shimcha beriladi.
Dekorativ qo‘shimchalarda kiyim bezaklari uchun beriladigan qo‘shimchalar hisobga
olinadi. Masalan, burmalar, taxlamalar, bufflar, vafli va hokazolar uchun qo‘shimcha
beriladi.
Konstruktiv-dekorativ qo‘shimchalar kiyimda doimiy bo‘lmaydi.
Ularning qiymati kiyim turiga, uning bichimiga, shakli va
boshqalarga qarab, ya’ni moda talabiga binoan o‘zgaradi.
Kiyim loyihasi asosining chizmasini hisoblash qulay bo‘lishi
uchun:
Q umumiy = Qtex + Qkd
Q umumiy — bu umumiy qo‘shimcha kiyimni gavdada bemalol
turish qo‘shimchasi deb ataladi va u quyidagilarga bo‘linadi:
Qk — ko‘krak chizig‘i bo‘ylab gavdada bemalol turish
qo‘shimchasi;
BlQ — bel chizig‘i bo‘ylab gavdada bemalol turish qo‘shimchasi;
BkQ — bo‘ksa chizig‘i bo‘ylab gavdada bemalol turish
qo‘shimchasi.
Yuqorida sanab o‘tilgan qo‘shimchalarning qiymati kiyim bichimiga bog‘liq bo‘ladi.
Masalan, gavdaga yopishib turadigan bichimli kiyimlar uchun gavdada bemalol turish
qo‘shimchasining qiymati minimal bo‘lishi xarakterlidir.
Old va ort bo‘laklar bilan yaxlit bichiladigan va reglan ko‘ylaklarning loyihasini ishlab
chiqishda Qk — qo‘shimcha 1-2 sm ko‘paytiriladi. Qanday bichim bo‘lmasin
yubkaning (shimning) bel chizig‘i bo‘ylab gavdada bemalol turish qo‘shimchasi 1 sm
ga bo‘ksa chizig‘i uchun 2 sm ga teng olinadi.
Kiyim gavdada yaxshi turishi va kiyganda qulay bo‘lishi uchun
qo‘shimchalar faqat ko‘krak, bel, bo‘ksa qismlaridagina emas balki
boshqa konstruktiv joylarda ham bo‘lishi kerak.
4). Turli xildagi kiyimlarni loyihalashda ishlatiladigan
qo’shimchalar turlarining qiymatlari.
Тurli xildagi kiyimlarni loyihalashda ishlatiladigan qo‘shimchalar turlarining
qiymatlari 1, 2, 3, 4-jadvallarda keltirilgan.
2). Kiyim loyihalash usullari. Loyihachi faoliyatining eng qiyin va ma’suliyatli
bosqichlari kiyim detallarining chizmasi yoyilmasini chizishdan iborat. Bu
bosqichdan ko‘zlangan asosiy maqsad — detallarning shakli va o‘lchamini
mumkin qadar aniqroq belgilash, shunday qilinsa kiyimning detallari yig‘ilgandan
keyin hosil bo‘lgan shakli rassom shakliga mos keladi. Bu ishning qiyinligi
murakkabligi shundaki, faqat ta’rifi eskizi yoki namunasigina berilgan, lekin o‘zi
yo‘q kiyimning chizmasini — detallari yoyilmasini chizishga to‘g‘ri keladi.
Buning ustiga kiyimning sirti murakkab yoyib bo‘lmaydigan sirt hisoblanadi,
shunga ko‘ra uning yoyilmasi va hisobi, ya’ni uni chizish uchun kerak bo‘ladigan
ma’lumotlarni hisoblab chiqarish va chizmani chizish ancha qiyin. Kiyim
detallarini hisoblash va chizma tayyorlashning quyidagi mavjud usullaridan
foydalanish mumkin:
1. Mulyaj usuli.
2. Hisoblab loyihalash usuli.
3. O‘lchab-hisoblab loyihalash usuli.
4. Yagona loyihalash usuli.
Mulyaj usulining mohiyati shundan iboratki, maneken yoki kishi gavdasiga
maket material (gazlama, yengil-yumshoq qog‘oz yoki to‘rkanva) modelning
formasiga moslab to‘g‘nag‘ichlar bilan qadab chiqiladi. Тo‘g‘nag‘ichlar odam
gavdasining konstruktiv chiziqlari bo‘ylab (bo‘yin, yelka, yeng o‘yindisi, yon, bel,
o‘rta chiziqlar) to‘g‘nag‘ichlanadi. So‘ngra rangli iрda to‘g‘nalgan joylardan tikib
chiqiladi. Shunda ko‘krak do‘ngligini aniqlovchi ko‘krak vitochkasi ikki
tomonlama tikiladi. So‘ngra to‘g‘nag‘ichlar bo‘shatilib gazlama yoki qog‘ozni stol
ustiga yoyiladi. Bu hosil bo‘lgan chizma gavdaning asos chizmasi hisoblanadi. Bu
usuldan murakkab bichimli kiyimlarni loyihalashda va ko‘pgina saxna kiyimlarini,
tarixiy kiyimlarni loyihalashda qo‘llaniladi. Hisoblab loyihalash usuli. XIX asrning
boshlarida Fransiya, Rossiya va boshqa mamlakatlarda loyihalashning hisoblash
(bichish tizimi) usuli tarqala boshlandi. Bu usulni ko‘p yillik tajribaga ega bo‘lgan
bichuvchilar ixtiro qilganlar. Ular gavdadan ayrim o‘lchovlarni olib, sodda
hisoblash formulalari yordamida buyum detallari chizmasini gazlamaning o‘zida
bajaradilar, ya’ni alohida andaza tayyorlab o‘tirmaydilar. Bu usul yakka tartibda
buyum ishlab chiqarishda qo‘llanilgan. O‘lchab — hisoblab loyihalash usuli.
Kiyimni yakka buyurtma yo‘li bilan tikishda o‘lchab-hisoblab loyihalash usuli juda
mos keladi, chunki bu usulda gavdani aniq o‘lchangani tufayli gavdaning o‘ziga
xos xususiyatlarni hisobga olish imkonini beradi. Hozirgi vaqtda o‘lchab-hisoblab
loyihalash usullari bo‘yicha kiyim detallari chizmasini tuzish keng tarqalgandir. Bu
usulda gavdadan kerakli o‘lchovlar olinadi, hisoblash jadvali tuziladi. Jadval
asosida buyumning asos chizmasi chiziladi. Bu usuldan maktablarda o‘quv
muassasalarida to‘garaklarda qo‘llaniladi. Bu usulning bir necha o‘nlab turlari
mavjud. Chizma chizishni, andaza tayyorlashni o‘rganayotgan kishilar uchun bu
usul qulay hisoblanadi. Yagona loyihalash usuli. Mamlakatimiz va o‘zaro iqtisodiy
yordam kengashi (O‘IYoK) a’zolari bo‘lgan mamlakatlar tikuvchilik sanoatlarida
kiyimni loyihalash usullarini takomillashtirish ustida ishlab loyihalashning yagona
usulini ishlab chiqqanlar. Bu usul boshqa usullardan universalligi bilan ham farq
qiladi, chunki har qanday bichimdagi va ko‘rinishdagi kiyimlar loyihasini tuzishda
baza loyihalar asos qilib olinadi. Bu usulni yaratish jarayonida aholining
antropometrik o‘lchovlari asosida standartlar ishlab chiqilgan. Bu standartlar
ayollar, erkaklar va bolalar assortimentlari uchun alohida-alohida ishlab chiqilgan.
Bu usuldan tikuvchilik korxonalari foydalanadi. Korxonadagi loyihachilar
standartlarda berilgan loyhalash usuli o‘lchovlardan foydalanib buyum
assortimentiga qarab buyumning asos chizmasini loyihalaydilar, modellashtirib
buyum andazasini hosil qiladilar. Bu andazalardan foydalanib tikilgan buyumlar
aholining buyumga
bo‘lgan ehtiyojini 80-85% ga qondiradi. Bu usulda loyihalash jarayonida turli
razmer (o‘lcham) larga, rost (bo‘y) larga, to‘lalikka moslab andazalar tayyorlanadi.
Ko‘krak yarim aylanasi II ga binoan kiyim razmeri aniqlanadi. Razmerlar orasidagi
farq — 2 sm bo‘ladi. Masalan: 40, 42, 44, 46 va hokazo. Ayollar va erkaklar uchun
6 tadan rost mavjud bo‘lib, rostlar orasidagi farq — 6 sm bo‘ladi.
Ayollar uchun: I-146
Erkaklar uchun: I-152
II-152 II-158
III-158 III-164
IV-164 IV-170
V-170 V-176
VI-176 VI-182
Ikkinchi ko‘krak aylanasi (KYaAII) bilan bo‘ksa aylanasi (BkYaA) o‘lchamlari
orasidagi farq bo‘yicha to‘lalik guruhi aniqlanadi. Bu farq birinchi to‘lalik
guruhida 4 sm, ikkinchisida 8 sm, uchinchisida 12 sm ga teng. Тayyor kiyim sotib
olinayotganda albatta, odam o‘zining bo‘yini va o‘lcham belgilardan KYaAII bilan
BkYaA larni bilishi kerak.
Mashg’ulot bo’yicha nazorat savollari:
1). Texnik qo’shimcha qanday guruhlarga bo’linadi?
2). Qo’shimchalar vazifasiga qarab qanday guruhlarga bo’linadi?
3). Konstruktiv-dekarativ qo’shimchalar deganda nimani tushunasiz?
4). Kiyim detallarini hisoblash va chizmaga tayyorlashning qanday usullari
mavjud?
5). Yagona loyihalash usulini tushuntirib bering?
Nazorat uchun test savollari:
1). Bolalar gavdasini e’tiborga olgan holda yosh davrlarini buyum razmerlari
chaqaloqlar uchun qanday bo’lishini ko’rsating?
a). 22-24;
b). 20-22;
c). 18-20;
d). 16-18.
2). Bolalar gavdasini e’tiborga olgan holda yosh davrlarini buyum razmerlari
yasli yoshi uchun qanday bo’lishini ko’rsating?
a). 26-28;
b). 20-22;
c). 28-30;
d). 24-26.
3). Bolalar gavdasini e’tiborga olgan holda yosh davrlarini buyum razmerlari
maktabgacha yosh davri uchun qanday bo’lishini ko’rsating?
a). 28-30;
b). 24-26;
c). 30-32;
d). 34-36.
4). Bolalar gavdasini e’tiborga olgan holda yosh davrlarini buyum razmerlari
kichik maktab yoshi davri uchun qanday bo’lishini ko’rsating?
a). 32-36;
b). 30-32;
c). 34-36;
d). 36-38.
5). Bolalar gavdasini e’tiborga olgan holda yosh davrlarini buyum razmerlari
katta maktab yoshi davri uchun qanday bo’lishini ko’rsating?
a). 38-42;
b). 36-38;
c). 38-40;
d). 40-44.
6). Bolalar gavdasini e’tiborga olgan holda yosh davrlarini buyum razmerlari
o’smirlik davri uchun qanday bo’lishini ko’rsating?
a). 44-46;
b). 40-42;
c). 42-44;
d). 48-50.
7). Maktabgacha yoshdagi qizlar ko’ylagini modellashtirish natijasida qanday
detallar hosil bo’ladi?
a). ort etak, ko’ylak yengi, ort bo’lak koketkasi, old bo’lak koketkasi, ko’ylak
yoqasi;
b). ort etak, old etak, ko’ylak yengi, ort bo’lak koketkasi, old bo’lak koketkasi,
ko’ylak bel qismi;
c). ort etak, ko’ylak yengi, ort bo’lak koketkasi, old bo’lak koketkasi,
ko’ylakning to’r qismi;
d). ort etak, ko’ylak yengi, ort bo’lak koketkasi, old bo’lak koketkasi,
ko’ylakning yelka qismi.
8). Modellashtirish natijasida nechta yangi detallar hosil bo’ladi?
a). 6 ta;
b). 4 ta;
c). 5 ta;
d). 8 ta.
9). Maktabgacha yoshdagi qizlar ko’ylagini loyihalashda old va ort bo’lakdagi
koketkaning pastki chiziqlari necha bo’lakka bo’linadi?
a). 4 bo’lakka;
b). 2 bo’lakka;
c). 3 bo’lakka;
d). 5 bo’lakka.
Topshiriqlar va mustaqil ish:
Quyidagi “O’g’il bolalar ko’ylagini loyihalash va texnik modellashtirish.”
mavzularini konspekt yozib o’qib o’rganish.
Qo’shimcha adabiyotlar va boshqa manbalar:
1. Abdullayeva Q.M., Majidova D. Liboslar davr ruhini ifodalaydi //J.
Pedagogik mahorat. — Т.: 2003. — №1. 92—93 b.
2. Abdullayeva Q.M., Nigmatova F.U., Gaiрova N.S. Тikuvchilik buyumlarini
loyihalash va texnologiya asoslari. Oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma.
Тoshkent, ТDPU. 2007-yil, 240 b.
3. G.K.Hasanbayeva. „Kiyim modelini ishlash va loyihalashsini tayyorlash“.
Тoshkent. O‘qituvchi. 1990-yil.
4. A.P.Rogova. „Erkaklar va bolalar ustki kiyimini loyihalash asoslari“. Тoshkent.
O'qituvchi. 1988 yil.
5. А.П.Шершнева. „Основы конструирования женской и детской одежды“.
Москва. Легпромбытиздат. 1982 г.
ELEKTRON TA’LIM RESURSLARI
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. Uz
4. www. Kitob.uz
5. www.yandex.uz
6. www. edu. uz
7. tdpu-INTRANET. Ped
8. www.legprominfo.ru
5-modul.
5.Mavzu: Maktabgacha yoshdagi o’g’il bolalar ko’ylagini loyihalash.
Reja:
1). O’g’il bolalar ko’ylagini loyihalash.
2). Ort va old bo’lak chizmasi.
3). Bolalar ko’ylagida uchraydigan yoqalar.
1). O’g’il bolalar ko’ylagini loyihalash.
O‘g‘il bolalar ko‘ylagini loyihalash uchun quyidagi asosiy o‘lchovlar va
qo‘shimchalar kerak bo‘ladi.
BnYaA=14,5 sm
Yeo‘Ch=15,3 sm
KYaA = 32 sm
YeK = 10 sm
OrbU = 31 sm
OlbU = 29 sm
YelA = 19 sm
KU = 45 sm
OrK = 13,5 sm
YeU = 39 sm
OlK = 11,7 sm
ТU = 22 sm
Qo‘shimchalar:
QK = 6—8 sm bundan: QorK = 1,5 sm
QolK=1 sm, Qyeo‘=3,5 sm, QyelA = 6—8 sm, Qeo‘Ch=1,5—2 sm.
20-rasm. O’g’il bolalar ko’ylagi modellari.
O‘g‘il bolalar ko‘ylagining to‘r qismi (21-rasm)
1. Тo‘g‘ri burchak chizilib burchakka Bn nuqta qo‘yiladi.
2. BnBl = OrbU = 31 sm (ort bo‘lakdagi bel chizig‘i).
3. BnK = Yeo‘Ch+Qyeo‘Ch = 15,3+(1,5—2) = 17,3 sm.
4. BnE = KU = 45 sm (ko‘ylak uzunligi).
5. Bn, K, Bl, E nuqtalardan gorizontal chiziqlar o‘tkaziladi.
6. KK1 = KYaA + QK = 32 + (5—6) = 38 sm.
7. K1 nuqtadan pastga etak qismi bilan kesishguncha vertikal
chiziq o‘tkaziladi va mos ravishda Bll, E1 nuqtalar bilan belgilanadi.
8. Bl1Bn1 = OlbU = 29 sm (old bo‘lakdagi bel chizig‘i).
9. Bn1 nuqtadan chap tomonga gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
10. KK2 = OrK + QorK = 13,5 + 1,5 = 15 sm (orqa kenglikni
aniqlovchi chiziq holati).
11. K2 nuqtadan bo‘yin chizig‘i bilan kesishguncha vertikal
chiziq o‘tkaziladi va kesishish nuqtasi a bilan belgilanadi.
12. K2K3= Ye1A:3 + QyelA = 19:3+3,5 = 9,8 sm (yeng o‘mizi
kengligi).
13. K1K3 = OlK + QolK = 11,7+1 = 12,7 sm (old bo‘lak kengligini
aniqlovchi chiziq).
14. K3 nuqtadan bo‘yin chizig‘i bilan kesishguncha vertikal
chiziq o‘tkaziladi va kesishish nuqtasi a1 bilan belgilanadi.
15. K2K4 = K2K3:2 = 9,8:2 = 4,9 sm (yon chiziq).
16. K4 nuqtadan pastga etak bilan kesishguncha vertikal chiziq
o‘tkaziladi va Bl2, E2 nuqta bilan belgilanadi.
2). Ort va old bo’lak chizmasi.
17. BnBn2 = BnYaA:3+1 = 14,5:3+1 = 5,8 sm (bo‘yin o‘mizi
kengligi).
18. BnBn3 = BnBn2:3 = 5,8:3 = 1,9 sm (bo‘yin o‘mizi chuqurligi).
19. Bn3, Bn2 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
20. BlYe = OrbU = 31 sm (yelka chizig‘ini aniqlovchi nuqta).
21. Bn2 va E nuqtalar tutashtirilib o‘ng tomonga davom ettiriladi.
22. Bn2Ye1 = YelK+1,5 = 10 + 1,5 = 11,5 sm (yelka uzunligi).
23. Bn2v = 3 sm (vitochkagacha bo‘lgan oraliq).
24. v nuqtadan pastga o‘rta chiziqqa parallel qilib vertikal chiziq
o‘tkaziladi.
25. vv1 = 6 sm (vitochka uzunligi).
21-rasm. O’g’il bolalar ko’ylagining chizmasi.
26. vv2 = 1,5 sm (vitochka kengligi).
27. v1v2 = 6 sm (vitochka ikkinchi tomon uzunligi).
28. v2 nuqtani Ye1 nuqta bilan tutashtiriladi.
29. K2b = K2Ye:2 (chizmadan olinadigan yordamchi nuqta).
30. K2O = 2 sm (bK2K4 burchak bissektrissasi).
31. Ye1, b, O, K4 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
32. E2E3 = 1 sm (etak qismining kengayishi).
33. K4 E3 nuqtalar chizg‘ich yordamida tutashtiriladi.
Old bo‘lak chizmasi (21-rasm)
34. Bn1Bn4 = 0,3-0,5 sm (yordamchi nuqta o‘rta chiziq holatini
o‘zgartirish).
35. Bn4 va K1 nuqtalar tutashtirilib etak qismi bilan kesishguncha
davom ettiriladi.
36. Bn4Bn5 = BnBn2 = 5,8 sm (bo‘yin o‘mizi kengligi).
37. Bn4Bn6 = BnBn2 = 5,8 sm (bo‘yin o‘mizi chuqurligi).
38. Bn5, Bn6 nuqtalar tutashtirilib o‘rtasidan pastga o‘tkazilgan
perpendikulyarda 1,5 sm qo‘yiladi.
39. Bn5, 1,5 sm, Bn6 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
40. a1Ye2 = 1,5—2 sm (yelka chizig‘i o‘tadigan nuqta).
41. Ye2 nuqta bilan Bn5 nuqta tutashtiriladi va chap tomonga
davom ettiriladi.
42. Bn5Ye3 = YelK = 10 sm (yelka kengligi).
43. K3b1 = K3a1:4 (yordamchi nuqta).
44. K3O1 = 1,5 sm (b1K3K4 burchak bissektrissasi).
45. Ye3, b1, O1, K4 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi).
46. E2E4 = 1 sm (etak qismining kengayishi).
47. K4, E4 nuqtalar chizg‘ich yordamida tutashtiriladi.
O‘tkazma eng chizmasi (22-rasm, a)
1. Тo‘g‘ri burchak chizib burchagiga A nuqta qo‘yiladi.
2. AE = YeU = 39 sm (yeng uzunligi).
3. Asos chizmasidagi Ye1 Ye3 nuqtalar tutashtiriladi o‘rtasini
topib X bilan belgilanadi va K4 nuqta bilan birlashtiriladi.
22-rasm. O’tkazma yeng va yoqalar chizmasi.
4. AO = K4X-3,5 = 12,5—3,5 = 9 sm (yeng boshi balandligi, 3,5 sm — hamma
razmerlar uchun).
5. A, O, E nuqtalardan gorizontal chiziqlar o‘tkaziladi.
6. AA1 = YelA+QYelA = 19+(6-8) = 26 sm (yeng kengligi).
7. A1 nuqtadan pastga vertikal chiziq o‘tkazilib yeng boshi balandligi chizig‘i va etak
chizig‘i bilan kesishgan nuqtalar O1, E1 bilan belgilanadi.
8. Aa = AA1:2 = 26:2 = 13 sm (yeng o‘rtasi).
9. a nuqtadan pastga vertikal chiziq o‘tkaziladi va E2 nuqta aniqlanadi.
10. O1 va O nuqtalar a nuqta bilan birlashtiriladi.
11. aO1 chiziq o‘rtasini O2 nuqta bilan belgilanadi.
12. O1O2 chiziq o‘rtasidan pastga perpendikulyar o‘tkazilib unda 1 sm qo‘yiladi.
13. O2a chiziq o‘rtasidan yuqoriga perpendikulyar o‘tkazilib unda 1 sm qo‘yiladi.
14. Oa chiziq o‘rtasidan yuqoriga perpendikulyar o‘tkazilib unda 1,5 sm qo‘yiladi.
15. O, 1,5 sm, a, 1 sm, O2, 1 sm, O1 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
16. EE2 chiziq o‘rtasidan perpendikulyarda pastga, E2E1 chiziq o‘rtasidan
perpendikulyarda yuqoriga 1 smdan qo‘yiladi.
17. E, 1 sm, E2, 1 sm, E1 nuqtalar ravon egri chiziq bilan birlashtiriladi.
18. EE3 = EE2:2 (taqilma o‘rni).
19. E3E4 = 6—8 sm (taqilma uzunligi).
3). Bolalar ko‘ylagida uchraydigan yoqalar
Yaxlit qaytarmali tik yoqa (22-rasm, b)
1. Тo‘g‘ri burchak chizilib burchakka A nuqta qo‘yiladi.
2. AA1 = BnYaA+(0,5-1)=14,5+(0,5-1)=15 sm (yoqa uzunligi).
3. Aa = 1—2 sm (yordamchi nuqta).
4. a nuqta A1 nuqta bilan birlashtiriladi va 3 bo‘lakka bo‘linadi
hamda I, II nuqtalar bilan belgilanadi.
5. I nuqtadan yuqoriga 0,3 sm qo‘yiladi.
6. A1 va II nuqtalar orasiga 2 ga bo‘linib pastga 0,2 sm qo‘yiladi.
7. a, 0,3 sm, II, 0,2 sm, A1 nuqtalar ravon egri chiziq bilan
birlashtiriladi (o‘tkazma chizig‘i).
8. A1 nuqtadan yuqoriga vertikal chiziq o‘tkaziladi.
9. aa1 = 7-8 sm (yoqa kengligi).
10. a1 nuqtadan gorizontal chiziq o‘tkazilib A1 nuqtadan
o‘tkazilgan vertikal bilan kesishgan nuqta V bilan belgilanadi.
11. VV1 = 3—5 sm (yoqaning uchi).
12. A1A2 = 2—2,5 sm (o‘tim haqi).
13. A2A3 = 0,5-1 sm (yordamchi nuqta).
14. A1A4 = 2-2,5 sm (yoqaning tik qismi).
15. a2A4 chiziq o‘tkaziladi, ya’ni aA1 chizig‘iga parallel qilib
o‘tkaziladi.
16. A4 nuqta V1 nuqta chizg‘ich bilan birlashtiriladi.
17. A4 nuqta A3 nuqta bilan ravon egri chiziq bilan birlashtiriladi.
Ochiq bortli qaytarma yoqa (22-rasm, v)
1. Тo‘g‘ri burchak chizilib burchakka A nuqta qo‘yiladi.
