O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR
VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI KOMPYUTER INJINIRINGI
FAKULTETI
5330500 – Sirtq Kompyuter injiniringi (Kompyuter injiniringi)
Himoyaga ruxsat
Kafedra mudiri:
_________«___»______
_ 2023 yil
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Mavzu “Yirik korxona uchun himoyalangan kompyuter tarmog’ini
loyihalash va modellashtirish ”
Bitiruvchi:________________________
Niyozova Nigora
Rahbar:__________________________
Karimov A
Taqrizchi:_________________________
HFX maslahatchi:____________________F.M Qodirov
Toshkent-2023
1
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR
VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Fakultet Kompyuter injiniringi
Kafedra Kompyuter tizimlari
Yo‘nalish (Sirtqi) 5330500 - Kompyuter injiniringi (Kompyuter injiniringi)
«TASDIQLAYMAN»
«KT» kafedra mudiri _______ M.F.Raximov
«_____» _______ 2023 y.
Bitiruv malakaviy ishini bajarishga
TOPSHIRIQ
Niyozova Nigora Abduvali qizi
(familiya, ismi, otasini ismi)
1.BMI mavzusi: Yirik korxona uchun himoyalangan kompyuter tarmog’ini
loyihalash va modellashtirish.
2.Universitet qarori bilan tasdiqlangan;
3.Ishni to‘liq bajarish uchun berilgan vaqt:
4.Ishning boshlang‘ich ma’lumotlari: Mavzuga doir ilmiy - texnik adabiyotlar,
Internet ma’lumotlari
5.Hisob tushuntirish matni mundarijasi (ishni bajarishdagi masalalar ro‘yxati)
Kirish
1. Yirik korxona tarmog’ini qurishning muammolari.
2. Tarmoq strukturasini rejalashtirish.
3. Windows 2019server asosida tarmoqni tashkili.
4. SHATL-S MCHJ Korporativ kompyuter tarmog’ining strukturasi.
5. Asosiy administrativ bloklar.
6. Hayot faoliyati xafsizligi.Ekologiya.
Xulosa .
7. Grafik materiallar ro‘yxati: Microsoft Office Power Point 2019 ilovasida
tayyorlangan prezentasiya slaydlari.
8.Topshiriqni berilgan sanasi:
Rahbar: ________________ (imzo)
Topshiriqni oldi: ________________ (imzo)
2
8.
BMIning har bir bo‘limida bajariladigan ishlarga maslahatlar:
Imzo
Bo‘lim
Rahbar F.I.O
Topshiriq berdi
Topshiriq oldi
Kirish
1-bo‘lim
2-bo‘lim
3-bo’lim
4-bo‘lim
5-bo’lim
6-bo’lim
7-bo‘lim
Xulosa
9.Ishni bajarish grafigi:
№
BMI bo‘limlarining nomlari
Bajarish muddati
Korporativ tarmoq qurishning
1. muammolari
20.01.2023
29.01.2023
2. Tarmoq strukturasini rejalashtirish
29.01.2023
20.02.2023
3. Asosiy administrativ bloklar
20.02.2023
03.03.2023
4. Hayot faoliyati xafsizligi.Ekologiya.
06.03.2023
08.03.2023
08.05.2023
12.05.2023
5. Xulosa
12.05.2023
17.05.2023
6. Prezentasiya slaydlarini ishlab chiqish
Bitiruvchi : Niyozova N A _____
«______» ________________ 2023 y.
Rahbar: Karimov A _______
«______» ________________ 2023 y.
3
Bajarilganligi
haqida rahbar
imzosi
ANNOTATSIYA
Ushbu bitiruv malakaviy ishida yirik korxona uchun himoyalangan
kompyuter tarmog’ini loyihalash va modellashtirish o’rganildi. Lokal hisoblash
tarmoqning asosiy komponentlari, yirik korxonanining oqimlari ,xonalarning
rejasi, serserverni joylashtirish,windows 2019 server operatsion tizimini
xususiyatlari, DNS xizmatlari,Windows 2019 serverini o’rnatish batafsil
o’rganib chiqildi. Yuqoridagi texnalogiyalar yordamida yirik korxonani
tarmog’i qurildi
АННОТАЦИЯ
Эта выпускная квалификационная работа был изучен обзор
организации корпоративной сети предприятия. Основные компоненты
локальной вычислительной сети, потоки ЛХТ предприятия, план
помещений, расположение сервера, особенности серверной операционной
системы Windows 2019, службы DNS и установки Windows 2019 сервера
были детально изучены. Рассмотрено построение сети предприятия с
использованием вышеуказанных технологий.
ANNOTATION
In this dissertation, a general view of the organization of the corporate
network of an enterprise is studied. The main components of the local network,
corporate LXT flows, layout of premises, server locations, features of the
windows 2019 server operating system, dns services, Windows 2019 server
installation are studied in detail. The construction of an enterprise network using
the above technologies is considered.
4
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………………… 6
I-BOB
YIRIK KORXONADA TARMOQ QURISHNINIG MUAMMOLARI………………. 9
1.1
Muammolarning bayoni…………………………………………………….. 9
1.2
Korxonaning LXT ning axborot oqimlari…………………………………... 12
II-BOB
TARMOQ STRUKTURASINI REJALASHTIRISH………………………………... 18
2.1
Kompyuter tarmog’i…………………………………………………………. 18
2.2
Tarmoqni boshqarish usuli…………………………………………………... 23
2.3
Tarmoq arxitekturasi resurslari……………………………………………… 27
III-BOB ASOSIY ADMINISTRATIV BLOKLAR……………………………………………….. 43
3.1
Serverni konfiguratsiyalash…………………………………………………... 43
3.2
Windows 2019 serverini o’rnatish……………………………………………. 45
3.3
Tarmoqni tashkil qilish modelini tanlash…………………………………….. 48
IV-BOB XAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI. EKALOGIYA………………………………… 51
4.1
Ishlab chiqarishni qulay (ratsional )tashkil qilish…………………………….. 51
4.2
Elektromagnit maydonidan ekranlar o’rnatish orqali muhofazalanishi………. 53
4.3
Sanoat korxonalarida baxtsiz xodisalar va kasb kasalliklarini tekshirish…….. 60
XULOSA…………………………………………………………………………………. 63
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………………... 64
5
KIRISH
Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyevning 08.04.2022 yildagi PF-101 “Tadbirkorlik
muhitini yaxshilash va xususiy sektorni rivojlantirish orqali barqaror iqtisodiy o‘sish
uchun shart-sharoitlar yaratish borasidagi navbatdagi islohotlar to‘g‘risida” farmoyishiga
asosan tadbirkorlikni rivojlantirish muhim masalalardan bo‘lib kelmoqda.
Mamlakatimiz iqtisodiy siyosatida axborot muhim o‘rin egallaydi. Banklar,
korxonalar va boshqa iqtisodiy sektordagi tashkilotlar, ya’ni soliq tizimi, nodavlat fondlar,
sug‘urta agentliklari uchun axborotning o‘zgarishi juda tez amalga oshadi hamda xajmi
tez ortadi. Ular asosida turli tahlillar o‘tkazilib, qarorlar qabul qilinadi, vazifalar
belgilanadi, taktika va strategiya ishlab chiqiladi. Bu axborotlar bevosita fuqarolar,
iqtisodiyotimiz taqdiri, qolaversa siyosatimiz asosini tashkil etishini unutmasligimiz
kerak.
Axborotlar hajmining o‘sishidagi ta’sir va uni uzatish vaqtlarining qisqarishi bu bir
xil narsa emas. Ammo shu narsa ma’lumki, ma’lum bir qaror qabul qilishdagi axborotlar
sifatini yaxshilash raxhbarlarga to‘g‘ri qaror qabul qilishni ta’minlaydi. Hozirgi vaqtda
axborot texnologiyalari ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning muhim zahiralaridan
biriga aylandi. Shu sababli axborotdan yanada samarador foydalanish muhim ahamiyat
kasb etmoqda. Albatta zamonaviy texnika va texnologiyalarni axborotlarni ishlash
sohasiga qo‘llanishi ishlab chiqarish samaradorligini oshirdi. Yaqin vaqtgacha kompyuter
ko‘rishi bizning kundalik haqiqatimizga deyarli aloqasi yo‘q edi. Garchi g‘oya 1950yillardan beri ishlab chiqilgan bo‘lsada, ko‘pchilik uchun bu ilmiy-fantastik filmlarning
narsasi edi. Ammo bu vaziyat o‘zgardi. Bugungi kunda kompyuterni ko‘rish algoritmlari
ko‘plab zamonaviy dasturiy echimlarning ajralmas qismi bo‘lib, qabul qilish darajasi
doimiy ravishda o‘sib bormoqda. Joriy o‘sishga asoslanib, global kompyuter ko‘rish
bozori 2028 yilga kelib 21,17 milliard dollarga yetishi kutilmoqda, bu CAGR 2021 yildan
6,9 foizni tashkil etadi. Ushbu bitiruv malakaviy ish ushbu texnologiya nima haqida
ekanligini tushuntirib beradi, uning asosida qurilgan dasturni tavsiflaydi va kompyuterni
6
ko‘rishning eng keng tarqalgan misollarini taqdim etadi. Biz, shuningdek, texnologiyani
qo‘llash sohalari va siz engishingiz kerak bo‘lgan, amalga oshirish qiyinchiliklari haqida
gaplashamiz. Birinchi narsa - keling, ta’rifdan boshlaylik. Korxonaning ko‘pchilik biznes
jarayonlari,
shu jumladan qaror qabul qilish jarayonlarini ham yangi axborot
texnolgiyalari yordamida samarali darajaga ko‘tarish mumkin. Sifatli va o‘z vaqtidagi
axborot-bu sifatli qaror qabul qilishning zaruriy shartiga aylandi. Axborot texnikasi
to‘g‘ridan to‘g‘ri biznes-jarayonlarni yaxshilashi mumkin.Bizga ma’lumki, tashkilotning
ishiga ta’sir qiluvchi hamma parametrlar o‘zaro bog‘lanishgan. Zamonaviy axborot
texnologiyalarining tashkilotlarda ishlatilishi bu tashkilot tarkibini o‘zgartirishi mumkin.
Mavzuni dolzarbligi : Hozirgi rivojlanib borayotgan zamonda hayotni kompyuter
ya’ni elektron hisoblash tizimlarisiz tasavvur qilish qiyin. Shu sababli atrofimizni o’rab
turgan kompyuter texnologiyalaridan nafaqat samarali balki xavfsiz, zararsiz foydalanish
juda muhim hisoblanadi. Bulardan kelib chiqqan holda sifatli, arzon va xavfsiz lokal
tarmog’ini loyihalash va uning xavfsizligini ta’minlash hozirgi zamon uchun dolzarb
hisoblanadi.
Bitiruv ishining amaliy axamiyati : Taklif etilayotgan loyihaning amalga
oshirilishi bo‘linma ichidagi qog‘ozbozlikni qisqartiradi, mehnat unumdorligini oshiradi
va axborotni qayta ishlash vaqtini qisqartiradi. Natijada yangi iqtisodiy va investitsiya
loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun qo‘shimcha vaqtinchalik resurslar
shakllantirilmoqda. Shunday qilib, korporativ tarmoqni joriy etishning o'zini oqlash va
rentabellik muammosi hal qilinadi. Mazkur loyihaning korxonada joriy etilishi va global
internet tarmog‘iga ulanishi bilan kompaniya amalda cheksiz axborot imkoniyatlariga ega
bo‘lib, moliyaviy va birja yangiliklarini tezkorlik bilan oladi. Ammo kompyuterlarning
mahalliy kompyuter tarmog'iga integratsiyalashuvi yangi qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi. Bo'lim ruxsatsiz shaxslarga kirishi qat'iyan man etilgan maxfiy ma'lumotlar
bilan ishlaganligi sababli, LANdagi ma'lumotlarni himoya qilish muammosi paydo bo'ladi.
Mahalliy tarmoq ma'lumotlar xavfsizligini etarli darajada ta'minlaydigan tarzda ishlab
7
chiqilishi kerak. Shuni esda tutish kerakki, foydalanuvchilarning va tarmoq
ma'murlarining qulayligi bundan aziyat chekmasligi kerak. Departamentli LAN Windows
2019 Server operatsion tizimi tomonidan boshqariladi. O'rnatilgan o'rganishni o'tkazish
rejalashtirilgan ma'lumotni ruxsatsiz kirishdan himoya qilish uchun ushbu OTning
imkoniyatlari. Tahlil asosida xulosalar chiqaring va ma'lumotlarni himoya qilish darajasini
oshiradigan qo'shimcha vositalarni tanlang. Buxgalteriya hisobining asosiy vositasi
sifatida kompaniya o'zini har tomonlama isbotlagan Info-Buxgalter dasturining tarmoq
versiyasidan foydalanadi. Dastur Windows 98,2019,NT operatsion tizimi tomonidan
qo'llab-quvvatlanadi va sotuvchining maxsus o'qitilgan xodimlari tomonidan xizmat
ko'rsatiladi.
Bitiruv ishining tuzilishi : Ushbu bitiruv malakaviy ish 4 ta bob 11ta bo‘lim,
xulosa foydalanilgan adabiyotlardan iborat
8
I - BOB KORPORATIV TARMOQ QURISHNING MUAMOLARI
1.1 Muammoning bayoni
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi "Shuttle-S" mas'uliyati cheklangan jamiyatining
korporativ kompyuter tarmog'ini tashkil etishdir.
Ushbu maqsadga erishish uchun dissertatsiya ishida quyidagi vazifalar hal etiladi:
- kompyuter tarmog'i uchun tarmoq arxitekturasini tanlash, kirish usuli, topologiyasi, kabel
tizimining turi;
- tarmoqni boshqarish usulini tanlash;
- tarmoq uskunasining konfiguratsiyasi - serverlar, hublar, tarmoq printerlari soni;
- Tarmoq resurslari va tarmoq foydalanuvchilarini boshqarish;
- tarmoq xavfsizligi masalalarini ko'rib chiqish;
- korxona tarmog'ini yaratish xarajatlarini hisoblash;
Windows Internet Name Service (WINS) tarmoqda ishlatiladigan kompyuterlar va
guruhlar uchun dinamik ro'yxatga olish va NetBIOS nomlarini aniqlash uchun taqsimlangan
ma'lumotlar bazasini qo'llab-quvvatlaydi. WINS NetBIOS nom maydoni va IP manzil
maydonini bir-biriga moslashtiradi va TCP/IP orqali NetBIOS yordamida yo'naltirilgan
tarmoqlarda NetBIOS nomlarini hal qilish uchun mo'ljallangan. NetBIOS nomlari Microsoft
operatsion tizimlarining oldingi versiyalari tomonidan kompyuterlar va boshqa umumiy
resurslarni aniqlash uchun ishlatiladi.
