Kirish.
Nazariy qism.
I.1 Shtangensirkulning ishlash prinsipi.
II. Shtangensirkulning turlari.
II.1. Kaliper.
III. Hisobiy qism.
Xulosa.
Foydalanilgan adbiyotlar.
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
Kirish
I.Shtangensirkul haqida umumiy ma’lumot
Shtangensirkul (nem. sterjen va sirkul) — detallarning tashqi va ichki chiziqli
oʻlchamlari, diametrlari va chuqurliklarini oʻlchash uchun moʻljallapgan asbob.
Asosiy qismlari: darajalangan shtanga, shtangada suriladigan ramka, darajalangan
nonius, yuqori va pastki jagʻlar, mikrometrik surgich. shahrining yuqori jagʻlari
bilan detalning ichki oʻlchamlari, pastki jagʻlari bilan esa tashqi oʻlchamlari
oʻlchanadi. Shtangensirkul bilan oʻlchangan qiymatning butun sonlari shtanga
boʻlinmalaridan, millimetr ulushlari esa ramkadagi kokiusdan hisoblanadi.
shahrining oʻlchash aniqligi 0,1—0,05 mm, oʻlchash chegarasi 2000 mm gacha.
Bu yerda: 1. Tepa jag’lari(detallarning ichki diametrini o’lchash uchun).
2. Pastki jag’lari(detallarning tashqi diametrini o’lchash uchun).
3. Darajalangan shtanga.
4. Mahkanlash vinti.
5. Qo’zg’aluvchan jag’lari.
6. Qo’zg’almas jag’lari.
7. O’lcham shkalalari.
8. Nonius.
9. Ramka.
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
Xozirgi kunda shtangensirkullarning bir qancha turi turi mavjud. Masalan boshqa
o’lchash
vositalari
kabi
shtangensirkulni
aniqligini
oshirish
maqsadida
shtangensirkulni ham raqamli turlari ishlab chiqilmoqda. Ular quyidagicha bo’ladi:
Bunda tomiziladigan modda miqdori pipetka diametri va balandligiga asosan
olingan bo’ladi.
Shtangensirkulning aniqlik sinflari. Shtangensirkullarni tekshirish usuli GOST
8.113-85 tomonidan tartibga solinadi. 1-sinf aniqlik shtangensirkullari uchun asosiy
maktab uchun o'lchov xatosi 0,05 mm, 2-sinf uchun 0,1 mm.o'lchov diapazoni
modelga qarab 0 dan 300 mm gacha. Agar kerak bo'lsa, tekshirish guvohnomasi
berilishi mumkin.
Asbobsozlik zavodlarida 100, 125, 150, 200, 300, 400, 500, 600, 800, 1000,
1500 va 2000 mm gacha bo’lgan o’lchamlarni o’lchash imkonini beradigan, aniqlik
darajasi 0,1; 0,05; 0,02 mm gacha bo’lgan shtangensirkullar ishlab chiqariladi.
Sababi ishlab chiqariladigan detalning o’lchamlari haqiqiy qiymatga yaqinroq
bo’lishi zarur. Chunki ishlab chiqarish jarayonida 0.03 mm ham katta rol o’ynaydi.
Masalan kimyoviy jarayonlarda pipetkadan moddaning miqdori ko’p tushishi
natijasida izdan chiqib har xil baxtsiz hodisalarga olib kelishi mumkin.
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
Asbobsozlik zavodlarida 100,125,150,200,300,400,500,600,800,1000,1500 va
2000 mm gacha bo’lgan o’lchamlarni o’lchash imkonini beradigan aniqlik darajasi
0,1;0,05;0,02 mm gacha bo’lgan shtangensirkullar ishlab chiqariladi.O’quv
ustoxonalarida 300 mm gacha o’lchash imkonini beradigan shtangensirkullar
ishlatiladi.Aniqlik darajasi 0,1 mm bo’lgan shtangensirkul millimetr mashtabli
shtanga 8, qo’zg’almas jag’ 2, 3, qo’zg’aluvchi jag’ 1,4, noniusli ramka 6, qotiruvchi
vint 5, nonius 9, va sterjen 7 dan iborat.
II.Shtangensirkulning ishlash prinsipi
Shtangensirkul ishlatilishidan oldin jag’lari yopiq holatda bo’ladi va ushbu
holatda qo’zg’aluvchan va qo’zg’almas tepa va pastki jag’lari bir-biriga tegib turgan
bo’lishi shart. Nonius hamda shtangadagi o’lcham shkalalarining birinchi
0 chiziqlari o’zaro to’g’ri turgan (bir to’g’ri chiziqda yotgan) bo’lishi shart.
