Mavzu: Moliya organlari va ularning moliyaviy nazoratni olib
borishdagi roli
Reja:
1. Moliyaviy boshqaruv organlari va ularning vazifalari
2. Moliya vazirligining markaziy apparatida quyidagi bosh boshqarmalar va
boshqarmalar
3. Moliyaviy oqimlarni boshqarish
1. Moliyaviy boshqaruv organlari va ularning vazifalari
Moliya tizimini umumiy boshqarish mamlakatning oliy hokimiyat va
boshqaruv organlari tomonidan amalga oshiriladi. Umumdavlat miqyosida
moliyaviy boshqaruv tizimi quyidagi boshqaruv organlaridan tashkil topishi
mumkin:
• Prezident va Prezident devoni;
• Oliy Majlis va moliya, byudjet, soliq va bank masalalari bo'yicha Oliy Majlis
palatalarining tegishli qo'mitalari;
• Vazirlar Mahkamasi;
• Hisob palatasi;
• Moliya vazirligi va uning joylardagi, jumladan, G'aznachilik tizimi organlari;
• Markaziy bank;
• DavIat soliq qo'mitasi;
• DavIat bojxona qo'mitasi;
• DavIat mulk qo'mitasi;
• Qimmatli qog'ozlar bo'yicha komissiya;
• Byudjetdan tashqari fondlarning ijroiya idoralari
• va boshqalar.
Mamlakat Prezidenti (Prezident devoni) moliya tizimi faoliyatini tartibga
soladi, mamlakat byudjetini imzolaydi, Parlament tomonidan qabul qilingan
moliyaviy qonunlarga «veto» qo'yish huquqiga ega. Ikki palatadan (Senat va
Qonunchilik) iborat bo'lgan OIiy majlis soliqlar, yig'imlar, soliqdan tashqari
to'Iovlarni belgilaydi, DavIat byudjetini ko'rib chiqadi va tasdiqlaydi. Shuningdek,
u Davlat byudjeti ijrosi to'g'risidagi hisobotni ham tasdiqlaydi, moliyaviy qonunlarni
(masalan, Soliq kodeksi va boshqalar) qabul qiladi. Bir vaqtning o'zida davlat ichki
va tashqi qarzining tegishli darajasini belgilash ham Oliy Majlis tomonidan amalga
oshiriladi. Moliyaviy boshqaruvning umumiy boshqaruv organi sifatida Vazirlar
Mahkamasi Davlat byudjetini ko'rib chiqadi, moliyaviy boshqaruvning yagona
umumiy markazi sifatida ish yuritadi. Davlat moliyaviy nazorat organi sifatida
Hisob palatasi moIiyaviy boshqaruvga oid quyidagi vazifalarni bajaradi:
• hajmi va maqsadga mo'ljallanganligi bo'yicha Davlat byudjeti va byudjetdan
tashqari fondlari daromadiar va xarajatiari o'z vaqtida ijro etilishi ustidan nazoratni
tashkil qilish va amalga oshirish;
• davlat mablag'larining sarflanish va davlat mulkidan foydalanishning
maqsadga muvofiqligi va samaradorligini aniqlash;
• Davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlarni shakllantirish va ulardan
foydalanishga ta'sir ko'rsatadigan yoki xarajatlarning Davlat byudjeti hisobidan
qoplanishini ko'zda tutadigan davlat hokimiyatining qonunlari va normativ-huquqiy
hujjatlarini moliyaviy tahlil qilish;
• Davlat byudjetining ijrosi va amalga oshirilayotgan nazorat tadbirlari
natijalari to'g'risida Oliy Majlisning Senati va Qonunchilik palatasiga doimiy
ravishda ma'lumotlarni taqdim etish;
• va boshqalar.