2. AA1 = BnYaA+1 = 14,5+1 = 15,5 sm (yoqa uzunligi).
3. A1 nuqtadan yuqoriga vertikal chiziq o‘tkaziladi.
4. A1A2 = 1 sm (yordamchi nuqta).
5. AA3 = AA1:2 (yoqaning o‘rtasi).
6. A, A3, A2 nuqtalar ravon egri chiziq yordamida tutashtiriladi.
7. AV = A1V1 = 7-8 sm (yoqa kengligi).
8. V1V2 = 3-5 sm (yoqa uchi).
9. V2 nuqta A2 nuqta bilan birlashtiriladi.
10. VV3 = 1 sm (yoqa kengligini to‘g‘rilash).
11. V3 nuqta V1 nuqta bilan birlashtiriladi.
22-rasm.
Mavzu bo’yicha nazorat savollari:
1). O’g’il bolalar ko’ylagini loyihalash uchun asosiy o’lchovlarni ayting.
2). O’g’il bolalar ko’ylagini to’r qismi qanday loyihalanadi?
3). O’g’il bolalar ko’ylagining ort bo’lak chizmasini tushuntiring.
4). O’g’il bolalar ko’ylagining old bo’lak chizmasini tushuntiring.
5). O’g’il bolalar ko’ylagining o’tkazma yeng chizmasini tushuntiring.
6). Bolalar ko’ylagida uchraydigan yoqalarning turlarini ayting.
5-amaliy mashg’ulot. Bolalar kiyimlarining tavsifi.
Yangi tug’ilgan chaqaloqlar kiyimini loyihalash.
Reja:
1). Bolalar kiyimlarining tavsifi.
2). Yangi tug’ilgan chaqaloqlar kiyimini loyihalash.
1). Bolalar kiyimlarining tavsifi. Bolalar kiyimini loyihalash bolalarning jismoniy
rivojlanishi, psixologiyasi, fiziologiyasi va pedagogika sohasida maxsus bilimlarni
talab qiladi. Bolalar kiyimi o`zining ko`rkamligi, chiroyli bichimi, rangi, guli va
strukturasi jihatidan to`gri tanlanganligi bilan kishi nazarini o`ziga tortishi,
zavqlantirishi lozim. Avvalombor u qulay, engil, sodda va bolalar harakatiga erkinlik
yarata berishi lozim. Bolalar kiyimining tarbiyaviy roli ham muhim ahamiyatga egadir.
Chiroyli kiyim bola kayfiyatini kutaradi, ozodalikga, sarfa-sarishtaga o`rgatadi.
Bolalar kiyimini siluetini va geometrik shaklsini tanlashda, avvalo ularning tana
proportsiyalarini e`tiborga olish lozim.
Bolalar kiyimi:
I-chaqaloqlar kiyimi;
P-yasli yoshdagi bolalar kiyimi;
III-maktabgacha tarbiya yoshdaгi bolalar kiyimi;
IY-kichik maktab yoshdagi bolalar kiyimi va
Y-o`smirlar va katta maktab yoshdagi bolalar kiyimiga bo`linadi (1-jadval).
Chaqaloqlar va yasli yoshidagi bolalar kiyimi keng, kiyilishi oson bo`lishi kerak, tikish
choklari mumkin qadar kam bo`lishi lozim. Bunday kiyimlarni tayerlashda tabiiy tolali
materiallardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Kichik maktab yoshdagi bolalar kiymini loyihalashda tarbiyaviy maqsadni oldinga
surish kerak: kattalar yordamisiz kiyimni kiyib-echishni o`rgatish, ozodalikga da`vat
etish. Bu yoshdagi qizlar kiyimining silueti asosan to`gri, trapetsiya shaklidagi va
tanaga qisman yopishib turadigan siluetli bo`ladi.
7 dan 14 yoshgacha bolalar organizmining intensiv rivojlanishi kuzatiladi, va shu
davrdan boshlab o`gil va qiz bolalarning tana tuzilishi farq qila boshlanadi.
Maktabga borish bilan birga bolalar uchun yangi mashgulotlar vujudga qiladi, ular
mustaqil bo`lishadi, mehnat va sportga qiziqish paydo etadilar. Bu yoshdagi bolalar
kiymi uzining shaklsi, materiallari, bichimi jixatdan rang-barang bula boshlaydi.
Tavsiya etiladigan siluetlar bular uchun: tanaga yopishiб turadigan, "trapetsiya" va
to`gri siluetlardir. Kiyim englari bichimi reglan, yaxlit bichilgan va o`mizgа o`tkazma
englar tavsiya etiladi.
O`smir va katta maktab yoshdagi bolalar figurasi intensiv rivojlana boshlaydi. qiz
bolalar ko`kraki va bo`tqa qismlari aniq ajralib turadi; o`gil bolalarning esa elka qismi
keskin rivojlana boshlaydi, ular ko`rkamlashadilar. Bu yoshdagi bolalar kiyimida
kattalar kiyimining moda xususiyatlarga tez-tez uchraydi va ularning kiyimi kattalar
kiyimiga tobora uxshab boradi. Lekin sport tipida kiymlar bu eshdagi bolalarning eng
sevimli kiyimi hisoblanadi. Bolalar kiyimining baza asosi konstruktsiyasini kurishi
kattalar kiymiga uxshash kilib olib borilsa-da, ularning xar bir gurux eshga mansub
bulgan tana tuzilishi va proportsiyalarini nazarda tutish lozim.
Bolalar kiyimini konstruktsiyalashda odatda tukislik uchun beriladigan kushimcha
xaklar mikdori kattalar kiymiga nisbatan kattarok olinadi va ular kiym silueti,
materiallar xossalari, model xususiyatlariga karab tanlanadilar.
2). Yangi tug’ilgan chaqaloqlar kiyimini loyihalash.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqning bosh uzunligi tana uzunligining 1/4 qismini tashkil qilsa,
o‘smir bolalarda esa 1/8 qismiga teng. Chaqaloqlarda bo‘yin kalta, qorin chiqqan va
uzun, oyoq qo‘lga nisbatan kalta bo‘ladi. Bolalarni o‘sish davrida gavda qismlari bir
tekisda rivojlanmaydi. Qo‘l va oyoqlar tez o‘sadi, o‘smirlik davriga kelib oyoq 5
marta, qo‘l 4 marta uzaygan bo‘ladi. Тana qismi esa sekinroq o‘sadi. O‘smir yoshiga
kelib tana 3 marta, bosh qism esa 2 marta kattalashgan bo‘ladi.
Bolalarda bo‘yning o‘sishi 5-7, 10-11, 13-16 yoshlarda juda sezilarli bo‘ladi. Yosh
bolalarda muskullar kam rivojlangan, yuz terilari yumshoq, teri silliq, yonoqlari
dumaloq shaklda bo‘ladi.
Chaqaloqlar kiyimi. Bunga bir yoshgacha bo‘lgan bolalar kiradi. Ularning boshi katta,
qo‘llari uzun bo‘ladi. Bolani bosh aylanasi, ko‘krak aylanasiga teng. Bu yoshdagi
bolalar 6-8 oy vaqtini krovatda o‘tkazadi, shuning uchun ularga oddiy, yengil, yaxshi
yuviladigan, yaxshi dazmollanadigan, shu asosda o‘zini xususiyatini yo‘qotmay digan
kiyim kerak. Chaqaloqning birinchi kiyimi yaktakcha, ustki kiyim, bosh kiyim va
ishton. Bu kiyimlarning yaxshi tomoni shundaki, u erkin, oddiy bichimli, kam ishlov
beriladigan va oson bezaladi. Yaktakcha qornining pastigacha davom etadi, bola
o‘tirishni boshlaganida unga ishton kiydiriladi. Chaqaloqning ustki kiyimi yengil, issiq,
yengsiz, kapyushonli, etagi kengaygan, odatda erkin (harakat uchun), bosh kiyim ham
bo‘shroq bo‘ladi (bolani boshi erkin harakatlanishi uchun). Gazlamalar chaqaloqqa
yorug‘lik, tozalik baxsh etadi.
Bolalar qalpoqchasini loyihalash (b).
Qalpoqchani orqa qismini loyihalash. Тo‘g‘ri burchak chizilib, burchagiga A nuqta
qo‘yiladi va qalpoqcha tomonlari qiymatlari AV = AG = BshYaA:2+3 = 12 sm (bu
erda 3 sm hamma razmerlar uchun bir xil) belgilangach A, V, G, S nuqtalardan
kvadrat hosil qilib chiziladi. Kvadratning hamma tomonlari ikkiga bo‘linib, 1, 2, 3, 4
nuqtalar bilan belgilanadi, ya’ni AV:2 =12:2 = 6 sm. Burchak A va V nuqtalardan
bissektrisa chiqazib, unga 2 sm qo‘yiladi va mos ravishda 5, 6 nuqtalar bilan
belgilanadi. G7 = 2 sm (o‘ng tomonga), S8 = 2 sm (chap tomonga) yordamchi
nuqtalar belgilanadi, ya’ni ensa qismining kengligi hosil qilinadi. So‘ngra 7, 4, 5, 1,
6, 2, 8 nuqtalar ravon aylana egri chiziq bilan tutashtiriladi. Doimiy qiymat bo‘lgan
ensa qismining ko‘tarilishini 33_ = 0, 5 sm yuqoriga ko‘tariladi va 7, 3_, 8 nuqtalar
ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
Qalpoqchaning old qismi loyihalash. Тo‘g‘ri burchak chizilib, uning burchagi A
nuqta bilan belgilanadi. Qalpoqcha tepa qismining o‘lchangan uzunligi AV = 18 sm
ni yon tomonga, qalpoqcha kengligini esa AG = BshYaA:2 = 9 smni esa past
tomonga o‘lchab qo‘yilgach, AVGD to‘g‘ri to‘rtburchak chizib olinadi. Yordamchi
nuqtalar AA1 = AV:2 = 18:2 = 9 sm topib olinadi. A burchakdan bissektrissa
chiqazilib unga 1 sm qo‘yiladi va 1 nuqta bilan belgilanadi. Yordamchi nuqta G2 = 1
sm belgilangach, D, 2, 1, A1 nuqtalar chizg‘ich yordamida tutashtiriladi.
Mashg’ulot bo’yicha nazorat savollari:
1). Bolalar kiyimlarining tavsifini ayting.
2). Bolalar gavdasining mutanosibligi deganda nimani tushunasiz?
3). Chaqaloqlarning yoshi qanchagacha bo’lishi mumkin?
4). Bolalarning Yoshi bo’yicha guruhlanishini ayting.
5). Chaqaloq kiyimlari haqida nimani bilasiz?
Nazorat uchun test savollari:
1). O’g’il bolalar ko’ylagini loyihalash uchun BnYaA, KY aA, Yel A qiymatini
ko’rsating?
a). 14,5 sm; 32 sm; 19 sm.
b). 15 sm; 30 sm; 18 sm.
c). 16 sm; 28 sm; 20 sm.
d). 15,5 sm; 34 sm; 17 sm.
2). O’g’il bolalar ko’ylagining BnB1=OrbI (ort bo’lakda bel chizig’i) necha sm
bo’lishi kerak?
a). 31 sm;
b). 30 sm;
c). 28-30 sm;
d). 32 sm.
3). O’g’il bolalar ko’ylagini loyihalashda ort bo’lak chizmasida B1Ye=OrbI (yelka
chizig’i) ni aniqlovchi nuqta necha sm bo’lishi kerak?
a). 31 sm;
b). 28 sm;
c). 30 sm;
d). 32 sm.
4). O’g’il bolalar ko’ylagini loyihalashda old bo’lak chizmasida Bn4 Bn5= Bn Bn2
(bo’yin o’mizi kengligi) necha sm bo’lishi kerak?
a). 5,8 sm;
b). 5,5 sm;
c). 6 sm;
d). 5-6 sm.
5). O’g’il bolalar ko’ylagini loyihalashda o’tkazma yeng chizmasida AE=YeU (yeng
uzunligi) necha sm bo’lishi kerak?
a). 39 sm;
b). 36-37 sm;
c). 38 sm;
d). 40-41 sm.
6). Bolalar ko’ylagida uchraydigan yaxlit qaytarmalitik yoqada AA1 (yoqa uzunligi)
necha sm bo’lishi kerak?
a). 15 sm;
b). 14 sm;
c). 16 sm;
d). 16-17 sm.
7). Bolalar ko’ylagida uchraydigan ochiq bortli qaytarma yoqaning kengligi AV
necha sm bo’lishi kerak?
a). 7-8 sm;
b). 6-7 sm;
c). 8-9 sm;
d). 9-10 sm.
8). Bolalar ko’ylagida uchraydigan qaytarma tik yoqaning tik qismi A1A4 necha sm
bo’lishi kerak?
a). 2-2,5 sm;
b). 1,5-2 sm;
c). 2,5-3,0 sm;
d). 3-4 sm.
9). Bolalar ko’ylagini loyihalashda o’tkazma yeng chizmasida yeng kengli AA1
necha sm bo’ladi?
a). 26 sm;
b). 25 sm;
c). 27 sm;
d). 24-25 sm.
Topshiriqlar va mustaqil ish:
Quyidagi “O’g’il bolalar tungi ko’ylagini loyihalash.” mavzularini konspekt yozib
o’qib o’rganish.
Qo’shimcha adabiyotlar va boshqa manbalar:
1. Abdullayeva Q.M., Majidova D. Liboslar davr ruhini ifodalaydi //J. Pedagogik
mahorat. — Т.: 2003. — №1. 92—93 b.
2. Abdullayeva Q.M., Nigmatova F.U., Gaiрova N.S. Тikuvchilik buyumlarini
loyihalash va texnologiya asoslari. Oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma.
Тoshkent, ТDPU. 2007-yil, 240 b.
3. G.K.Hasanbayeva. „Kiyim modelini ishlash va loyihalashsini tayyorlash“.
Тoshkent. O‘qituvchi. 1990-yil.
4. A.P.Rogova. „Erkaklar va bolalar ustki kiyimini loyihalash asoslari“. Тoshkent.
O'qituvchi. 1988 yil.
5. А.П.Шершнева. „Основы конструирования женской и детской одежды“.
Москва. Легпромбытиздат. 1982 г.
ELEKTRON TA’LIM RESURSLARI
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. Uz
4. www. Kitob.uz
5. www.yandex.uz
6. www. edu. uz
7. tdpu-INTRANET. Ped
8. www.legprominfo.ru
6-modul.
6.Mavzu: Belli kiyimlar tasnifi. Turli xil yubkalar loyihalash va texnik modellash.
Reja:
1). Belli kiyimlarni loyihalash va texnik modellash to’g’risida tushunchalar.
2). Bo’lakli yubkalarni loyihalash.
3). Ayollar shimlarini loyihalash.
4). Yubkalarni texnik modellash.
1). Belli kiyimlarni loyihalash va texnik modellash to’g’risida tushunchalar.
Belli kiyimlarga yubkalar, shimlar, shortik, lozim, yubkashimlar kiradi. Yubkalar
bichimiga ko‘ra: to‘g‘ri bichimli, etagiga kengaygan bo‘lishi mumkin. Тo‘g‘ri bichimli
yubkalar o‘z navbatida: to‘g‘ri bichim, etagiga toraygan, etagiga bir oz kengaygan
shakllariga ega bo‘ladi. Bunday yubkalar shaklini beldagi burmalar, gir aylangan
taxlamalar, koketkali yubkalar hisobiga hosil kilish mumkin. Etagiga kengaygan
yubkalarga: bo‘lakli va quyosh, yarim quyosh yubkalar kiradi. Yubkalarni bezak
baxyaqator, tasma, tugmacha, kashtalar va hokazolar bilan bezash mumkin. Yubka
taqilmasiga „molniya“ tasma, ilgak, tugmalar bilan ishlov berish mumkin.
. Тo‘g‘ri bichimli yubka chizmasi
Тurli fasondagi yubkalarning loyihasini yaratish uchun ikki chokli to‘g‘ri bichimli
yubka loyihasining asosi ishlatiladi. Bu yubkani loyihalash uchun gavdadan olingan
quyidagi o‘lchovlar kerak bo‘ladi.
BlYaA = 38 sm QBl = 1 sm
BkYaA = 53 sm QBk = 2 sm
YuU = 72 sm
OrBU = 42 sm
Yubkaning to‘r qismi (23-rasm)
Qog‘ozning chap tomon burchagiga Bl nuqta qo‘yilib, undan pastga vertikal chiziq
o‘tkaziladi.
1. BlE = YuU = 72 sm (yubka uzunligi).
2. BlBk = OrBU:2-1 = 42:2-1 = 20 sm (bo‘ksagacha bo‘lgan oraliq).
3. Bl, Bk, E nuqtalaridan gorizontallar o‘tkaziladi.
4. BkBk1 = BkYaA+QBk = 53+2 = 55 sm (yubkaning bo‘ksa chizig‘idagi kengligi)
5. Bk1-nuqtasidan vertikal o‘tkaziladi; Bl1, E1, Bk1 nuqtalar belgilanadi.
6. BkBk2 = (BkYaA+QBk):2-1 = (53+2):2-1 = 26,5 sm (yon chokining o‘rni).
7. Bk2 nuqtadan yuqoriga va pastga vertikal o‘tkaziladi vertikalning bel va etak
chiziqlari bilan kesishgan nuqtalari Bl2, E2 bilan belgilanadi.
Yubkaning old va orqa bo‘laklari
8. BkBk3 = 0,4 BkBk1 = 0,4x26,5 = 10,6 sm (Orqa bo‘lak vitochkasining o‘rni).
9. Bk3 nuqtadan yuqoriga vertikal o‘tkaziladi va bel chizig‘i bilan kesishgan joyga Bl3
nuqta qo‘yiladi.
10. Bk1Bk4 = 0,4 Bk1Bk2 = 0,4x28,5 = 11,4 sm (Old vitochkaning o‘rni).
11. Bk4 nuqtadan vertikal o‘tkaziladi va bel chizig‘i bilan kesishgan joyga Bl4 nuqta
qo‘yiladi.
12. Summa V = (BkYaA+QBk) - (BlYaA+QBl) = (53+2)— (38+1) = 16 sm
(vitochkalarning umumiy qiymati).
13. Vitochkalarning taqsimlanishi:
a) Bl5Bl6 = 0,6 x summa V = 9,6 sm (yon tomon vitochkasi);
b) Bl7Bl8 = 0,2 x summa V = 3,2 sm (orqa bo‘lak vitochkasi);
v) Bl9Bl10 = 0,2 x summa V = 3,2 sm (old bo‘lak vitochkasi).
Bu qiymatlar yarmini vitochkalarning o‘rta chizig‘idan bir tomonga, qolgan yarmini
ikkinchi tomonga o‘lchab qo‘yiladi.
14. Beldagi nuqtalar orqa bo‘lak va old bo‘lak vitochkalarining pastki uchlari bilan
to‘g‘ri chiziqlar orqali birlashtiriladi.
15. Bl5Bl51 = Bl6Bl61 = 0,5-1 sm (bel chizig‘i).
16. Bl51 nuqta Bl nuqta bilan Bl61 nuqta Bl1 nuqtalar bilan birlashtiriladi bel
vitochkalari shu chiziqqacha davom ettiriladi.
23-rasm. To’g’ri bichimli yubka chizmasi.
2). Bo’lakli yubkalarni loyihalash.
Yubka bo‘laklari soni har xil bulishi mumkin, lekin juft son (4, 6, 8, 12) bo‘lgani
ma’qul; taqilmasi chap yonda yoki old va orqa bo‘laklar o‘rtasida bo‘lishi mumkin.
Тaqilma tikish uchun eni 3—4 sm, bo‘yi 25 sm qo‘shimcha taqilma haqi
chiqariladi. Misol tariqasida olti bo‘lakli yubkani loyihalashni ko‘rib chiqamiz.
Qolgan bo‘lakli yubkalarni loyihalash xuddi shu tarzda bo‘ladi, faqat bel va
bo‘ksadagi qiymatlar bo‘lak soniga qarab bo‘linadi. Olti bo‘lakli yubkani
loyihalash (24-rasm)
Bu yubkani loyihalash uchun gavdadan olingan quyidagi o‘lchovlar kerak bo‘ladi:
BlA = 76 sm QBl = 2 sm
BkA = 106 sm QBk = 4 sm
YuU = 70 sm.
1. Qog‘ozning yuqori o‘rta qismida Bl nuqtani belgilab, undan pastga vertikal
chiziq o‘tkaziladi.
2. BlE = YuU = 70 sm (yubka uzunligi).
3. BlBk = 18—20 sm (bo‘ksa chizig‘i).
4. Bl, Bk, E nuqtalardan gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
5. Bl1Bl2 = (BlA+QBl):6 = (76+2):6 = 13 sm (beldagi kenglik).
6. BlBl1=BlBl2=Bl1Bl2 : 2 =13:2 = 6,5 sm (beldagi kenglikning yarmi).
7. BlBl3 = 0,5—1 sm (bel chizig‘ining tushishi).
8. Bl1, Bl3, Bl2 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
9. Bk1Bk2=(BkA+QBk):6=(106+4): 6=18 sm (bo‘ksadagi kenglik).
10. BkBk1=BkBk2=Bk1Bk2:2=18:2 =9 sm (bo‘ksadagi kenglikning yarmi).
11. Bl1, Bk1 nuqtalar va Bl2, Bk2 nuqtalar chizg‘ich yordamida tutashtiriladi va
etak gorizontal chizig‘I bilan kesishguncha davom ettiriladi. Mos ravishda E1, E2
nuqtalar bilan belgilanadi.
12. Bl1E3 = Bl2E4 = Bl3E (o‘rta chiziqni chizmadan o‘lchab, yon tomon
uzunliklari belgilab olinadi).
13. E3, E, E4 ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
14. Etak qismini modelga qarab kengaytirish mumkin.
24-rasm. Olti bo’lakli yubka chizmasi.
Quyosh yubkalarni loyihalash
Bunday yubkalar etak qismidagi kengayishi bo‘yicha eng katta miqdorni egallagan
va bo‘ksa chizig‘ida esa bo‘ksa kengligi chegaralanmagan bo‘ladi. Bunday
yubkalarni loyihalash uchun quyidagi o‘lchovlar kerak bo‘ladi.
BlYaA = 38 sm
YuU = 70 sm
QBl = 1 sm
„Yarim quyosh“ yubkani loyihalash (25-rasm, a)
1. Тo‘g‘ri burchak chizilib, uning burchagiga O nuqta ko‘yiladi.
2. R1=(BlYaA+QBl):3x2-2=24 sm (bel chizig‘igacha bo‘lgan oraliq).
25-rasm. Quyosh yubkalar chizmasi.
4. R2 = R1+YuU=24+70=94 sm (etak chizigigacha bo‘lgan oraliq)
4. Bichish jarayonida yubkaning bo‘y iрi gazlamaning bo‘y iрiga nisbatan 45°
bo‘lishini e’tiborga olgan holda, buning natijasida gazlamaning cho‘zilishi yuzaga
kelib, yubka etak qismining uzayishi sodir bo‘ladi. Shuning uchun E2E3 = 1,5—3
sm (etak qismining ko‘tarilishi, bu qiymat gazlamaning xossasiga bog‘liq).
5. E1, E3, E nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
„Quyosh“ yubkani loyihalash (25-rasm, b)
1. Тo‘g‘ri chiziqda O nuqta belgilanib, O nuqtadan pastga perpendikulyar
o‘tkaziladi.
2. R1 = BlYaA:3-1 = 38:3-1 = 12 sm (bel chizig‘igacha bo‘lgan oraliq).
3. R2 = R1+ YuU = 12+70 = 82 sm (etak qismigacha bo‘lgan oraliq). Yubkaning
etak qismi huddi „yarim quyosh“ yubkanikiga o‘xshab chiziladi.
3). Ayollar shimlarini loyihalash.