NetBIOS protokoli TCP/IP dan boshqa tarmoq protokollari (masalan, NetBEUI yoki
IPX/SPX) bilan ishlatilishi mumkin bo'lsa-da, WINS TCP/IP (NetBT) orqali NetBIOSni
qo'llab-quvvatlash uchun mo'ljallangan. WINS TCP/IP-ga asoslangan tarmoqlarda
NetBIOS nom maydonini boshqarishni soddalashtiradi. WINS NetBIOS nomlarini aniqlash
uchun ishlatiladi, ammo nomlarni aniqlashni tezlashtirish uchun mijozlar WINS-ga o'z
nomlarini dinamik ravishda qo'shishlari, olib tashlashlari yoki o'zgartirishlari kerak. WINS
serverlari
WINS serveri WINS mijozlarining nomlarni roʻyxatga olish soʻrovlarini qayta ishlaydi,
ularning nomlari va IP manzillarini roʻyxatdan oʻtkazadi va agar ism server maʼlumotlar
9
bazasida boʻlsa, IP manzilini nomi boʻyicha qaytarish orqali mijozlarning NetBIOS nomini
aniqlash soʻrovlariga javob beradi.
WINS serverlari oʻzlarining maʼlumotlar bazalari tarkibini (kompyuter nomlarining
NetBIOS maʼlumotlarini IP manzillarga saqlaydi) boshqa WINS serverlariga takrorlash
uchun ham sozlanishi mumkin. Ish stantsiyasi kabi tarmoqda WINS mijozini ishga
tushirganingizda, uning nomi va IP manzili roʻyxatdan oʻtish soʻrovida bevosita ushbu
mijoz uchun sozlangan asosiy WINS serveriga yuboriladi. Ushbu server mijozlarni
roʻyxatdan oʻtkazadigan server boʻlganligi sababli, u maʼlumotlar bazasidagi mijoz
yozuvlarining egasi deb ataladi.
WINS maʼlumotlar bazasi
WINS maʼlumotlar bazasi tarmoqdagi kompyuterlarning NetBIOS nomlari va IP
manzillari oʻrtasidagi qiyoslovni saqlaydi. Agar replikatsiya hamkori WINS serveri uchun
sozlangan boʻlsa, mahalliy serverdagi maʼlumotlar bazasi tarkibi replikatsiya hamkori
serveriga replikatsiya qilinadi (majburiy yuboriladi). Agar replikatsiya hamkorlari
„soʻrovchi“ hamkorlari sifatida sozlangan boʻlsa, masofaviy WINS serveridagi yozuvlar
mahalliy
maʼlumotlar
bazasiga
koʻchiriladi.
Replikatsiya
oraliqlari
Microsoft
Management Console (MMC) da WINS konsoli sifatida ham tanilgan WINS qoʻshimchasi
yordamida sozlangan.
Bundan tashqari, WINS konsoli WINS server maʼlumotlar bazasini boshqarish, koʻrish,
zaxiralash va tiklash uchun zarur vositalarni taqdim etadi. WINS serveridagi boshqa
fayllarning zaxira nusxasini yaratganingizda maʼlumotlar bazasini ham zaxiralang.
WINS mijozlari
WINS mijozlari ishga tushganda yoki onlayn boʻlganda oʻz nomlarini WINS serverida
roʻyxatdan oʻtkazadilar. Keyin mijozlar kerak boʻlganda masofaviy nom manzillariga
ruxsat olish uchun WINS serveriga soʻrov yuboradilar.
WINSni qoʻllab-quvvatlovchi mijozlar WINS serveridan bevosita foydalanish uchun
sozlanishi mumkin boʻlgan kompyuterlardir. Koʻpgina WINS mijozlari odatda tarmoqda
foydalanish uchun roʻyxatdan oʻtishlari kerak boʻlgan bir nechta NetBIOS nomlariga ega
10
boʻladilar. Bu nomlar har bir kompyuter tarmoqdagi boshqa kompyuterlar bilan muloqot
qilish uchun turli usullarda foydalanishi mumkin boʻlgan xabar almashish xizmatlari yoki
ish stantsiyalari xizmatlari kabi tarmoq xizmatlarining har xil turlarini nashr qilish uchun
ishlatiladi.
WINS proksi WINSdan bevosita foydalana olmaydigan boshqa kompyuterlar nomidan
ish bajarish uchun tuzilgan WINS mijoz kompyuteridir. WINS proksi-serveri
yoʻnaltirilgan TCP/IP tarmoqlarida joylashgan kompyuterlar uchun NetBIOS nomini
aniqlashda yordam beradi. Odatta, WINSdan foydalana olmaydigan koʻpgina
kompyuterlar NetBIOS nomlariga ruxsat olish va NetBIOS nomlarini tarmoqda
roʻyxatdan oʻtkazish uchun translyatsiyadan foydalanadilar. WINS proksi ushbu
kompyuterlar nomidan tinglash va WINS serveridan translyatsiya ruxsat etilmagan
nomlarni soʻrash uchun sozlash mumkin.
WINS proksi faqat NetBIOS translyatsiyalarini (yoki b-tugunlarini) amalga oshirish
huquqiga ega boʻlgan mijozlarga ega boʻlgan tarmoqlarda foydali va zarurdir. Koʻpgina
tarmoqlarda barcha mijozlar odatda WINSni qoʻllab-quvvatlaydi va shuning uchun u erda
WINS proksi kerak emas.
WINS proksi b-tugunning NetBIOS nomlash xizmati funksiyalarini (nomni roʻyxatdan
oʻtkazish, ismni chiqarish va nom soʻrovi) tinglaydi va mahalliy tarmoqda
ishlatilmaydigan va masofaviy nomlar soʻrovlariga javob berishi mumkin. Proksiserverlar
bunday mahalliy eshittirishlarga javob berish uchun zarur boʻlgan maʼlumotlarni olish
uchun WINS serveri bilan bevosita bogʻlanadi.
WINS proksilari quyida tavsiflanganidek ishlatiladi.
B-tugun mijozi oʻz nomini roʻyxatdan oʻtkazganida, proksi-server bu nomni WINS
server maʼlumotlar bazasidan tekshiradi. Agar nom WINS maʼlumotlar bazasida mavjud
boʻlsa, proksi-server nomni roʻyxatdan oʻtkazishga urinayotgan b-tugun mijoziga salbiy
javob yuborishi mumkin. B-tugun mijozi oʻz nomini boʻshatganda, proksi-server mijoz
nomini masofaviy nomlar keshidan olib tashlaydi.B-tugun mijozi nom soʻrovini
11
yuborganda, proksi-server oʻzining masofaviy nom keshida saqlangan maʼlumotlar yoki
WINS serveridan olingan maʼlumotlardan foydalangan holda nomga ruxsat berishga
harakat qiladi.
WINS server boshqaruvi.
WINS serverlarini boshqarishning asosiy vositalari WINS konsoli va WINS uchun
Netsh buyruqlaridir. WINS serverini oʻrnatganingizdan soʻng, quyidagi asosiy maʼmuriy
vazifalarni bajarish uchun WINS konsoli yoki WINS uchun Netsh buyruqlaridan
foydalanishingiz mumkin.
1.2 Korxonaning LXT ning axborot oqimlari
Bo'limning tashkiliy va shtat tuzilishi. Bo'limga kompaniyaning bosh direktori
rahbarlik qiladi. Bo‘lim 4 ta bo‘limdan iborat bo‘lib, ulardan biri bevosita rahbarga
bo‘ysunuvchi ixtisoslashtirilgan bo‘limdir. Har bir bo'lim o'z nazorati ostida turli xil
bo'limlarga ega. Har bir bo'limda, o'z navbatida, xodimlar shtat jadvaliga muvofiq xizmat
ko'rsatadilar.
Zamonaviy va samarali boshqariladigan chiqindilarni yigib olish tizimi fuqarolar
orasida kasallanishning oldini olish bilan birga ularning yashash va mehnat qilish
sharoitlarini yaxshilaydi. Hozirgi vaqtda, respublikada chiqindilarni boshqarishning asosiy
usuli ularni o’z vaqtida yig’ib olish, maxsus chiqindi xonaga tashib ketish va belgilangan
maydonda joylashtirishdan iborat. Chiqindilar hosil bo’lgan joyga, morfologik tarkibiga
ko’ra uch turga bo’linadi: maishiy chiqindilar yoki uy-joy fondida hosil bo’lgan
chiqindilar; sanoat chiqindilari yoki ishlab chiqarishda hosil bo’lgan chiqindilar; qishloq
xo’jaligi chiqindilari, yani qishloq xo’jaligi mahsulotlarini etishtirishda hosil bo’ladigan
chiqindilar;Shu bilan birga aholi va atrof tabiatga ta’siri bo’yicha chiqindilar toksik
(xavfliligi) jihatidan klassifikatsiyalanadi.Ma’lumki, chiqindilar muammosini hal qilishga
sarflanadigan umumiy xarajatlarning yarmidan ko’pi, odatda, ularni yig’ib olish va tashib
ketish xarajatlarini tashkil qiladi. Ammo chiqindilarni yig’ib olish ishlarining samarali va
rejali tashkil qilishini atrof-muhit toza saqlanishi bilan birga va iqtisodiy foydaga olib
keladi. O’zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish to’g’risidagi” va “Chiqindilar
12
to’g’risidagi” qonunlarga muvofiq chiqindilarni boshqarishni davlat tomonidan
muvofiqlashtirish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog’iston
Respublikasi Vazirlar Kegashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari hamda maxsus
davlat vakolatlari doirasida amalga oshiriladi. So’nggi yillarda respublikada vujudga
kelgan ekologik vaziyatning tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, chiqindilar atrof tabiatning
xavfli ifloslanishiga va aholi salomatligiga jiddiy xavf tug’dirmoqda.2004-yilda
“O’zgidromet” tomonidan maishiy chiqindixonalarda hosil = bo’layotgan gazlar
o’rganibchiqildi va hisobkitoblarga ko’ra Respublikadagi chiqindixonalarda hajmi 274
ming tonna metan gazi hosil bo’lishi aniqlandi. Metan gazi atmosferaga ta’siri
koeffitsiyenti 21 ga teng bo’lsa, uning zararli ta’sirini tasavvur qilish qiyin emas.
O’zbekiston Respublikasida
2001-yilgacha shahar va tuman markazlarida davlat miqyosdam muvofiqlashtiriladigan
chiqindilarni boshqarish tizimi sobiq kamunal xizmat ko’rsatish vazirligi tasarrufidagi
maxsus avtokorxonalardan iborat bo’lgan.
Mazkur vazirlik respublika bo’yicha yagona texnikaviy siyosatni shakllantirib
korxonalarning faoliyatini muvofiqlashtirib borgan. Vazirlik tugatilib, korxonalar bevosita
mahalliy hokimliklarga bo’ysundirildi. Shu bilan birga, soha faoliyati bo’yicha
monitoringni olib borish “O’zkommunxizmat” agentlikning vakolatlaridan chiqindilar
muammosi olib tashlanganiga qaramay monitoring ishlari davom ettirilmoqda. 2008yilning 1 yanvar holatiga respublikada chiqindilarni boshqarish maxsus avtokorxonalarda
jami 2228 ta mashina va mexanizmlar mavjud bo’lgan (2001-yilda ularning soni 3472 ta
edi). Shundan chiqindilarni yig’ib tashish foydalanadigan kuzov hajmi 7 m3 lik mashina
bo’lgan. Hisob-kitoblarga ko’ra, kuzov hajmi 7 m3 lik 1065 ta mashinalarga bo’lgan
ehtiyoj 2245 tani, 10 m3 hajmlik mashinalarga ehtiyoj 1684 tani tashkil qiladi. Dastlabki
baho ko’rsatmoqdaki, shaharlardagi korxonalar ehtiyoyojiga ko’ra 47- 63% maxsus
mashinalar mavjud.
Maxsus mashinalar oxirgi marta markazlashgan holda 1994 yilda
Rossiyadan keltirilgan, ularning foydalanish muddati 5,5 yil bo’lgani uchun foydalanish
13
muddatini o’tab bo’lgan. So’ngi yillarda“Samavto” korxonasidagi chiqindi tashish
mashinalar ishlab chiqarila boshlandi va Navoiy, Samarqand, Nukus, Namangan
shaharlari
korxonalariga
yetkazib
berildi.Olib
borilgan
monitoringlar
shuni
ko’rsatmoqdaki, 1997-2004 yillarda hosil bo’lgan maishiy chiqindilarni yig’ib tashish
hajmi kamayib borgan. Bunga yuqorida qayd etilgan mashinalarning etishmasligi
sababdir. Hosil bo’lgan maishiy chiqindilar to’liq hajmda tashib ketilmasa, demak, shahar
vatuman markazlarida qolgan. Buning oldini olish uchun mahalliy hokimliklar mavjud
avtokorxonalartransportini
jalb
qilib
chiqindilar
tashib
ketini
ta’minlamoqdalar.Monitoring natijalariga ko’ra, respublika shahar va tuman markazlarida
yiliga 10-13 mln m3 maishiy chiqindilar to’planadi, hisobkitoblarga ko’ra, 1996-yilda
9510 ming m3, 2004-yilda 3489 ming m3, 2007yilda 7974 ming m3 maishiy chiqindilar
tashib ketilgan. Hozirgi kunda respublikada amalda bo’lgan chiqindixonalarni
loyihalashtirish va ulardan foydalanish bo’yicha tasdiqlangan me’yoriy hujjatga asosan
shahar va tuman markazlari uchun tashkil qilingan maishiy chiqindixonalar loyihaviy
foydalanish muddati kamida 15 yilga mo’ljallangan bo’lishi kerak.