Moliyaviy boshqaruvning markaziy organi Moliya vazirligi va uning joylardagi
organlari hisoblanadi. U mamlakat miqyosida yagona moliyaviy, byudjet, soliq va
valyuta siyosati amalga oshirilishini ta'minlaydi. MoJiya vazirligining asosiy
vazifalari . quyidagilardan iborat:
• yagona davlat moliya siyosatini ishlab chiqish va uni am alga oshirish;
• Davlat byudjeti loyihasini tuzish va uning ijrosini ta'minlash;
• byudjet mablag'lari va byudjetdan tashqari fondlar mablag'lari oqilona va
maqsadli ishlatilishi ustidan moliyaviy nazoratni amalga oshirish;
• davlat moliyasining barqarorligini ta'minl~sh va moliyaviy bozorni
rivojlantirishga oid chora-tadbirlarni ko'rish; • mamlakat byudjet tizimini
takomillashtirish, bu borada tegishli takliflarni ishlab chiqish va ularni hayotga
tatbiq etish choralarini ko'rish;
•
mamlakat
ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotining
ustuvor
yo'nalishlariga
moliyaviy resurslarni to'plash;
• DavIat byudjeti vajamlanma byudjetning ijrosi haqida hisobot tayyorlash;
• davlat tomonidan qarzIarni olish dasturini ishlab chiqish, davlatning ichki va
tashqi qarzIarini boshqarish;
• uzoq, o'rta va qisqa muddatli istiqbolga mo'ljallangan mamlakat
taraqqiyotining ijtimoiy-iqtisodiy bashoratlarini ish lab chiqishda ishtirok etish;
• iqtisodiyotni moliyaviy sog'lomlashtirish va uni tarkibiy jihatdan qayta
qurish, mamlakatdagi tovar ishlab chiqaruvchilar, ishlar va xizmatlarni
bajaruvchilarning manfaatlarini himoya qiluvchi va qo'llab-quvvatlovchi choratadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda qatnashish;
• mamlakatdagi pul-kredit siyosatining asosiy yo'nalishlari, iqtisodiyotdagi
hisob-kitoblar va to'lovlarning ahvolini yaxshilash bo'yicha takliflarni ishlab
chiqishda ishtirok etish;
• faol investitsion siyosatni shakllantirish va uni amalga oshirishga
yo'naltirilgan choralarni ishlab chiqish, davlat investitsiya dasturlari va mamlakat
Taraqqiyot byudjetini ishlab chiqish va moliyalashtirishga qatnashish;
• moliyaviy rejalashtirish va milliy xo'jalikni moliyalashtirish sohalarida
uslubiy rahbarlikni amalga oshirish;
• mamlakat moliyaviy resurslar balansini ishlab chiqishda (lqtisodiyot vazirligi
bilan birgalikda) faol ishtirok etish;
• moliyaviy intizom buzilganda moliyalashtirishni cheklash yoki umuman
to'xtatib qo'yish;
• va boshqalar.
2. Moliya vazirligining markaziy apparatidagi bosh boshqarmalar va
boshqarmalar
Hozirgi paytda Moliya vazirligining markaziy apparatida quyidagi bosh
boshqarmalar va boshqarmalar bo'lishi mumkin:
• davlat byudjeti bosh boshqarmasi;
• valyuta aktivlari va majburiyatlari bosh boshqarmasi;
• hududlar moliyasi bosh boshqarmasi;
• agrosanoat majmuini moliyaviy tartibga solish bosh boshqarmasi;
• ijtimoiy soha va fanni moliyalashtirish bosh boshqarmasi;
• nazorat-taftish bosh boshqarmasi;
• investitsiyalar boshqarmasi;
• iste'mol bozori va xizmat ko'rsatish sohalarini moliyaviy hamda narx orqali
tartibga solish boshqarmasi;
• boshqaruv organlarini moliyalashtirish boshqarmasi;
• soliq siyosati boshqarmasi;
• buxgalteriya hisobi va audit uslubiyoti boshqarmasi;
• qimmatli qog'ozlar va moliya bozori boshqarmasi;
• moliya institutlari faoliyatini muvofiqiashtirish boshqarmasi;
• sanoatning bazaviy tarmoqlari va yoqilg'i-energetika majmui moliyasi
boshqarmasi;
•
mudofaa
majmui,
huquq-tartibot
organlari
va
boshqa
sohalarni
moliyalashtirish boshqarmasi;
• va boshqalar.