Ayollar shimlarini loyihalash
Yoshlarni sevib kiyadigan kiyimlaridan biri shim hisoblanadi. Shimlar
kostyumning bir qismi yoki alohida kiyim bo‘lib xizmat qiladi.
Shim — ish, sport bilan shug‘ullanish va dam olish uchun qulay kiyimdir.
Shimning modellari juda xilma-xildir. Vazifasiga ko‘ra shimlar kundalik — ishda
va uyda kiyiladigan, ko‘chalik, sport va maxsus ishlarga mo‘ljallangan bo‘ladi.
Shimning uzunligi, kengligimodaga asosan o‘zgarib turadi. Shimlar butun uzunasi
bo‘ylab keng yoki ma’lum joylari (bo‘ksa, tizza, pochasi) kengaygan bo‘lishi
mumkin.
26-rasm. Shim, yubka-shim shortik modellari.
Masalan: son qismi kengayib, pocha toraygan shimlar banan shimlar deyiladi.
Aksincha, ya’ni son qismi tor, pocha qismi keng bo‘lsa, kengaygan shimlar,
baravar kengaysa sharvarlar deyiladi. Boldirgacha uzunlikdagi shim golf,
tizzagacha bo‘lsa bermudi, songacha uzunlikda bo‘lsa shortik deyiladi (26-rasm).
Shimlar belbog‘siz, enli, ensiz belbog‘li, kamar taqish uchun turli shakldagi kamar
tutkichlar, yon chokli yoki yon choksiz, pochasi manjetli yoki manjetsiz qilib
tikilgan bo‘lishi mumkin.
Shimda chokdagi yoki qoplama cho‘ntaklar ko‘p uchraydi. Shimning asosiy
detallari old va orqa bo‘laklari vitochkali yoki mayda taxlamali, tizza atrofida
kesmali, turli shakldagi koketkali bo‘lishi mumkin.
Shim asosan jun va lavsan aralash jun tolali gazlamalardan, zich to‘kilgan vilvet,
selon, jinsi gazlamalardan tikiladi. Ayollar shimi erkaklarnikidan taqilmasi,
gazlamaning rangi va bezaklari bilan ajralib turadi.
Shim asosini loyihalash uchun quyidagi gavdadan olingan o‘lchovlar kerak
bo‘ladi.
BlYaA = 38 sm
BkYaA = 52 sm
ShU = 100 sm
ShТU = 51 sm
BkB = 27 sm
SA = 54 sm
Pk = 22-26 sm (modaga qarab o‘zgarib turadi).
QBl = 1 sm
QBk = 1 sm (kengroq qurishi uchun QBk = 2 sm bo‘ladi).
4). Yubkalarni texnik modellash.
Yubkalarni texnik modellashtirishda ham ko‘ylakni yuqori qismini
modellashtirishdagi qoidalariga rioya qilinadi. Yubkaning etak tomoni beldagi
vitochkalarni etak chizig‘iga ko‘chirish, taxlamalar hosil qilish, gode singari juda
ko‘p usullar bilan kengaytiriladi. Vitochkani beldan etak chizig‘iga ko‘chirish yo‘li
bilan yubkaning etak tomonini kengaytirish eng ko‘p tarqalgan usullardan
hisoblanadi.
To‘g‘ri yubkalarni etak qismiga kengaytirishning usullaridan yana biri uning old
va ort bo‘laklarida ayrim qismlarni ajratib olib, shu qismlarni etak tomonga
kengaytirishdir (27-rasm, a).
To‘g‘ri yubkaning loyiha asosi chizmasining old va ort bo‘laklarida bo‘ksa
chizig‘ida ovalsimon va etak tomoniga to‘g‘ri ketgan qism ajratib olib, unda shu
qismning yuqorigi egriligidan yubka etagigacha qirqiladigan chiziq o‘tkaziladi,
keyin shu chiziq bo‘ylab yuqori egri chizig‘iga 0,3—0,5 sm qolguncha qirqib,
yubkaning etak chizig‘i bo‘ylab surib kengaytiriladi. Hosil bo‘lgan detallarni
qog‘ozga to‘g‘nog‘ich bilan to‘g‘nab bo‘rlanadi, etak qismining kengayish o‘rni
belgilanadi, yangi andoza qirqib olinadi. Bunday modeldagi yubka bo‘ksa qismida
gavdaga yopishib, etak qismi chiroyli burmalanadi. Bichishda yubkaning shu qismi
old va ort bo‘laklari simmetriya chiziqlarini gazlama asos iрi bo‘ylab yoki asos
iрiga 45° burchak ostida joylashtiriladi.
Etak tomoni kengaytirilgan yubkaning shunday yo‘l bilan olingan loyihasi quyosh
yubka, „yoysimon“ yubka, beli burma yubka va etak tomoni bo‘ylab
kengaytirilgan yubkalar loyihasini tuzishga asos bo‘ladi.
Bu yubkalarning loyihasini hosil qilish uchun, yuqorida aytib o‘tilgan to‘g‘ri
yubka asosi chizmasiga qo‘shimcha qirqish chiziqlari o‘tkaziladi. Shu belgi chiziq
bo‘ylab qirqib, har qaysi bo‘lakni uning yon qirqimi simmetriya chizig‘iga
nisbatan turli burchak ostida bo‘lib qolguncha soat mili yo‘nalishida suriladi.
“Fantaziyali“ yubka
„Fantaziyali“ yubkalarda turli simmetrik, asimmetrik burmalar, qirqmalar,
taxlamalar bo‘ladi, shuningdek, ular ko‘p qavatli ham bo‘lishi mumkin. Bunday
yubkalarning loyihasi tegishli bichimli (to‘g‘ri, etak tomoni kengaytirilgan, gode,
etak tomoni toraytirilgan va hokazo) yubka loyihasi asosida ishlab chiqiladi.
„Fantaziyali“ yubkaning ko‘pgina variantlaridan birining texnik
modellash tartibi 27-rasm, b da ko‘rsatilgan.
Asos chizmasida murakkab shakldagi qirqma chiziqlari, ya’ni fason chiziqlarining
joylanishi belgilab olinadi. Rasmdagi modelda yubkaning old bo‘lagi o‘rta
chizig‘iga burchak ostida o‘tkazilgan koketka chizig‘i va yon tomondagi cho‘ntak
o‘rni chiziqlari, keyin burmalar o‘rnining belgi chiziqlari o‘tkaziladi. So‘ngra
koketka va cho‘ntak qismi qirqib olinadi (27-rasm, b da 2 va 3 detallar).
Beldagi vitochkalarni bekitib, ularni qirqma yoki burma chizig‘iga ko‘chiriladi
(27-rasm, b). Belgilangan burma chiziqlari bo‘ylab yon chiziqda 0,3—0,5 sm
qolguncha qirqiladi-da, yon qirqim chizig‘ining uzunligini saqlab qolib, surib
burma ochiladi. Hosil bo‘lgan detallarni qog‘ozga to‘g‘nog‘ich bilan to‘g‘nab
bo‘rlanadi, burma o‘rni belgilanadi, yangi andoza qirqib olinadi. Burma,
taxlamalarning yo‘nalishi hamda chuqurligi va boshqalar ixtiyoriy aniqlanadi.
27-rasm.
Tayyor modeldagi burma va taxlama tashqi ko‘rinishi va uning eskizining birbiriga mosligining loyihasi tayyorlovchining tajribasiga bog‘liq. Shuning uchun
olingan andozani oldin maket gazlamada tekshirib ko‘rib, keyin modelni asosiy
gazlamadan bichishga o‘tilgani ma’qul (Yubkalarni modellashtirish 3-ilovada ham
berilgan).
Mavzu bo’yicha nazorat savollari:
1). Belli kiyimlarga nimalar kiradi?
2). To’g’ri bichimli yubkalar uchun qanday o’lchovlar kerak?
3). Bo’lakli yubkalarni loyihalash qanday amalga oshiriladi?
4). Ayollar shimlarini loyihalash turlarini ko’rsating.
5). Yubkalarni texnik modellash to’g’risida nimalarni bilasiz?
6-amaliy mashg’ulot. Qiz bolalar kiyimlarini loyihalash va modellashtirish.
Reja:
1). Yosh qizchalar ko’ylagining konstruksiyasini qurish.
2). Texnik modellashtirish jarayoni haqida ma’lumot.
3). Maktabgacha yoshdagi qiz bolalar ko’ylagini modellashtirish.
1). Yosh qizchalar ko’ylagining konstruksiyasini qurish. Yosh qizchalar
ko‘ylagining asosiy andaza chizmasidan foydalanib, turli fasondagi ko‘ylaklar
bichish va tikish mumkin. Andaza chizmasini chizish uchun quyidagi o‘lchovlar
kerak bo‘ladi.
32-razmer:
Ko‘ylak uzunligi. To‘g‘ri burchak chizib, uchiga A harfi qo‘yiladi. A nuqtadan
pastga 55 sm uzunlikda Di=55 sm chiziq tushirib, uchiga N nuqta qo‘yiladi. N
nuqtadan o‘ngga ixtiyoriy uzunlikda gorizontal chiziq tortiladi.
Yeng o‘mizining chuqurligi. A nuqtadan pastga 15,7 sm o‘lchab, G nuqta
qo‘yiladi, AG=Sg:3+5=32:3+5=15,7 sm va G nuqtadan o‘ngga ixtiyoriy uzunlikda
chiziq tortiladi.
Bel chizig‘i. A nuqtadan pastga 28 sm o‘lchab, T nuqta qo‘yiladi BU orqa=28 sm,
va undan o‘ngga ixtiyoriy uzunlikda chiziq tortiladi.
Orqaning kengligi. G nuqtadan o‘ngga 14,7 sm o‘lchab, G1 nuqta qo‘yiladi GG1
=Sg:3+4=32:3+4=14,7 sm. G nuqtadan yuqoriga to‘g‘ri chiziq chiqarilib, uning
yuqori gorizontal chiziq bilan kesishgan nuqtasi P harfi bilan belgilanadi.
Yeng o‘mizining kengligi. G1 nuqtadan o‘ngga 10 sm o‘lchab, G2 nuqta qo‘yiladi
G1G2=Sg:4+2=32:4+2=10 sm. G2 nuqtadan yuqoriga ixtiyoriy uzunlikda to‘g‘ri
chiziq chiqariladi.
Ko‘ylakning ko‘krak chizig‘i bo‘yicha kengligi. G nuqtadan o‘ngga 40 sm
o‘lchab, G3 nuqta qo‘yiladi GG3=Sg+8=32+8=40 sm. G3 nuqtadan yuqoriga va
pastga tik chiziq chiqarilib, bu chiziqning bel chizig‘i bilan kesishgan nuqtasi T1,
etak chizig‘i bilan kesishgan nuqtasi N1 belgilab olinadi.
Ko‘ylakning oldingi lifining balandligi. G3 nuqtadan yuqoriga 17,7 sm o‘lchab,
Sh nuqta qo‘yiladi G3Sh=AG+2=15,7+2=17,7 sm. Sh nuqtadan chapga, G2
nuqtadan chiqqan tik chiziq bilan kesishadigan qilib, gorizontal chiziq chiziladi va
ularning kesishgan nuqtasi P1 bilan belgilanadi.
Yon chok tushadigan chiziq. G1 nuqtadan o‘ngga 3 sm o‘lchab, G4 nuqta
qo‘yiladi. G4 nuqtadan pastga yordamchi chiziq tushirilib, yordamchi chiziqning
etak chizig‘i bilan kesishgan nuqtasi T2 bilan belgilanadi.
Ko‘ylak orqasini chizish
Yoqa o‘mizi. A nuqtadan o‘ngga 5,2 sm o‘lchab R qo‘yiladi
AR=Ssh:3+0,5=14:4+0,5=5,2 sm. Bu nuqtadan 1,5 sm yuqoriga Sh1 nuqta o‘yiladi
RSh1=1,5 sm. A nuqta Sh1 nuqtaga botiq egri chiziq yordamida tutashtiriladi.
Yelka qiyaligi. P nuqtadan pastga 2 sm o‘lchab 2 raqami qo‘yiladi.
Yelka chizig‘i. Sh1 nuqtadan o‘ngga yelka qiyaligidan 2 nuqta tomon 10 sm
uzunlikda chiziq tortib, uchiga P2 nuqta qo‘yiladi Sh1P2=Shp+1=9+1=10 sm.
Yeng o‘mizi. G1 nuqtadan, burchakni o‘rtasidan bo‘ladigan qilib 2 sm uzunlikda
chiziq chiqariladi. O‘miz chizig‘i P2 nuqtani G4 nuqtaga tutashtiradi, bu chiziq
PG1 chizig‘iga urinib 2 nuqta orqali o‘tadi.
Yon chok tushadigan chiziq. T2 nuqtadan 1 sm o‘ngga 1 raqami qo‘yiladi. G4 va
1 nuqtalari orqali pastga NN1 chizig‘igacha to‘g‘ri chiziq tushirilib, uning NN1
chizig‘i bilan kesishgan nuqtasi N3 bilan belgilanadi.
Etak chizig‘i. N3 nuqtadan 1 sm yuqoriga 1 raqami qo‘yilib, N nuqta 1 nuqtasiga
tutashtiriladi.
Ko‘ylakning oldini chizish
Yoqa o‘mizi. Sh nuqtadan chapga 5,2 sm o‘lchab Sh2 nuqta qo‘yiladi
ShSh2=Ssh:3+0,5=14:3+0,5=5,2 sm. Sh nuqtadan pastga 6,2 sm o‘lchab Sh3 nuqta
qo‘yiladi ShSh3=Ssh:3+1,5=14:3+1,5=6,2 sm. Sh2 nuqta Sh3 nuqta bilan punktir
chiziq yordamida tutashtirilib, punktir chiziq teng ikkiga bo‘linadi va bo‘lish
nuqtasidan 1,5 sm pastga 1,5 nuqtasi qo‘yiladi. O‘miz chizig‘i Sh2, 1,5 va Sh3
nuqtalari orqali o‘tadi.
Yelka chizig‘i va vitochka. Sh2 nuqtadan 3 sm chapga P3 nuqtasi qo‘yiladi. G3
nuqtadan chapga 7,2 sm o‘lchab, G5 nuqta qo‘yiladi Sh2P3=ShSh2+3-1=7,2 sm.
P3 nuqta G5 nuqtaga tutashtiriladi. G5 nuqtadan yuqoriga 4 sm o‘lchab, V nuqta
qo‘yiladi. P3 nuqtadan 1 sm pastga V1 nuqta qo‘yilib, V1 nuqta Sh2 nuqtaga
tutashtiriladi va P1 nuqtadan o‘ngga 2 sm o‘lchab, P4 nuqta qo‘yiladi. P4 nuqta V
nuqtaga tutashtirilib, V nuqtadan yuqoriga P4 nuqta tomon VV1 chiziq uzunligiga
teng chiziq chiqariladi va uchiga V2 nuqta qo‘yiladi. Vitochkaning ikkala chizig‘i
o‘zaro teng bo‘lishi lozim. V2 nuqta G nuqtaga chiziq yordamida tutashtiriladi. V2
nuqtadan chapga 6 sm o‘lchab (yelka kengligidan barcha razmerlar uchun 3 sm
ayriladi 9-3=6), 6 raqami qo‘yiladi. Bu nuqtadan pastga 1 raqami qo‘yiladi. 1
nuqtasi V2 nuqtaga tutashtiriladi.
Yeng o‘mizi. G2 nuqtadan 3 sm yuqoriga 3 raqami qo‘yiladi. 3 nuqtasidan yelka
chizig‘idagi 1 nuqtasiga punktir chiziq bilan tutashtiriladi, punktir chizig‘i teng
ikki qismga bo‘linib, bo‘lish chizig‘idan o‘ngga 1 sm chiqariladi va 1 raqami
qo‘yiladi. G2 nuqtadan burchakni teng bo‘ladigan 1,5 sm uzunlikda chiziq
chiqaramiz va uchiga 1,5 raqamini qo‘yamiz. Yeng o‘mizi chizig‘i 1, 1,3, 1,5 va
G4 nuqtalari o‘zaro tutashtiriladi.
Yon chok tushadigan chiziq. T2 nuqtadan 2 sm chapga 2 raqami qo‘yiladi, yon
chiziq G4 nuqtani 2 nuqtasi orqali NN1 chizig‘iga tutashtiradi, bu chiziqlar
kesishgan nuqta N4 bilan belgilanadi.
Bel chizig‘i. T1 nuqtadan 2 sm pastga 2 raqami qo‘yiladi. 2 nuqtasi yon chiziqdagi
2 nuqtasiga tutashtiriladi.
Etak chizig‘i. Vertikal chiziq N1 nuqtadan pastga 2 sm uzaytirilib 2 raqami
qo‘yiladi. N4 nuqtadan 1 sm yuqoriga 1 raqami qo‘yilib, 1,2 nuqtalar o‘zaro
tutashtiriladi.
Yengni chizish
Yeng uzunligi. To‘g‘ri burchak chizib uchiga A nuqta qo‘yiladi. Anuqtadan pastga
40 sm uzunlikda chiziq tushirilib, uchiga N harfi qo‘yiladi AN=Dr=40 sm. N
nuqtadan o‘ngga ixtiyoriy uzunlikda gorizontal chiziq tortiladi.
Yeng boshining balandligi. A nuqtadan pastga 10,7 sm o‘lchab R nuqta qo‘yiladi
AR=Sg:3=32:3=10,7 sm. R nuqtadan o‘ngga ixtiyoriy uzunlikda gorizontal chiziq
tortiladi.
Yengning kengligi. R nuqtadan o‘ngga 31,3 sm o‘lchab, R1 nuqta qo‘yiladi
RR1=(Sg:3+5) x2 = (32:3+5) x2=31,3 sm. R1 nuqta orqali yuqoriga va pastga
vertikal chiziq chizilib, uning yuqori gorizontal chiziq bilan kesishgan nuqtasi R2
bilan, etak chizig‘I bilan kesishgan nuqtasi N1 bilan belgilanadi.
Yordamchi chiziqlar. AR2 chizig‘i teng to‘rt qismga bo‘linib, bo‘lish nuqtalari O,
O1 va O2 harflari bilan belgilanadi. Bu nuqtalardan pastga etak chizig‘iga yetkazib
to‘g‘ri chiziqlar tushirilib, ularning etak chizig‘i bilan uchrashgan nuqtalari N2, N3
va N4 bilan belgilanadi. O nuqta R va R1 nuqtalarga punktir chiziqlar bilan
tutashtiriladi. Bu chiziqlarning O1 2 chizig‘ini kesib o‘tgan nuqtasi O3 harfi bilan,
O2 N4 chizig‘ini kesib o‘tgan nuqtasi O4 bilan belgilanadi.
Yeng boshi. Yordamchi chiziqlar orasidagi har bir punktir chiziq teng ikki qismga
bo‘linib, RO3 punktir chizig‘idan bo‘lish. nuqtasidan 1 sm pastga, O3O punktir
chizig‘idan bo‘lish nuqtasidan 1 sm yuqoriga, shuningdek OO4 punktir
chizig‘idagi bo‘lish nuqtasidan 1 sm yuqoriga, O4R1 punktir chizig‘i bo‘lish
nuqtasidan pastga 1,5 sm o‘lchab qo‘yamiz. Keyin R nuqta R1 nuqtaga 1, O3, 1,
O, 1, O4 va 1,5 narni egri chiziq bilan tutashtirib qo‘yamiz.
Yosh qizlar ko‘ylak konstruksiyasini qurish.
Yeng quyi chizig‘i. N nuqtasidan yuqoriga 2 sm, N3 nuqtasidan 1 sm, N4 nuqtasidan
3 sm, N1 nuqtasidan 2 sm o‘lchanadi. Quyi chiziq 2, N2, 1,3,2 nuqtalar bilan
tutashtiriladi. Fasonga qarab yeng kalta qilinadi, buning uchun kalta yeng uzunligi
o‘lchanib, belgilab olinadi, misolda 2-2 gorizontal chiziq kalta yeng chizig‘i
hisoblanadi.
2). Texnik modellashtirish jarayoni haqida ma’lumot. Modellash — bu turli shakl
va bichimdagi kiyim modelining loyihalashsini ishlab chiqaradigan murakkab ijodiy
jarayondir. Тurli shakl va bichimdagi modalar loyihalashsini tuzmoqchi bo‘lgan
asosiy loyihalash bazasidan olish mumkin. Bu jarayon amaliy
modellash yoki odatda aytilishiga binoan texnik modellash deb ataladi.
Тexnik modellash loyihalash asosini yangi model loyihasiga aylantirishdan iborat.
Modelning fasoni modalar jurnalidan olinadi yoki ijrochining rasm chizib ko‘rsatgan
taklifiga ko‘ra tanlanadi. Kiyimning modelga xos xususiyatlari ya’ni vitochkalar
koketkalar bo‘rtma choklarning holati; bo‘ksa bel etak bort taqilma chiziqlari;
cho‘ntaklar yoqa burma chiziqlari tegishli detallar loyihalashsi asosining chizmasiga
ko‘chiriladi. Model chiziqlarining hammasini loyihalash asosining chizmasida xuddi
model rasmidagidek joylashtirilishi kerak. Bunda ayolning gavda tuzilishining
xususiyati uning mutanosibligi albatta hisobga olinishi kerak. Bu loyihalash asosining
chizmasiga tushirilgan fason chiziqlari gavdaning haqiqiy mutanosibligini buzib
qo‘ymasligi uchun kerak. Fason chiziqlarini bichimi mos keladigan loyihalash
asosining chizmasiga tushiriladi. Masalan modelning yenglari old va ort bo‘laklar
bilan yaxlit bichiladigan bo‘lsa bunda texnik modellash yenglari old va ort bo‘laklar
bilan yaxlit bichiladigan loyihalash asosining chizmasida bo‘lishi kerak va hokazo.
Ishlash uchun hamma asosiy detallar loyihasining baza bo‘ladigan asosini qog‘oz
yoki karton andaza — shablon tarzida
tayyorlab olinadi. Bu andazalarga zarur bo‘lgan simmetriya chiziqlari — ko‘krak
chizig‘i, bel chizig‘i, bo‘ksa chizig‘i tushiriladi. Fasonga binoan detalning yangi
shaklini detal andazani shartli bo‘laklarga bo‘lib keyin u bo‘laklarni surib asosiy
vitochkalarni berkitish va ularni yangi holatga ko‘chirish yo‘li bilan hosil
qilinadi.
3). Maktabgacha yoshdagi qiz bolalar ko’ylagini modellashtirish. Qiz bolalar
ko‘ylaklari turli-tuman ko‘rinishlarda bo‘lib, ularning barchasida qulaylikka,
sho‘xchanlikka va chiroyli bo‘lishiga ko‘proq e’tibor qaratiladi. Quyida qiz bolalar
ko‘ylagini modellashtirish keltirilgan. Ko‘ylak etak qismiga kengaygan, yengi
fonarik, bo‘yin o‘mizi bo‘ylab yotadigan yoqa va taqilmasi ko‘ylakning orqa
bo‘lagida joylashgan. Ko‘ylakda aylana shaklda koketkalar bor bo‘lib, ko‘ylakni
paxta tolali gazlamalardan tikish kerak. Model chiziqlari quyidagicha kiritiladi.
Ko‘ylak old va ort asosi qog‘ozga tushirib olinadi. Old va ort bo‘lak o‘rta
chiziqlaridan koketkaning uzunligi belgilab olinadi. Uning uzunligini ko‘p hollarda
yelka uzunligiga tenglashtiriladi. Yelka nuqtalaridan pastga yeng o‘mizi bo‘ylab 3—
4 sm qo‘yiladi va koketkaning pastki qirqimi ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
Old va ort bo‘lakdagi koketkaning pastki chiziqlari 4 bo‘lakka bo‘linadi. Bu nuqtalar
orqali ko‘ylakning etak
chizig‘i bilan kesishguncha chiziqlar o‘tkaziladi. Bu kesish chizig‘i hisoblanadi.