14
OPERATSION AXBOROT
(1.1-rasm) Bo'limning tashkiliy tuzilishi.
WINS bilan tarmoqni rejalashtirish
WINS serverlarini tarmog'ingizga o'rnatishdan oldin quyidagi vazifalarni bajarishingiz
kerak:
- Kerakli WINS serverlari sonini aniqlash
- Replikatsiya hamkorlari uchun reja
- WINS trafigining eng sekin ulanishlarga ta'sirini baholash
- WINS uchun tarmoq ichidagi nosozliklarga chidamlilik darajasini baholash
- WINS o'rnatish rejasini yarating va baholash
Replikatsiyani o'rnatishdan oldin siz WINS replikatsiya topologiyangizni diqqat bilan
loyihalashingiz kerak. WAN-larda bu WINS-ni muvaffaqiyatli joylashtirish va ishlatish
uchun juda muhimdir.
Statik displeyni sozlash.
15
Nomni IP-manzil bilan taqqoslaydigan yozuv WINS ma'lumotlar bazasiga ikki usulda
qo'shilishi mumkin:
1.
Dinamik (WINS mijozlari tomonidan, WINS serveri bilan bevosita muloqot
qilishda).
2.
Statik (qo'lda, administrator tomonidan, WINS qo'shimcha elementi yoki buyruq
qatori yordam dasturlari yordamida).
Statik (administrator tomonidan qo'lda qo'shilgan) yozuvlar WINS-dan to'g'ridanto'g'ri
foydalanmaydigan kompyuter uchun server ma'lumotlar bazasiga nom-manzil xaritasini
qo'shish kerak bo'lganda foydalidir. Masalan, ba'zi tarmoqlarda boshqa operatsion
tizimlarda ishlaydigan serverlar NetBIOS nomini to'g'ridan-to'g'ri WINS serverida
ro'yxatdan o'tkaza olmaydi. Garchi bu nomlar Lmhosts fayli yoki so'rov orqali qo'shilishi
mumkin.
KABEL TIZIMI
Shuttle-S MChJ ul.da joylashgan binoning 7-qavatida joylashgan. Pervomayskaya 56,
OAO NII UralVNIIPIENERGOPROMga tegishli. egallagan maydoni 150 kv.m. Zamin
markaziy koridorli 10 xonaga bo'lingan. Butun kabel tarmog'i ko'tarilgan zamin va taxta
plitalari orasidagi bo'shliqqa yotqizilgan. SCS Siemon kabeli yordamida o'rnatiladi, UTP
(Unshielded Twisted Pair) standarti - (ekransiz burama juftlik) 5toifali, Kabel tizimlarining
xalqaro standarti; Ushbu standart to'rt juft mis kabelning mavjudligini nazarda tutadi,
ularning ikkitasi orqali ma'lumotlarni 100 Mbit / s tezlikda uzatish imkoniyati mavjud.
Qolgan juftliklar SCSning boshqa vazifalari uchun ajratilgan.
SCS o'rnatish texnologiyasi
SCSni o'rnatish va joylashtirish texnologiyasini bitta ish joyi misolida ko'rib chiqish
mumkin, chunki barcha ish joylari bir xil tarzda tashkil etilgan. Har bir kabelning ikkita
jufti ma'lumotlarni uzatish uchun ishlatiladi (bir juftlik ma'lumotlarni qabul qilish uchun
va ikkinchisi ma'lumotlarni uzatish uchun), bir juft raqamli telefon uchun va bir juft analog
telefon uchun (agar faks mashinasi yoki modem kerak bo'lsa).
16
SCSni o'rnatish (loyihani ishlab chiqqandan keyin) server va mijoz qismlari o'rtasida kabel
yotqizishdan boshlanadi.
Telefoniya bilan integratsiya
Kabelda bo'sh juftliklar mavjudligi ularni telefon tarmog'i uchun ishlatishni taklif
qiladi; Shuttle-S MChJ Tadiran, ECI Telecommunications, Isroil tomonidan ishlab
chiqarilgan Coral 1 raqamli telefon stansiyasi tomonidan boshqariladigan raqamli ofis
ichidagi telefoniyadan foydalanadi. An'anaviy analog telefoniyadagi kabi ovozli va
raqamli ma'lumotlarni uzatish uchun ikkita sim ishlatiladi.
Qurilish sxemasi
SCS "yulduz" topologiyasi bo'yicha qurilgan, ammo aniqrog'i, Shuttle-s MChJ SCS
daraxtdir: barcha tarmoq mijozlari markaziy "magistral" kanalning filiallari. Ammo
topologik jihatdan butun tarmoq "yulduz" bo'lib, server xonasidagi tarmoq markazlari
kaskadida joylashgan. Tarmoq hublari sifatida 3COM 3C16751B seriyali markazlardan
foydalaniladi, ular ikki baravar almashinuv kursini qo'llab-quvvatlaydi: 10 va 100 Mbit /
s. Ikki tarmoq uyalari 5-toifali qoliplangan yamoq kordonlari yordamida kaskadli (zanjirli)
bo'ladi. Shunday qilib, ikkita o'n olti portli hub beshinchi toifadagi 32 port sig'imini tashkil
qiladi.
17
II - BOB TARMOQ STRUKTURASINI REJALASHTIRISH
2.1 Kompyuter tarmog’i
Kompyuter tarmog'i - cheklangan hududdagi (bir xonada, bir yoki bir nechta yaqin
joylashgan binolarda joylashgan) va bitta aloqa liniyasiga ulangan bir nechta
kompyuterlar. Bugungi kunda kompyuter tarmoqlarining aksariyati bir xil ofis binosida
joylashgan va mijoz/server kompyuter modeliga asoslangan mahalliy tarmoqlar (Lokal
tarmoqlar) hisoblanadi. Tarmoq ulanishi ikkita aloqa qiluvchi kompyuter va ular orasidagi
yo'ldan iborat. Simsiz texnologiyalar yordamida tarmoq yaratish mumkin, ammo bu hali
keng tarqalgan emas. Mijoz server modelida tarmoq orqali aloqa ikki sohaga bo'linadi:
mijoz tomoni va server tomoni. Ta'rifga ko'ra, mijoz serverdan ma'lumot yoki xizmatlarni
so'raydi. Server o'z navbatida mijozning so'rovlariga xizmat qiladi. Ko'pincha, mijoz
server modelidagi har bir tomon server va mijozning vazifalarini bajarishi mumkin.
Kompyuter tarmog'ini yaratishda korporativ tarmog'ingizni shakllantirish uchun
qanday dasturiy ta'minot va apparat vositalaridan foydalanishingiz mumkinligini
aniqlaydigan turli xil komponentlar mavjud. Kompyuter tarmog'i bugungi biznes
infratuzilmasining ajralmas qismi bo'lib, korporativ tarmoq unda qo'llaniladigan
ilovalardan faqat bittasi va shunga mos ravishda tarmoq komponentlarini tanlashni
belgilovchi yagona omil bo'lmasligi kerak. Intranet uchun zarur bo'lgan komponentlar
uning arxitekturasida sezilarli o'zgarishlarga olib kelmasdan, mavjud tarmoqqa qo'shimcha
bo'lishi kerak. Tarmog'ini o'rnatishdan farqli o'laroq, server bilan LAN qurishda yana bir
savol tug'iladi - serverni o'rnatish uchun eng yaxshi joy qayerda.
Joyni tanlashga bir nechta omillar ta'sir qiladi:
- shovqin darajasi yuqori boʻlgani uchun serverni boshqa ish stansiyalaridan alohida
oʻrnatish maqsadga muvofiq;
- texnik xizmat ko'rsatish uchun serverga doimiy kirishni ta'minlash zarur;
- axborot xavfsizligi uchun serverga kirishni cheklash talab etiladi;
18
Shunday qilib, serverni o'rnatish uchun yagona mumkin bo'lgan joy tanlandi, bu ichki
binolarni qayta qurishni talab qilmaydi. Serverni hisob-kitob xonasiga o'rnatishga qaror
qilindi, chunki faqat shu xona talablarga javob beradi, ya'ni kassa xonasidagi shovqin
darajasi minimal, kassa xonasi boshqalardan ajratilgan, shuning uchun serverga kirish
cheklangan bo'ladi.
Shu bilan birga, serverni kassada saqlash qulayroqdir, chunki serverni direktor yoki
o'rinbosari kabinetiga o'rnatishda. direktorning xizmati o'zlarining rasmiy vazifalarini
bajarishi sababli qiyin bo'ladi va kadrlar bo'limining ofisida ruxsatsiz shaxslar tomonidan
serverga kirish juda qiyin emas. Serverni informatika sinflariga joylashtirish hech qanday
shartga javob bermaydi. Domen- har qanday mamlakat, tashkilot yoki boshqa maqsadlar
uchun mo'ljallangan Internet domen nomlari tizimidagi (DNS) zona nomi. Domen
nomining tuzilishi zonalar tartibini ierarxik tarzda aks ettiradi; domen nomi chapdan
o‘ngga quyi domenlardan yuqori darajali domenlarga o‘qiladi (ahamiyatini oshirish
tartibida), butun tizimning ildiz domeni nuqta (“.”), keyin esa birinchi darajali domenlar
(geografik yoki tematik), keyin ikkinchi darajali, uchinchi darajali va boshqalar (masalan,
ru.wikipedia.org manzili uchun birinchi darajali domen - org, ikkinchisi - vikipediya,
uchinchisi - ru). Amalda, ismning oxiridagi davr ko'pincha o'tkazib yuboriladi, ammo bu
nisbiy domenlar va ingliz tili o'rtasidagi ajralish holatlarida muhim bo'lishi mumkin. To'liq
malakali domen nomi, to'liq malakali domen nomi).
Subdomen- bo'ysunuvchi zonaning nomi. (masalan, wikipedia.org org domenining
subdomeni, ru.wikipedia.org esa wikipedia.org domenining subdomeni). Nazariy jihatdan,
bu bo'linish 127 daraja chuqurlikka yetishi mumkin va har bir yorliq 63 tagacha belgini o'z
ichiga olishi mumkin, umumiy uzunlik, nuqtalar bilan birga, 254 belgiga yetguncha.
Ammo amalda domen nomlarini ro'yxatga oluvchilar qattiqroq cheklovlardan
foydalanadilar.
DNS server- DNS-ga texnik xizmat ko'rsatish uchun maxsus dasturiy ta'minot. DNS
serveri ba'zi zonalar uchun javobgar bo'lishi va/yoki so'rovlarni yuqori oqim serverlariga
yuborishi mumkin.
19
DNS mijozi- DNS bilan ishlash uchun maxsus kutubxona (yoki dastur). Ba'zi hollarda
DNS server DNS mijozi vazifasini bajaradi.
mas'uliyat(ing. vakolatli) - DNS-serverda zonaning joylashuvi belgisi. DNS server
javoblari ikki xil bo'lishi mumkin: mas'ul(server o'zini zona uchun mas'ul deb da'vo
qilganda) va mas'uliyatsiz(ing. Vakolatsiz) server so'rovni qayta ishlaganda va boshqa
serverlardan javob qaytarganda. Ba'zi hollarda, so'rovni keyingi yo'naltirish o'rniga, DNS
server unga ma'lum bo'lgan qiymatni (avvalgi so'rovlar asosida) qaytarishi mumkin
(keshlash rejimi). WINS proksi faqat NetBIOS translyatsiyalarini (yoki b-tugunlarini)
amalga oshirish huquqiga ega boʻlgan mijozlarga ega boʻlgan tarmoqlarda foydali va
zarurdir. Koʻpgina tarmoqlarda barcha mijozlar odatda WINSni qoʻllab-quvvatlaydi va
shuning uchun u erda WINS proksi kerak emas.
WINS proksi b-tugunning NetBIOS nomlash xizmati funksiyalarini (nomni roʻyxatdan
oʻtkazish, ismni chiqarish va nom soʻrovi) tinglaydi va mahalliy tarmoqda
ishlatilmaydigan va masofaviy nomlar soʻrovlariga javob berishi mumkin. Proksiserverlar
bunday mahalliy eshittirishlarga javob berish uchun zarur boʻlgan maʼlumotlarni olish
uchun WINS serveri bilan bevosita bogʻlanadi.
WINS proksilari quyida tavsiflanganidek ishlatiladi.
B-tugun mijozi oʻz nomini roʻyxatdan oʻtkazganida, proksi-server bu nomni WINS
server maʼlumotlar bazasidan tekshiradi. Agar nom WINS maʼlumotlar bazasida mavjud
boʻlsa, proksi-server nomni roʻyxatdan oʻtkazishga urinayotgan b-tugun mijoziga salbiy
javob yuborishi mumkin. B-tugun mijozi oʻz nomini boʻshatganda, proksi-server mijoz
nomini masofaviy nomlar keshidan olib tashlaydi.B-tugun mijozi nom soʻrovini
yuborganda, proksi-server oʻzining masofaviy nom keshida saqlangan maʼlumotlar yoki
WINS serveridan olingan maʼlumotlardan foydalangan holda nomga ruxsat berishga
harakat qiladi.
WINS server boshqaruvi.
WINS serverlarini boshqarishning asosiy vositalari WINS konsoli va WINS uchun
20
Netsh buyruqlaridir. WINS serverini oʻrnatganingizdan soʻng, quyidagi asosiy maʼmuriy
vazifalarni bajarish uchun WINS konsoli yoki WINS uchun Netsh buyruqlaridan
foydalanishingiz mumkin.
Tarmoqda foydalaniladigan mijoz nomlari uchun WINS serverida saqlangan NetBIOS
nomi roʻyxatga olishlarini koʻring va filtrlang.
WINS serveri uchun replikatsiya hamkorlarini qoʻshish va sozlash.
WINS server maʼlumotlar bazasini zaxiralash, tiklash, ixchamlashtirish va tozalashni
oʻz ichiga olgan texnik vazifalarni bajarish.