Shtangensirkulda bir vaqtning o’zida shtanga va noniusdagi faqat bittadan chiziq
o’zaro to’g’ri joylashadi (bir to’g’ri chiziqda yotadi). Masalan nonius shkalalarining
uzunligi 49 mm va 10 ta teng bo’lakka bo’lingan bo’lsa, demak noniusning har bir
bo’limi 4.9 mm ga teng bo’ladi. Noniusning noli shtanganing noli bilan mos kelsa,
uning shu chizig’idan boshqa hech bir chizig’I shtanga chizig’I bilan mos kelmaydi
(bir to’g’ri chiziqda yotmaydi).
Shtangensirkul yordamida o’lchash va undan hisob olish quyidagicha olib
boriladi. Uning qo’zg’aluvchi va qo’zg‘almas jag’lari o’lchanuvchi detal sirtiga jips
tegadigan qilib suriladi va ramkani shtangaga mahkamlovchi vint yordamida
qotiriladi. So’ng shtangensirkul detaldan chiqarilib, noniusdan hisob olinadi.
Noniusning noli shtanga chizig‘ining qaysi biri bilan mos kelsa, shuncha butun son
bo’ladi. Agar noniusning noli shtanganing xohlagan bir chizig‘idan o’tsa, shuncha
butun son bo’lib, kasr son shtanganing ixtiyoriy bir chizig‘iga mos kelgan nonius
chizig‘idan hisoblanadi. Shtangensirkul yuqori jag’lari bilan detalning ichki
o’lchamlari,pastki jag’lari bilan esa tashqi o’lchamlari o’lchanadi.
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
Kaliper-bu deyarli mukammal aniqlik bilan 4 metrgacha bo'lgan ichki va tashqi
o'lchamlarni o'lchash vositasi. Ushbu qurilmani sotib olishdan oldin, u nima
uchun tez-tez ishlatilishini va qanday xato juda muhim bo'lishini
tushunishingiz kerak.
Har qanday kaliper standart umumiy shaklga ega, uning asosiy elementi statik
shimgich bilan tugaydigan bar bo'lib, u o'lchov o'lchoviga muvofiq o'lchov
bilan belgilanadi. Shtanga harakatlanuvchi shimgich kiyiladi.
Qolgan
elementlar
hisoblagich
turiga
qarab
farq
mumkin. Kaliperlarning qanday turlari borligini ko'rib chiqing:
qilishi
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6



Analog;
Raqamli;
O'q.
Analog (nonius) o'lchagich
Qurilmaning barida to'g'ridan-to'g'ri kesilgan oddiy raqamli shkala bilan eng
standart dizayn turi. Ushbu bar "nonius" deb nomlanadi, shuning uchun uning
ikkinchi nomi.
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
Ushbu turdagi kaliperlar bilan o'lchash xatoning eng katta xavfiga ega, chunki
u butunlay o'lchovchining ko'rish va qarash burchagiga bog'liq. Ularning
aniqligi 0,1 dan 0,05 mm gacha o'zgarib turadi.
Raqamli
Kaliper elektron yoki raqamli harakatlanuvchi shimgichda elektron tablo
mavjudligi bilan ajralib turadi, bu o'lchov natijasini 0,01 mm aniqlik bilan
ko'rsatadi.
Har qanday nuqtadan mos yozuvlar boshini o'rnatishingiz, shuningdek o'lchov
birliklari va verguldan keyin belgilar sonini o'zgartirishingiz mumkin bo'lgan
funktsiya juda qulaydir. Ma'lumotlarni kompyuter bilan sinxronlashtirish
mumkin, u erda ko'rsatkichlarni uzatadi.
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
Odatda, qurilma natijalarni o'chirish va qayta tiklash tugmasi bilan
to'ldiriladi. Dizaynning asosiy moduli zanglamaydigan metalldan, tanasi esa
plastmassadan qilingan.
Dizayn batareyani almashtirishni ta'minlaydi. Shtanga, standart asbobda bo'lgani kabi,
zaryad bo'lmaganda kaliperdan foydalanishni davom ettirish uchun o'lchov qo'llaniladi.