Koketka qismi qirqib olinadi. Shu chiziqlar orqali etak qismi koketka chizig‘iga
0,1—0,3 sm yetmasdan qirqiladi va har bir bo‘lak orasi 4—6 sm ga kengaytiriladi.
Qiz bolalar
ko‘ylagi modellari.
Qiz bolalar ko‘ylagini modellashtirish.
Modellashtirish natijasida quyidagi detallar hosil bo‘ldi:
1 — ort etak qismi;
2 — old etak qismi;
3 — ko‘ylakning yengi;
4 — ort bo‘lak koketkasi;
5 — old bo‘lak koketkasi;
6 — ko‘ylak yoqasi.
2-ilovada qiz bolalar ko‘ylagini modellashtirish bo‘yicha namunalar keltirilgan.
Mashg’ulot bo’yicha nazorat savollari:
1). Yosh qizchalar ko’ylagining kanstruksiyasini tushuntiring.
2). Yosh qizchalar ko’ylagining kanstruksiyasini o’ziga xos xususiyatlarini ayting.
3). Modellash deganda nimani tushunasiz?
4). Maktabgacha yoshdagi qiz bolalar ko’ylagini modellashtirishni tushuntiring.
5). Modellashtirish natijasida qanday detallar hosil bo’ladi?
Nazorat uchun test savollari:
1). Ayollar belli kiyimlariga qanday kiyimlar kiradi?
a). yubkalar, shimlar, shortik, lozim, yubka-shimlar;
b). yubkalar, shimlar, shortik, lozim, shimlar;
c). yubkalar, shimlar, shortik, lozim, dublyonka;
d). yubkalar, shimlar, shortik, lozim, kostyum-shimlar.
2). To’g’ri bichim, etagiga toraygan, etagiga biro z kengaygan kiyimlar qaysi
guruhga kirishini ko’rsating?
a). to’g’ri bichimli yubkalar;
b). etagiga kengaygan yubkalar;
c). etagiga toraygan yubkalar;
d). kalta yubkalar.
3). Bo’lakli va quyosh, yarim quyosh yubkalar qaysi guruhga kiradi?
a). etagiga kengaygan yubkalar;
b). etagiga toraygan yubkalar;
c). to’g’ri bichimli yubkalar;
d). kalta yubkalar.
4). Belli kiyimlarni loyihalashda yubkaning to’r qismi chizmasida B1E yubkaning
uzunligi necha sm bo’lishi kerak?
a). 72 sm;
b). 70 sm;
c). 68-70 sm;
d). 74 sm.
5). Belli kiyimlarni loyihalashda yubkaning old bo’lagi vitochkasining o’rni necha
sm bo’lishi kerak?
a). 11,4 sm;
b). 10,5 sm;
c). 10-11 sm;
d). 12 sm.
6). Bo’lakli yubkalarni loyihalashda bo’lak soni qanday bo’lishi kerak?
a). juft;
b). toq;
c). aralash;
d). butun son.
7). Vazifasiga ko’ra shimlarning turlarini ko’rsating?
a). kundalik, ishda, uyda, ko’chada, sport va maxsus ishlarda mo’ljallangan
shimlar;
b). kundalik, ishda, uyda, ko’chada, sport va maxsus ishlarda va yig’ilishlarga
mo’ljallangan shimlar;
c). kundalik, ishda, uyda, ko’chada, sport va maxsus ishlarda va bayram tadbirlarda
mo’ljallangan shimlar;
d). kundalik, ishda, uyda, ko’chada, sport va maxsus ishlarda va mehmonga
borganda mo’ljallangan shimlar.
8). Ayollar shimini loyihlashda orqa bo’lak chizmasida R 1=B16B17 bel chizig’ining
kengligi necha sm bo’lishi kerak?
a). 22,5 sm;
b). 21-22 sm;
c). 23 sm;
d). 23-24 sm.
9). Ayollar shimini loyihalashda old bo’lak chizmasida B 1P shim uzunligi necha
sm bo’lishi kerak?
a). 101 sm;
b). 95 sm;
c). 95-100 sm;
d). 100-105 sm.
Topshiriqlar va mustaqil ish:
Quyidagi “Ayollar belli kiyimlarning tavsifi; Ayollar to’g’ri bichimli yubkalarni
loyihalash va modellashtirish.” mavzularini konspekt yozib o’qib o’rganish.
Qo’shimcha adabiyotlar va boshqa manbalar:
1. Abdullayeva Q.M., Majidova D. Liboslar davr ruhini ifodalaydi //J. Pedagogik
mahorat. — Т.: 2003. — №1. 92—93 b.
2. Abdullayeva Q.M., Nigmatova F.U., Gaiрova N.S. Тikuvchilik buyumlarini
loyihalash va texnologiya asoslari. Oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma.
Тoshkent, ТDPU. 2007-yil, 240 b.
3. G.K.Hasanbayeva. „Kiyim modelini ishlash va loyihalashsini tayyorlash“.
Тoshkent. O‘qituvchi. 1990-yil.
4. A.P.Rogova. „Erkaklar va bolalar ustki kiyimini loyihalash asoslari“. Тoshkent.
O'qituvchi. 1988 yil.
5. А.П.Шершнева. „Основы конструирования женской и детской одежды“.
Москва. Легпромбытиздат. 1982 г.
ELEKTRON TA’LIM RESURSLARI
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. Uz
4. www. Kitob.uz
5. www.yandex.uz
6. www. edu. uz
7. tdpu-INTRANET. Ped
8. www.legprominfo.ru
7-modul.
7.Mavzu: Ayollar yelkali kiyimlari tavsifi. Ayollar bluzkasi
va o’tkazma yengni loyihalash va texnik modellash.
Reja:
1). Ayollar kiyimlarining tavsifi.
2). Ayollar bluzkasini loyihalash.
3). Ayollar bluzkasini ko’krak vitochkasini joyini o’zgartirish.
4). Murakkab texnik modellashtirish.
1). Ayollar kiyimlarining tavsifi.
Ayollar kiyimlari assortimentiga: ko‘ylaklar, ko‘ylak-xalat, ko‘ylak-palto, ko‘ylakkostyum, sarafan, tunika, bluzka, bluzkajemper, bluzka-batnik, jilet, jaket, ko‘ylakkombinezon, kombinezon, shimli kostyum, shim, yubka, yubka-shimlar va
hokazolar kiradi.
Ko‘ylaklar kiyilishiga qarab yelkali kiyimlar turiga kiradi. Ular yaxlit, bel,
qismidan, bo‘ksa va ko‘krak qismlaridan qirqma bo‘lishi yengli yoki yengsiz, yoqali
yoki yoqasiz xolatda uchrashi mumkin. Ko‘ylaklar kashtalar, burmalar, to‘rlar,
tugmalar, tasmalar, taxlamalar va boshqa xil bezaklar bilan bezatilishi mumkin.
Ularni turli xil: iр tolali, shoyi, jun, zig‘ir, tolali hamda sun’iy va sintetik tolali
gazlamalardan tikish mumkin. Ko‘ylaklarga gazlama tanlashda kiyimning nimaga
mo‘ljallanganligiga hamda fasliga qarab e’tibor berish kerak, ya’ni kiyimni uylik,
kundalik, bashang kiyim ekanligini unutmaslik lozim. Uylik kiyimlar arzon iр tolali
gazlamalardan tikilgani ma’qul bo‘lib, ular keng qulay bo‘lishi bezaklari me’yorida
ishlatilishi kerak. Kundalik kiyimlar yoz oylarida yengil yupqa gazlamalardan
yorqin rangda yengli yoki yengsiz qilib tikilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Qish
oylarida esa yumshoq, zich to‘qilgan jun tolali sidirg‘a yoki katak yo‘lli, mayda
gulli gazlamalardan turli xil fasonlarda uzun yengli yoqali yoki bo‘yin o‘yindisini
yopiq qilib yoqasiz tikish mumkin. Bashang kiyimlar chiroyli zarli gulli yoki
sidirg‘a gazlamalardan tayyorlanishi mumkin. Bunday kiyimlar juda murakkab
fasonlarda bo‘lishi hamda ularga chiroyli bezaklar: kashtalar, burmalar, mayda
taxlamalar sun’iy gullar belbog‘lar ishlatib tikish mumkin. Ko‘ylak fasonlarini
tanlashda gazlamaning xususiyatlariga, odam gavdasining tuzilishiga hamda
kiyimning vazifasiga qaraladi.
Yubka, shim, yubka-shim belli kiyimlar turiga kirib ular fasoni bo‘yicha turlicha
bo‘ladi. Ular qanday maqsadda kiyilishiga qarab ularni kostyum bilan va
kostyumsiz kiyiladigan turiga ajratish mumkin. Yubkalar to‘g‘ri, etagi kengaygan,
bo‘lakli klyoshli qilib tikilishi mumkin. Ular zich to‘qilgan qalin jun gazlamalardan
tabiiy va sun’iy tolali sidirg‘a yoki gulli gazlamalardan tayyorlash mumkin.
Yubka, shim fasonlarini tanlashda gazlamalarning xususiyatiga, kiyimning
vazifasiga, mavsumiga va albatta odam gavdasiga e’tibor berish kerak.
2). Ayollar bluzkasini loyihalash.
Ayollar bluzkasini loyihalash
Bluzkalar bichim, shakli jihatidan ko‘ylakning yuqori qismiga o‘xshaydi.
Bluzkalar taqilmasi old tomonda yoki ort bo‘lakda bo‘lishi mumkin. Ularning
yenglari uzun yoki kalta, yeng uchlari manjetli, manjetsiz, rezinkali bo‘lishi
mumkin. Bluzkalar yubka ustiga tushirib yoki yubka ichiga kiritib kiyiladi.
Yubka ichiga kiritib kiyiladigan bluzkalarning bel qismida vitochkalar tikilmaydi.
Bunday bluzkalarning etagi yopiq qirqimli bo‘lib universal mashinada tikiladi.
Bluzka yubka ustiga tushirilib kiyiladigan bo‘lsa etagi maxsus mashinada bukib
tikilishi mumkin (28-rasm).
Bluzka chizmasini chizish uchun quyidagi o‘lchovlar kerak bo‘ladi:
BnYaA = 18 sm
OrK = 17 sm
KYaAI = 41 sm
OlK = 18 sm
KYaAII = 44 sm
KM = 8 sm
BlYaA = 35 sm
KB = 25 sm
28-rasm. Bluzka modellari.
OlbU = 43 sm
OrbU = 40 sm
BkYaA = 48 sm
YelK = 13 sm
YeU = 35—58 sm
YelA = 27 sm
Hamma razmerlar uchun kerakli qo‘shimchalar:
Qk = 5 sm: shundan QorK= 1,5 sm, QolK = 1 sm, Qyen.o‘m=2,5 sm.
QyelA = 5 sm.
Bluzka asosining to‘r qismi
Тo‘r qismi bluzka loyihasining bo‘yi va eni bo‘ylab asosiy
o‘lchamlarini belgilab beradi.
Тo‘g‘ri burchak chizib unga Bn nuqta qo‘yiladi (29-rasm).
1. BnBl = OrbU+1 = 40+1 = 41 sm (bel uzunligi).
2. BnBn1 = KYaAII+QK = 44+5 = 49 sm (bluzka kengligi).
3. BlBk = OrbU:2-1 = 40:2-1 = 19 sm (bo‘ksa chizig‘i).
4. Bn, Bn1, Bk va Bk1 nuqtalar orqali to‘g‘ri to‘rtburchak chiziladi.
5. BnK = (KYaAII + QK):2 = (44+5):2 = 24,5 sm (ko‘krak
chizig‘i).
6. Ko‘krak bel chizig‘idan gorizontal o‘tkaziladi kesishgan joylariga
K1, Bl1 nuqtalar belgilab qo‘yiladi.
7. BnBn2= OrK+QorK = 17,0+1,5=18,5 sm (orqa bo‘lak kengligi)
8. Bn1Bn3=OlK+QolK = 18+1 = 19 sm (old bo‘lak kengligi).
9. K2K3=YelA:3+Qyen. o‘m=27:3+2,5=11,5 sm (yeng o‘mizi
kengligi).
10. K2K4 = K2K3:2 = 11,5:2 = 5,7 sm (yon chiziq).
11. K4 nuqtadan pastga bo‘ksa chizig‘i bilan kesishguncha vertikal
chiziq o‘tkaziladi va kesishgan nuqta Bk2 bilan belgilanadi.
12. K2 va K3 nuqtalardan yuqoriga bo‘yin chizig‘i bilan kesishguncha
vertikal chiziqlar o‘tkaziladi va kesishgan nuqtalar mos
ravishda Bn2 va Bn3 bilan belgilanadi.
Orqa bo‘lak chizmasi (51-rasm)
13. BnBn4=BnYaA:3+1 (hamma razmer uchun) =18:3+1=7 sm
(bo‘yin o‘mizi kengligi).
14. BnBn5 = BnBn4:3 = 7:3 = 2,3 sm (bo‘yin o‘mizi chuqurligi).
15. Bn4, Bn5 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
16. Yelka nuqtasi ikkita radiusning kesishishidan aniqlanadi: R1 = BlYe = OrbU+1
= 40+1+1,5(yelka yostiqchasi uchun) = 42,5 sm (yelka nuqtasining holatini aniqlash)
R2 =Bn4Ye = YelK+vitochka kengligi = 13+(1,5-3) = 15 sm (yelka uzunligi).
17. Bn4v = Bn4Ye:3 = 15:3 = 5 sm (vitochkaning boshlanish nuqtasi).
18. v nuqtadan pastga bo‘ksa chizig‘i bilan kesishguncha vertikal chiziq o‘tkaziladi.
19. vv1 = 8—10 sm (vitochka uzunligi).
20. vv_ = 0,5 sm (yelka chizig‘ini to‘g‘riligini belgilash).
21. vv2 = 1,5—3 (vitochka kengligi).
22. v1v2 = v1v_ = 8,5—10,5 sm (vitochka tomonlari).
23. Bn4v1 va v2Ye nuqtalar birlashtiriladi.
24. K2b = K2Ye:3 (yordamchi nuqta).
25. K2O = 0 2xK2K3+0,5 = 0,2x11,5 = 2,3 sm (bissektrissa).
26. Ye, b, O, K4 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
29-rasm. Ayollar bluzkasining chizmasi.
3). Ayollar bluzkasini ko’krak vitochkasini joyini o’zgartirish.
Ko‘krak vitochkasini ko‘chirish qoidasi. Ko‘ylak fasoniga binoan ko‘krak
vitochkasi detalning istalgan qirqimida bo‘lishi mumkin. Bu vitochkani ko‘krak
chizig‘i bo‘ylab old bo‘lak o‘rtasi, yeng o‘mizi qirqimi, yoqa o‘mizi qirqimi, yon
qirqimi tomon va hokazo yo‘naltirish mumkin.
Vitochkani fasonga muvofiq, yangi holatga ko‘chirish uchun vitochkaning
ko‘chirilish chizig‘i o‘tkazilishi kerak. Bu chiziq doim ko‘krak vitochkaning
uchidan, ya’ni ko‘krak markazi bilan vitochka ko‘chiriladigan qirqimdagi nuqtadan
o‘tishi kerak. Old bo‘lak andazasining shabloni belgi chiziq buylab qirqiladida,
ko‘krak vitochkasi yopiladigan qilib suriladi. Vitochka tomonlarini bir-biriga
to‘g‘rilab to‘g‘nag‘ich bilan to‘g‘naladi. Qirqilgan chiziq bo‘ylab xuddi asosiy
vitochka kengligiga teng yangi vitochka hosil bo‘ladi.
Bu vitochka birmuncha kalta yoki uzun bo‘lishi mumkin, lekin bu vitochka xuddi
asosiy vitochka hosil qilganidek, hajm hosil qiladi. Ko‘krak vitochkasini yon
qirqim chizig‘iga ko‘chirish. Yon qirqim chizig‘ida nuqta belgalab olinadi.
Nuqtaning o‘rni yon chiziqning belgacha bo‘lgan uzunligining taxminan 1/3
qismida belgilanadi. Bu nuqtani ko‘krak vitochka uchi bilan birlashtirib,
yangi vitochka chizig‘i o‘tkaziladi (30-rasm, a). Shu belgilangan chiziq bo‘ylab
qirqma hosil qilinadi. Ko‘krak vitochkasini, uning tomonlarini bir-biriga to‘g‘ri
keltirib berkitiladi va yelim surtiladi
30-rasm. Vitochka chizig’ini o’tkazish.
30-rasm. Ko’krak vitochkasini yon qirqimga ko’chirish.
yoki to‘g‘nag‘ich bilan to‘g‘nab qo‘yiladi. Yangi vitochkaning uchi markazdan
3—5 sm yon tomon suriladi. Bu yangi vitochkaning uchi bo‘ladi. Bu uchini
vitochkaning qirqimlari bilan tekis qilib
tutashtiriladi. Shuningdek, vitachkani yon qirqimning istalgan eriga
ham ko‘chirish mumkin (52-rasm, b).
Ko‘krak vitochkasini bel chizig‘iga ko‘chirish. Asos chizmasidagi bel vitochkasi
qirqib olinadi. Bel vitochkaning uchi ko‘krak vitochkasining uchi bilan
tutashtiriladi. Shu tutashtirilgan chiziq bo‘ylab qirqma hosil qilinadi. Ko‘krak
vitochkasini, uning tomonlarini bir-biriga to‘g‘rilab berkitiladi. Model bo‘yicha bel
vitochkasi tikiladigan bo‘lsa, u holda, vitochkaning uchi 3—5 smga qisqartiriladi
(33-rasm).
32-rasm. Ko‘krak vitochkasini bel chizig‘iga ko‘chirish.
33-rasm.Ko’krak vitochkasini bo’yin o’mizi chizig’iga ko’chirish.
Ko‘krak vitochkasini old bo‘lak bo‘yin o‘mizi chizig‘iga ko‘chirish. Vitochka
bo‘yin o‘mizi chizig‘ining istalgan joyiga ko‘chirilishi mumkin. Buning uchun old
bo‘lak bo‘yin o‘mizi chizig‘ida nuqta belgilab olamiz. Shu nuqta bilan ko‘krak
vitochkasi uchi tutashtiriladi.
Shu chiziq bo‘ylab qirqma hosil qilinadi (34-rasm). Ko‘krak vitochkasi berkitiladi
va yangi vitochka holati ochiladi. Ko‘krak vitochkani old bo‘lak yoqa o‘miziga ikki
qismga bo‘lib ko‘chirsa ham bo‘ladi. Bunda vitochkani ko‘chirish uchun ikkita
chiziq o‘tkaziladi. Vitochkani uchigacha, old bo‘lak bo‘yin o‘mizi bo‘ylab ochiq
mayda taxlama hosil qilish ham mumkin. Ko‘krak vitochkasini yeng o‘mizi
chizig‘iga ko‘chirish. Vitochkani boshlanish nuqtasi topiladi. Yeng o‘mizi
chizig‘ida belgilangan nuqta ko‘krak vitochkasi uchi bilan birlashtiriladi. Shu chiziq
bo‘ylab qirqma hosil qilinadi. Ko‘krak vitochkasi berkitiladi va yangi vitochka
holati ochiladi.
34-rasm. Ko’krak vitochkasini old bo’lak o’rta chizig’iga ko’chirish.
Ko‘krak vitochkasini old bo‘lak o‘rta chizig‘iga ko‘chirish. Ko‘chiriladigan
vitochka chizig‘i belgilanadi (34-rasm). Birinchi chiziq ko‘krak vitochka uchidan,
ikkinchisi beldagi vitochka uchidan o‘tadi. Ikkala chiziq ham simmetriya chizig‘iga
perpendikulyar o‘tkaziladi. Belgilangan chiziqlar bo‘ylab qirqma hosil qilib,
ko‘krak va beldagi vitochkalar berkitiladi, yangi vitochka ochiladi. Hosil qilingan
vitochkalar odatda tikilmaydi. Yangi vitochkalarning kengligi o‘rta chiziq bo‘ylab
burma hosil qilishga yoki mayda taxlamalar hosil qilishga ketadi. Ko‘krak
vitochkasini istalgan chiziqlarga ko‘chirib modellar hosil qilinadi. (4-ilova).
4). Murakkab texnik modellashtirish.
Detallarni parallel va konussimon kengaytirish. Detallarn parallel kengaytirish
buyumning butun uzunasi bo‘ylab taxlamala bo‘lgan vaqtda amalga oshirish
mumkin. Buning uchun aso chizmasiga taxlama o‘tadigan chiziqlar belgilanadi. Bu
chiziqla qirqilib, taxlama sarfiga suriladi. Agar taxlama bir tomonlama bo‘lsa,
ikkita taxlama miqdoriga, ro‘para taxlama bo‘lsa, to‘rtta taxlam miqdoriga suriladi
(35-rasm, a).
Detallarni konussimon kengaytirish kiyim razmerlarini o‘zgartirishd ishlatilishi
mumkin. Yoki burmalar bo‘lsa, bunday kengaytirish usulidan foydalanish mumkin
35-rasm, b).
35-rasm. Detallarni parallel va konussimon kengaytirish.
36-rasm. Koketkalar hosil qilish.
Koketkalar hosil qilish. Ko‘krak vitachkasi o‘rnini turli shakldagi koketkalar bilan
ham almashtirish mumkin. Masalan, yelka chizig‘iga parallel bo‘lgan koketkani
hosil qilish uchun ko‘kra vitochkasini berkitib, yelka chizig‘iga parallel chiziq
o‘tkaziladi va qirqiladi. Koketka qismida burmalarning joylashish joyini kertimlar
bilan belgilab qo‘yish kerak (37-rasm, a). Ayrim hollarda murakkab
koketkalar, ya’ni old bo‘lak bilan yaxlit bo‘lgan qirqimlar ostida ham mayda
burmalar hosil qilish mumkin (37-rasm, b). Burmalar. Bluzkaning bo‘yin o‘yindisi
chuqurligini chizib olinadi. Uning uchini vitochka uchi bilan birlashtirilib, so‘ngra
qirqiladi. Vitochkaning yangi holati ochilib, yuqori qismida burma qilish uchun
bo‘yin o‘yindisi qirqimi tomonidan burma miqdorini modelga qarab belgilab
qo‘yiladi (38-rasm).
Тaxlama hosil qilish. Ko‘krak vitochkasi o‘rnida mayda taxlama hosil qilish uchun
yelka chizig‘ida vitochka tomonlaridan o‘ngga va chapga 2—3 sm masofada nuqta
belgilanadi. Bu nuqtadan ko‘krak uchi tomon vitochka tomonlariga parallel
ravishda model chiziqlari kiritiladi va uch qismi rasmdagidek holatda chiziladi (38rasm, a).
Chiziq bo‘ylab qirqiladi va qirqilgan vitochka tomonlari bir xil miqdorga suriladi.
Yelka qismidan old bo‘lak tomon 2 ta yoki 3 ta mayda taxlama hosil qilish
mumkin (38-rasm, b, d).
37-rasm. Burmalar hosil qilish.
Parallel vertikal taxlamalar ko‘pincha ko‘krak nuqtalari ustida joylashtiriladi. Ular
old bo‘lakni bezab turadi. Bunday taxlamalarning har birini asosi bo‘yicha butun
bo‘yi bo‘ylab bezak baxyaqator berib mahkamlanadi. Ko‘krak vitochkasi oxirigi
taxlama bilan birgalikda tikiladi. So‘ngra bu taxlamalarni yeng o‘mizi tomonga
qaratib dazmollanadi va old bo‘lakni andoza bo‘yicha yana bir karra tekshirib
chiqiladi.
38-rasm. Mayda taxlama hosil qilish.
39-rasm. Bezak taxlama hosil qilish.