Bundan tashqari, ixtiyoriy yoki kengaytirilgan konfiguratsiya vazifalarini bajarish
uchun WINS konsoli yoki WINS uchun Netsh buyruqlaridan foydalanishingiz mumkin,
masalan: server maʼlumotlar bazasida saqlangan nom yozuvlarini roʻyxatdan
oʻtkazish, yangilash va tasdiqlashda foydalaniladigan yangilash oraligʻi sozlamalari va
boshqa intervallar kabi WINS xususiyatlarini koʻrish va oʻzgartirish; agar siz ularni
tarmogʻingizda foydalanmoqchi boʻlsangiz, statik WINS qiyoslovlarini qoʻshing yoki
sozlang;
tarmoqda ishlatiladigan WINS server maʼlumotlarida paydo boʻladigan WINS
yozuvlarini oʻchirish yoki saqlash.
Windows 2019 da WINS-dagi yangiliklar
Windows 2019 da WINS quyidagi takomillashtirilgan funksiyalarni taqdim etadi:
Doimiy aloqalar. Endi siz har bir WINS serverini bir yoki bir nechta replikatsiya
hamkorlari bilan doimiy aloqani saqlab turish uchun sozlashingiz mumkin. Bu replikatsiya
tezligini oshiradi va ulanishlarni ochish va tugatish xarajatlarini kamaytiradi.
(захоронением)ni boshqarish. захоронением uchun yozuvlarni qo'lda belgilashingiz
mumkin (keyingi o'chirish uchun belgilash, qabr toshbo'ron qilish). Yozuvning mozor
holati barcha WINS serverlari uchun nusxalanadi, bu nusxani boshqa serverlarning
ma'lumotlar bazalaridan tiklashga to'sqinlik qiladi.
21
Boshqaruvning takomillashtirilgan yordamchi dasturi. WINS boshqaruv yordam dasturi
MMC qo'shimchasi sifatida amalga oshiriladi, bu administratorga WINS-dan
foydalanishni osonlashtiradi.
Kengaytirilgan filtrlash va yozuvlarni qidirish. Yaxshilangan filtrlash va yangi qidiruv
funksiyalari faqat sizning mezoningizga mos keladigan yozuvlarni ko‘rsatish orqali
yozuvlarni topishga yordam beradi. Ushbu funktsiyalar, ayniqsa, juda katta WINS
ma'lumotlar bazalarini tahlil qilish uchun foydalidir.
.Yozuvlarni dinamik o'chirish va bir nechta tanlash. Ushbu xususiyatlar WINS
ma'lumotlar bazasini boshqarishni osonlashtiradi. WINS qo'shimcha qurilmasi yordamida
siz dinamik yoki statik turdagi bir (yoki bir nechta) WINS yozuvlarini osongina
boshqarishingiz mumkin.
Yozuvlarni tekshirish va versiya raqamining to'g'riligini tekshirish. Bu imkoniyatlar
WINS serverlarida saqlangan va nusxalangan nomlar ketma-ketligini tekshiradi.
Yozuvlarni tekshirish turli WINS serverlaridan NetBIOS nom so'rovi orqali qaytarilgan IP
manzillarini solishtiradi. Versiya raqamini tekshirish manzil-versiya xaritalash jadvalining
egasi raqamini tekshiradi.
Eksport funksiyasi. Eksport qilinganida, WINS ma'lumotlari vergul bilan ajratilgan
matn faylida saqlanadi. Siz ushbu faylni Microsoft Excel va boshqa tahlil va hisobot
dasturlariga import qilishingiz mumkin.
Mijozlarning xatolarga chidamliligini oshirish. Windows 2019 yoki Windows 98
operatsion tizimida ishlaydigan mijozlar har bir interfeys uchun ikkitadan ortiq WINS
serverlaridan (maksimal 12 ta manzil) foydalanishlari mumkin. Agar asosiy va ikkilamchi
WINS serverlari javob bermasa, qoʻshimcha WINS server manzillaridan foydalaniladi.
WINS menejeriga faqat o'qish uchun konsol ruxsati. Ushbu imkoniyat WINS serveri
o'rnatilganda avtomatik ravishda yaratiladigan WINS foydalanuvchilari guruhiga taqdim
etiladi. Ushbu guruhga a'zolarni qo'shish orqali siz WINS ma'lumotlariga faqat o'qish
uchun ruxsat berishingiz mumkin. Bu guruhning foydalanuvchi a'zosiga ma'lum WINS
22
serverida saqlangan ma'lumot va xususiyatlarni ko'rish, lekin o'zgartirmaslik imkonini
beradi.
2.2 TARMOQNI BOSHQARISH USULI
Har bir kompaniya hal qilinishi kerak bo'lgan vazifalarning tabiati bilan
belgilanadigan tarmoq konfiguratsiyasi uchun o'z talablarini shakllantiradi. Avvalo,
tarmoqda qancha odam ishlashini aniqlash kerak. Ushbu qarordan, mohiyatiga ko'ra,
tarmoqni yaratishning barcha keyingi bosqichlari bog'liq bo'ladi. Ish stantsiyalarining soni
to'g'ridan-to'g'ri xodimlarning kutilayotgan soniga bog'liq. Yana bir omil - bu
kompaniyaning ierarxiyasi. Gorizontal tuzilishga ega bo'lgan kompaniya uchun barcha
xodimlar bir-birining ma'lumotlariga kirish huquqiga ega bo'lishi kerak, oddiy tengdoshlar
tarmog'i optimal echimdir.Qaysi xodim va qanday ma'lumotlarga kirishi kerakligi aniq
ma'lum bo'lgan vertikal tuzilma printsipi asosida qurilgan kompaniya asosiy e'tiborni
tarmoqning qimmatroq versiyasiga - ajratilgan serverga qaratishi kerak.
Faqatgina bunday tarmoqda kirish huquqlarini boshqarish mumkin.
Tarmoqdagi ish
stantsiyalari soni
3 dan 5 ta ish
stantsiyasiga
Korxonaning
vertikal tuzilishi
Serverni o'rnatish
talab qilinadi
5 va undan ko'p ish
stantsiyalari
Korxonaning
gorizontal tuzilishi
Serverni o’rnatish
talab qiladi
Korxonaning
vertikal tuzilishi
Korxonaning
gorizontal tuzilishi
Serverni o'rnatish
talab qilinadi
Serverni o'rnatish
kerak
(2.1-rasm) Tarmoqni ishlash prinspi.
23
Bunda korxonada 23 ta ish stansiyasi mavjud bo‘lib, ularni korporativ tarmoqqa
birlashtirish zarur. Bundan tashqari, ular quyidagi guruhlarga bo'lingan:
- Korxona direktori - 1 ta ish joyi;
- To'g'ridan-to'g'ri bo'ysunish bo'limi - 2 ta ish punkti;
- Kotib – 1 ta ish joyi;
- 2-bo‘limning 1, 2 va 3-bo‘limlari mos ravishda 3, 2 va 4 ish joyiga ega;
- 3-bo‘limning 4 va 5-bo‘limlari, har birida 3 va 4 ish stansiyalari;
- 4-bo‘limning 6-bo‘limi – 3 ta ish joyi.
Tarmoq turini tanlash sxemasidan kelib chiqib, biz bu holda serverni o'rnatishni talab
qilishimiz mumkin, chunki bizda korxonaning vertikal tuzilishi, ya'ni ma'lumotlarga
tabaqalashtirilgan kirish mavjud. Rejalashtirishning asosiy bosqichlaridan biri bu dastlabki
sxemani yaratishdir. Bunday holda, tarmoq turiga qarab, kabel segmentining uzunligini
cheklash haqida savol tug'iladi. Kichkina ofis uchun bu ahamiyatsiz bo'lishi mumkin, lekin
agar tarmoq binoning bir necha qavatini qamrab olsa, muammo butunlay boshqacha
ko'rinishda namoyon bo'ladi. Bunday holda, qo'shimcha takrorlagichlarni o'rnatish kerak.
Shuttle-S korxonasi bilan bog'liq vaziyatda butun tarmoq bir qavatda joylashgan bo'ladi
va tarmoq segmentlari orasidagi masofa takrorlagichlardan foydalanishni talab qiladigan
darajada katta emas.
Binolarning
joylashuvi
2.3. XONALAR PLANI
tarmoq topologiyasini tanlashga birinchi
ko'rinadiganidan ko'ra ko'proq ta'sir qiladi.
(2.2-rasm) Xonalar plani.
24
qarashda
1. KORXONA DIREKTORINING XONASI
2,3 TOG’RIDAN-TO’G’RI BO’Y SUNISH BO’LIM
4. 4BO’LIMNING 6-BO’LIMI
5,6. 3-KAFEDRANING 4 VA 5-KAFEDRALARI
7. KOTIBLAR
8.TIZIM ADMINSTRATOR
9,10,11. 1-BO’LIMNING 1-2 VA 3 BO’LIMLARI
Serverni o'rnatish joyini aniqlagandan so'ng, siz darhol qancha kabel kerakligini
aniqlashingiz mumkin.
Tarmoq arxitekturasi - bu ishlaydigan tarmoqni yaratish uchun zarur bo'lgan
topologiya, kirish usuli va standartlarning kombinatsiyasi.
Topologiyani tanlash, xususan, LAN o'rnatilgan xonaning tartibi bilan belgilanadi. Bundan
tashqari, tarmoq uskunalarini sotib olish va o'rnatish xarajatlari katta ahamiyatga ega, bu
kompaniya uchun muhim masala, bu erda narx oralig'i ham juda katta.
Yulduzli topologiya yanada samarali tuzilma bo'lib, har bir kompyuter, shu jumladan
server alohida kabel segmenti orqali markaziy markazga (HAB) ulanadi.
Bunday tarmoqning asosiy afzalligi - bu alohida shaxsiy kompyuterlardagi nosozliklar
yoki tarmoq kabelining shikastlanishi tufayli yuzaga keladigan nosozliklarga qarshilik.
Korxona tarmog'ining topologiyasi ko'rsatilgan.
25
2.3-rasm Korxona tarmog'ining topologiyasi.
Mahalliy tarmoqlarda ma'lumot almashishning eng muhim xarakteristikasi ish
stantsiyasining tarmoq resurslariga kirish tartibini tartibga soluvchi va ma'lumotlar
almashinuvi mumkin bo'lgan kirish usullari (kirish usullari) hisoblanadi. CSMA / CD
qisqartmasi inglizcha "Carrier Sense Multiple Access with Collision Detection" iborasini
yashiradi (tashuvchini sezish va to'qnashuvni aniqlash bilan bir nechta kirish). Ushbu usul
yordamida barcha kompyuterlar tarmoqqa teng kirish huquqiga ega. Har bir ish stantsiyasi
ma'lumotlarni uzatishni boshlashdan oldin kanalning bo'shligini tekshiradi. Uzatish
oxirida har bir ish stantsiyasi yuborilgan ma'lumotlar paketining belgilangan manzilga
yetib kelganligini tekshiradi. Agar javob salbiy bo'lsa, tugun qabul qiluvchi tomonidan
ma'lumotni muvaffaqiyatli qabul qilish to'g'risida xabar olguncha takroriy uzatish/qabul
qilishni nazorat qilish siklini bajaradi va hokazo. Ushbu usul kichik va o'rta tarmoqlarda
yaxshi tashkil etilganligi sababli, ushbu usul korxona uchun mos keladi. Bundan tashqari,
tarmoq korxona tarmog'idan foydalanadigan Ethernet arxitekturasi ushbu kirish usulidan
foydalanadi.
26
70-yillarning oxirida Ethernet spetsifikatsiyasi Xerox Corporation tomonidan taklif
qilingan. Keyinchalik ushbu loyihaga Digital Equipment Corporation (DEC) va Intel
Corporation qo'shildi. 1982 yilda Ethernet versiyasi 2.0 da spetsifikatsiya e'lon qilindi.
IEEE instituti tomonidan Ethernet asosida IEEE 802.3 standarti ishlab chiqildi.
Bugungi kunda twisted juft (10Base-T) asosida kabelni ishlatadigan texnologiya eng
mashhur hisoblanadi. Bunday kabel yotqizish paytida qiyinchiliklarga olib kelmaydi.
Yupqa va qalin koaksiyaldan farqli o'laroq, twisted juftlikka asoslangan tarmoq yulduz
topologiyasiga asoslangan. Yulduz shaklidagi topologiya bo'yicha tarmoq yaratish uchun
ko'proq simi talab qilinadi (lekin twisted juftning narxi katta emas). Bunday sxema bebaho
afzalliklarga ega-yuqori xatolarga chidamlilik. Bir yoki bir nechta ish stantsiyalarining
ishdan chiqishi butun tizimning muvaffaqiyatsizligiga olib kelmaydi. To'g'ri, agar markaz
muvaffaqiyatsiz bo'lsa, uning rad etilishi u orqali ulangan barcha qurilmalarga ta'sir qiladi.
Ushbu opsiyaning yana bir afzalligi tarmoqni kengaytirish qulayligidir, chunki
qo'shimcha markazlardan foydalanganda (ketma-ket to'rttagacha) ko'p sonli ish
stantsiyalarini (1024 tagacha) ulash mumkin bo'ladi. Himoyalanmagan o'ralgan juftlikdan
(UTP) foydalanilganda, markaz va ish stantsiyasi orasidagi segmentning uzunligi 100
metrdan oshmasligi kerak, bu korxonada kuzatilmaydi.
2.3 Tarmoq arxitekturasi resurslari
Tarmoqni rejalashtirishning navbatdagi muhim jihati tarmoq resurslarini (printerlar,
fakslar, modemlar) almashish hisoblanadi. Ro'yxatda keltirilgan manbalardan ham peerto-peer tarmoqlarida, ham maxsus serverga ega tarmoqlarda foydalanish mumkin. Biroq,
tengdoshlar tarmog'i bo'lsa, uning kamchiliklari darhol aniqlanadi. Ro'yxatdagi
komponentlar bilan ishlash uchun ular ish stantsiyasiga o'rnatilishi yoki periferik
qurilmalarga ulangan bo'lishi kerak. Bu stansiya oʻchirilgan boʻlsa, barcha komponentlar
va tegishli xizmatlar umumiy foydalanish uchun mavjud boʻlmaydi.
Serverli tarmoqlarda bunday kompyuter ta'rifi bo'yicha mavjud. Tarmoq serveri qisqa
muddatli texnik xizmat ko'rsatish to'xtatilishidan tashqari hech qachon o'chmaydi.