Umuman olganda, qurilma Xitoydan past sifatli mahsulotlar bundan mustasno,
yuqori sifatli uskunalar hisoblanadi. Qurilmaning aşınmaya bardoshliligi va
taxtada qiymatlarning sakrashi yo'qligi muhimdir.
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
Yuqori sifatli aniq qurilma qurilish ishlarini sezilarli darajada osonlashtiradi,
teshiklarning chuqurligini o'lchaydi, matkap diametrini tanlaydi va hokazo.
Kaliperlar
Kaliperlarning texnik holati va tekshiruvi Asbobning aniqligini ta'minlashning eng muhim talablaridan biri uning tozaligidir. Metall qatlamlarning
magnitlangan qatlami, saqlovchi yog ', axloqsizlik - bularning barchasi o'lchov
natijasini sezilarli darajada buzishi mumkin. Shuningdek, natijaga asbobning
aşınması, uning deformatsiyasi va sozlamalarini buzish ta'sir qiladi. Bunga yo'l
qo'ymaslik uchun har yili kaliperni ta'mirlash va sozlash bilan ixtisoslashgan
xizmat ko'rsatish markazi tomonidan tekshirish kerak. O'qishlarning
to'g'riligini eng oddiy tekshirish - bu jag'lar to'liq yopilganda nol zarbalarning
mos kelishi. Kaliper eng keng tarqalgan o'lchash vositasidir, chunki uni
boshqarish oson, oddiy dizaynga ega va maksimal tezlikda o'lchashga qodir.
Kaliperning nomi, shuningdek, boshqa kaliper asboblari (chuqurlik o'lchagich,
balandlik o'lchagich) ushbu asbobning dizayn xususiyatlari bilan bog'liq.
Uning asosiy shkalasi va noniusli o'lchov tayog'i bor - bo'linishlarning
kasrlarini o'qish uchun ishlatiladigan yordamchi shkala. Maksimal o'lchov
aniqligi, modelga qarab, millimetrning o'ndan bir qismigacha o'zgaradi.
Aniqroq ko'rsatkichlarni faqat millimetrning mingdan bir qismigacha
ko'rsatishi mumkin bo'lgan mikrometr yordamida olish mumkin.
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
Bunday qurilmalar aniqlik va qulaylik darajasida oraliq variant
hisoblanadi. Ishlash printsipi harakatlanuvchi ramkaning harakatiga qarab
dumaloq indikator bo'ylab o'qning harakatiga asoslanadi.
O'lchov juda yaxshi aniqlikni ta'minlaydigan, shuningdek strukturaning
qattiqligini qo'shimcha ravishda oshiradigan tishli tishli uzatma orqali amalga
oshiriladi.
Barcha farqlar yalang'och ko'z bilan ko'rinib turganligi sababli, uning xilmaxilligini aniqlash uchun kaliperning fotosuratini ko'rish kifoya.
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
Boshqa turlari
Nostandart qismlarni o'lchashda kaliperdan qanday foydalanish kerakligi
haqida savol tug'ilmasligi uchun, standart vosita mos kelmaydigan tor aniq
vazifalar uchun asboblarning qolgan turlarini ham ko'rib chiqishingiz kerak:
Belgilash kaliperi sirtlarni aniq belgilash uchun yaratilgan, bu ayniqsa nozik
o'tkir pastki gubkalar. Uzunlik oralig'i mutlaqo xilma-xildir, odatda eng zarur
o'lchamlarga muvofiq tanlanishi kerak.
Tashqi va ichki chuqurchalarni o'lchash uchun. Dizayn pastki gubkalarning
o'zgartirilgan shaklini ta'minlaydi, shunda ularni chuqurchalarning yivlariga
joylashtirish mumkin. O'lchamlari, shuningdek, usta ehtiyojiga qarab har xil
bo'ladi.
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
Silindrsimon narsalarning devorlarini o'lchash uchun kaliperlar. Ushbu dizayn
statik novda shaklidagi shimgichga ega, qolgan konfiguratsiya standart
qurilmaga o'xshaydi. Bunday o'zgarish quvurlar devorlarini va boshqa
silindrsimon shakllarni o'lchashga imkon beradi.
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
Hisobiy Qism
2.2 Ushbu o’lchash vositasi yordamida o’lchashlar amalga oshiriladi hamda natijalari
olinadi.