Mazkur modeldagi buyum andozasini hosil qilish uchun 39-rasmda
ko‘rsatilgandek model chiziqlarini asos chizmasiga kiritiladi. Yelka chizig‘ida
bo‘yin o‘mizidan 1 sm masofa tashlab vertikal chiziq o‘tkaziladi. Keyingi model
chiziqlari bu nuqtadan taxlama kengligiga qarab belgilanadi. Hozirgi holatimizda u
2 sm ga teng. Ko‘krak vitochkasi uchini oxirgi taxlama chizig‘iga birlashtirib
qo‘yiladi. Andaza detallarini nomerlab chiqishni unutmaslik kerak. Chizilgan
model chiziqlari bo‘ylab qirqiladi va har bir detal taxlama chuqurligi qiymatiga
mos ravishda suriladi (bunda taxlama chuqurligi qiymati taxlama kengligidan ikki
baravar katta bo‘ladi). Andazaning o‘rta markaziy chizig‘iga taqilma qiymati
qo‘shiladi (39-rasm).
Mavzu bo’yicha nazorat savollari:
1). Ayollar kiyimlarining assortimentini ayting.
2). Ayollar bluzkasini loyihalashni tushuntirib bering.
3). Bluzka asosining to’r qismi uchun asosiy o’lchamalarni ayting.
4). Orqa bo’lak chizmasini tushuntiring.
5). Ko’krak vitochkasini ko’chirish qoidasini ayting.
6). Murakkab texnik modellashtirish to’g’risida nima bilasiz.
7-amaliy mashg’ulot. O’g’il bolalar kiyimlarini loyihalash va modellashtirish.
Reja:
1). O’g’il bolalar ko’ylagini loyihalash va o’g’il bolalar ko’ylagining to’r qismi.
2). O’g’il bolalar ko’ylagining loyihalashning ort, old va o’tkazma yeng chizmasi.
3). Bolalar ko’ylagida uchraydigan yoqalar.
1). O’g’il bolalar ko’ylagini loyihalash va o’g’il bolalar ko’ylagining to’r
qismi. O‘g‘il bolalar ko‘ylagini loyihalash uchun quyidagi asosiy o‘lchovlar va
qo‘shimchalar kerak bo‘ladi.
BnYaA=14,5 sm Yeo‘Ch=15,3 sm
KYaA = 32 sm YeK = 10 sm
OrbU = 31 sm OlbU = 29 sm
YelA = 19 sm KU = 45 sm
OrK = 13,5 sm YeU = 39 sm
OlK = 11,7 sm ТU = 22 sm
Qo‘shimchalar:
QK = 6—8 sm bundan: QorK = 1,5 sm
QolK=1 sm, Qyeo‘=3,5 sm, QyelA = 6—8 sm, Qeo‘Ch=1,5—2 sm.
O‘g‘il bolalar ko‘ylagining to‘r qismi.
1. Тo‘g‘ri burchak chizilib burchakka Bn nuqta qo‘yiladi.
2. BnBl = OrbU = 31 sm (ort bo‘lakdagi bel chizig‘i).
3. BnK = Yeo‘Ch+Qyeo‘Ch = 15,3+(1,5—2) = 17,3 sm.
4. BnE = KU = 45 sm (ko‘ylak uzunligi).
5. Bn, K, Bl, E nuqtalardan gorizontal chiziqlar o‘tkaziladi.
6. KK1 = KYaA + QK = 32 + (5—6) = 38 sm.
7. K1 nuqtadan pastga etak qismi bilan kesishguncha vertikal chiziq o‘tkaziladi va
mos ravishda Bll, E1 nuqtalar bilan belgilanadi.
8. Bl1Bn1 = OlbU = 29 sm (old bo‘lakdagi bel chizig‘i).
9. Bn1 nuqtadan chap tomonga gorizontal chiziq o‘tkaziladi.
10. KK2 = OrK + QorK = 13,5 + 1,5 = 15 sm (orqa kenglikni aniqlovchi chiziq
holati).
11. K2 nuqtadan bo‘yin chizig‘i bilan kesishguncha vertikal chiziq o‘tkaziladi va
kesishish nuqtasi a bilan belgilanadi.
12. K2K3= Ye1A:3 + QyelA = 19:3+3,5 = 9,8 sm (yeng o‘mizi kengligi).
13. K1K3 = OlK + QolK = 11,7+1 = 12,7 sm (old bo‘lak kengligini
aniqlovchi chiziq).
14. K3 nuqtadan bo‘yin chizig‘i bilan kesishguncha vertikal chiziq o‘tkaziladi va
kesishish nuqtasi a1 bilan belgilanadi.
15. K2K4 = K2K3:2 = 9,8:2 = 4,9 sm (yon chiziq).
16. K4 nuqtadan pastga etak bilan kesishguncha vertikal chiziq o‘tkaziladi va Bl2,
E2 nuqta bilan belgilanadi.
2). O’g’il bolalar ko’ylagining loyihalashning ort, old va o’tkazma yeng
chizmasi. Ort bo‘lak chizmasi.
17. BnBn2 = BnYaA:3+1 = 14,5:3+1 = 5,8 sm (bo‘yin o‘mizi kengligi).
18. BnBn3 = BnBn2:3 = 5,8:3 = 1,9 sm (bo‘yin o‘mizi chuqurligi).
19. Bn3, Bn2 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
20. BlYe = OrbU = 31 sm (yelka chizig‘ini aniqlovchi nuqta).
21. Bn2 va E nuqtalar tutashtirilib o‘ng tomonga davom ettiriladi.
22. Bn2Ye1 = YelK+1,5 = 10 + 1,5 = 11,5 sm (yelka uzunligi).
23. Bn2v = 3 sm (vitochkagacha bo‘lgan oraliq).
24. v nuqtadan pastga o‘rta chiziqqa parallel qilib vertikal chiziq o‘tkaziladi.
25. vv1 = 6 sm (vitochka uzunligi).
O‘g‘il bolalar ko‘ylagining chizmasi.
26. vv2 = 1,5 sm (vitochka kengligi).
27. v1v2 = 6 sm (vitochka ikkinchi tomon uzunligi).
28. v2 nuqtani Ye1 nuqta bilan tutashtiriladi.
29. K2b = K2Ye:2 (chizmadan olinadigan yordamchi nuqta).
30. K2O = 2 sm (bK2K4 burchak bissektrissasi).
31. Ye1, b, O, K4 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
32. E2E3 = 1 sm (etak qismining kengayishi).
33. K4 E3 nuqtalar chizg‘ich yordamida tutashtiriladi.
Old bo‘lak chizmasi.
34. Bn1Bn4 = 0,3-0,5 sm (yordamchi nuqta o‘rta chiziq holatini o‘zgartirish).
35. Bn4 va K1 nuqtalar tutashtirilib etak qismi bilan kesishguncha davom ettiriladi.
36. Bn4Bn5 = BnBn2 = 5,8 sm (bo‘yin o‘mizi kengligi).
37. Bn4Bn6 = BnBn2 = 5,8 sm (bo‘yin o‘mizi chuqurligi).
38. Bn5, Bn6 nuqtalar tutashtirilib o‘rtasidan pastga o‘tkazilgan perpendikulyarda
1,5 sm qo‘yiladi.
39. Bn5, 1,5 sm, Bn6 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
40. a1Ye2 = 1,5—2 sm (yelka chizig‘i o‘tadigan nuqta).
41. Ye2 nuqta bilan Bn5 nuqta tutashtiriladi va chap tomonga davom ettiriladi.
42. Bn5Ye3 = YelK = 10 sm (yelka kengligi).
43. K3b1 = K3a1:4 (yordamchi nuqta).
44. K3O1 = 1,5 sm (b1K3K4 burchak bissektrissasi).
45. Ye3, b1, O1, K4 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi).
46. E2E4 = 1 sm (etak qismining kengayishi).
47. K4, E4 nuqtalar chizg‘ich yordamida tutashtiriladi.
O‘tkazma eng chizmasi
1. Тo‘g‘ri burchak chizib burchagiga A nuqta qo‘yiladi.
2. AE = YeU = 39 sm (yeng uzunligi).
3. Asos chizmasidagi Ye1 Ye3 nuqtalar tutashtiriladi o‘rtasini topib X bilan
belgilanadi va K4 nuqta bilan birlashtiriladi.
O‘tkazma yeng va yoqalar chizmasi.
4. AO = K4X-3,5 = 12,5—3,5 = 9 sm (yeng boshi balandligi, 3,5 sm — hamma
razmerlar uchun).
5. A, O, E nuqtalardan gorizontal chiziqlar o‘tkaziladi.
6. AA1 = YelA+QYelA = 19+(6-8) = 26 sm (yeng kengligi).
7. A1 nuqtadan pastga vertikal chiziq o‘tkazilib yeng boshi balandligi chizig‘i va
etak chizig‘i bilan kesishgan nuqtalar O1, E1 bilan belgilanadi.
8. Aa = AA1:2 = 26:2 = 13 sm (yeng o‘rtasi).
9. a nuqtadan pastga vertikal chiziq o‘tkaziladi va E2 nuqta aniqlanadi.
10. O1 va O nuqtalar a nuqta bilan birlashtiriladi.
11. aO1 chiziq o‘rtasini O2 nuqta bilan belgilanadi.
12. O1O2 chiziq o‘rtasidan pastga perpendikulyar o‘tkazilib unda 1 sm qo‘yiladi.
13. O2a chiziq o‘rtasidan yuqoriga perpendikulyar o‘tkazilib unda 1 sm qo‘yiladi.
14. Oa chiziq o‘rtasidan yuqoriga perpendikulyar o‘tkazilib unda 1,5 sm qo‘yiladi.
15. O, 1,5 sm, a, 1 sm, O2, 1 sm, O1 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
16. EE2 chiziq o‘rtasidan perpendikulyarda pastga, E2E1 chiziq o‘rtasidan
perpendikulyarda yuqoriga 1 smdan qo‘yiladi.
17. E, 1 sm, E2, 1 sm, E1 nuqtalar ravon egri chiziq bilan birlashtiriladi.
18. EE3 = EE2:2 (taqilma o‘rni).
19. E3E4 = 6—8 sm (taqilma uzunligi).
3). Bolalar ko’ylagida uchraydigan yoqalar. Yaxlit qaytarmali tik yoqa.
1. Тo‘g‘ri burchak chizilib burchakka A nuqta qo‘yiladi.
2. AA1 = BnYaA+(0,5-1)=14,5+(0,5-1)=15 sm (yoqa uzunligi).
3. Aa = 1—2 sm (yordamchi nuqta).
4. a nuqta A1 nuqta bilan birlashtiriladi va 3 bo‘lakka bo‘linadi hamda I, II nuqtalar
bilan belgilanadi.
5. I nuqtadan yuqoriga 0,3 sm qo‘yiladi.
6. A1 va II nuqtalar orasiga 2 ga bo‘linib pastga 0,2 sm qo‘yiladi.
7. a, 0,3 sm, II, 0,2 sm, A1 nuqtalar ravon egri chiziq bilan birlashtiriladi (o‘tkazma
chizig‘i).
8. A1 nuqtadan yuqoriga vertikal chiziq o‘tkaziladi.
9. aa1 = 7-8 sm (yoqa kengligi).
10. a1 nuqtadan gorizontal chiziq o‘tkazilib A1 nuqtadan o‘tkazilgan vertikal bilan
kesishgan nuqta V bilan belgilanadi.
11. VV1 = 3—5 sm (yoqaning uchi).
12. A1A2 = 2—2,5 sm (o‘tim haqi).
13. A2A3 = 0,5-1 sm (yordamchi nuqta).
14. A1A4 = 2-2,5 sm (yoqaning tik qismi).
15. a2A4 chiziq o‘tkaziladi, ya’ni aA1 chizig‘iga parallel qilib o‘tkaziladi.
16. A4 nuqta V1 nuqta chizg‘ich bilan birlashtiriladi.
17. A4 nuqta A3 nuqta bilan ravon egri chiziq bilan birlashtiriladi.
Ochiq bortli qaytarma yoqa.
1. Тo‘g‘ri burchak chizilib burchakka A nuqta qo‘yiladi.
2. AA1 = BnYaA+1 = 14,5+1 = 15,5 sm (yoqa uzunligi).
3. A1 nuqtadan yuqoriga vertikal chiziq o‘tkaziladi.
4. A1A2 = 1 sm (yordamchi nuqta).
5. AA3 = AA1:2 (yoqaning o‘rtasi).
6. A, A3, A2 nuqtalar ravon egri chiziq yordamida tutashtiriladi.
7. AV = A1V1 = 7-8 sm (yoqa kengligi).
8. V1V2 = 3-5 sm (yoqa uchi).
9. V2 nuqta A2 nuqta bilan birlashtiriladi.
10. VV3 = 1 sm (yoqa kengligini to‘g‘rilash).
11. V3 nuqta V1 nuqta bilan birlashtiriladi.
Mashg’ulot bo’yicha nazorat savollari:
1). O’g’il bolalar ko’ylagini loyihalash uchun qanday o’lchovlar olinadi?
2). O’g’il bolalar ko’ylagini loyihalash uchun qanday bosqichlar mavjud?
3). O’g’il bolalar ko’ylagini loyihalashdagi ort bo’lak chizmasini tushuntiring.
4). O’g’il bolalar ko’ylagini loyihalashdagi old bo’lak chizmasini tushuntiring.
5). Bolalar ko’ylagida uchraydigan yoqa turlarini ayting?
Nazorat uchun test savollari:
1). Ayollar kiyimlarining assortimentini ko’rsating?
a). ko’ylaklar, ko’ylak-xalat, ko’ylak-palto, ko’ylak-kastyum, sarafan va boshqalar;
b). ko’ylaklar, ko’ylak-xalat, ko’ylak-palto, ko’ylak-kastyum, yubka va boshqalar;
c). ko’ylaklar, ko’ylak-xalat, ko’ylak-palto, ko’ylak-kastyum, shim va boshqalar;
d). ko’ylaklar, ko’ylak-xalat, ko’ylak-palto, ko’ylak-kastyum, ro’mol va boshqalar.
2). Ko’ylaklar bezatiladigan narsalarni ko’rsating?
a). kashtalar, burmalar, to’rlar, tugmalar, tasmalar, taxlamalar;
b). kashtalar, burmalar, to’rlar, tugmalar, tasmalar, junlar;
c). kashtalar, burmalar, to’rlar, tugmalar, tasmalar, sun’iy tolali taxlamalar;
d). kashtalar, burmalar, to’rlar, tugmalar, tasmalar, ip tolali taxlamalar.
3). Bluska asosining to’r qismi chizmasida bel uzunligi necha sm bo’lishi kerak?
a). 41 sm;
b). 40 sm;
c). 35-38 sm;
d). 41-43 sm.
4). Ayollar kiyimini loyihalashda orqa bo’lak chizmasida vitochka uzunligi necha sm
bo’ladi?
a). 8-10 sm;
b). 5-7 sm;
c). 10-12 sm;
d). 12-14 sm.
5). Ayollar kiyimini loyihalashda old bo’lak chizmasida vitochka tomonlari necha sm
bo’lishi kerak?
a). 25 sm;
b). 22-23 sm;
c). 26 sm;
d). 26-27 sm.
6). Ayollar bluzkasini ko’krak vitochkasini joyini o’zgartirish yo’nalishini
ko’rsating?
a). vitochkani ko’krak chizig’i bo’ylab old bo’lak o’rtasi, yoqa o’mizi, yon qirqimi
tomon yo’naltirish mumkin;
b). vitochkani ko’krak chizig’i bo’ylab old bo’lak o’rtasi, yoqa o’mizi, umurtqa
pog’onasi tomon yo’naltirish mumkin;
c). vitochkani ko’krak chizig’i bo’ylab old bo’lak o’rtasi, yoqa o’mizi, butun gavda
tomon yo’naltirish mumkin;
d). vitochkani ko’krak chizig’i bo’ylab old bo’lak o’rtasi, yoqa o’mizi, gavdaning bel
tomon yo’naltirish mumkin.
7). Model bo’yicha bel vitochkasi tikiladigan bo’lsa, u holda, vitochkaning uzi nechi
smga qisqartiriladi?
a). 3-5 sm;
b). 5-6 sm;
c). 2-3 sm;
d). 5 sm.
8). Ayollar kiyimlarini murakkab texnik modellashtirishda detallarni kengaytirish
usullarini ko’rsating?
a). parallel va konussimon;
b). vertical va gorizontal;
c). parallel va aylanasimon;
d). konussimon va uchburchak kengaytirish.
Topshiriqlar va mustaqil ish:
Quyidagi “Ayollar bluzkasini loyihalash va modellashtirish.” mavzularini konspekt
yozib o’qib o’rganish.
Qo’shimcha adabiyotlar va boshqa manbalar:
1. Abdullayeva Q.M., Majidova D. Liboslar davr ruhini ifodalaydi //J. Pedagogik
mahorat. — Т.: 2003. — №1. 92—93 b.
2. Abdullayeva Q.M., Nigmatova F.U., Gaiрova N.S. Тikuvchilik buyumlarini
loyihalash va texnologiya asoslari. Oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma.
Тoshkent, ТDPU. 2007-yil, 240 b.
3. G.K.Hasanbayeva. „Kiyim modelini ishlash va loyihalashsini tayyorlash“.
Тoshkent. O‘qituvchi. 1990-yil.
4. A.P.Rogova. „Erkaklar va bolalar ustki kiyimini loyihalash asoslari“. Тoshkent.
O'qituvchi. 1988 yil.
5. А.П.Шершнева. „Основы конструирования женской и детской одежды“.
Москва. Легпромбытиздат. 1982 г.
ELEKTRON TA’LIM RESURSLARI
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. Uz
4. www. Kitob.uz
5. www.yandex.uz
6. www. edu. uz
7. tdpu-INTRANET. Ped
8. www.legprominfo.ru
8-modul.
8.Mavzu: O’zbek milliy kiyimlari tavsifi. Milliy ko’ylakni texnik modellash.
Reja:
1). Milliy kiyimlar tarixidan ma’lumot.
2). Zamonaviy milliy liboslar.
3). Ayollar o’zbekcha ko’ylagining texnik modellash.
4). O’zbekcha milliy lozimni loyihalash.
1). Milliy kiyimlar tarixidan ma’lumot.
Kiyim-kechaklar o‘zbek xalqi tarixi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, moddiy-madaniy
yodgorliklar ichida xalqlarning milliy o‘ziga xosligini aks ettirib, etnik belgilari
bilan ajralib turadi. Kiyimlarda el-elat tarixiga borib taqaladigan an’analar, ijtimoiy
munosabatlar, ma’rifiy, din va estetik shakllarning ayrim unsurlari ifodalanadi.
Jamiyat turmushi, iqtisodiyoti va siyosatida bo‘layotgan o‘zgarishlar bilan baravar
kiyim shakllari ham o‘zgarib boradi, unda xalqning moddiy ahvoli, kishilarning
didi, go‘zallik to‘g‘risidagi ideallari, xo‘jalik yuritishning o‘ziga xos jihatlari
hamda oilaviy turmushning ba’zi tomonlari ham ko‘zga yaqqol tashlanadi.
Xalqimizning xilma-xil, rang-barang va jozibali liboslari tarixini o‘rganishdan
maqsad — yoshlarga milliy o‘zligini anglatish, o‘zbek xalqining qadimdan to
hozirgi davrgacha bo‘lgan an’anaviy, betakror kiyimlarini ko‘rsatish, xalqimiz
orasida saqlanib kelayotgan madaniy merosimizni aks ettirish va davomiyligini
anglatishdan iboratdir.
Markaziy Osiyo Uyg‘onish davrida (IX-XIV asrlar) ayollar ikkita ko‘ylak
kiyishardi: ich ko‘ylak gavdaga juda yopishib turadigan tunukasimon bichimli,
uzun, tor yengli, ko‘krak qismida vertikal kesimi bor bo‘lsa, ust ko‘ylak ham
gavdaga juda yopishib turadigan, beldan past qismi tugmasiz ochiq, yenglari kaltakalta bo‘lardi.
Ko‘ylaklar iр gazlamadan va shoyi gazlamadan sernaqsh qilib tikilardi. U davr
kiyimi haqidagi ma’lumotni odam rasmini chizish man etilmagan vaqtlarda tuzilib,
bizgacha etib kelgan ajoyib kitob miniatyurasidan olishimiz mumkin. U vaqtlarda
ayollar yuzlarini bekitmay yoki yuzlarining pastki qisminigina doka ro‘mol bilan
bekitib yurardilar. Paranji yopinish XVIII asrda odat bo‘ldi. Bu turmushni
biqiqlikka olib kelgan, sosial o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan. Paranji arabcha
„faroji“, erkaklar ust kiyimi — to‘n so‘zidan kelib chiqqan. Тo‘n asta-sekin boshga
yopilib, gavdani ham yashirib turishga xizmat qiladigan, orqa tomonidan pastki
qismi bir-biriga chatilgan ikkita uzun soxta yengi (bandak) bor ayollar kiyimi
bo‘lib qolgan. Betga esa paranji ostidan chachvon — otning dum qilidan to‘qilgan
to‘r parda tutilgan.
Ayollar kiyimi XIX asr oxirlariga kelib u ko‘ylak, lozim, nimcha va ro‘moldan
iborat bo‘lgan. Ko‘ylak qizil rangli guldor shoyi matodan tikilgan, to‘g‘ri bichimli,
keng va uzun, etagi biroz kengaygan, yenglari to‘g‘ri va uzun. Ko‘ylakning oldi
qirqimli, tik yoqali (bu yoqa „no‘g‘ay yoqa“ yoki „it yoqa“ deb ham atalgan), old
qirqimining yuqorisida bog‘ich bilan bog‘lanadi. Ustidan nimcha (peshmat)
kiyilgan. Nimchaning uzunligi tizzadan pastroqqacha tushib turadi, astarli, avrasi
kimxob yoki parcha matodan, astari iр gazlamadan tikilgan. Ro‘mol iрak tolali,
to‘rtburchak shaklida, chetlari popukli — „farang ro‘mol“, dioganaliga buklab
o‘ralgan va ustidan „tillaqosh“ taqilgan. Тillaqosh — peshona bezagi bo‘lib, yupqa
tilla hal yuritilgan kumush plastinkadan yasalib, pastki ziylari
qosh shaklida bo‘lgan, pastida xuddi bargakniki singari osilchoqlari bo‘lgan,
tillaqosh chiroyli naqshlar hamda feruza va boshqa ko‘plab rang-barang
qimmatbaho toshlar („ko‘zlar“) bilan bezatilgan.
Erkaklar kiyimi. Erkaklar milliy kiyimi tarkibiga ko‘ra ichki va ustki kiyimlarga
bo‘linadi. Ichki kiyimlar ko‘ylak va ishtondan iborat edi. Erkaklar ko‘ylagi asosan
bir tusdagi oq matodan tikilgan, to‘g‘ri bichimli, etagiga qarab biroz kengaygan,
uzunligi tizzagacha bo‘lgan. Yoqasi ikki turda bichilgan: oldi yopiq, kesimsiz,
yelkadan yelkagacha ko‘ndalang o‘mizli — „mullacha ko‘ylak“, ba’zan
ularning yoqa o‘miziga jiyak ham tikilgan. Ikkinchi tur ko‘ylaklar tik yoqali, oldi
qirqimli ko‘ylaklar bo‘lib, qirqimiga ikki buklangan planka tikilgan. Erkaklarning
ustki kiyimlari bir necha xil bo‘lgan: paxtali qavima to‘n yoki chopon, qaviqsiz
yaxtak yoki avra to‘n, movutdan to‘qilgan chakmon, avrasiz po‘stin, pocha po‘stin
va h.k.z. Odatda ko‘ylak ustidan oldi ochiq chopon kiyib yurilgan. Choponlar
sidirg‘a gazlamadan, yo‘l-yo‘l beqasamdan, guldor nimshoyi gazlamadan va
adrasdan tikilgan. Erkaklar kiyim-kechaklari tarkibida belbog‘ alohida ahamiyatga
ega bo‘lgan. Mahalliy gazlamalardan tikilgan belbog‘, kashtalar bilan bezatilgan
chorsilar juda rasm bo‘lgan. Bosh kiyimlari — do‘ppilar kishilarning yoshiga va
mavqeiga qarab turlicha bo‘lgan: cho‘qqi, yarim qubba va to‘rtburchak shakldagi
do‘ppilar alohida yoki salla bilan birga kiyilgan. Sallalar iр gazlama, iр aralash jun
matolar, doka, ba’zan qimmatbaho matolardan tayyorlangan. Aholining har bir
ijtimoiy tabaqasi sallani o‘ziga xos o‘rashi bilan ajralib turgan. Keksa yoshdagi
kishilar odatda oppoq, o‘rta yoshdagilar — kulrang, yoshlar esa rangdor salla
o‘raganlar. Erkaklar poyafzali maxsi-kavush, „amirkon“ etiklardan iborat bo‘lgan.