Moliya vazirligining muhim bo'linmasi G'aznachilik tizimi bo'lib, u davlat
byudjetining kassa ijrosini ta'minlashga mas'uldir. Moliyaviy boshqaruvga bevosita
daxldor bo'lgan G'aznachilik tizimining asosiy vazifalari tarkibiga quyidagilar
kiradi:
• mamlakat byudjeti ijrosini tashkil qilish, amalga oshirish va nazorat qilish;
• kassaning yagonaligi prinsipidan kelib chiqib, Xazinachilikning bankdagi
hisob varaqlarida bo'lgan byudjet daromadlari va xarajatiarini boshqarish;
• davlatning byudjetdan tashqari fondlari moliyaviy ijrosini ta'minlash;
• davlat moliyaviy resurslarining hajmlarini qisqa muddatli bashoratlash va
ularni operativ boshqarish;
• Markaziy bank bilan birgalikda davlatning ichki va tashqi qarziarini
boshqarish va unga xizmat ko'rsatish;
• byudjet bo'yicha hukumatning moliyaviy tadbirlari to'g'risida shuningdek,
mamlakat byudjet tizimining ahvoli to'g'risida qonunchilik va ijroiya organlariga
hisobot taqdim etish;
• va boshqalar.
Mamlakatning Markaziy banki moliyaviy siyosat va uning tarkibiy qismi
bo'lgan pul-kredit siyosatini amalga oshirishda muhim rol o'ynaydi. V Xazinachilik
tizimi organlari bilan birgalikda byudjetning kassa ijrosini ta'minlaydi va boshqa
kredit institutlari faoliyatini nazorat qiladi. Moliyaviy boshqaruv tizimida Davlat
soliq qo'mitasi va uning quyi organlari ham muhim rol o'ynaydi. Vlar yordamida
soliqlar, yig'imlar va boshqa to'loviarning to'g'ri hisoblanishi, ularning tegishli
byudjet fondlariga to'liq va o'z vaqtida o'tkazilishi ustidan nazorat amalga oshiriladi.
Shunga muvofiq ravishda moIiyaviy boshqaruvga oid DavIat soIiq qo'mitasi va
uning quyi organlari quyidagi vazifalarni bajaradi:
• byudjetga va byudjetdan tashqari fondlarga soIiqIar, yig'imlar va
to'IovIarning to'g'ri hisoblanishi, to'Iiq va o'z vaqtida o'tkazilishi masalalari bo'yicha
moIiyaviy qonunchilikka qay darajada rioya etilayotganligini nazorat qilish;
• soliq to'Iovchilarni hisobga olish va ularni tekshirish;
• moliya organlariga va xazinachilikka soliqIar va boshqa to'lovlarning
haqiqatdagi tushumlari to'g'risida har oyda ma'lumot taqdim etish;
• ortiqcha to'langan soliq summalarini va soliq to'lovchilardan noto'g'ri
undirilgan jarima va penyalarni egalariga qaytarish bo'yicha tegishli ishlarni amalga
oshirish;
• va boshqaIar.
DavIat bojxona qo'mitasi va uning tegishli organlari moliyaviy boshqaruv
tizimida o'ziga xos bo'lgan o'ringa ega. Ular bojxona bojlarining o'z vaqtida tushishi
uchun mas'ul hisoblanadi. Bu borada quyidagi asosiy vazifalar ularning zimmasiga
yuklatilgan:
• bojxona organlari tomonidan undiriladigan soIiqIar bo'yicha soliq
tekshiruvIarini amalga oshirish;
• bojxona organlari tomonidan undiriladigan soliqlarni hisoblash va to'lash
bilan bog'Iiq hujjatlarni tekshirish;
• soliq qonunchiligini buzganligi yoki unga to'Iiq rioya qilmaganligi uchun
soliq to'Iovchilarning bankdagi operatsiyalarini to'xtatib turish;
• soliq qonunchiligida ko'zda tutilganjarima va boqimandalarni undirish;
• va boshqaIar.