27
Shunday qilib, ish stantsiyalarining tarmoq periferiyasiga kechayu kunduz kirishi
ta'minlanadi. Korxonada o'nta printer mavjud: har bir alohida xonada. Ma'muriyat jamoa
uchun eng qulay ish sharoitlarini yaratish uchun sarflangan.
Endi printerni Lan ga ulash masalasi. Buning bir necha yo'li bor.
1. Ish stantsiyasiga ulanish.
Printer unga eng yaqin bo'lgan ish stantsiyasiga ulanadi va bu ish stantsiyasining chop
etish serveriga aylanishiga olib keladi. Ushbu ulanishning kamchiligi shundaki, chop etish
ishlari bajarilganda, ish stantsiyasining ishlashi biroz vaqtga pasayadi, bu esa printer
intensiv ishlatilganda amaliy dasturlarning ishiga salbiy ta'sir qiladi. Bundan tashqari, agar
mashina o'chirilgan bo'lsa, chop etish serveri boshqa xostlar uchun mavjud bo'lmaydi.
2. Serverga bevosita ulanish. Printer serverning parallel portiga maxsus kabel orqali
ulangan. Bunday holda, u barcha ish stantsiyalari uchun doimiy ravishda mavjud.
Bunday yechimning nochorligi printer kabelining uzunligini cheklash bilan bog'liq
bo'lib, bu ma'lumotlarning to'g'ri uzatilishini ta'minlaydi. Kabelni 10 metr yoki undan
ko'proq cho'zish mumkin bo'lsa-da, u o'tkazgichlarda yoki pollarda o'tkazilishi kerak,
bu esa tarmoq xarajatlarini oshiradi.
3. Maxsus tarmoq interfeysi orqali tarmoqqa ulanish. Printer tarmoq interfeysi bilan
jihozlangan va tarmoqqa ish stantsiyasi sifatida ulanadi. Interfeys kartasi tarmoq
adapteri sifatida ishlaydi va printer serverda LAN tuguni sifatida ro'yxatdan o'tgan.
Server dasturi chop etish ishlarini tarmoq orqali bevosita ulangan tarmoq printeriga
yuboradi.
Shina topologiyasi bo'lgan tarmoqlarda tarmoq printeri, xuddi ish stantsiyalari kabi, Tkonnektor yordamida tarmoq kabeliga, "yulduzcha" dan foydalanganda esa - hub orqali
ulanadi. Ko'pgina printerlarda interfeys kartasi o'rnatilishi mumkin, ammo uning narxi
ancha yuqori.
4. Maxsus chop etish serveriga ulash. Uchinchi variantga alternativa ixtisoslashtirilgan
chop etish serverlaridan foydalanishdir. Bunday server printerlarni ulash uchun bir yoki
28
bir nechta ulagichlar (portlar) bilan alohida korpusda joylashgan tarmoq interfeysidir.
Biroq, bu holda, chop etish serveridan foydalanish amaliy emas.
Bizning holatda, maxsus tarmoq printerini o'rnatish, printer uchun alohida interfeys
kartasini sotib olishning foydasizligi sababli, tarmoq printerini ulashning eng mos usuli
ish stantsiyasiga ulanishdir. Bu qarorga, shuningdek, printerlarning printerga ehtiyoji katta
bo'lgan ish stantsiyalari yaqinida joylashganligi ham ta'sir ko'rsatdi.
Windows 2019 operatsion tizimining chiqarilishi bilan Microsoft Windows NT (NT
- New Technology) ni hisoblash uchun korporativ standartga aylantirish yo'lida katta qadam
tashladi. Windows 2019 hozirgacha tugallangan eng yirik dasturiy ta'minot loyihalaridan
biridir; ushbu operatsion tizimning dastur kodi 40-65 million belgidan iborat. Loyiha ustida
2019 dan ortiq dasturchilar ishlagan va Windows 2019 Server 24 kompaniya tomonidan
ishlab chiqilgan yangi texnologiyalarni o'z ichiga oladi.
Yangi texnologiyalarning ko'plab kombinatsiyalari operatsion tizimning yangi
imkoniyatlarini taqdim etdi, masalan, tez-tez foydalaniladigan fayllarni kerak bo'lganda
olish mumkin bo'lgan lenta drayvlariga ko'chiradigan ierarxik saqlash tuzilishi. Ushbu
texnologiya High Groundning rivojlanishi tufayli amalga oshirildi. Ba'zi xususiyatlar operatsion tizimning oldingi versiyalarida yoki xizmat paketlarida taqdim etilgan
texnologiyalarning
takomillashtirilgan
versiyalari,
masalan,
"nozik"
mijoz
arxitekturasidan foydalangan holda tarmoq serverlarida ko'p seansli hisoblashni tashkil
etish Microsoft va Citrix qo'shma ishlanmalariga asoslangan.
Agar siz tizim ma'murlari guruhidan ularni nimadan ko'proq tashvishga solayotganini
va Windows deb ataladigan keyingi avlod server operatsion tizimlarida nimani ko'rishni
xohlashlarini so'rasangiz, ikkala savolga ham javob bir xil - barqarorlik va ishonchlilik.
Buning ortidan boshqaruvning qulayligi, Microsoft-dan yangi operatsion tizim ishlab
chiqish jarayonida sotib olingan qo'shimcha vositalar. Ammo ular ro'yxatning eng oxirida
joylashgan. Microsoft haqiqatan ham Windows 2019 ni yanada barqaror, muzlashlarga
kamroq moyil, moslashtirilgan va kamroq qayta yuklashni talab qilish uchun juda ko'p
29
harakat qildi. Kompaniya vitse-prezidenti Jim Allchinning so‘zlariga ko‘ra, Windows NT
4.0 75 xil vaziyatda qayta ishga tushirishni talab qilgan bo‘lsa,
Windows 2019 atigi beshta holatda buni amalga oshirgan. Windows NT 4.0 ni o'rnatish va
sozlash bilan shug'ullangan har bir kishi ushbu ma'lumotni mamnuniyat bilan qabul qiladi.
Ilgari, oddiygina TCP/IP protokoli sozlamalarini o'zgartirish tizimni qayta ishga
tushirishni talab qilar edi. Windows 2019 Serverda bunday emas.
Garchi Windows 2019 Server turli qurilmalarni avtomatik sozlash qobiliyati bo'yicha
hali ham Windows 98 dan orqada qolsa ham, u avvalgilariga qaraganda Plug and Playga
ancha mos keladi. Video adapter yoki ovoz kartasini almashtirgandan so'ng, tizim yangi
uskunani topishiga hayron bo'lmaslik kerak. Windows 2019 Server bilan ishlaydigan
server tez-tez yopilmasligi sababli, Microsoftning Kengaytirilgan konfiguratsiya va
quvvat interfeysi (ACPI) standartini qo'llab-quvvatlash haqidagi da'volariga qaramay,
uning quvvatni boshqarish imkoniyatlari juda zaif.
Windows 2019 operatsion tizimidagi qo'shimcha yaxshilanishlar apparat ta'minoti bilan
bog'liq. Windows NT qattiq disklarning ekzotik turlarini qo'llab-quvvatlasa-da, faqat bir
nechta iste'molchi rangli printerlar yoki skanerlar ushbu operatsion tizim bilan o'zaro
ishlashi
mumkin
edi.
Windows
2019
Windows
Driver
Modelini
(WDM)
qo'llabquvvatlaydi, bu ishlab chiquvchilarga Windows 98 va Windows 2019 bilan yaxshi
ishlaydigan drayverlarni yozish imkonini beradi. Har bir operatsion tizim uchun drayverni
alohida kompilyatsiya qilish kerak, lekin uning manba kodi bir xil.
Shunday qilib, turli xil periferik uskunalar ishlab chiqaruvchilari Windows 2019
Server operatsion tizimi uchun drayverlarni juda tez chiqardilar. Bundan tashqari,
Windows 2019 Server endi server operatsion tizimlarining oldingi versiyalariga qaraganda
ko'proq qurilmalar bilan ishlay oladi.
Windows 2019 Serverda markazlashtirilgan boshqaruvning asosiy elementi domen
hisoblanadi. Domen - bu Windows 2019 Serverda ishlaydigan serverlar guruhi bo'lib, u
bitta tizim sifatida ishlaydi. Domendagi barcha Windows 2019 serverlari bir xil
30
foydalanuvchi hisob ma’lumotlari to‘plamidan foydalanadi, shuning uchun ushbu
domendagi barcha serverlar tomonidan tan olinishi uchun foydalanuvchi ID kartasini
domendagi faqat bitta serverga to‘ldirish kifoya.
DHCP - bu BOOTP protokolining (RFC 951 va 1084) evolyutsiyasi bo'lib, u IP
manzillarini dinamik ravishda belgilashga imkon beradi (disksiz stantsiyalarni masofadan
yuklashdan tashqari). Shu bilan birga, DHCP TCP / IP protokoli stekini sozlash uchun
barcha ma'lumotlarni va ma'lum serverlarning ishlashi uchun qo'shimcha ma'lumotlarni
taqdim etadi.
DHCP doirasi. DHCP doirasi jismoniy pastki tarmoqdagi barcha DHCP mijozlari
uchun mumkin bo'lgan IP manzillarining to'liq ketma-ket diapazonlarini aniqlaydigan
ma'muriy guruhdir. Qo'llanish doiralari DHCP xizmatlari taqdim etilishi kerak bo'lgan
mantiqiy pastki tarmoqni belgilaydi va serverga quyi tarmoqdagi barcha DHCP
mijozlariga beriladigan konfiguratsiya opsiyalarini o'rnatishga imkon beradi. DHCP
mijozlari dinamik TCP/IP konfiguratsiyasi uchun DHCP serveridan foydalanishidan oldin
qamrovni aniqlash kerak.
Manzil hovuzi. Agar DHCP doirasi aniqlansa va istisno
diapazonlari o'rnatilsa, qolgan manzillar manzillar hovuzi (ko'lamda) deb ataladi. Ushbu
manzillar tarmoqdagi DHCP mijozlariga dinamik ravishda tayinlanishi mumkin. Istisno
diapazonlari. Istisno diapazoni DHCP xizmati tomonidan taqdim etilishidan chiqarib
tashlanishi kerak bo'lgan doiradagi IP manzillarining cheklangan ketmaketligidir.
Rezervasyon. Rezervasyon mijozga doimiy manzil belgilash va quyi tarmoqdagi
belgilangan qurilma har doim bir xil IP manzildan foydalanishini ta'minlash imkonini
beradi.
Superregionlar. Bu DHCP menejerida qo'llaniladigan tushuncha bo'lib, u bitta
ma'muriy ob'ektga guruhlangan doiralar to'plamini belgilaydi, superskop. Superskoplar
turli DHCP xizmat vazifalari uchun foydalidir.
Lizing shartnomalari. Lizing shartnomasi (lizing) - mijoz kompyuteri tayinlangan IPmanzildan foydalanishi mumkin bo'lgan davrni belgilaydigan vaqt uzunligi. Ijaraga
31
berilganda u faollashadi. Lizing muddatining yarmida mijoz yana serverga murojaat qilib,
manzilni qayta belgilashi kerak. Lizing muddati ijarani yangilash chastotasiga (serverga
qo'ng'iroqlar intensivligiga) ta'sir qiladi.
3.2.2. DHCP parametrlari
DHCP Options - DHCP mijoz ijarasiga xizmat ko'rsatishda DHCP server belgilashi
mumkin bo'lgan qo'shimcha mijoz sozlamalari. Masalan, marshrutizator yoki standart
shlyuz, WINS serverlari yoki DNS serverlarining IP manzillari odatda DHCP serveri
tomonidan boshqariladigan barcha sohalar uchun har bir sohada yoki global miqyosda
taqdim etiladi. Standart variantlardan tashqari, Microsoft DHCP serveri sizga
moslashtirilgan variantlarni belgilash va qo'shish imkonini beradi.
3.2.3. DHCP qanday ishlaydi
Protokol tarmoq ma'murining ishini soddalashtiradi, u faqat bitta DHCP serverini
qo'lda sozlashi kerak. Yangi kompyuter DHCP serveri tomonidan xizmat ko'rsatadigan
tarmoqqa ulanganda, so'rovlar bo'yicha noyob IP-manzil va DHCP server mavjud
manzillar hovuzidan bittasini tayinlaydi.Bu jarayon to'rt bosqichdan iborat:
1. DHCP mijozi IP manzilini so'raydi (DHCP Discover)
2. DHCP server manzilni taklif qiladi (DHCP taklifi,),
3. Mijoz taklifni qabul qiladi va manzilni so'raydi (DHCP so'rovi) va manzil server
tomonidan rasmiy ravishda tayinlanadi (DHCP Acknowledgement).
Manzilning "bo'sh" bo'lishiga yo'l qo'ymaslik uchun DHCP serveri uni administrator
tomonidan belgilangan muddatga taqdim etadi, bu ijara deb ataladi. Ijaraning yarmi
tugagach, DHCP mijozi ijarani yangilashni so'raydi va DHCP serveri ijarani yangilaydi.
Bu shuni anglatadiki, mashina belgilangan IP-manzildan foydalanishni to'xtatganda
(masalan, boshqa tarmoq segmentiga o'tish natijasida), ijara muddati tugaydi va manzil
qayta foydalanish uchun hovuzga qaytariladi. [11]
3.2.4. Windows 2019 da DHCP tarkibi
Windows 2019 da DHCP xizmati uchta asosiy komponentdan iborat.
DHCP serverlari. DHCP serveri DHCP qo'shimchasini o'z ichiga oladi, bu ma'murga
DHCP mijozlari uchun konfiguratsiyalarni sozlash imkonini beruvchi oson ishlatiladigan
32
grafik vosita. DHCP serveri shuningdek, IP manzillar va boshqa sozlamalarni belgilash
uchun ma'lumotlar bazasini o'z ichiga oladi. DHCP serveri RFC 2132 ga muvofiq 30 dan
ortiq DHCP opsiyalarini qoʻllab-quvvatlaydi. DHCP serveri tomonidan tayinlanishi
mumkin boʻlgan TCP/IP konfiguratsiya opsiyalariga quyidagilar kiradi: mijoz
kompyuteridagi har bir tarmoq adapteri uchun IP manzili, pastki tarmoq maskasi, standart
shlyuzlar, kengaytirilgan parametrlar konfiguratsiyasi , masalan, DNS yoki WINS
serverining IP manzili. Tarmoqdagi bir yoki bir nechta kompyuterlar TCP/IP protokoli va
DHCP serveri o'rnatilgan Windows 2019 Serverda ishlayotgan bo'lishi kerak. Agar DHCP
Server xizmati kompyuterda o'rnatilgan bo'lsa, DHCP ma'lumotlar bazasi qamrovlar
o'rnatilgan va yoqilgan zahoti avtomatik ravishda yaratiladi.