2). Zamonaviy milliy liboslar.
XX asrning ikkinchi yarmiga kelib o‘zbek ayollari kostyumi zamonga, yangicha
turmush tarziga, zamonaviy modaga muvofiq rivojlanishda davom etdi. Uzun
yaxlit, koketkali ko‘ylak milliy mansublik simvoli bo‘lgani uchungina emas, balki,
asosan xalq kostyumida iqlim xususiyatlariga, tevarak-atrofdagi tabiatga va
turmush tarziga to‘g‘ri keladigan rasional shakllar, bichimlar bir necha asrlardan
beri saralanib kelgani uchun saqlanib qoldi. Ayollar ko‘ylagidagi yorqin ranglar
mutanosibligi o‘lkamiz tabiatiga monand tushgan bo‘lib, shaklning bemalol tushib
turishi jazirama quruq iqlim sharoitiga mos keladi (bunda kiyim tagi qatlamidagi
tabiiy ventilyasiyasi yaxshi bo‘ladi). Moda „shabadasi“ ayollarning an’anaviy
ko‘ylagiga hech ayamay zamona o‘zgarishlarini kiritib boradi.
Koketkalarning uzunligi va shakli (oval, to‘g‘ri to‘rtburchak, burchak),
ko‘ylakdagi uzunlik va shakl (to‘g‘ri to‘rtburchak, trapesiyasimon) va shakl hosil
qilish prinsiрlari (burmalar, taxlamalar, plisse, gofre, qiya bichiq, klyosh, qiyiq
bo‘laklar), yeng uzunligi, shakli va bichimi (o‘tqazma, reglan, yaxlit bichilgan)
o‘zgarib bormoqda; yoqa turlarining (inglizcha klassik, sholsimon, tik, qaytarma,
yaxlit bichilgan va hokazo) va yoqa o‘mizining („u“- simon, oval, kare, „qayiqcha“
va boshqalar nihoyatda ko‘p xilmaxilligi ko‘zga tashlanadi. Ishlatiladigan
dekorativ bezak turlari ham turli-tuman: kashta, qo‘yma burma, kant va boshqalar.
Qiziqarli yangiliklardan biri — taxlama burma sifatida ko‘ylak pastki
tomonining yuqori qirqimini ozroq-ozroq terib qo‘yilishi (40-rasm).
40-rasm. O’zbekcha ko’ylak modellari.
Ishlatiladigan materiallar turi, ulardagi rang boyligi va naqshlar yechimi butunlay
moda yo‘nalishiga qarab hal qilinadi. Lekin an’anaviy xonatlas hamisha bir xilda
mashhur bo‘lib keladi. Uning naqsh motivi ham zamon, voqelik, davr ta’sirida
o‘zgarib turadi. Xonatlasdan tikilgan liboslarning ustida o‘tkazilgan
tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, undagi rapportning kattaligi, rasmlarning
aniq-ravshanligi va qat'iyligi bu kiyimni ko‘p bo‘laklardan tikishga imkon
bermaydi, uning shakli aniq, to‘g‘ri to‘rtburchakka yaqin bo‘lishi kerak.
Rang tuslarining turlari va naqsh-gul echimlari boy bo‘lgani sababli ko‘ylak
kompozisiyasiga bezak tariqasida boshqa materiallar, kashta gullar, hatto lyureks
(yaltiroq qoplamali ingichka iрlar) aralashtirish tavsiya etilmaydi. Xonatlas
ko‘ylaklarni modellashga material rasmidan qiziqarli qilib foydalanish,
detallarning shakli aniqligi, mutanosibligi va yoqalarning xilma-xilligi hisobiga
erishiladi.
3). Ayollar o‘zbekcha ko‘ylagini texnik modellash.
An’anaviy milliy ko‘ylak gavda qismi to‘g‘ri bichimli, koketka chizig‘i bo‘ylab
burmali bo‘ladi. Koketka asosan ko‘ylakning gavda qismiga ulanadigan chizig‘i
bo‘ylab dumaloq bo‘ladi. Old tomonda koketka bo‘laklari bir-birining ustiga o‘tib
turadi. Yoqasi qirqma, yoqa o‘mizi bo‘ylab o‘tqazma, qaytarma qismining shakli
har xil bo‘ladi. Bunday ko‘ylakning loyihasini tuzish metodlarining boy tarixi
bo‘lib, unda xalq an’analari hisobga olinadi. Mazkur qo‘llanmada milliy ko‘ylak
loyihasini beli qirqma bo‘lmagan ovropacha ko‘ylak loyihasi asosining chizmasida
tuzish varianti (41-rasm) taklif etilgan.
Old va orqa bo‘laklar chizmasida oldin vitochkani bekitib, tiрik koketka chizig‘i
o‘tkaziladi. Koketka chizig‘i orqa bo‘lakda L nuqtasidan, old bulakda esa L1
nuqtasida o‘tkazilgani ma’qul. Old bo‘lakda koketka chizig‘i ko‘krakning yuqori
nuqtasidan 2,5—3 sm yuqoriroqdan o‘tishi kerak, bu chiziq asta-sekin simmetriya
chizig‘iga tushib, undan 2,5—3 sm ga o‘tadi (koketkaning bir-biri ustiga o‘tish
kengligi). Тiрik vitochkani to‘g‘nag‘ich bilan to‘g‘nab, belgilangan chiziqlar
bo‘ylab qirqiladi. L1 nuqta surilib yangi holat L_1 ga o‘tadi. Shunday qilib,
ko‘krak vitochkasi koketka chizig‘iga ko‘chiriladi. Orqa bo‘lak yelka vitochkasini
o‘z o‘rnida qoldirish mumkin. Lekin, ba’zan gazlama guli buzilmasligi uchun orqa
bo‘lak koketka detalining yelka vitochkasini ham koketka chizig‘iga ko‘chirish
mumkin. Buning uchun yelka vitochka uchidan koketka chizig‘igacha vertikal
chiziq o‘tkaziladi. Shu belgi chiziq bo‘ylab koketka qirqiladi. Yelkadagi vitochka
to‘g‘nag‘ich bilan to‘g‘naladi-da, bu vitochka koketka chizig‘iga va vertikal
qirqilgan joyga ko‘chiriladi. Hosil qilgan andaza konturlari bo‘ylab, orqa bo‘lak
koketkasining shakli olinadi. Shunday qilib, old bo‘lakdagi koketka chizig‘i —
L_1 1, old bo‘lakning gavda qismini koketkaga ulash chizig‘i — L1 1; orqa
bo‘lakning koketka chizig‘i — L_2, orqa bo‘lakning gavda qismini koketkaga
ulash qismi L2 bo‘ladi. Koketkaga ulash chizig‘i bo‘ylab gazlamadan burma hosil
qilishga mo‘ljallab, ko‘ylakning ham old, ham orqa bo‘lak gavda qismi
kengaytirish qo‘yimi istalgancha, ixtiyoriy olinadi. Buning uchun old va orqa
bo‘laklar simmetriya chiziqlarini gavda qismini kengaytirmoqchi bo‘lgan
miqdorga suriladi: 22_ = KK_ = BlBl_ = EE_ = Bl1B_ll = Bk1B_k1 = E1E_1 = 10
sm Ko‘ylak gavda qismining minimal kengaytirilishi 10 sm ga teng
bo‘ladi.
41-rasm. O’zbekcha ko’ylakning loyihasi.
Agar bu kengaytirish yetarli bo‘lmasa, old va orqa bo‘laklar qo‘shimcha suriladi.
Buning uchun surish chizig‘i belgilab olinadi. Bu chiziqlar orqa bo‘lakda beldagi
vitochka markazidan, old bo‘lakda esa beldagi ikkala vitochka markazidan vertikal
o‘tkaziladi. Old va orqa bo‘laklari belgi chiziqlar bo‘ylab qirqib, hamma
bo‘laklarni gorizontal bo‘ylab orqa bo‘lakni o‘ng tomonga, old bo‘lakni chap
tomonga suriladi. Yon qirqimlar — K4E2 vertikal yo‘nalishda belgilanadi.
Old va orqa bo‘laklarning qo‘shimcha surilish kengligi ixtiyoriy bo‘ladi. Old va
orqa bo‘laklar uzil-kesil surilib bo‘lgandan keyin ularning yuqori qirqimlari shakli
chiziladi. Ayollarning an’anaviy o‘zbekcha ko‘ylagida, hozirgi paytda ma’lum
o‘zgarishlar bo‘lmoqda, ya’ni ko‘ylak gavda qismining bichimi, hajmi va uzunligi
qisqarmoqda. Koketka, yoqa, yenglarning katta-kichikligiga va shakliga ko‘pgina
omillar, shu jumladan moda ham ta’sir etmoqda. Hozirgi o‘zbekcha ko‘ylakda turli
bezaklar, qo‘yma burmalar, aylana burmalar, plisse va hokazolar ishlatiladi. Bu esa
ko‘ylaklarning gavda qismi bilan koketkaning loyihasi bir xil bo‘lsa ham ularning
tashqi ko‘rinishini o‘zgartiradi.
4). O‘zbekcha milliy lozimni loyihalash
Lozim ayollar kiyimining ajralmas qismi bo‘lib kelgan. Ayollar kiyimining bu
turi milod boshlaridagi xotin-qizlar tasvirida uchraydi. Lozimni ham o‘z tarixi bor.
U shakl, ishlatiladigan materiali, dekori jihatidan o‘zgarib turgan bo‘lsa ham, asl
xalq bichimini saqlab qolgan. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, kengligini
kamaytirish maqsadida lozim bichimini ayollar shimi loyihasiga yaqinlashtirish
boshlangan. Lozimni ko‘ylak bilan bir xilda modellash kerak, chunki ular
gavdaning idrok etilishida bir butunni tashkil etadi. Bunda shakl jihatidan ham,
rang, ishlatiladigan gazlamalar va bezagi jihatidan ham xillilik bo‘lishi kerak.
Shuning bilan birga gazlama tanlashda gigiyenik talablarni ham hisobga olish
muhim hisoblanadi. Lozim chizmasini tayyorlash uchun quyidagi o‘lchovlar kerak
bo‘ladi.
BlYaA = 38 sm
BkYaA = 52 sm
LU = 90 sm
PK = 20 sm.
QBk = 4—6 sm.
1. Тo‘g‘ri burchak chizilib, burchakka Bl nuqta qo‘yiladi. (42-rasm).
2. BlP = LU = 90 sm (lozim uzunligi).
3. BlQ = BkYaA:2+(10-11) = 52:2+(10-11) = 36 sm (qadam chizig‘i oralig‘i).
4. Bl, Q, P nuqtalardan o‘ng va chap tomonga gorizontal chiziqlar o‘tkaziladi.
5. BlBl1 = BkYaA+QBk = 52+(4-6) = 56 sm (lozim kengligi).
6. QQ1 = BBl1 = 56 sm (qadam chizig‘idagi kenglik).
7. Q1Q2 = Q1 1Q2 1 = BkYaA:4-2 = 52:4-2 = 11 sm (og‘ qismi kengligi).
8. Q1Q3 = Q1 1Q3 1 = Q1Q2 = 11 sm (yordamchi nuqta).
9. Q1Q4 = Q1 1Q1 41 = 4-8 sm (Q3Q1Q2 va Q3 1Q1 1Q2 1 burchak
bissektrissalari).
10. Q3, Q4, Q2 va Q3 1, Q4 1, Q2 1 nuqtalar ravon egri chiziq bilan hamda Bl1,
Q3 va Bl1 1, Q3 1 nuqtalar to‘g‘ri chiziq bilan tutashtiriladi va yuqoriga davom
ettiriladi.
11. PP1 = PP1 1 = PK = 20 sm.
12. P1 nuqta Q2 nuqta hamda P1 1 nuqta Q2 1 nuqta bilan chizg‘ich yordamida
tutashtiriladi, ularning o‘rtasidan o‘tkazilgan perpendikulyarda 1,5 sm qo‘yiladi.
42-rasm. Lozim chizmasi.
13. PP2 = 1,5 sm (pocha qismining ko‘tarilishi).
14. Q2, 1,5—2 sm, P1 nuqtalar, Q2 1, 1,5—2 sm, P1 1 va P2, P1 1, P1 nuqtalar
ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
15. Bl1Bl2 = BkYaA:10-1 = 52:10-1 = 4,2 sm (orqa bo‘lak chizig‘ining ko‘tarilish
nuqtasi).
16. Bl1 1 va Bl2 nuqtani chizg‘ich yordamida tutashtiriladi, 42- rasmda
ko‘rsatilganidek qilib perpendikulyarlar o‘tkaziladi va pendikulyar o‘rtalarida 1,0
va 1,5 sm qo‘yiladi.
17. Bl1 1, 1,0, Bl1, 1,5 sm, Bl2 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
Mavzu bo’yicha nazorat savollari:
1. Milliy kiyimlar o‘zining qanday tarixiga ega?
2. Paranji qanday kiyim va uni kiyish qachon urf bo‘lgan?
4. Ayollar va erkaklar milliy kiyimlarining qanday turlari bo‘lgan?
5. Hozirgi zamonaviy liboslarning qanday turlarini bilasiz?
6. Ayollar milliy ko‘ylagini qanday modellashtiriladi?
7. Ayollar milliy lozimini qanday loyihalanadi?
8-amaliy mashg’ulot. Belli kiyimlar tavsifi. To’g’ri bichimli yubkalarni,
yubka-shimni loyihalash va modellashtirish.
Reja:
1). Ayollar belli kiyimlarini loyihalash va texnik modellash to’g’risida tushuncha.
2). To’g’ri bichimli yubka chizmasi. Yubkaning to’r qismi. Yubkaning old va orqa
bo’laklari.
3). Ayollar shimlarini loyihalash. Shimning old va orqa bo’lak chizmasi.
1). Ayollar belli kiyimlarini loyihalash va texnik modellash to’g’risida
tushuncha. Belli kiyimlarga yubkalar, shimlar, shortik, lozim, yubkashimlar
kiradi. Yubkalar bichimiga ko‘ra: to‘g‘ri bichimli, etagiga kengaygan bo‘lishi
mumkin. Тo‘g‘ri bichimli yubkalar o‘z navbatida: to‘g‘ri bichim, etagiga toraygan,
etagiga bir oz kengaygan shakllariga ega bo‘ladi. Bunday yubkalar shaklini beldagi
burmalar, gir aylangan taxlamalar, koketkali yubkalar hisobiga hosil kilish
mumkin. Etagiga kengaygan yubkalarga: bo‘lakli va quyosh, yarim quyosh
yubkalar kiradi. Yubkalarni bezak baxyaqator, tasma, tugmacha, kashtalar va
hokazolar bilan bezash mumkin. Yubka taqilmasiga „molniya“ tasma, ilgak,
tugmalar bilan ishlov berish mumkin.
Тo‘g‘ri bichimli yubka chizmasi Тurli fasondagi yubkalarning loyihasini yaratish
uchun ikki chokli to‘g‘ri bichimli yubka loyihasining asosi ishlatiladi. Bu yubkani
loyihalash uchun gavdadan olingan quyidagi o‘lchovlar kerak bo‘ladi.
BlYaA = 38 sm QBl = 1 sm
BkYaA = 53 sm QBk = 2 sm
YuU = 72 sm
OrBU = 42 sm
2). To’g’ri bichimli yubka chizmasi. Yubkaning to’r qismi. Yubkaning old va
orqa bo’laklari. Yubkaning to‘r qismi.
Qog‘ozning chap tomon burchagiga Bl nuqta qo‘yilib, undan pastga vertikal chiziq
o‘tkaziladi.
1. BlE = YuU = 72 sm (yubka uzunligi).
2. BlBk = OrBU:2-1 = 42:2-1 = 20 sm (bo‘ksagacha bo‘lgan oraliq).
3. Bl, Bk, E nuqtalaridan gorizontallar o‘tkaziladi.
4. BkBk1 = BkYaA+QBk = 53+2 = 55 sm (yubkaning bo‘ksa
chizig‘idagi kengligi)
5. Bk1-nuqtasidan vertikal o‘tkaziladi; Bl1, E1, Bk1 nuqtalar
belgilanadi.
6. BkBk2 = (BkYaA+QBk):2-1 = (53+2):2-1 = 26,5 sm (yon
chokining o‘rni).
7. Bk2 nuqtadan yuqoriga va pastga vertikal o‘tkaziladi vertikalning
bel va etak chiziqlari bilan kesishgan nuqtalari Bl2, E2 bilan belgilanadi.
Yubkaning old va orqa bo‘laklari
8. BkBk3 = 0,4 BkBk1 = 0,4x26,5 = 10,6 sm (Orqa bo‘lak vitochkasining o‘rni).
9. Bk3 nuqtadan yuqoriga vertikal o‘tkaziladi va bel chizig‘i bilan kesishgan joyga
Bl3 nuqta qo‘yiladi.
10. Bk1Bk4 = 0,4 Bk1Bk2 = 0,4x28,5 = 11,4 sm (Old vitochkaning o‘rni).
11. Bk4 nuqtadan vertikal o‘tkaziladi va bel chizig‘i bilan kesishgan joyga Bl4
nuqta qo‘yiladi.
12. Summa V = (BkYaA+QBk) - (BlYaA+QBl) = (53+2) — (38+1) = 16 sm
(vitochkalarning umumiy qiymati).
13. Vitochkalarning taqsimlanishi:
a) Bl5Bl6 = 0,6 x summa V = 9,6 sm (yon tomon vitochkasi);
b) Bl7Bl8 = 0,2 x summa V = 3,2 sm (orqa bo‘lak vitochkasi);
v) Bl9Bl10 = 0,2 x summa V = 3,2 sm (old bo‘lak vitochkasi).
Bu qiymatlar yarmini vitochkalarning o‘rta chizig‘idan bir tomonga, qolgan
yarmini ikkinchi tomonga o‘lchab qo‘yiladi.
14. Beldagi nuqtalar orqa bo‘lak va old bo‘lak vitochkalarining pastki uchlari bilan
to‘g‘ri chiziqlar orqali birlashtiriladi.
15. Bl5Bl51 = Bl6Bl61 = 0,5-1 sm (bel chizig‘i).
16. Bl51 nuqta Bl nuqta bilan Bl61 nuqta Bl1 nuqtalar bilan birlashtiriladi bel
vitochkalari shu chiziqqacha davom ettiriladi.
3). Ayollar shimlarini loyihalash. Shimning old va orqa bo’lak chizmasi.
Yoshlarni sevib kiyadigan kiyimlaridan biri shim hisoblanadi. Shimlar
kostyumning bir qismi yoki alohida kiyim bo‘lib xizmat qiladi.
Shim — ish, sport bilan shug‘ullanish va dam olish uchun qulay kiyimdir.
Shimning modellari juda xilma-xildir. Vazifasiga ko‘ra shimlar kundalik — ishda
va uyda kiyiladigan, ko‘chalik, sport va maxsus ishlarga mo‘ljallangan bo‘ladi.
Shimning uzunligi, kengligi modaga asosan o‘zgarib turadi. Shimlar butun uzunasi
bo‘ylab keng yoki ma’lum joylari (bo‘ksa, tizza, pochasi) kengaygan bo‘lishi
mumkin. Masalan: son qismi kengayib, pocha toraygan shimlar banan shimlar
deyiladi. Aksincha, ya’ni son qismi tor, pocha qismi keng bo‘lsa, kengaygan
shimlar, baravar kengaysa sharvarlar deyiladi. Boldirgacha uzunlikdagi shim golf,
tizzagacha bo‘lsa bermudi, songacha uzunlikda bo‘lsa shortik deyiladi.
Shimlar belbog‘siz, enli, ensiz belbog‘li, kamar taqish uchun turli shakldagi kamar
tutkichlar, yon chokli yoki yon choksiz, pochasi manjetli yoki manjetsiz qilib
tikilgan bo‘lishi mumkin. Shimda chokdagi yoki qoplama cho‘ntaklar ko‘p
uchraydi. Shimning asosiy detallari old va orqa bo‘laklari vitochkali yoki mayda
taxlamali, tizza atrofida kesmali, turli shakldagi koketkali bo‘lishi mumkin.
Shim asosan jun va lavsan aralash jun tolali gazlamalardan, zich to‘kilgan vilvet,
selon, jinsi gazlamalardan tikiladi. Ayollar shimi erkaklarnikidan taqilmasi,
gazlamaning rangi va bezaklari bilan ajralib turadi. Shim asosini loyihalash uchun
quyidagi gavdadan olingan o‘lchovlar kerak bo‘ladi.
BlYaA = 38 sm
BkYaA = 52 sm
ShU = 100 sm
ShТU = 51 sm
BkB = 27 sm
SA = 54 sm
Pk = 22-26 sm (modaga qarab o‘zgarib turadi).
QBl = 1 sm
QBk = 1 sm (kengroq qurishi uchun QBk = 2 sm bo‘ladi).
Old bo‘lak chizmasi
1. Тo‘g‘ri burchak chizib, burchakni Bl nuqta bilan belgilanadi.
2. BlP = ShU+1 = 100+1 = 101 sm (shim uzunligi).
3. BlQ = BkB-1 = 27-1 = 26 sm yoki BlQ = BkYaA:2=52:2=26 sm (qadam
chizig‘i oralig‘i).
4. QBk = BlQ:3 = 26:3 = 8,6 sm (bo‘ksa chizig‘i oralig‘i).
5. BlТ = ShТU = 51 sm (tizza chizig‘i oralig‘i) yoki BkP chiziqning o‘rtasidan
yuqoriga 4-5 sm ko‘tarilib Т nuqtani topish mumkin.
6. Bl, Bk, Q, Т, P nuqtalaridan o‘ng tomonga gorizontal chiziqlar o‘tkaziladi.
7. QQ1 = (BkYaA+QBk):2 = (52+1):2 = 26,5 sm (old bo‘lak
kengligi).
8. Q1Q2 = (BkYaA+QBk):10 = (52+1):10 = 5,3 sm (qadam
chizig‘ining kengayishi).
9. Q1 nuqtadan yuqoriga bel chizig‘i bilan kesishguncha vertikal chiziq o‘tkaziladi
va kesishgan nuqtalarni Bl1, Bk1 bilan belgilanadi.
10. Q1Q3 =Q1Q2:2 = 5,3:2 = 2,6 sm (Bk1Q1Q2 burchak bissektrissasi).
11. Bl1Bl2 = 0-2 sm (qorinning turtib chiqishiga qarab olinadi).
12. Bl2, Bk1,Q3,Q2 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi).
13. QQ4 = QQ2:2 = (shimning o‘rta chizig‘i).
14. Q4 nuqtadan yuqoriga va pastga vertikal chiziq o‘tkazilib, bel, bo‘ksa, tizza va
pocha chiziqlari bilan kesishgan nuqtalarga mos ravishda Bl3, Bk2, Т1, P1 harflar
qo‘yiladi.
15. P2P3 = Pk-2 = (22—26)—2 = 20—24 sm (pocha kengligi).
16. P1P2 =P1P3 = P2P3:2 = (20—24):2 = 10—12 sm (pocha kengligining yarmi).
17. Bl2Bl4 = BlYaA:2+(3—5) = 38:2+(3—5) = 22 sm (beldagi kenglik). 3—5 sm
— vitochka yoki taxlama miqdori, agar taxlama ko‘p bo‘lsa, bu qiymat o‘zgarishi
mumkin.