O'z navbatida, Davlat mulki qo'mitasi moliyaviy boshqaruvga oid soliqdan
tashqari mohiyatga ega bo'lgan daromadlarni (ijara haqi, davlat mulkini sotishdan
keladigan daromadlar va boshqalarni) olish maqsadida davlat mulkini boshqarishni
tashkil qiladi. Qimmatli qog'ozlar bo'yicha komissiya fond bozori ishtirokchilari
faoIiyatini nazorat qiIib, byudjet fondiga tushuvchi tushumlarning ortishiga o'z
ta'sirini ko'rsatadi.
3. Moliyaviy oqimlarni boshqarish
Korxonalarning jarng'arrnalari, daromadlari hamda markazlashtirilgan va
markazlashtirilmagan moliyaviy resurslar fondlarini shakllantirish va ulardan
foydalanish jarayonidagi pul mablag'larining miqdoriy va sifat jihatidan harakatiga
moliyaviy oqim deyiladi. Moliyaviy oqimlarning hajmi ular asosida shakllanishi
lozim bo'lgan moliyaviy resurslar fondlarining o'lcharniga bog'liq. Mamlakatning
iqtisodiy qudrati qancha kuchli bo'lsa, uning o'sishiga xizmat qiluvchi moliyaviy
resurslar fondi va moliyaviy oqimlar hajrni shuncha katta bo'ladi. Moliyaviy
oqimlarning sifat jihatdan tavsifnornasi ular shakllantiruvchi moliyaviy resurslar
fondining nimaga mo'ljallanganligi bilan bevosita bog'liq. Masalan, soliqli
moliyaviy oqirn bilan korxonaning tushumini shakllantiruvchi moliyaviy oqim sifat
jihatidan bir-biridan farqlanadi. Shuning uchun ham ularni boshqarish rnetodlari
ham turlichadir. O'z sifat mazmuniga ko'ra quyidagilarni farqlash maqsadga
muvofiq:
• byudjetli-soliqli moliyaviy oqirnlar - barcha darajalardagi byudjetlarning
rnablag'larini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonida vujudga keladi;
• tijorat rnoliyaviy oqimlari - tadbirkorlik xo'jalik sub'ektlari tornonidan am
alga oshiriladi;
• byudjetdan tashqari rnoliyaviy oqimlar - notijorat tashkilotlari fondlarini
shakllantiradi; Moliyaviy oqimlarni boshqarish funksiyalari quyidagilardan iborat:
• qonunchilik - Oliy Majlisning vakolatida;
• nazoratchilik (tartibga soluvchanlik) - Hisob palatasi va marnlakatning
boshqa nazorat organlari (Moliya vazirligi, soliq, bojxona qo'rnitalari va boshqalar)
tornonidan amalga oshiriladi;
• boshqaruvchanlik - korxona va korporatsiyalar, banklar, soliq organlari,
G'aznachilik apparati va Moliya vazirligining hisob-kitobkassa va boshqa xizmatlari
vakolatida;
• nazorat-kuzatuv - korxonalarning moliyaviy jihatdan kasodga uchraganligigi
to'g'risidagi ishlarni ko'radigan va bu holda moliyaviy oqimlar ustidan nazoratni
amalga oshiruvchi arbitrajlik sudlari tomonidan bajariladi. Moliyaviy oqimlarni
boshqarish bo'yicha yuqoridagi organlarning funksiyalari bir-biri bilan qo'shilib
ketib, ularni har doim ham ajratib bo'lmaydi. Agar moliyaviy oqirn1ar moliyaviy
resurslar aylanishi qonuniyatlariga muvofiq ravishda, ko'zda tutilgan tartibda va
rejada aks ettirilgan hajmda, ishlab chiqarish va ijtimoiy vazifalarni samarali yechish
uchun zarur bo'lgan tarzda va takrar ishlab chiqarish siklini pul mablag'lari bilan
to'liq ta'minlash tarzida amal qilsa, bularning barchasi, moliyaviy oqirnlarning
samarali ekanligidan dalolat beradi. Moliyaviy oqirnlarning samaradorligi pul
mablag'larining yetarli bo'lmagan hajmda va o'z vaqtida tushmaganligida pasayadi.