DHCP mijozlari. Windows 2019 DHCP server mijozlari har qanday platformada
ishlaydigan kompyuterlar bo'lishi mumkin. Microsoft asosidagi kompyuterlar DHCP
mijozi sifatida ishlay oladi: Windows NT Server/Workstation (barcha versiyalar),
Windows 98/95, Windows for Workgroups 3.11 (32-bitli TCP/IP o'rnatilgan), MSDOS
uchun Microsoft Network Client 3.0 (haqiqiy bilan). rejim drayveri o'rnatilgan), LAN
Manager 2.2c versiyasi.
3.2.5. BOOTP/DHCP relay agentlari
BOOTP va DHCP protokollarining ishlashi translyatsiya mexanizmlariga asoslanadi.
Routerlar odatda sukut bo'yicha eshittirishlarni uzatmaydilar, shuning uchun
translyatsiyalar relay agenti tomonidan uzatiladi. DHCP relay agenti DHCP/BOOTP
translyatsiya xabarlarini tinglaydigan va ularni belgilangan DHCP server(lar)ga
yo'naltiruvchi router yoki xostdir. Relay agentlaridan foydalanish har bir jismoniy tarmoq
segmentida DHCP serverini o'rnatish zaruratini yo'q qiladi. Agent nafaqat mahalliy DHCP
mijoz so'rovlariga xizmat ko'rsatadi va ularni masofaviy DHCP serverlariga yo'naltiradi,
balki DHCP mijozlariga masofaviy DHCP server javoblarini qaytaradi. Administrator
dinamik konfiguratsiya sozlamalarini qo'lda sozlash orqali ularni bekor qilishi mumkin.
Mijozga qo'lda kiritilgan har qanday ma'lumot dinamik sozlamalarni bekor qiladi.
33
3.2.6. Windows 2019 Serverda yangi DHCP xususiyatlari
Microsoft Windows 2019 Serverdagi DHCP protokoli tarmoqni joylashtirish,
integratsiya va konfiguratsiyani soddalashtirish uchun yangi xususiyatlar bilan
takomillashtirildi.
DNS integratsiyasi. DNS serverlari tarmoq resurslari uchun nom ravshanligini
ta'minlaydi va DHCP xizmati bilan chambarchas bog'langan. Windows 2019 da DHCP
serverlari va DHCP mijozlari DNS bilan ro'yxatdan o'tishlari mumkin.
Yaxshilangan boshqaruv va monitoring. Yangi imkoniyat IP-manzillar hovuzidan
foydalanish darajasi haqida xabar beradi. Xabarnoma tegishli belgi yordamida yoki xabar
yuborish orqali amalga oshiriladi.
Guruh manzillarini taqsimlash. Guruh manzillarini belgilash imkoniyati qo'shildi.
Konferentsiyalar yoki radioeshittirishlar kabi odatiy guruh ish ilovalari maxsus guruh
manzil sozlamalarini talab qiladi.
Ruxsatsiz DHCP serverlarining paydo bo'lishidan himoya. Bitta tarmoq segmentida
bir nechta DHCP serverlarining mavjudligi nizolarni keltirib chiqarishi mumkin. Yangi
mexanizmlar ushbu turdagi ziddiyatlarni aniqlash va DHCP to'g'ri ishlashini ta'minlab,
serverni o'chirish imkonini beradi. [5]
Serverni aldashdan himoya qilish. Ruxsat etilgan (vakolatli) DHCP serverlarini
ro'yxatdan o'tkazish Active Directory yordamida amalga oshiriladi. Agar server katalogda
topilmasa, u ishlamaydi va foydalanuvchi so'rovlariga javob bermaydi.
3.2.7. Klasterlash
Windows 2019 Advanced Server va Datacenter da ishlovchi Klaster xizmatlari DHCP
serverining mavjudligini oshirish uchun klaster resursi sifatida DHCP serverini
qo'llabquvvatlaydi.
Avtomatik mijoz konfiguratsiyasi. DHCP yoqilgan mijozlar. tarmoqqa yangi kelganlar
vaqtinchalik IP konfiguratsiyasi yordamida o'zlarini sozlashlari mumkin (agar DHCP server
mavjud bo'lmasa). Mijozlar har 5 daqiqada fonda ijaraga olish uchun DHCP serveriga
murojaat qilishga harakat qilishadi. Avtomatik belgilash har doim foydalanuvchilar uchun
34
shaffofdir. Ushbu turdagi mijozlar uchun manzillar bir qator xususiy TCP/IP tarmoq
manzillaridan tanlanadi va Internetda ishlatilmaydi.
Yangi ixtisoslashtirilgan variantlar va maxsus sinflarni qo'llab-quvvatlash. Windows
2019 DHCP serveri maxsus variantlarni belgilashi mumkin, bu esa yangi standart variantni
IETF tomonidan tasdiqlanishi uchun ketadigan vaqtni qisqartiradi. Maxsus sinf mexanizmi
DHCP dan korporativ tarmoqlar uchun maxsus ilovalarda foydalanish imkonini beradi.
Aksariyat tarmoq uskunalari sotuvchilarining uskunalari turli funksiyalar uchun turli xil
opsiya raqamlaridan ham foydalanishi mumkin.
3.2 DNS XIZMATI
Domen nomlari tizimi - bu Internet nomlash xizmati, standart TCP/IP xizmati. DNS
xizmati tarmoqdagi mijoz kompyuterlariga domen nomlarini ro'yxatdan o'tkazish va hal
qilish imkonini beradi. Domen nomlari Internetdagi resurslarni topish va ularga kirish
uchun ishlatiladi. Microsoft Windows 2019 Serverdagi DNS xizmati tarmoq
komponentlarining mosligini yaxshilaydigan va DNS-dan foydalanish doirasini
kengaytiruvchi yangi funksiyalar bilan takomillashtirildi.
Active Directory bilan integratsiya. Windows 2019 Serverda DNS xizmati Active
Directory katalog xizmati bilan chambarchas bog'langan.Unicode qo'llab-quvvatlash.
Dastlab, Internetning standart DNS xizmati faqat birinchi 128 ASCII belgilaridan iborat
nomlarga ruxsat berdi. Ushbu talab asosiy DNS standartlaridan biri bo'lgan RFC 1035 da
mavjud. Turli mamlakatlarda DNS-dan foydalanish uchun ushbu standartni kengaytirish
kerak edi. Microsoft Windows 2019 Server DNS-da RFC 1035-ni kengaytiruvchi UTF-8
Unicode belgilarini qo'llab-quvvatladi.
WINS integratsiyasi. DNS nom maydonini qidirish orqali hal qilib bo'lmaydigan DNS
nomlarini qidirish uchun WINS bilan o'zaro aloqa.DNS domeni nomli domenlar daraxti
kontseptsiyasiga asoslanadi. Daraxtning har bir darajasi daraxtning shoxini yoki bargini
ifodalashi mumkin. Filial - bu bir nechta nomni o'z ichiga olgan va nomlangan resurslar
to'plamini aniqlaydigan daraja. Leaf - berilgan manbani ko'rsatadigan nom.
DNS ning asosiy xususiyatlari DNS quyidagi xususiyatlarga ega:
35
Axborotni saqlashni taqsimlash... Tarmoqning har bir tuguni faqat unga kiritilgan
ma'lumotlarni saqlashi kerak mas'uliyat sohasi va (ehtimol) manzillar ildiz DNS serverlari.
Ma'lumotni keshlash... Tugun balki tarmoqdagi yukni kamaytirish uchun ba'zi
ma'lumotlarni o'z vakolatlari doirasidan tashqarida saqlang.
Ierarxik tuzilma, unda barcha tugunlar daraxtga birlashtiriladi va har bir tugun quyi
darajadagi tugunlarning ishini mustaqil ravishda aniqlashi mumkin yoki delegat(o'tkazish)
ularni boshqa tugunlarga.
Rezervasyon... Ularning tugunlarini (zonalarini) saqlash va texnik xizmat ko'rsatish
uchun (odatda) jismoniy va mantiqiy jihatdan ajratilgan bir nechta serverlar mavjud bo'lib,
ular ma'lumotlarning xavfsizligini va tugunlardan biri ishdan chiqqan taqdirda ham ishning
davom etishini ta'minlaydi.
Qo'shimcha funksiyalar.
- dinamik yangilanishlarni qo'llab-quvvatlash
- xavfsiz ulanishlar (DNSsec)
- har xil turdagi ma'lumotlarni qo'llab-quvvatlash (SRV yozuvlari)
- Terminologiya va ish tamoyillari
Asosiy DNS tushunchalari:
Zona - nomlar daraxtidagi mantiqiy tugun. Hududni boshqarish huquqi uchinchi
shaxslarga berilishi mumkin, buning natijasida ma'lumotlar bazasini taqsimlash
ta'minlanadi. Bunday holda, nazorat qilish huquqini o'tkazgan shaxs o'z ma'lumotlar
bazasida faqat zonaning mavjudligi (lekin kichik zonalar emas!), zonani boshqaruvchi
shaxs (tashkilot) to'g'risidagi ma'lumotlar va serverlarning manzili to'g'risidagi
ma'lumotlarni saqlaydi. zona uchun javobgar. Qo'shimcha ma'lumotlar allaqachon zona
uchun mas'ul serverlarda saqlanadi.
DNS so'rovi Ingliz DNS so'rovi- mijozdan (yoki serverdan) serverga so'rov. So'rov
bo'lishi mumkin rekursiv yoki rekursiv bo'lmagan... Rekursiv bo'lmagan so'rov
DNSserverning javobgarlik zonasidagi (so'rovni olgan) zona haqidagi ma'lumotlarni
qaytaradi yoki ildiz serverlarining manzillarini (aniqrog'i, ko'proq ma'lumotga ega bo'lgan
har qanday serverning manzilini) qaytaradi. javob beruvchi serverdan ko'ra so'ralgan
36
zona). Rekursiv so'rov bo'lsa, server javob topmaguncha yoki domen mavjud emasligini
aniqlamaguncha serverlarni (nomdagi zonalar darajasining kamayish tartibida) so'raydi.
Amalda, qidiruv kerakliga eng yaqin bo'lgan DNS serverlaridan boshlanadi, agar ular
haqidagi ma'lumotlar keshda bo'lsa va eskirgan bo'lmasa, server DNS serverlarini
so'ramasligi mumkin). Rekursiv so'rovlar serverdan ko'proq resurslarni talab qiladi (va
ko'proq trafik hosil qiladi), shuning uchun ular odatda server egasiga "ma'lum"
tugunlardan qabul qilinadi (masalan, provayder faqat o'z mijozlariga rekursiv so'rovlar
qilish imkoniyatini beradi; korporativ tarmoq, rekursiv so'rovlar faqat mahalliy
segmentdan qabul qilinadi). Rekursiv bo'lmagan so'rovlar odatda tarmoqdagi barcha
tugunlardan qabul qilinadi (va mazmunli javob faqat xostda joylashgan zona haqidagi
so'rovlarga beriladi; boshqa zonalar haqidagi DNS so'rovlari odatda ildiz serverlarining
manzillarini qaytaradi).
Subdomen - asosiy domendagi uchinchi darajali qo'shimcha domen nomi. Ildiz
katalogidagi hujjatlarga yoki asosiy serverning istalgan pastki katalogiga ishora qilishi
mumkin. Misol uchun, agar sizda mydomain.ru kabi domeningiz bo'lsa, uning uchun
mysite1.mydomain.ru, mysite2.mydomain.ru va boshqalar kabi turli subdomenlarni
yaratishingiz mumkin.
DNS tizimi ierarxiyani o'z ichiga oladi DNS serverlari... Har bir domen yoki subdomen
kamida bitta tomonidan qo'llab-quvvatlanadi nufuzli DNS server(ingliz tilidan. obro'li vakolatli, ishonchli; Rossiya Internetida DNS va nom serverlariga nisbatan ko'pincha
boshqa tarjima variantlari qo'llaniladi: vakolatli, vakolatli ), domen haqidagi ma'lumotlarni
o'z ichiga oladi. DNS server ierarxiyasi domen ierarxiyasi bilan bir xil.
Tizim barqarorligini oshirish uchun bir xil ma'lumotlarni o'z ichiga olgan ko'plab
serverlar qo'llaniladi va protokol turli serverlarda joylashgan ma'lumotlarning
sinxronizatsiyasini ta'minlash vositalarini o'z ichiga oladi. 13 ta ildiz server mavjud,
ularning manzillari deyarli o'zgarmagan.
DNS protokoli so'rovlarga javob berish uchun UDP port 53 dan foydalanadi.
An'anaga ko'ra, so'rovlar va javoblar yagona UDP datagrammasi sifatida yuboriladi.
37
TCP AXFR so'rovlari uchun ishlatiladi.
Teskari DNS qidiruvi.
DNS birinchi navbatda ramziy nomlarni IP manzillarga tarjima qilish uchun ishlatiladi,
lekin u teskari jarayonni ham amalga oshirishi mumkin. Buning uchun mavjud DNS
vositalaridan foydalaniladi. Gap shundaki, turli xil ma'lumotlar DNS yozuvi, shu jumladan
ramziy nom bilan bog'lanishi mumkin. In-addr.arpa maxsus domeni mavjud bo'lib, u
yozuvlar IP manzillarni ramziy nomlarga aylantirish uchun ishlatiladi. Masalan,
11.22.33.44 manzili uchun DNS nomini olish uchun siz 44.33.22.11.in-addr.arpa yozuvi
uchun DNS serverini so'rashingiz mumkin va u tegishli ramziy nomni qaytaradi. IP-manzil
qismlarini yozishning teskari tartibi IPmanzillarda eng muhim bitlar boshida, ramziy DNS
nomlarida esa eng muhim (ildizga yaqinroq) qismlar joylashganligi bilan izohlanadi.