18. Bl4Bl5 = 1,5-2 sm (bel nuqtasi, vertikal chiziqda qo‘yiladi).
19. Bl5, Bl2 nuqtalar chizg‘ich yordamida tutashtiriladi.
20. O‘rta chiziqqa vitochkaning miqdori ikkala tomonga bir xil qiymatda qo‘yiladi.
21. Bl3v = 8-10 sm (vitochka uzunligi).
22. Vitochka tomonlari tenglashtiriladi.
23. Bk, Bl5 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
24. Тizzadagi kenglik ko‘p hollarda pocha kengligiga teng, yoki undan torroq
bo‘lishi mumkin.
Т1Т2 = P1P2 = 10—12 sm yoki
Т1Т2 = P1P2 — (1—2) = (10-12) - (1-2) = 9—11 sm.
25. Т2 nuqtani Q nuqta bilan, Т3 nuqtani Q2 nuqta bilan chizg‘ich yordamida
birlashtiriladi va Т2 Q chiziqni 3 ta teng bo‘lakka bo‘linadi, perpendikulyarda 0,6
va 1 sm qo‘yiladi. Т3Q2 chiziq ikkiga bo‘linib perpendikulyarda 0,8 sm qo‘yiladi.
Q, 0,6 sm, 1sm, Т2 va Q2, 0,8 sm, Т3 nuqtalar ravon egri chiziq bilan
tutashtiriladi.
26. Т2, P2 va Т3, P3 nuqtalar chizg‘ich yordamida tutashtiriladi.
Orqa bo‘lak chizmasi
1. Old bo‘lak chizmasini qog‘ozga tushirib chizib olinadi va unda bel, bo‘ksa,
qadam, tizza, pocha chiziqlaridagi nuqtalar belgilab olinadi.
2. Q1Q5 = 1 sm (yordamchi nuqta).
3. Bl1b = Bl1Bl3:2 (chizmadan olinadi).
4. b, Q5 nuqtalar chizg‘ich bilan tutashtiriladi va yuqoriga davom ettiriladi.
5. bBl6=BkYaA:10-(1-1,5)=52:10-(1-1,5)=4,2 sm (bel nuqtasi).
6. Bl6Q5 chiziqning bo‘ksa chiziq bilan kesishgan nuqtasini Bk3 bilan
belgilaymiz.
7. Bk3Bk4 = bBl6 = 4,2 sm (bo‘ksa nuqtasi).
8. Q5Q6 = 0,2x(BkYaA+QBk) = 0,2x(52+1) = 10,6 sm (qadam chizig‘ining
kengayishi).
9. Q5Q7 = Q1Q3 = 2,6 sm (Bk3Q5Q6 burchak bissektrissasi).
10. Т2Т4 = Т3Т5 = 2—2,5 sm (tizza chizig‘ining kengayishi).
11. Т5 nuqtani Q6 nuqta bilan chizg‘ichda tutashtiriladi.
12. Q8Т5 = Т3Q2-(0,5-0,8) (old bo‘lak chizmasidan o‘lchab olinadi).
13. Bk4, Q7, Q8 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
14. Bk4Bk5=(BkYaA+ QBk)-QQ1=(52+1)—26,6= 26,5 sm (bo‘ksa chizig‘idagi
kenglik).
15. Belning yon yuqori nuqtasi ikkita radiusning kesishishidan topiladi: R1=Bl 6Bl
7=(BkYaA+QBk):2+3 =(38+1):2+3 = 22,5 sm (bel chizig‘idagi kenglik)
R2=Bk5Bl7=BkBl5 (chizmadan olinadi).
16. Bl7Bl6 nuqtalar chizg‘ich bilan tutashtiriladi.
17. Bl7v1=Bl7Bl6:2 (vitochka o‘rni, chizmadan o‘lchanadi).
18. v1 nuqtadan Bl7Bl6 chiziqqa perpendikulyar o‘tkaziladi.
19. v1v2=9—10 sm (vitochka uzunligi).
20. 3 sm vitochka miqdori v1v2 chiziqdan o‘ng va chap tomonga ikkiga bo‘lib
qo‘yiladi.
21. Beldagi vitochka uzunliklari 0,5 smga yana uzaytiriladi.
22. P2P4 = P3P5 =2 sm (pocha chizig‘idagi kenglik).
23. P4, Т4 nuqta bilan, P5 Т5 nuqta bilan chizg‘ich yordamida
tutashtiriladi.
Shim chizmasi.
24. Yon chiziqning qolgan qismi old bo‘lakka parallel qilib, ravon egri chiziq bilan
tutashtiriladi.
Mashg’ulot bo’yicha nazorat savollari:
1). Ayollar belli kiyimlarining qanday turlari mavjud?
2). To’g’ri bichimli yubka chizmasini tushuntiring.
3). Bo’lakli yubkalar qanday loyihalanadi.
4). Ayollar shimini loyihalashni tushuntiring.
5). Ayollar shimining old bo’lak chizmasini tushuntiring.
6). Ayollar shimining ort bo’lak chizmasini tushuntiring.
Nazorat uchun test savollari:
1). Ayollar milliy ko’ylak gavda qismining minimal kengaytirilishi necha sm bo’lishi
kerak?
a). 10 sm;
b). 8-10 sm;
c). 10-12 sm;
d). 15 sm.
2). O’zbekcha lozimini loyihalashda B1B11 lozim kengligi necha sm bo’lishi kerak?
a). 56 sm;
b). 54-55 sm;
c). 55-57 sm;
d). 50-60 sm.
3). Lozimga gazlama tanlashda qanday talabni ham hisobga olish kerak?
a). gigiyenik;
b). iqtisodiy;
c). iste’molchi talabi;
d). zamon talabi.
4). O’zbekcha milliy lozimni loyihalashda lozimning uzunligi B1P=LU necha sm
bo’lishi kerak?
a). 90 sm;
b). 85 sm;
c). 90-95 sm;
d). 95 sm.
5). O’zbekcha milliy lozimni loyihalashda uning qanday xususiyatlari ko’ylak bilan
bir xil bo’lishi kerak?
a). shakl jihatdan, rangi jihatidan, ishlatiladigan gazlamalar jihatidan va bezagi
jihatidan;
b). shakl jihatdan, rangi jihatidan, ishlatiladigan gazlamalar jihatidan va narxi
jihatidan;
c). shakl jihatdan, rangi jihatidan, ishlatiladigan gazlamalar jihatidan va chiroyliligi
jihatidan;
d). shakl jihatdan, rangi jihatidan, ishlatiladigan gazlamalar jihatidan va gigiyenik
talablarga javob berishi jihatidan.
6). Milliy kiyimlarni loyihalashda ishlatiladigan gazlamalarning qanday xususiyatlari
moda yo’nalishiga qarab tanlanadi?
a). turi, rang boyligi, naqshlar yechimi;
b). turi, rang boyligi, narxi;
c). turi, rang boyligi, assortimenti;
d). turi, rang boyligi, texnologiyasi.
7). Xonatlasdagi qanday xususiyatlar undan ko’p bo’’lakli kiyim tikishga imkon
bermaydi?
a). rapportning kattaligi, rasmlarning aniq ravshanligi, qat’iyligi;
b). rapportning kattaligi, rasmlarning aniq ravshanligi, narxining qimmatligi;
c). rapportning kattaligi, rasmlarning aniq ravshanligi, tanda iplarning mavjudligi;
d). rapportning kattaligi, rasmlarning aniq ravshanligi, kimyoviy moddalarga
ta’sirligi.
Topshiriqlar va mustaqil ish:
Quyidagi “Ayollar milliy ko’ylagini loyihalash va modellashtirish.” mavzularini
konspekt yozib o’qib o’rganish.
Qo’shimcha adabiyotlar va boshqa manbalar:
1. Abdullayeva Q.M., Majidova D. Liboslar davr ruhini ifodalaydi //J. Pedagogik
mahorat. — Т.: 2003. — №1. 92—93 b.
2. Abdullayeva Q.M., Nigmatova F.U., Gaiрova N.S. Тikuvchilik buyumlarini
loyihalash va texnologiya asoslari. Oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma.
Тoshkent, ТDPU. 2007-yil, 240 b.
3. G.K.Hasanbayeva. „Kiyim modelini ishlash va loyihalashsini tayyorlash“.
Тoshkent. O‘qituvchi. 1990-yil.
4. A.P.Rogova. „Erkaklar va bolalar ustki kiyimini loyihalash asoslari“. Тoshkent.
O'qituvchi. 1988 yil.
5. А.П.Шершнева. „Основы конструирования женской и детской одежды“.
Москва. Легпромбытиздат. 1982 г.
ELEKTRON TA’LIM RESURSLARI
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. Uz
4. www. Kitob.uz
5. www.yandex.uz
6. www. edu. uz
7. tdpu-INTRANET. Ped
8. www.legprominfo.ru
9-amaliy mashg’ulot. O’zbek milliy ko’ylak va lozimini
loyihalash va texnik modellash.
Reja:
1). Milliy kiyimlar tarixidan ma’lumot.
2). Zamonaviy milliy liboslar.
3). Ayollar o’zbekcha ko’ylagining texnik modellash.
4). O’zbekcha milliy lozimni loyihalash.
1). Milliy kiyimlar tarixidan ma’lumot.
Kiyim-kechaklar o‘zbek xalqi tarixi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, moddiy-madaniy
yodgorliklar ichida xalqlarning milliy o‘ziga xosligini aks ettirib, etnik belgilari
bilan ajralib turadi. Kiyimlarda el-elat tarixiga borib taqaladigan an’analar, ijtimoiy
munosabatlar, ma’rifiy, din va estetik shakllarning ayrim unsurlari ifodalanadi.
Jamiyat turmushi, iqtisodiyoti va siyosatida bo‘layotgan o‘zgarishlar bilan baravar
kiyim shakllari ham o‘zgarib boradi,
unda xalqning moddiy ahvoli, kishilarning didi, go‘zallik to‘g‘risidagi ideallari,
xo‘jalik yuritishning o‘ziga xos jihatlari hamda oilaviy turmushning ba’zi
tomonlari ham ko‘zga yaqqol tashlanadi. Xalqimizning xilma-xil, rang-barang va
jozibali liboslari tarixini o‘rganishdan maqsad — yoshlarga milliy o‘zligini
anglatish, o‘zbek xalqining qadimdan to hozirgi davrgacha bo‘lgan an’anaviy,
betakror kiyimlarini ko‘rsatish, xalqimiz orasida saqlanib kelayotgan
madaniy merosimizni aks ettirish va davomiyligini anglatishdan iboratdir.
Markaziy Osiyo Uyg‘onish davrida (IX-XIV asrlar) ayollar ikkita ko‘ylak
kiyishardi: ich ko‘ylak gavdaga juda yopishib turadigan tunukasimon bichimli,
uzun, tor yengli, ko‘krak qismida vertikal kesimi bor bo‘lsa, ust ko‘ylak ham
gavdaga juda yopishib turadigan, beldan past qismi tugmasiz ochiq, yenglari kaltakalta bo‘lardi.
Ko‘ylaklar iр gazlamadan va shoyi gazlamadan sernaqsh qilib tikilardi. U davr
kiyimi haqidagi ma’lumotni odam rasmini chizish man etilmagan vaqtlarda tuzilib,
bizgacha etib kelgan ajoyib kitob miniatyurasidan olishimiz mumkin. U vaqtlarda
ayollar yuzlarini bekitmay yoki yuzlarining pastki qisminigina doka ro‘mol bilan
bekitib yurardilar. Paranji yopinish XVIII asrda odat bo‘ldi. Bu turmushni
biqiqlikka olib kelgan, sosial o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan. Paranji arabcha
„faroji“, erkaklar ust kiyimi — to‘n so‘zidan kelib chiqqan. Тo‘n asta-sekin boshga
yopilib, gavdani ham yashirib turishga xizmat qiladigan, orqa tomonidan pastki
qismi bir-biriga chatilgan ikkita uzun soxta yengi (bandak) bor ayollar kiyimi
bo‘lib qolgan. Betga esa paranji ostidan chachvon — otning dum qilidan to‘qilgan
to‘r parda tutilgan.
Ayollar kiyimi XIX asr oxirlariga kelib u ko‘ylak, lozim, nimcha va ro‘moldan
iborat bo‘lgan. Ko‘ylak qizil rangli guldor shoyi matodan tikilgan, to‘g‘ri bichimli,
keng va uzun, etagi biroz kengaygan, yenglari to‘g‘ri va uzun. Ko‘ylakning oldi
qirqimli, tik yoqali (bu yoqa „no‘g‘ay yoqa“ yoki „it yoqa“ deb ham atalgan), old
qirqimining yuqorisida bog‘ich bilan bog‘lanadi. Ustidan nimcha (peshmat)
kiyilgan. Nimchaning uzunligi tizzadan pastroqqacha tushib turadi, astarli, avrasi
kimxob yoki parcha matodan, astari iр gazlamadan tikilgan. Ro‘mol iрak tolali,
to‘rtburchak shaklida, chetlari popukli — „farang ro‘mol“, dioganaliga buklab
o‘ralgan va ustidan „tillaqosh“ taqilgan. Тillaqosh — peshona bezagi bo‘lib, yupqa
tilla hal yuritilgan kumush plastinkadan yasalib, pastki ziylari
qosh shaklida bo‘lgan, pastida xuddi bargakniki singari osilchoqlari bo‘lgan,
tillaqosh chiroyli naqshlar hamda feruza va boshqa ko‘plab rang-barang
qimmatbaho toshlar („ko‘zlar“) bilan bezatilgan.
Erkaklar kiyimi. Erkaklar milliy kiyimi tarkibiga ko‘ra ichki va ustki kiyimlarga
bo‘linadi. Ichki kiyimlar ko‘ylak va ishtondan iborat edi. Erkaklar ko‘ylagi asosan
bir tusdagi oq matodan tikilgan, to‘g‘ri bichimli, etagiga qarab biroz kengaygan,
uzunligi tizzagacha bo‘lgan. Yoqasi ikki turda bichilgan: oldi yopiq, kesimsiz,
yelkadan yelkagacha ko‘ndalang o‘mizli — „mullacha ko‘ylak“, ba’zan
ularning yoqa o‘miziga jiyak ham tikilgan. Ikkinchi tur ko‘ylaklar tik yoqali, oldi
qirqimli ko‘ylaklar bo‘lib, qirqimiga ikki buklangan planka tikilgan. Erkaklarning
ustki kiyimlari bir necha xil bo‘lgan: paxtali qavima to‘n yoki chopon, qaviqsiz
yaxtak yoki avra to‘n, movutdan to‘qilgan chakmon, avrasiz po‘stin, pocha po‘stin
va h.k.z. Odatda ko‘ylak ustidan oldi ochiq chopon kiyib yurilgan. Choponlar
sidirg‘a gazlamadan, yo‘l-yo‘l beqasamdan, guldor nimshoyi gazlamadan va
adrasdan tikilgan. Erkaklar kiyim-kechaklari tarkibida belbog‘ alohida ahamiyatga
ega bo‘lgan. Mahalliy gazlamalardan tikilgan belbog‘, kashtalar bilan bezatilgan
chorsilar juda rasm bo‘lgan. Bosh kiyimlari — do‘ppilar kishilarning yoshiga va
mavqeiga qarab turlicha bo‘lgan: cho‘qqi, yarim qubba va to‘rtburchak shakldagi
do‘ppilar alohida yoki salla bilan birga kiyilgan. Sallalar iр gazlama, iр aralash jun
matolar, doka, ba’zan qimmatbaho matolardan tayyorlangan. Aholining har bir
ijtimoiy tabaqasi sallani o‘ziga xos o‘rashi bilan ajralib turgan. Keksa yoshdagi
kishilar odatda oppoq, o‘rta yoshdagilar — kulrang, yoshlar esa rangdor salla
o‘raganlar. Erkaklar poyafzali maxsi-kavush, „amirkon“ etiklardan iborat bo‘lgan.
2). Zamonaviy milliy liboslar.
XX asrning ikkinchi yarmiga kelib o‘zbek ayollari kostyumi zamonga, yangicha
turmush tarziga, zamonaviy modaga muvofiq rivojlanishda davom etdi. Uzun
yaxlit, koketkali ko‘ylak milliy mansublik simvoli bo‘lgani uchungina emas, balki,
asosan xalq kostyumida iqlim xususiyatlariga, tevarak-atrofdagi tabiatga va
turmush tarziga to‘g‘ri keladigan rasional shakllar, bichimlar bir necha asrlardan
beri saralanib kelgani uchun saqlanib qoldi. Ayollar ko‘ylagidagi yorqin ranglar
mutanosibligi o‘lkamiz tabiatiga monand tushgan bo‘lib, shaklning bemalol tushib
turishi jazirama quruq iqlim sharoitiga mos keladi (bunda kiyim tagi qatlamidagi
tabiiy ventilyasiyasi yaxshi bo‘ladi). Moda „shabadasi“ ayollarning an’anaviy
ko‘ylagiga hech ayamay zamona o‘zgarishlarini kiritib boradi.
Koketkalarning uzunligi va shakli (oval, to‘g‘ri to‘rtburchak, burchak),
ko‘ylakdagi uzunlik va shakl (to‘g‘ri to‘rtburchak, trapesiyasimon) va shakl hosil
qilish prinsiрlari (burmalar, taxlamalar, plisse, gofre, qiya bichiq, klyosh, qiyiq
bo‘laklar), yeng uzunligi, shakli va bichimi (o‘tqazma, reglan, yaxlit bichilgan)
o‘zgarib bormoqda; yoqa turlarining (inglizcha klassik, sholsimon, tik, qaytarma,
yaxlit bichilgan va hokazo) va yoqa o‘mizining („u“- simon, oval, kare, „qayiqcha“
va boshqalar nihoyatda ko‘p xilmaxilligi ko‘zga tashlanadi. Ishlatiladigan
dekorativ bezak turlari ham turli-tuman: kashta, qo‘yma burma, kant va boshqalar.
Qiziqarli yangiliklardan biri — taxlama burma sifatida ko‘ylak pastki
tomonining yuqori qirqimini ozroq-ozroq terib qo‘yilishi (40-rasm).
40-rasm. O’zbekcha ko’ylak modellari.
Ishlatiladigan materiallar turi, ulardagi rang boyligi va naqshlar yechimi butunlay
moda yo‘nalishiga qarab hal qilinadi. Lekin an’anaviy xonatlas hamisha bir xilda
mashhur bo‘lib keladi. Uning naqsh motivi ham zamon, voqelik, davr ta’sirida
o‘zgarib turadi. Xonatlasdan tikilgan liboslarning ustida o‘tkazilgan
tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, undagi rapportning kattaligi, rasmlarning
aniq-ravshanligi va qat'iyligi bu kiyimni ko‘p bo‘laklardan tikishga imkon
bermaydi, uning shakli aniq, to‘g‘ri to‘rtburchakka yaqin bo‘lishi kerak.
Rang tuslarining turlari va naqsh-gul echimlari boy bo‘lgani sababli ko‘ylak
kompozisiyasiga bezak tariqasida boshqa materiallar, kashta gullar, hatto lyureks
(yaltiroq qoplamali ingichka iрlar) aralashtirish tavsiya etilmaydi. Xonatlas
ko‘ylaklarni modellashga material rasmidan qiziqarli qilib foydalanish,
detallarning shakli aniqligi, mutanosibligi va yoqalarning xilma-xilligi hisobiga
erishiladi.
3). Ayollar o‘zbekcha ko‘ylagini texnik modellash
An’anaviy milliy ko‘ylak gavda qismi to‘g‘ri bichimli, koketka chizig‘i bo‘ylab
burmali bo‘ladi. Koketka asosan ko‘ylakning gavda qismiga ulanadigan chizig‘i
bo‘ylab dumaloq bo‘ladi. Old tomonda koketka bo‘laklari bir-birining ustiga o‘tib
turadi. Yoqasi qirqma, yoqa o‘mizi bo‘ylab o‘tqazma, qaytarma qismining shakli
har xil bo‘ladi. Bunday ko‘ylakning loyihasini tuzish metodlarining boy tarixi
bo‘lib, unda xalq an’analari hisobga olinadi. Mazkur qo‘llanmada milliy ko‘ylak
loyihasini beli qirqma bo‘lmagan ovropacha ko‘ylak loyihasi asosining chizmasida
tuzish varianti (41-rasm) taklif etilgan.
Old va orqa bo‘laklar chizmasida oldin vitochkani bekitib, tiрik koketka chizig‘i
o‘tkaziladi. Koketka chizig‘i orqa bo‘lakda L nuqtasidan, old bulakda esa L1
nuqtasida o‘tkazilgani ma’qul. Old bo‘lakda koketka chizig‘i ko‘krakning yuqori
nuqtasidan 2,5—3 sm yuqoriroqdan o‘tishi kerak, bu chiziq asta-sekin simmetriya
chizig‘iga tushib, undan 2,5—3 sm ga o‘tadi (koketkaning bir-biri ustiga o‘tish
kengligi). Тiрik vitochkani to‘g‘nag‘ich bilan to‘g‘nab, belgilangan chiziqlar
bo‘ylab qirqiladi. L1 nuqta surilib yangi holat L_1 ga o‘tadi. Shunday qilib,
ko‘krak vitochkasi koketka chizig‘iga ko‘chiriladi. Orqa bo‘lak yelka vitochkasini
o‘z o‘rnida qoldirish mumkin. Lekin, ba’zan gazlama guli buzilmasligi uchun orqa
bo‘lak koketka detalining yelka vitochkasini ham koketka chizig‘iga ko‘chirish
mumkin. Buning uchun yelka vitochka uchidan koketka chizig‘igacha vertikal
chiziq o‘tkaziladi. Shu belgi chiziq bo‘ylab koketka qirqiladi. Yelkadagi vitochka
to‘g‘nag‘ich bilan to‘g‘naladi-da, bu vitochka koketka chizig‘iga va vertikal
qirqilgan joyga ko‘chiriladi. Hosil qilgan andaza konturlari bo‘ylab, orqa bo‘lak
koketkasining shakli olinadi. Shunday qilib, old bo‘lakdagi koketka chizig‘i —
L_1 1, old bo‘lakning gavda qismini koketkaga ulash chizig‘i — L1 1; orqa
bo‘lakning koketka chizig‘i — L_2, orqa bo‘lakning gavda qismini koketkaga
ulash qismi L2 bo‘ladi. Koketkaga ulash chizig‘i bo‘ylab gazlamadan burma hosil
qilishga mo‘ljallab, ko‘ylakning ham old, ham orqa bo‘lak gavda qismi
kengaytirish qo‘yimi istalgancha, ixtiyoriy olinadi. Buning uchun old va orqa
bo‘laklar simmetriya chiziqlarini gavda qismini kengaytirmoqchi bo‘lgan
miqdorga suriladi: 22_ = KK_ = BlBl_ = EE_ = Bl1B_ll = Bk1B_k1 = E1E_1 = 10
sm Ko‘ylak gavda qismining minimal kengaytirilishi 10 sm ga teng
bo‘ladi.
41-rasm. O’zbekcha ko’ylakning loyihasi.
Agar bu kengaytirish yetarli bo‘lmasa, old va orqa bo‘laklar qo‘shimcha suriladi.
Buning uchun surish chizig‘i belgilab olinadi. Bu chiziqlar orqa bo‘lakda beldagi
vitochka markazidan, old bo‘lakda esa beldagi ikkala vitochka markazidan vertikal
o‘tkaziladi. Old va orqa bo‘laklari belgi chiziqlar bo‘ylab qirqib, hamma
bo‘laklarni gorizontal bo‘ylab orqa bo‘lakni o‘ng tomonga, old bo‘lakni chap
tomonga suriladi. Yon qirqimlar — K4E2 vertikal yo‘nalishda belgilanadi.