Masalan;
X1=14,8
X11=14,7
X2=14,5
X12=14,8
X3=14,6
X13=14,12
X4=14,7
X14=14,6
X5=14,3
X15=14,12
X6=14,9
X16=14,5
X7=14,11
X17=14,8
X8=14,13
X18=14,7
X9=14,12
X19=14,8
X10=14,8
X20=14,13
2.3 Ushbu o’lchash vositasi yordamida amalga oshirilgan o’lchashlar natijalari qayta
ishlanadi.
a)Dastlab olingan natijalarning o’rta arifmetik qiymatini X hisoblaymiz
20
∑𝑛
𝑖=1 𝑋𝑖 ∑𝑖=1 𝑋𝑖 14,8+14,5+14,6+..……….+14,12+14,5+14,8+14,7+14,8+14,13
X=
𝑛
=
20
=
20
=14,4845
b)Endi har bir o’lchash natijasi uchun absolyut xatolik ∆Xi ni topamiz:
∆X1=X1-X=14,8-14,4845=-0,2585
∆X11=X11-X=14,7-14,4845=0,0415
∆X2=X2-X=14,5-14,4845=-0,3585
∆X12=X12-X=14,8-14,4845=0,0415
∆X3=X3-X=14,6-14,4845=-0,1585
∆X13=X13-X=14,12-14,4845=0,0515
∆X4=X4-X=14,7-14,4845=-0,1585
∆X14=X14-X=14,6-14,4845=0,0615
∆X5=X5-X=14,3-14,4845=-0,1585
∆X15=X15-X=14,12-14,4845=0,0615
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
∆X6=X6-X=14,9-14,4845=-0,0585
∆X16=X16-X=14,5-14,4845=0,1415
∆X7=X7-X=14,11-14,4845=-0,0585
∆X17=X17-X=14,8-14,4845=0,2415
∆X8=X8-X=14,13-14,4845=-0,0585
∆X18=X18-X=14,7-14,4845=0,2415
∆X9=X9-X=14,12-14,4845=-0,0585
∆X19=X19-X=14,8-14,4845=0,2415
∆X10=X10-X=14,8-14,4845=-0,0585
∆X20=X20-X=14,13-14,4845=0,2615
c) O’lchash natijalari o’rtacha kvadratik xatoligi va o’rtacha arifmetik qiymati
o’rtacha kvadratik xatoligi σ va σn ni topamiz
σ=√
2
∑𝑛
𝑖=1(∆𝑥𝑖)
𝑛−1
σ
2
∑𝑛
𝑖=1(∆𝑥𝑖)
√𝑛
𝑛(𝑛−1)
σn= =√
σ=√
2
∑19
𝑖=1(∆𝑥𝑖)
18
=√
σ
0,56485
√𝑛
√19
σn= =
;
≈ 0,062456195
.
(∆X1)2 +(∆X2)2 +⋯…….+(∆X20)2
18
≈0,2793126
d) 20 ta natijadagi qo’pol xatoliklarni xatoliklarni toppish uchun biz “uch sigma ”
mezonidan foydalanamiz.
Agar o’chashlarning absolyut xatoligining absolyut qiymati (moduli) 3*σ
qiymatdan oshib ketgan bo’lsa, ushbu natija qo’pol xatolik hisoblanadi.
3 σ=3*0,2793126=0,837937788
Xi ning qolgan qiymatlarining hech biri endi o’rtacha arifmetik 0,837937788 dan
ko’proq farq qilmaydi. Shuning uchun biz noto’g’ri kuzatishlar yo’q deb taxmin
qilishimiz mumkin
Ehtimoliy xatolik Styudent koeffitsienti yordamida aniqlanadi:
∆𝑋=tn σn
bu yerda tn = Styudent koeffitsienti bo’lib uni quyidagi maxsus jadvaldan o’lchash
soni (n=20) va qabul qilingan ishonchli ehtimollik ( texnik o’lchashlarda P=0,95
ehtimollik olinadi ) qiymatlariga olinadi.