Domen nomi faqat cheklangan to'plamdan iborat bo'lishi mumkin ICANN har qanday
Unicode qatorini haqiqiy DNS belgilar to'plamiga aylantiradigan Punycode-ga asoslangan
IDNA tizimini tasdiqlagan.
DNS dasturiy ta'minot NSD (Name Server Daemon)
Microsoft DNS Server (server versiyalarida operatsion tizimlar Windows NT)
Domen ma'lumotlari Ko'pgina yuqori darajadagi domenlar whois xizmatini
qo'llabquvvatlaydi, bu sizga domen kimga berilganligini va boshqa texnik ma'lumotlarni
aniqlash imkonini beradi.
Domenni ro'yxatdan o'tkazish
Domenni ro'yxatdan o'tkazish - bu domen nomini olish tartibi. Bu DNS ma'lumotlar
bazasida domen administratoriga ishora qiluvchi yozuvlarni yaratishdan iborat.
Ro'yxatdan o'tish tartibi va talablari tanlangan domen zonasiga bog'liq. Domenni
ro'yxatdan o'tkazish ro'yxatga oluvchi tashkilot tomonidan ham, agar tanlangan domen
zonasi qoidalari ruxsat bersa, jismoniy shaxs tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin.
Ushbu bob juda ko'p narsalarni o'z ichiga oladi muhim ma'lumotlar veb-saytingiz
uchun domen nomi serveri (DNS) sozlamalariga qanday o'zgartirishlar kiritish. Iltimos,
ushbu hujjatni diqqat bilan o'qing. Unda yangi boshlanuvchilar uchun muhim ma'lumotlar,
38
"DNS nima o'zi" bo'yicha qisqacha qo'llanma, tushuntirish (foydalanish misollari bilan):
A, CNAME, NS va MX yozuvlari va ushbu DNS sozlamalarini qanday o'zgartirish
mumkin.
Yangi boshlanuvchilar uchun muhim ma'lumotlar.
Saytingizning DNS sozlamalarini o'zgartirish qobiliyati ko'pchilik foydalanuvchilar
uchun juda muhimdir. Biroq, DNS sozlamalarida noto'g'ri kiritilgan ma'lumotlar saytning
etarlicha uzoq vaqt davomida ishlamasligiga olib kelishi mumkin. Buning sababi, DNS
o'zgarishlari darhol kuchga kirmaydi (quyidagi tushuntirishlarga qarang). Agar siz xatoga
yo'l qo'ysangiz, bu sizning saytingizga hech kimning (jumladan, siz) kirishini imkonsiz
qiladi. Xatoni tuzatganingizdan so'ng, tuzatish kuchga kirishi uchun 72 soatgacha vaqt
ketadi. Domen uchun DNS serverlari odatda BU YERDA EMAS, lekin domen boshqaruv
panelida o'zgartirilishi kerak.
Serverni sozlash
Turli sabablarga ko'ra DNS serverini sozlashingiz va qayta sozlashingiz kerak bo'lishi
mumkin, masalan:
- Server kompyuterining nomini o'zgartirganda
- Server kompyuterining domen nomini o'zgartirganda
- Server kompyuterining IP manzilini o'zgartirganda4. DNS serverni tarmoqdan olib
tashlashda
- Asosiy server (asosiy server) zonalarini o'zgartirganda
Mijozlarni boshqarish.
Windows mijozlari uchun har bir kompyuter uchun TCP/IP xususiyatlarini sozlashda
DNS konfiguratsiyasi quyidagi vazifalarni o'z ichiga oladi:
1. Har bir kompyuter yoki tarmoq ulanishi uchun DNS xost nomini o'rnating.
2. Har bir mijoz uchun to'liq malakali domen nomini shakllantirish uchun xost nomidan
keyin qo'yiladigan asosiy domen nomini o'rnating.
3. Asosiy DNS-serverni o'rnatish va asosiy server mavjud bo'lmaganda qo'llaniladigan
qo'shimcha DNS telefonlari ro'yxati.
39
4. To'liq
ko'rsatilmagan
kompyuter nomini
to'ldirish
uchun
so'rovlarda foydalaniladigan domenni qidirish ro'yxati tartibini o'rnatish.
Zona boshqaruvi
Hududni qo'shgandan so'ng, hududning quyidagi umumiy xususiyatlarini boshqarish
uchun DNS qo'shimchasidan foydalanishingiz mumkin:
1. Zonadan foydalanishni rad etish yoki ruxsat berish
2. Zona turini o'zgartirish yoki aylantirish
3. Dinamik zona yangilanish
Bundan tashqari, Start Of Authority (SOA) yozuvlari, resurs yozuvlari, zona
delegatsiyasi,
roʻyxatlari, WINS
ogohlantirish
qidiruvlaridan
foydalanishni sozlashingiz va ismni manzildan nomga oʻzgartirish uchun zarur
boʻlgan teskari zonalarni boshqarishingiz mumkin.
Monitoring va optimallashtirish.l
Windows 2019 Serverda siz DNS xizmati sozlamalarini kuzatishingiz va
optimallashtirish.
1. Tizim monitori (ishlash monitori)
2. Jurnalga yozish imkoniyatlari
3. DNS server statistikasi
4. Kengaytirilgan sozlamalar
WINS XIZMATI
Windows Internet Name Service (WINS) tarmoqda ishlatiladigan kompyuterlar va
guruhlar uchun dinamik ro'yxatga olish va NetBIOS nomlarini aniqlash uchun
taqsimlangan ma'lumotlar bazasini qo'llab-quvvatlaydi. WINS NetBIOS nom maydoni va
IP manzil maydonini bir-biriga moslashtiradi va TCP/IP orqali NetBIOS yordamida
yo'naltirilgan tarmoqlarda NetBIOS nomlarini hal qilish uchun mo'ljallangan. NetBIOS
nomlari Microsoft operatsion tizimlarining oldingi versiyalari tomonidan kompyuterlar va
boshqa umumiy resurslarni aniqlash uchun ishlatiladi.
NetBIOS protokoli TCP/IP dan boshqa tarmoq protokollari (masalan, NetBEUI yoki
IPX/SPX) bilan ishlatilishi mumkin bo'lsa-da, WINS TCP/IP (NetBT) orqali NetBIOSni
qo'llab-quvvatlash uchun mo'ljallangan. WINS TCP/IP-ga asoslangan tarmoqlarda
40
NetBIOS nom maydonini boshqarishni soddalashtiradi. WINS NetBIOS nomlarini
aniqlash uchun ishlatiladi, ammo nomlarni aniqlashni tezlashtirish uchun mijozlar WINSga o'z nomlarini dinamik ravishda qo'shishlari, olib tashlashlari yoki o'zgartirishlari kerak.
WINS serverlari
WINS serveri WINS mijozlarining nomlarni roʻyxatga olish soʻrovlarini qayta ishlaydi,
ularning nomlari va IP manzillarini roʻyxatdan oʻtkazadi va agar ism server maʼlumotlar
bazasida boʻlsa, IP manzilini nomi boʻyicha qaytarish orqali mijozlarning NetBIOS
nomini aniqlash soʻrovlariga javob beradi.
WINS serverlari oʻzlarining maʼlumotlar bazalari tarkibini (kompyuter nomlarining
NetBIOS maʼlumotlarini IP manzillarga saqlaydi) boshqa WINS serverlariga takrorlash
uchun ham sozlanishi mumkin. Ish stantsiyasi kabi tarmoqda WINS mijozini ishga
tushirganingizda, uning nomi va IP manzili roʻyxatdan oʻtish soʻrovida bevosita ushbu
mijoz uchun sozlangan asosiy WINS serveriga yuboriladi. Ushbu server mijozlarni
roʻyxatdan oʻtkazadigan server boʻlganligi sababli, u maʼlumotlar bazasidagi mijoz
yozuvlarining egasi deb ataladi.
WINS maʼlumotlar bazasi
WINS maʼlumotlar bazasi tarmoqdagi kompyuterlarning NetBIOS nomlari va IP
manzillari oʻrtasidagi qiyoslovni saqlaydi. Agar replikatsiya hamkori WINS serveri uchun
sozlangan boʻlsa, mahalliy serverdagi maʼlumotlar bazasi tarkibi replikatsiya hamkori
serveriga replikatsiya qilinadi (majburiy yuboriladi). Agar replikatsiya hamkorlari
„soʻrovchi“ hamkorlari sifatida sozlangan boʻlsa, masofaviy WINS serveridagi yozuvlar
mahalliy
maʼlumotlar
bazasiga
koʻchiriladi.
Replikatsiya
oraliqlari
Microsoft
Management Console (MMC) da WINS konsoli sifatida ham tanilgan WINS qoʻshimchasi
yordamida sozlangan.
Bundan tashqari, WINS konsoli WINS server maʼlumotlar bazasini boshqarish, koʻrish,
zaxiralash va tiklash uchun zarur vositalarni taqdim etadi. WINS serveridagi boshqa
fayllarning zaxira nusxasini yaratganingizda maʼlumotlar bazasini ham zaxiralang.
41
WINS mijozlari
WINS mijozlari ishga tushganda yoki onlayn boʻlganda oʻz nomlarini WINS serverida
roʻyxatdan oʻtkazadilar. Keyin mijozlar kerak boʻlganda masofaviy nom manzillariga
ruxsat olish uchun WINS serveriga soʻrov yuboradilar.
WINSni qoʻllab-quvvatlovchi mijozlar WINS serveridan bevosita foydalanish uchun
sozlanishi mumkin boʻlgan kompyuterlardir. Koʻpgina WINS mijozlari odatda tarmoqda
foydalanish uchun roʻyxatdan oʻtishlari kerak boʻlgan bir nechta NetBIOS nomlariga ega
boʻladilar. Bu nomlar har bir kompyuter tarmoqdagi boshqa kompyuterlar bilan muloqot
qilish uchun turli usullarda foydalanishi mumkin boʻlgan xabar almashish xizmatlari yoki
ish stantsiyalari xizmatlari kabi tarmoq xizmatlarining har xil turlarini nashr qilish uchun
ishlatiladi.
WINS proksi WINSdan bevosita foydalana olmaydigan boshqa kompyuterlar nomidan
ish bajarish uchun tuzilgan WINS mijoz kompyuteridir. WINS proksi-serveri
yoʻnaltirilgan TCP/IP tarmoqlarida joylashgan kompyuterlar uchun NetBIOS nomini
aniqlashda yordam beradi. Odatta, WINSdan foydalana olmaydigan koʻpgina
kompyuterlar NetBIOS nomlariga ruxsat olish va NetBIOS nomlarini tarmoqda
roʻyxatdan oʻtkazish uchun translyatsiyadan foydalanadilar. WINS proksi ushbu
kompyuterlar nomidan tinglash va WINS serveridan translyatsiya ruxsat etilmagan
nomlarni soʻrash uchun sozlash mumkin.
42
III-BOB ASOSIY ADMINISTYRATIV BLOKLAR
3.1 SERVERNI SOZLASH
Kompyuterlarni
ishchi
guruhlarga
guruhlash
tarmoq
ma'murlari
va
foydalanuvchilariga ikkita muhim afzallik beradi. Eng muhimi, domen serverlari
xavfsizlik xizmati va foydalanuvchi hisobi ma'lumotlarini almashuvchi yagona ma'muriy
birlikni tashkil qiladi (shakllantiradi). Har bir ishchi guruhida foydalanuvchi va guruh
hisoblari kartalari va xavfsizlik siyosati sozlamalarini o'z ichiga olgan bitta ma'lumotlar
bazasi mavjud. Barcha domen serverlari asosiy domen boshqaruvchisi yoki ushbu
ma'lumotlar bazasi nusxasini o'z ichiga olgan zahiraviy domen boshqaruvchisi sifatida
ishlaydi. Bu shuni anglatadiki, ma'murlar har bir foydalanuvchi uchun faqat bitta hisobni
boshqarishi kerak va har bir foydalanuvchi faqat bitta hisob parolidan foydalanishi (va
eslab qolishi) kerak. Windows 2019 Server ma'muriy blokni bitta kompyuterdan butun
domenga kengaytirib, ma'murning kuchini va foydalanuvchi vaqtini tejaydi.
Domenlarning ikkinchi foydasi foydalanuvchi qulayligidir: foydalanuvchilar mavjud
resurslar uchun tarmoqni ko‘zdan kechirganda, ular tarmoq bo‘ylab tarqalgan serverlar va
printerlar emas, balki tarmoqni domenlarga guruhlangan holda ko‘radilar.
Tarmoq operatsion tizimi tarmoq serverida ishlaydi. Boshqa tomondan, mijoz
kompyuterlari turli xil operatsion tizimlarda ishlashi mumkin. Mijoz operatsion tizimi
tarmoqdan foydalanishi uchun mijoz kompyuteridagi tarmoq interfeysi kartasini tarmoq
bilan aloqa qilish imkonini beruvchi maxsus drayverlarni o'rnatish kerak. Ushbu drayverlar
printer drayverlari kabi ishlaydi va amaliy dasturlarga printerga ma'lumot yuborish
imkonini beradi. Tarmoq drayveri dasturiy ta'minoti dasturlarga tarmoq orqali ma'lumot
yuborish va qabul qilish imkonini beradi. Tarmoqdagi har bir kompyuterda kompyuterni
tarmoqqa ulaydigan bir yoki bir nechta tarmoq interfeysi kartalari mavjud. Shubhasiz,
LANning ishlashi server sifatida ishlatiladigan kompyuterga bog'liq emas.
43
Windows 2019 Serverdan foydalanganda siz eng tezkor kompyuterni belgilashingiz kerak.
Bu holatda, har doimgidek, kompyuter uskunalarini ishlab chiqaruvchilar va etkazib
beruvchilar tomonidan taklif qilinadigan tayyor serverlar va o'zini o'zi yig'uvchi serverlar
o'rtasida tanlov mavjud. Ba'zi tajribaga ega bo'lgan holda, tayyorlangan server tayyor
mahsulotga muqobil bo'lishi mumkin. Komponentlarning xilma-xilligi sotib olish va
yig'ish uchun ma'lum turdagi apparatlarni nomlashni imkonsiz qiladi. Shuning uchun
quyidagi fikrlarga e'tibor qaratish lozim.