Old va orqa bo‘laklarning qo‘shimcha surilish kengligi ixtiyoriy bo‘ladi. Old va
orqa bo‘laklar uzil-kesil surilib bo‘lgandan keyin ularning yuqori qirqimlari shakli
chiziladi. Ayollarning an’anaviy o‘zbekcha ko‘ylagida, hozirgi paytda ma’lum
o‘zgarishlar bo‘lmoqda, ya’ni ko‘ylak gavda qismining bichimi, hajmi va uzunligi
qisqarmoqda. Koketka, yoqa, yenglarning katta-kichikligiga va shakliga ko‘pgina
omillar, shu jumladan moda ham ta’sir etmoqda. Hozirgi o‘zbekcha ko‘ylakda turli
bezaklar, qo‘yma burmalar, aylana burmalar, plisse va hokazolar ishlatiladi. Bu esa
ko‘ylaklarning gavda qismi bilan koketkaning loyihasi bir xil bo‘lsa ham ularning
tashqi ko‘rinishini o‘zgartiradi.
4). O‘zbekcha milliy lozimni loyihalash
Lozim ayollar kiyimining ajralmas qismi bo‘lib kelgan. Ayollar kiyimining bu turi
milod boshlaridagi xotin-qizlar tasvirida uchraydi. Lozimni ham o‘z tarixi bor. U
shakl, ishlatiladigan materiali, dekori jihatidan o‘zgarib turgan bo‘lsa ham, asl xalq
bichimini saqlab qolgan. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, kengligini
kamaytirish maqsadida lozim bichimini ayollar shimi loyihasiga yaqinlashtirish
boshlangan. Lozimni ko‘ylak bilan bir xilda modellash kerak, chunki ular
gavdaning idrok etilishida bir butunni tashkil etadi. Bunda shakl jihatidan ham,
rang, ishlatiladigan gazlamalar va bezagi jihatidan ham xillilik bo‘lishi kerak.
Shuning bilan birga gazlama tanlashda gigiyenik talablarni ham hisobga olish
muhim hisoblanadi. Lozim chizmasini tayyorlash uchun quyidagi o‘lchovlar kerak
bo‘ladi.
BlYaA = 38 sm
BkYaA = 52 sm
LU = 90 sm
PK = 20 sm.
QBk = 4—6 sm.
1. Тo‘g‘ri burchak chizilib, burchakka Bl nuqta qo‘yiladi. (42-rasm).
2. BlP = LU = 90 sm (lozim uzunligi).
3. BlQ = BkYaA:2+(10-11) = 52:2+(10-11) = 36 sm (qadam chizig‘i oralig‘i).
4. Bl, Q, P nuqtalardan o‘ng va chap tomonga gorizontal chiziqlar o‘tkaziladi.
5. BlBl1 = BkYaA+QBk = 52+(4-6) = 56 sm (lozim kengligi).
6. QQ1 = BBl1 = 56 sm (qadam chizig‘idagi kenglik).
7. Q1Q2 = Q1 1Q2 1 = BkYaA:4-2 = 52:4-2 = 11 sm (og‘ qismi kengligi).
8. Q1Q3 = Q1 1Q3 1 = Q1Q2 = 11 sm (yordamchi nuqta).
9. Q1Q4 = Q1 1Q1 41 = 4-8 sm (Q3Q1Q2 va Q3 1Q1 1Q2 1 burchak
bissektrissalari).
10. Q3, Q4, Q2 va Q3 1, Q4 1, Q2 1 nuqtalar ravon egri chiziq bilan hamda Bl1,
Q3 va Bl1 1, Q3 1 nuqtalar to‘g‘ri chiziq bilan tutashtiriladi va yuqoriga davom
ettiriladi.
11. PP1 = PP1 1 = PK = 20 sm.
12. P1 nuqta Q2 nuqta hamda P1 1 nuqta Q2 1 nuqta bilan chizg‘ich yordamida
tutashtiriladi, ularning o‘rtasidan o‘tkazilgan perpendikulyarda 1,5 sm qo‘yiladi.
42-rasm. Lozim chizmasi.
13. PP2 = 1,5 sm (pocha qismining ko‘tarilishi).
14. Q2, 1,5—2 sm, P1 nuqtalar, Q2 1, 1,5—2 sm, P1 1 va P2, P1 1, P1 nuqtalar
ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
15. Bl1Bl2 = BkYaA:10-1 = 52:10-1 = 4,2 sm (orqa bo‘lak chizig‘ining ko‘tarilish
nuqtasi).
16. Bl1 1 va Bl2 nuqtani chizg‘ich yordamida tutashtiriladi, 42- rasmda
ko‘rsatilganidek qilib perpendikulyarlar o‘tkaziladi va pendikulyar o‘rtalarida 1,0
va 1,5 sm qo‘yiladi.
17. Bl1 1, 1,0, Bl1, 1,5 sm, Bl2 nuqtalar ravon egri chiziq bilan tutashtiriladi.
Mavzu bo’yicha nazorat savollari:
1. Milliy kiyimlar o‘zining qanday tarixiga ega?
2. Paranji qanday kiyim va uni kiyish qachon urf bo‘lgan?
4. Ayollar va erkaklar milliy kiyimlarining qanday turlari bo‘lgan?
5. Hozirgi zamonaviy liboslarning qanday turlarini bilasiz?
6. Ayollar milliy ko‘ylagini qanday modellashtiriladi?
7. Ayollar milliy lozimini qanday loyihalanadi?
Topshiriqlar va mustaqil ish:
Quyidagi “Kiyimni loyihalashda qo’yiladigan talabalar.” mavzularini konspekt
yozib o’qib o’rganish.
Qo’shimcha adabiyotlar va boshqa manbalar:
1. Abdullayeva Q.M., Majidova D. Liboslar davr ruhini ifodalaydi //J. Pedagogik
mahorat. — Т.: 2003. — №1. 92—93 b.
2. Abdullayeva Q.M., Nigmatova F.U., Gaiрova N.S. Тikuvchilik buyumlarini
loyihalash va texnologiya asoslari. Oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma.
Тoshkent, ТDPU. 2007-yil, 240 b.
3. G.K.Hasanbayeva. „Kiyim modelini ishlash va loyihalashsini tayyorlash“.
Тoshkent. O‘qituvchi. 1990-yil.
4. A.P.Rogova. „Erkaklar va bolalar ustki kiyimini loyihalash asoslari“. Тoshkent.
O'qituvchi. 1988 yil.
5. А.П.Шершнева. „Основы конструирования женской и детской одежды“.
Москва. Легпромбытиздат. 1982 г.
ELEKTRON TA’LIM RESURSLARI
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. Uz
4. www. Kitob.uz
5. www.yandex.uz
6. www. edu. uz
7. tdpu-INTRANET. Ped
8. www.legprominfo.ru
Ilovalar
1). Ayollar tipaviy figuralarining o’lchamlari.
2). Qiz bolalar ko’ylagini modellashtirish bo’yicha namunalar.
Yubkalarni modellashtirish.
Ko’krak vitochkasini ko’chirish
yo’llari.
Bo’yin o’yindilarini modellashtirish yo’llari.
3). Mavzu: Ayollar kuylagi model konstruksiyasini maketda tekshirish.
Konstruktiv nuqsonlarni aniqlash va bartaraf etish.
Ishdan maqsad: “Myuller va o’g’li” usuli bo’yicha tipaviy qomatga ayollar
ko’ylagi AK sini рisoblash va qurish (old,ort) va chizmani chizish.
Ish mazmuni:
1. Ayollar ko’ylagi model konstruksiyasini qurish usullarini o’rganish.
2. Ayollar ko’ylagi model konstruksiyasini hisoblash uchun dastlabki
ma’lumotlarni tanlash: a) o’lcham ko’rsatkichlari, b) konstruktiv qo’shimchalar.
3. Ayollar ko’ylagi model konstruktsiyasini xisoblash va qurish.
Qo’llanma va anjomlar: manekenlar, chizmachilik anjomlari, ip,igna, bo’r, sm,
tasma, to’g’nog’ich, gazlama parchasi, millimetrli qog’oz.
5.1-rasm. Ayollar ko’ylagining baza asosi konstruktsiyasining chizmasi.
Ayyollar figurasining o’lchov belgilari.
Olcham belgilari nomlari
Ko’krakning I yarim aylanasi
Belning yarim aylanasi
Buksa yarim aylanasi
Shartli belgisi
natija
Or1
OT
Ot
Ko’krak balandligi
Old tomondan bel chizigi uzunligi
Orqa tomondan bel chizigi uzunligi
Ko’krak orasidagi masofa
Bilak aylanasi
Yelka kengligi
Orqa kengligi
Vg
Dort.bel.
Dolt.bel.
Shk
Obilak
Shyel.
Short
Old kenglik
Shold
Jadval 5.2 Tanaga nisbatan yopishib turadigan suluetli umizga utkazma engli
ayyollar ko’ylagining baza asosi konstruksiyasi chizmasini chizish uchun
hisoblashlar.
Chizmadagi konstruktiv kesma
Hisoblash formulasi
CHizma
bazis
turining
asosiy
gorizontal chiziqlarining joylanishi.
Ko’krak chizigi.
AU=0,4 Dt.s.
Kurrakning dungini hisobga olgan xolda
kultik osti chuqurliklarining orqa
burchaklari
AT=Dt.s+Pd.t.s
Kurrakning dungini hisobga olgan xolda
bel chizigining joylanishi.
AZ=Vpr.z.
TB=0,5Dt.s
AN=Dsh+Pd.i.
Son chizigining doylanishi.
Kiyim o’zunligi
Orqa detalning yoqa o’mizini kurish
AA1=0,35Ssh+Psh.g.s
Orqa yoqa o’mizining kyengligi
Orqa o’mizining balandligi
A1A2=Dt.sI-Dt.s
Orqa yoqa o’mizining egri chizigini
chizish uchun yordamchi nuqta
A1A11=0,64A1A2fr.c=0,41-0,42
Orqa detalning yelka vitochkasini kurish
Kurrakning
dungayib
chikkan
nuqtalarining
joylanishi
(kyengligi
bo’yicha)
UI=TSl=AA1
Ri=11sm
Indiqatorli aylana bo’yicha vitochkaning
burchagi
<b1=8,5 yoki 1,7
Orqa detalning yelka vitochkasining
tomonlarini (chetlarini) baravarlash
IA2=IA21
Orqa detalning yelka chizigini (chokini)
kœrish
A21P=SHp;TP=Vp.k+0,
Yelka nuqtasining joylanishi
CHinlar miqdorini hisobga olgan xolda
yelka chokining o’zunligi
A21P21=SHp+0,5
Yelka vitochkasining
o’tqazish
A2P21=0,25A21P21
tashki
chetini
Yelka vitochkasining o’zunligi
CHizma
bazis
turining
vertikal
chiziqlarining joylanishi va kiyimning
old-orqa
muvozanatini
(balansini)
8-9
aniqlash
8-9
Orqa kyengligi
Old detalning yoqa o’mizining yeng
yuqori nuqtasi (balans miqdori)
SHsp=Aa=SHs+Psh.sp.
b=aoI=(Dt.pI-Dt.s)+Dhk.o
Ko’krak nuqtasi joyi
Ko’krak chizigining joylanishi 2-ko’krak
aylanasi bo’yicha kiyimning kyengligi
ZZ1G2=CrIII-0,95(SHs+dp.z.r)
Old (ko’krak) kyengligi
Ko’krak chizigi bo’yicha vitochkalarning
umumiy miqdori
Vitochkalarning
taksimlash
Yeng o’mizi
razmer)
umumiy
OIG1=Vg-Dsh.o.sh+0,5
miqdorini
SHp=G2G4=SHg.b+Pg
SHg.b=CrIII-0,95(SHs+dp.z.r)
SB=G31G32+G51G52=GG2(CrIII+Pg)
G31G32=0,7 S Bg
kyengligi
(nazoratchi
G51G52=0,3 S Bg
SHpr=0,91dp.z.r++Psh.pr=G1G4-G31G32
Old detalning yoqa o’mizi chizigini
kurish
Old detalning yoqa o’mizi kyengligi
SHizd=CrIII+Pg yoki
Old detalning yoqa o’mizi chuqurligi
Yoqa o’mizining egri chizigini chizish
Old detalning yuqori vitochkasini kurish
Ko’krakning yeng yuqori nuqtasining
joylanishi
SHizd=0,95(SHs+SHpr++SHsh.s.p)+SHper
A3A4=AA1-0,8
A3A5=A3A4+1sm
Ko’krak bezlarining yuqori asoslarining
joylanishi
Yuqori ko’krak vitochkasining chuqurligi
Yuqori ko’krak vitochkasining tashki
cheti
Kiyimning orqa va old detallarining
kontur chiziqlarini kurish
Rr=A3A5
G2G6=TSg+0,3
G6G7=Vg-Vpr.p+0,5
Yeng o’mizi chizigining chuqurligi
Yeng o’mizining orqa qismidagi belgisi
Orqa detalning yeng o’mizining yuqori
G7G71=CrII-CrI(yostikcha) yoki <b21=22-
qismini chizish
23
Orqa detalning yeng o’mizining pastki
qismini chizish
Old
bo’lakning
chuqurligi
yeng
o’mizining
Old yelka chizigining tashki uchini
chizish
Old yelka o’mizining yuqori qismini
chizish
G6A41=G6A4
31G11=32G41=Ps.pr
G11P3=0,6SHpr=0,6(G11G41-G31G32)
Fpr1=0,5
Old yelka o’mizining pastki qismini
chizish
Old bo’lakning yelka chizig’ini chizish
va ko’krak vitochkasini pardozlash
Ko’krak
vitochkasining
uchlarining joylanishi
tashki
Rc=0,6SHpr
G4P4=G1P2-1
G41P6=0,4SHpr=0,4(G11G41-G31G32)
P6P5=P6P4;A41P5=SHp
Ko’krak
vitochkasining
tomonilarini baravarlash
ikkala
Old bo’lakning yelka chokining o’zunligi
Fpr2=0,2
Rp=0,4SHpr
Kiyimning yon choklarini va chizigi
bo’yicha vitochkalarni kurish
A4A6=A41A61=A2A22
Yeng o’mizining chuqurligidagi yon
chokining joylanishi
G6A6=G6A61
Orqa
bel
vitochkasining
chizigidan boshlanish nuqtasi
ko’krak
A4A6+A61P5=SHp
Old vitochkasining joylanishi. Bel chizigi
bo’yicha vitochkalar miqdori
Bel
chizigi
bo’yicha
vitochkalar
miqdorining uchastkalarga taksimlanishi
Son chizigi bo’yicha
chiziqlarining joylanishi
yon
choklari
Old va orqa detallarning etak chiziqlarini
G1G3=0,25G1G4
kurish
YOn choklarining etak qismida joylanishi
GG5=0,5GG1
Old bo’lakning markaziy chizigidagi etak
chizigining joylanishi
Old detalning etak chizig’i
SBt=(CrIIIPg)+(G31G32+G51G52)-(St+Pt)
T2T3=T2T4;
T3T4=0,5 SBtT51T5=T5T52;
T51T51=SBtT61T6=T6T62;
T61T62=0,25 SBt
B2B3=B2b4==0,5(Sb+Pb)-GG2
N2N3=N2N4=3-4sm
N1N11=1
N4N11-tekis chiziq
22
18
21
Ishni bajarishga qo’yiladigan talablar
1.Talabalar laboratoriya ishini tartibga mos holda bajariladi.
2.Laboratoriya ishining yozuv qismi A4- formatli qo’ozda, chizmalar 1:1
masshtabda millimetrli qog’ozda bajariladi.
3. Ayollar ko’ylagining baza asosi konstruktsiyasi (AK)ning chizmasi M 1:1
masshtabda ilova qilinadi.
Nazorat savollari:
1. Konstruktsiya qurish uchun dastlabki ma`lumotlar.
2. “Bazis to’ri” nima?
3. Ayollar ko’ylagining baza asosi xaqida ma`lumot bering.
4). O’qitishning interfaol usullaridan tarqatma materiallar yordamida dars
o’tishga misol qilib quyidagilarni olamiz.
Yeng konstruksiyasi
GLOSSARIY
O’zbekcha
Adip
Ruscha
Адип
Inglizcha
Adip
Antropometriya
антропометрия
anthropometry
Apash
Апаш
Apash
Asimmetriya
Асимметрия
Asymmetry
Assortiment
Ассортимент
range
Грунтовка
деталь
Primer detail
Andoza
Лекал
patterns
Astar (abra)
Подкладка
Lining
Astar detali
Angishvona
Izoh
ust
kiyim
old
bo’lagining tugma va
izmalari joylashgan o’ng
va chap qismi.
(antropo
va
yun.
metreo – o’lchayman)
antropologiyaning
tekshirish
usullaridan
biri.
Tik qaytarma yoqaning
bir turi; keng ochiq
yoqali ko’ylak.
Detallar, konstruksiya
yoki rasmda
simmetriyaning yo’qligi.
Mahsulotning turi, nomi,
mo’ljali, ishlatiladigan
xom-ashyosiga ko’ra
umumiyligi yoki
to’plami.
Buyumning ichki
tarafini bezatish uchun
(qirqim choklarini
bekitishga, shaklni
saqlashga,
mustahkamlashga
qulayligiga)
biriktiriladigan
buyumning qismi
(bo’linmas yoki astarbop
materiallardan
yig’ilgan).
(fors. angusht – barmoq,
vona – saqlovchi) – ish
tikishda barmoq uchiga
kiyiladigan metal g’ilof.
Murakkab konstruksiyali
kiyim modellarini
bichish va tikish
jarayonida ishlatiladigan
detallar shabloni.
Cho’ntakning ichki
Badiiy
loyihalash
Художественный
дизайн
Artistic design
Bashang libos
Bel buyumlari
Аксесуары для
талии
Belli buyumlar
balansi
Befarqlik
intervali
Bir bortli
Bichish
Bluzka
Bosh kiyim
Блюзка
Blouse
qismi
Yangi model obrazini
yaratish bilan bog’liq
bo’lgan kiyim shakli va
predmetlarini
takomillashtirishga
qaratilgan ijodiy jarayon.
Tantanali marosimlarda
kiyiladigan nafis,
bayramona kiyim.
Qisman yoki to’liq tosson kamariga
tayanadigan, tananing
pastki qismini va
oyoqlarini qoplaydigan
kiyim.
Belli buyumlarning
qomatda muvozanatini
saqlagan holda beldan
bo’ksa chizig’igacha old
va orqa qismlar o’rta
chiziqlarining ayirmasi
bilan xarakterlanadi.
Kiyimning o’lchamlari
orasidagi iste’molchi
sezmaydigan farq.
Tugma diametri (3/4
qismi) va tugma chetidan
bort chetigacha bo’lgan
masofa bilan
xarakterlanadigan
markaziy taqilma
kengligi.
Kerakli buyumni
tayyorlash uchun
gazlama, charm va
boshqa materiallarni
ma’lum bir shaklda va
razmerda qirqish.
Bo’ksa yoki undan
pastroq uzunlikda
bo’lgan ayollar yoki
qizlar yelka kiyimi.
Boshga kiyiladigan
Buf
Burma
Bo’y
Dekor
Dekarativ
Detallar tasnifi
Dekolte
Dizayner
Дизайнер
designer
Faktura
Фактуре
texture
Fason
Фасон
Furnitura
Garderob
Furnitura
Гардероб
wardrobe
kastumning muhim
bo’lagi.
Yubka va yenglarda
uchraydigan hajmiy
taxlamalar, burmalar va
yig’malar.
Matoning iplarini yig’ish
natijasida hosil
bo’ladigan mayda
taxlamalar va yig’malar.
Bosh yuqori nuqtasidan
polgacha (oyoq
kartigacha) bo’lgan
proyeksion masofa.
Arxitektura, interyer,
kiyim dizaynida
uchraydigan bezak
elementlarining majmui,
sistemasi.
Ko’rkamroq ko’rsatishga
mo’ljallangan.
Muayyan o’xshash
belgilar asosida,
detallarni guruhlarga
bo’lish.
Ayyolar ko’ylagida katta
o’yilgan bo’yin o’mizi.
Rassom-konstruktor,
dizayn bo’yicha
mutaxassis.
Mato yuzasi
tuzilishining
xarakteristikasi.
Kiyimning tashqi
ko’rinishi.
Kiyimda ishlatiladigan
yordamchi materiallar
(tugma, knopka, ilgak,
halqa, molniya).
Insonning hayotida
hamma zarur
vaziyatlariga
mo’ljallangan, biron-bir
belgilari bo’yicha
Gofre
Вафли
Waffles
Gulfik
Гулфик
codpiece
Koketka
Кокетка
coquette
Cho’ntak
Карман
Posket
Nakidka
Накидка
Modellashning
mulyaj usuli
Model
Модель
Model
Modelyer
Модельер
Fashion
designer
mujassamlashgan
aksesuarlar, poyabzal va
kiyimlar majmui.
Kiyim detallarida
qo’llaniladigan
mustahkam to’lqinsimon
taxlamalar.
Erkaklar shim old
bo’lagi yashirin
taqilmasiga izma uchun
mo’ljallangan detal.
Yelka kiyimlarining ort,
old bo’lagi, shuningdek,
yubka va shimlarning
yuqori qirqma qismi.
Tikuv buyumlarining
bo’lagi yoki uzelidir.
Yelkaga tashlab
yuriladigan yengsiz
kiyim.
Matoni manekenga
qadab loyihalash usuli.
Kiyimlarni seriyali
ishlab chiqarishda
ishlatiladigan etalon
namuna.
Kiyim modellarini ishlab
chiqadigan mutaxassis.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
Asosiy adabiyotlar:
1). O‘zbekiston Respublikаsi Prezidentining 2017 yil 20 аpreldаgi “Oliy tа’lim
tizimini yanаdа rivojlаntirish chorа – tаdbirlаri to‘g‘risidаgi” PQ-2909 sonli qarori.
2). O‘zbekiston Respublikаsi Prezidenti SH.Mirziyoyev tаshаbbuslаri bilаn 2017
yilning 7 fevrаl kuni “O‘zbekiston Respublikаsini yanаdа rivojlаntirish bo‘yichа
Hаrаkаtlаr strаtegiyasi to‘g‘risidа”giPF-4947-sonli Fаrmoni qаbul qilindi
3). O‘zbekiston Respublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining “Umumiy o‘rtа tа’lim
to‘g‘risidаgi Nizomni tаsdiqlаsh hаqidа”gi Qаrori.140-son //2017 .15 03
4). Karimov I.A. Yuksak m a’naviyat — engilmas kuch. — Т.: O“zbekiston.
2008.
5). Saidova K. Тikuvchilik buyumlarini loyihalash va texnologiya
asoslari darslarida yangi axborot texnologiyalarini qo‘llashning pedagogik
shart-sharoitlari. Magistrlik dissertasiyasi. — Т.: 2007. — 98 b.
Qo’shimcha adabiyotlar va boshqa manbalar:
1. Abdullayeva Q.M., Majidova D. Liboslar davr ruhini ifodalaydi //J. Pedagogik
mahorat. — Т.: 2003. — №1. 92—93 b.
2. Abdullayeva Q.M., Nigmatova F.U., Gaiрova N.S. Тikuvchilik buyumlarini
loyihalash va texnologiya asoslari. Oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma.
Тoshkent, ТDPU. 2007-yil, 240 b.
3. G.K.Hasanbayeva. „Kiyim modelini ishlash va loyihalashsini tayyorlash“.
Тoshkent. O‘qituvchi. 1990-yil.
4. A.P.Rogova. „Erkaklar va bolalar ustki kiyimini loyihalash asoslari“. Тoshkent.
O'qituvchi. 1988 yil.
5. А.П.Шершнева. „Основы конструирования женской и детской одежды“.
Москва. Легпромбытиздат. 1982 г.
ELEKTRON TA’LIM RESURSLARI
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. Uz
4. www. Kitob.uz
5. www.yandex.uz
6. www. edu. uz
7. tdpu-INTRANET. Ped
8. www.legprominfo.ru