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
∆𝑋= tn σn = 0,131158
Bu holda o’lchanadigan kattalikning haqiqiy qiymati(ishonchlilik intervali)
quyidagi formula bo’yicha hisoblab topiladi:
X=Xo’rt∓ ∆X= Xo’rt ∓ tn σn X= Xo’rt∓ ∆X= ∈
N
5
10
20
40
60
120
120
0,6
0,94
0,88
0,86
0,85
0,85
0,85
0,85
0,7
2,0
1,2
1,2
1,1
1,2
1,0
1,0
0,8
3,1
1,5
1,4
1,3
1,3
1,3
1,3
0,9
8,3
2,1
1,8
1,7
1,7
1,7
1,7
[14,35334199; 14,61565801]
P
0,95
17.7
2,8
2,3
2,1
2,0
2,0
2,0
0,98
31,8
3,7
2,8
2,5
2,4
2,4
2,4
0,99
63,7
4,8
3,3
2,9
2,7
2,7
2,6
Normal taqsimot bo’yicha taqsimlanish qonuniyati tuzamiz:
yi=
1
σ√2𝜋
xi
1
2
3
4
5
∗𝑒
(∆𝑥𝑖)2
2σ2
−
x_o'rt
14,
8
14,
5
14,
6
14,
7
14,
3
6
14,
3
7
14,
11
8
14,
13
9
14,
12
14,48
45
delta
x
0,31
55
0,01
55
0,11
55
0,21
55
0,18
45
0,18
45
0,37
45
0,35
45
0,36
45
delta x
kvadrat
0,09954
025
0,00024
025
0,01334
025
0,04644
025
summ
a
sigma
sigma n
delta X
X
ishonchli
0,754676
3
1,426102
812
1,311259
035
1,060616
678
0,03404
025
0,03404
025
yi
1,148345
11
1,4822
95
0,2793
126
0,062456
195
0,1311
58
14,35334
199
1,148345
11
0,14025
025
0,581365
306
0,12567
025
0,638308
846
0,13286
025
0,609562
618
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
1
0
1
1
1
2
14,
8
14,
7
14,
8
1
3
0,31
55
0,21
55
0,31
55
0,36
45
0,11
55
0,30
45
0,01
55
0,31
55
0,21
55
0,31
55
0,35
45
14,
12
14,
6
1
4
1
5
14,
18
14,
5
14,
8
14,
7
14,
8
1
6
1
7
1
8
1
9
2
0
14,
13
0,09954
025
0,04644
025
0,09954
025
0,754676
3
1,060616
678
0,754676
3
0,13286
025
0,609562
618
0,01334
025
1,311259
035
0,09272
025
0,788394
157
14,61565
801
0,00024
025
0,09954
025
0,04644
025
0,09954
025
0,12567
025
1,426102
812
0,754676
3
1,060616
678
0,754676
3
0,638308
846
Название диаграммы
1,6
1,4
1,2
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0
-0,5
-0,4
-0,3
-0,2
-0,1
0
0,1
0,2
0,3
0,4
Jadvaldagi barcha qiymatlarni ushbu grafik orqali ko’rishimiz mumkin. Bu
grafikda o’sish kamayish hamma oraliqlari mavjud
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
XULOSA
Men bu kurs ishimda “Shtangensirkul yordamida detalning ichki diametrini
o’lchash” mavzusini ko’rib chiqdim.Bu mavzuda men shtangensirkul yordamida
detal diametrini 20 marotaba qiymatini oldim va o’lchash xatoliklarini ya’ni
bularga absolut xatoligi, o’lchash natijalari o’rtacha kvadratik xatoligi, o’rtacha
arifmetik qiymati, 20 ta natijadagi qo’pol xatoliklarni ko’rib chiqdim.Bu
xatoliklarni o’zgarishini grafikda ham ko’rib chiqdim.Bundan tashqari
shtangensirkul haqida ko’pgina ma’lumotlarni bilib oldim.Shtangensirkul ko’pgina
turlarini ularning ishlash prinsiplarini,funksiyalari haqida ko’p ma’lumotlarga ega
bo’ldim.
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.N.R.Yusupbekov, B.I.Muhamedov, SH.M. G‘ulomov.
Texnologik jarayonlarni boshqarish sistemalari: Texnika oliy o‘quv yurtlari uchun
darslik, T.: “O‘qituvchi”, 1997, 704 b.
2.N.R.Yusupbekov, X.Z.Igamberdiev, A. Malikov. Texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirish asoslari, T.: ToshDTU, 2007,-237 b.
3.A.A.Artikov, A.K.Musaev, I.I.Yunusov Texnologik jarayonlarni boshqarish
tizimi: O‘quv qo‘llanma, T.: TKTI, 2002y.
5.G.I. Lapshenkov, L. M.Poloskiy, Avtomatizasiya proizvodstvennbix prosesovv
ximicheskoy prombishlennosti. –M.: «Ximiya», 1991, -180 s.
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6
Varaq_
O’zq
Varaq
Hujjat №
Imzo_
Sana
KURS ISHI 5310300.
6