Moliyaviy oqimlar me'yori buzilishi resurslarning doiraviy aylanishi va daromadlar
olinishida
uzilishlar
chiqishiga,
moIiyaviy-iqtisodiy
faoliyatda
keskin
YO'qotmalarga sabab bo'ladi. Moliyaviy oqim samaradorIigini quyidagicha
aniqlash mumkin:
Moliyaviy oqimlar moddiy resurslarning uchrashma harakatini o'zida aks
ettiradi. Ular orqali iqtisodiyotning makro va mikro darajalarida (korxonalar,
firmalar, korporatsiyalar va boshqalarda) mulkdan foydalanishning holati,
dinamikasi va samaradorligi nazorat qilinadi. Tushumlar va boshqa pul
mablag'larining:Kelib tushishini aks ettiradigan moliyaviy oqimlar ijobiy oqimlar
deyiladi. Aksincha, pul mablag'larining oqib ketishini aks ettiradigan moliyaviy
oqimlar salbiy oqimlar deyiladi. Korxonaning moliyaviy ahvolini mustahkamlash
uchun ijobiy moliyaviy oqimlar salbiy moliyaviy oqimlardan ancha yuqori bo'lishi
kerak. Bunday sharoitda korxona ixtiyorida qoluvchi pul mablag'lari o'lchamini aks
ettiruvchi sof moliyaviy oqimning bo'lishi ta'minlanadi. Sof moliyaviy oqim
korxona
moliyaviy
kapitalizatsiyalashuvi
salohiyatining
darajasini
o'sishi,
aniqlash,
ular
investitsion
daromadlarining
va
innovatsion
imkoniyatlarining manbai hisoblanadi. Korxona va korporatsiyalar sof moliyaviy
oqimining o'sishi ular rentabelligi va investitsion samaradoriigini oshirish
imkoniyatlarini aks ettiradi hamda moliyaviy ahvolini mustahkamlashda muhim
zamin hisoblanadi. Makrodarajada moliyaviy ahvolni ta'riflaydigan quyidagi bir
necha ko'rsatkichlar mavjud:
• bir ishlovchi to'g'ri keladigan ishlab chiqarilgan YaIMning miqdori;
• inflyatsiya darajasi va dinamikasi;
• davlat byudjetining ahvoli (defitsit, profitsit);·
• oltin valyuta zaxiralarining miqdori va dinamikasi.
Davlatning
moJiyaviy
ahvoli
mamlakat
ijtimoiy-iqtisodiy
kompleksi
faoliyatining natijasidir. lahon taraqqiyoti tendensiyalarining ko'rsatishicha, hozirgi
sharoitda davlat moliyaviy ahvolini mustahkamlashning asosiy joriy va istiqboldagi
rezervi ijtimoiy intellektning (ijtimoiy kapitalning) to'planishi Uamg'arilishi) va uni
iqtisodiy o'sishning innovatsioninvestitsion strategiyasida foydalanish jarayonida
samarali moddiylashtirish hisoblanadi. Ijtimoiy ko'rinishdagi muammolarni (maorif,
sog'liqni saqlash, madaniyat va boshqalarni) hal etish, turmush tarzining (hayotning)
sifat darajasini oshirish bilan birgalikda, iqtisodiy taraqqiyotning kuchli omilidir. Bu
omil esa, o'z navbatida mamlakatning hozirgi va istiqboldagi salohiyatini
mustahkamlashda muhim shart hisoblanadi. Davlat qarzlarini o'z vaqtida uzish
davlatning moliyaviy ahvolini ko'rsatuvchi muhim ko'rsatkichlardan biridir.
Murakkab moliyaviy vaziyatda davlat defolt, ya'ni bir tomonlama tartibda qabul
qilingan xalqaro moliya-kredit majburiyatlardan bosh tortishini e'lon qilishi
mumkin. Bir vaqtning o'zida davlat qarzlarini restrukturizatsiya qilish va uning
qaytarilish muddatlari bo'yicha kreditoriar bilan muvofiqlashtirilgan holda
choralarni ishlab chiqish va ularni am alga oshirishi kerak. Korxonalar, firmalar va
korporatsiyalar darajasida moliyaviy ahvol to'lovga qobiliyat bilan, ya'ni bozor
iqtisodiyotining
boshqa
sub'ektlari
va soliq
organlari oldida moliyaviy
majburiyatlarini o'z vaqtida uzish imkoniyati bilan belgilanadi. To'lovga qobillik bu
korxona barcha pul aktivlari (Pa) va to'lov muddati kelgan (yoki o'tgan) moliyaviy
majburiyatlar (Mm) o'rtasidagi nisbat demakdir. Sog'lom ishlayotgan korxonalar
uchun to'lovga qobillik koeffitsienti (TQk) doimo birdan yuqori (katta) bo'lishi
kerak:
Korxonaning moliyaviy holatini aniqiash uchun likvidlilik, aylanma
aktivlarning o'z aylanma mablag'lari bilan ta'minlanganlik ko'rsatkichi va boshqa
shu kabi mezonlardan foydalaniladi. Ma'lum bir aniq san ada va iqtiqbolda korxona
to'lov
majburiyatlari
va
uning
moliyaviy
imkoniyatlari
o'lchamini
balanslashtirishning asosiy metodi moliyaviy oqimlar balansidir. U o'z ichiga
korxona ixtiyoriga kelib tushadigan pul mablag'lari va korxona tomonidan
sarflanadigan pul mablag'larini oladi. Bu narsa doimiy ravishda korxona pul
mablag'larining harakatini nazorat qilish, ularning dinamikasini baholash va
bashoratlash imkonini beradi. Ana shundaybyudjet asosida korxonaning to'lov
qobiliyatini boshqarish amalga oshiriladi. Moliyaviy oqimlar byudjeti - korxona
to'lovga qobilligining kengaytirilgan koeffitsienti demakdir. Agar uning chap
tomoni (daromadlar qismi) o'ng tomoniga teng yoki undan katta bo'lsa, unda
korxona to'lovga qobildir. Aga~ uning o'ng tomoni (xarajatlar qismi) chap
tomonidan oshsa, u hold a korxona to'lovga qobil emas hisoblanadi. Moliyaviy
oqimlar byudjeti balansi pul mablag'larining tushilmalari va ularning sarflanish
yo'nalishlari bo'yicha bir-biri bilan o'zaro bog'liq bo'lgan rejali-istiqbolli hisobkitoblar tizimidan iborat bo'lib, u byudjetlashtirish tizimiga (sotuvlar byudjeti,
to'g'ridan-to'g'ri (bevosita) va egri (bilvosita) xarajatlar byudjeti, investitsion byudjet
va boshqalardan asoslanadi. Moliyaviy oqimlarning miqdoriy va sifat tavsifnomalari
orqali korxonaning faoliyati aniqladi. Ular ishlab chiqarish barcha omillar
harakatining qiymatdagi ifodasidan iboratdir. Menejmentda sifat jihatdan
farqlanuvchi boshqaruv tizimi - korxonani moliyaviy boshqarish tizimi shakllandiki,
bu narsa moliyaviy oqimlar orqali ishlab chiqarish, mahsulot realizatsiyasi,
resurslarning aylanuvchanligi, xarajatlar, rentabellik va boshqajarayonlarning
boshqarilishini ko'zda tutadi. Moliyaviy oqimlar byudjeti - amalda turli davriy
muddatlarda hisoblanadigan korxonaning moliyaviy rejasidir. Turli davrlar uchun
(kunlik, haftalik, oylik, choraklik, yillik va uzoq istiqboldagi) moliyaviy oqimlarga
doir bashoratli byudjetlarni tuzish korxonaning to'lovga qobillik darajasini
oshirishga imkon beradi va kelajakda uning moliyaviy holati barqarorligini
ta'minlaydi.