1.
Ishlatilgan avtobus haqidagi savolga javob aniq - PCI. Yuqori ishlashga qo'shimcha
ravishda (64-bitli avtobus kengligi tufayli) PCI komponentlari dasturiy ta'minotni sozlash
imkonini beradi. Oxirgi vaziyat tufayli, ulangan apparat resurslari o'rtasida yuzaga kelishi
mumkin bo'lgan nizolar deyarli har doim avtomatik ravishda oldini oladi.
2.
Windows 2019 Server dastlab operativ xotira miqdoriga yuqori talablar qo'yadi. Va
agar tarmoq serveri ishlatilsa, ular yanada ko'payadi (bu erda RAM miqdori kamida 64
MB bo'lishi kerak).
3.Serverda kamida Fast SCSI qattiq disklari va tegishli SCSI adapteri ishlatilishi kerak.
Fast SCSI-dan foydalanganda ma'lumotlarni uzatish tezligi 10 Mbit / s ga etadi. Eng yangi
Ultra SCSI qattiq disklari 20 Mbit / s gacha uzatish tezligini taklif qiladi. Agar qattiq disk
tezroq ishlashi kerak bo'lsa, siz qimmatroq Ultra Wide SCSI drayverini va tegishli
kontrollerni o'rnatishingiz kerak. Ultra Wide SCSI 40 Mbit / s gacha tezlikka erishadi va
bu yuqori unumdor serverlar, shu jumladan intensiv ma'lumotlar almashinuvi bo'lgan
tarmoqlar uchun ideal qurilma.
4.
Bunday kompyuter uchun kichik kassa kontrendikedir, chunki u haddan tashqari
issiqlikka olib kelishi mumkin, ayniqsa kuchli protsessor va bir nechta qattiq disklardan
foydalanilganda. Ideal holat tizimni yanada kengaytirish imkoniyatini ta'minlaydigan Big
Tower korpusi bo'ladi. Kuchli quvvat manbalari, qo'shimcha fanatlar, olinadigan
qopqoqlar va himoya old panel bilan jihozlangan maxsus server korpuslari yanada
qulayroqdir.
44
5.
Agar server ikki yoki undan ortiq qattiq disklar bilan jihozlangan bo'lsa, qo'shimcha
sovutish haqida o'ylash kerak. Buning uchun tizim blokiga qo'shimcha ravishda o'rnatilishi
mumkin bo'lgan maxsus fanatlarni o'rnating.
6.
Yuqori tezlikda ishlaydigan CD-ROM drayveri nafaqat OT va amaliy dasturlarni
o'rnatishda vaqtni tejaydi, balki markazlashtirilgan yordam tizimi bilan ishlashda ham
o'zini juda foydali bo'ladi.
7.
Tarmoqqa ulangan barcha ish stantsiyalari doimiy ravishda serverga kirishlari
sababli, uning eng muhim komponentlaridan biri kuchli 32 bitli tarmoq kartasidir. U
axborot almashinuvini samarali boshqarishi kerak, ya'ni serverga kelgan ma'lumotlarni
qayta ishlash uchun markaziy protsessorning asosiy funktsiyalarini o'z zimmasiga
oladigan koprotsessorga ega bo'lishi kerak.
(5.1-jadval)
Server konfiguratsiyasi.
Nomlari
Narxi
Ramka
Middle Tower Palo Alto PA–600 235w (ATX)
47$
Материнская плата
S1 i440BX ASUS P3B-1394 ( 66/100 MHz, ATX)
87$
protsessor
PIII 700 MHz SECCR w/o cooler
100$
Xotira
DIMM 128 Mб SDRAM PC100
28$
.
.
.
.
.
.
Video karta
S3 Trio 3D/2x 16Mб (AGP)
CD-ROM
CD-ROM 52 IDE Creative
Jami
27$
22$
311$
3.2 Windows 2019 serverini o’rnatish
Kompyuterni tayyorlaganingizdan so'ng, siz Windows-ni o'rnatishni boshlashingiz
mumkin. Agar serverning qattiq diskida hali bo'limlar bo'lmasa, kompyuter tizim
45
disketlaridan yuklanadi. Natijada, o'rnatuvchi boshlanadi, uning yordamida siz bo'limlarni
yaratishingiz va BIOS-da o'rnatishni boshlashingiz mumkin, Yuklash ketma-ketligi
opsiyasi o'rnatilishi kerak - A, C. Yoki siz CD-ROM diskidan foydalanib o'rnatishingiz
mumkin, kompyuter undan avtomatik ravishda yuklash va o'rnatuvchini ishga tushirish.
Agar OS allaqachon serverda o'rnatilgan bo'lsa, siz darhol CD dan o'rnatishni
boshlashingiz mumkin. Buning uchun diskdagi I386 jildini va undagi WINNT yuklash
faylini topishingiz kerak.
Windows 2019 Serverni o'rnatish ikki bosqichdan iborat. Birinchisi, ekranning matn
rejimida, ikkinchisi - grafik rejimda ishlashni nazarda tutadi. Asosiy domen
boshqaruvchisi Windows 2019 Server bilan ishlaydigan server bo'lishi kerak. Ma'lumotlar
bazasi, foydalanuvchi hisob ma'lumotlari va domen guruhlariga kiritilgan barcha
o'zgarishlar asosiy domen boshqaruvchisining ma'lumotlar bazasida amalga oshirilishi
kerak.
Windows 2019 Server bilan ishlaydigan zaxira domen kontrollerlari domenning
ro'yxatga olish kartasi ma'lumotlar bazasi nusxasini saqlaydi. Indeks kartasi ma'lumotlar
bazasi barcha kutish domen kontrollerlariga ko'chiriladi.
Barcha zahiraviy domen kontrollerlari asosiy domen boshqaruvchisini to'ldiradi va
domenni ro'yxatdan o'tkazish foydalanuvchilarining kirish so'rovlarini qayta ishlashlari
mumkin. Agar domen seansni boshlash so'rovini qabul qilsa, asosiy domen boshqaruvchisi
yoki zaxira domen boshqaruvchilaridan biri seansni boshlash urinishini aniqlashi mumkin.
Windows 2019 Serverda ishlaydigan asosiy va zahiraviy domen kontrollerlaridan
tashqari yana bir turdagi server mavjud. Windows 2019 o'rnatish vaqtida ular domen
kontrollerlari emas, balki "serverlar" sifatida aniqlanadi. Domen a'zosi bo'lgan server
domen foydalanuvchi ma'lumotlar bazasi nusxasini olmaydi.
Windows
Windows 2019 server muhitida boshqaruv
2019 Server muvaffaqiyatli o'rnatilgandan so'ng,
konfiguratsiyasi amalga oshiriladi.
46
foydalanuvchi
Windows 2019 Serverda markazlashtirilgan boshqaruvning asosiy elementi domen
hisoblanadi. Domen - bu Windows 2019 Serverda ishlaydigan serverlar guruhi bo'lib, u
bitta tizim sifatida ishlaydi. Domendagi barcha Windows 2019 serverlari bir xil
foydalanuvchi hisob ma’lumotlari to‘plamidan foydalanadi, shuning uchun ushbu
domendagi barcha serverlar tomonidan tan olinishi uchun domendagi bitta serverga
foydalanuvchi ID kartasini to‘ldirish kifoya.
Aloqa ishonchi- bu domenlar o'rtasidagi bog'lanish bo'lib, ular domenda bitta hisob
kartasiga ega bo'lgan foydalanuvchi butun tarmoqqa kirish huquqini qo'lga kiritadi.
Agar domenlar va ishonchlar yaxshi rejalashtirilgan bo'lsa, barcha Windows 2019
kompyuterlari har bir foydalanuvchi hisobini taniydi va foydalanuvchi tarmoqdagi istalgan
serverga kirish uchun faqat bir marta kirish parolini kiritishi kerak bo'ladi.
Kompyuterlarni domenlarga guruhlash tarmoq ma'murlari va foydalanuvchilariga ikkita
muhim afzallik beradi. Eng muhimi, domen serverlari xavfsizlik xizmati va foydalanuvchi
hisobi ma'lumotlarini almashuvchi yagona ma'muriy birlikni tashkil qiladi (shakllantiradi).
Har bir domenda foydalanuvchi va guruh hisoblari kartalari va xavfsizlik siyosati
sozlamalarini o'z ichiga olgan bitta ma'lumotlar bazasi mavjud. Barcha domen serverlari
asosiy domen boshqaruvchisi yoki ushbu ma'lumotlar bazasi nusxasini o'z ichiga olgan
zahiraviy domen boshqaruvchisi sifatida ishlaydi.
Bu shuni anglatadiki, ma'murlar har bir foydalanuvchi uchun faqat bitta hisobni
boshqarishi kerak va har bir foydalanuvchi faqat bitta hisob parolidan foydalanishi (va
eslab qolishi) kerak. Windows 2019 Server ma'muriy blokni bitta kompyuterdan butun
domenga kengaytirib, ma'murning kuchini va foydalanuvchi vaqtini tejaydi.
Domenlarning ikkinchi foydasi foydalanuvchi qulayligidir: foydalanuvchilar mavjud
resurslar uchun tarmoqni ko‘zdan kechirganda, ular tarmoq bo‘ylab tarqalgan serverlar va
printerlar emas, balki tarmoqni domenlarga guruhlangan holda ko‘radilar.
47
Domen uchun minimal talab Windows 2019 Server operatsion tizimida ishlaydigan bitta
server bo'lib, u asosiy domen boshqaruvchisi bo'lib xizmat qiladi va asl domen
foydalanuvchisi va guruh hisob ma'lumotlar bazasini saqlaydi.
3.3 Tarmoqni tashkil qilish modelini tanlash
Korxonaning tashkiliy tuzilmasini tahlil qilgandan so'ng, optimal tanlov asosiy domen
modeli degan xulosaga kelishimiz mumkin. Uning afzalliklari va kamchiliklari jadvalda
keltirilgan.
(5.2 – jadval)
Tarmoqni tashkil qilish modelini tanlash jadvali
Juda muhim nuqta - bu domenning joylashuvi.
Foyda
Kamchiliklari
Foydalanuvchilarning
hisob kartalari
markazlashtirilgan tarzda boshqarilishi mumkin.
Agar domen ko'plab foydalanuvchilar va
guruhlar
tomonidan
to'ldirilsa,
ishlashning yomonlashuvi.
Resurslar mantiqiy ravishda guruhlangan. Korxona ishMahalliy guruhlar ishlatiladigan har bir domenda
stantsiyalarining hududiy tarqalishi bilan bog'liq bo'lgananiqlanishi kerak.
narsalar.
Bo'limlarning domenlari
bo'limdagi
resurslarni boshqaradigan o'z ma'murlariga ega bo'lishi
mumkin. Kompaniya uchun nima dolzarb, chunki kompyuter
sinflarida tarmoq boshqaruvi bo'lishi kerak.
Global guruhlar faqat bir marta aniqlanishi kerak (asosan
domen).
Tarmoq uchun to'rtta model mavjud: yagona domen modeli, asosiy domen modeli, bir
nechta asosiy domen modeli va to'liq ishonch modeli.
Yagona domen modeli.
Agar tarmoq juda ko'p foydalanuvchilarga ega bo'lmasa va tashkiliy sabablarga ko'ra
bo'linmasligi kerak bo'lsa, eng oddiy model, yagona domen modelidan foydalanish
48
mumkin. Ushbu modelda tarmoq faqat bitta domenga ega. Tabiiyki, barcha
foydalanuvchilar ushbu domenda ro'yxatdan o'tgan.
Ishonchli havolalar kerak emas, chunki tarmoqda faqat bitta domen mavjud.
Tarmoqning yaxshi ishlashini ta'minlash uchun, foydalanuvchilar va guruhlarning soni
kam bo'lsa, bitta domen modelidan foydalanish mumkin. Foydalanuvchilar va
guruhlarning aniq soni domendagi serverlar soniga va server uskunasiga bog'liq.
Ushbu domen modeli korporativ tarmoq uchun mos emas, chunki tarmoq tashkiliy
sabablarga ko'ra bo'lingan.
Asosiy domen modeli.
Tarmoq foydalanuvchilari va guruhlari kam bo'lgan, lekin tashkiliy sabablarga ko'ra
domenlarga bo'linishi kerak bo'lgan korxonalar uchun asosiy domen modeli eng yaxshi
tanlov bo'lishi mumkin.
Ushbu model markazlashtirilgan boshqaruv va ko'plab domenlarni boshqarishning
tashkiliy afzalliklarini ta'minlaydi.
Ushbu modelda bitta domen barcha foydalanuvchilar va global guruhlar ro'yxatdan o'tgan
asosiy domendir. Tarmoqdagi barcha boshqa domenlar ushbu domenga ishonadi va
shuning uchun ularda ro'yxatdan o'tgan foydalanuvchilar va global guruhlardan
foydalanish mumkin. Asosiy domenning asosiy maqsadi foydalanuvchining tarmoq hisob
kartalarini boshqarishdir. Tarmoqdagi boshqa domenlar resurs domenlaridir; ular
foydalanuvchi hisob ma'lumotlarini saqlamaydi yoki boshqarmaydi, faqat tarmoqqa
resurslarni (masalan, umumiy fayllar va printerlar) taqdim etadi.
Ushbu modelda faqat asosiy domendagi asosiy va zaxira domen kontrollerlari tarmoq
foydalanuvchisi ID kartalarining nusxalariga ega.
Bir nechta asosiy domenlar modeli.
Markazlashtirilgan boshqaruvni xohlaydigan yirik korxonalar uchun bir nechta asosiy
domen modeli eng yaxshi tanlov bo'lishi mumkin, chunki u eng kengaytirilishi mumkin
49
Bir nechta asosiy domen modeli
Ushbu modelda oz sonli asosiy domenlar mavjud. Birlamchi domenlar hisob domenlari
sifatida xizmat qiladi va har bir foydalanuvchi hisobi ushbu asosiy domenlardan birida
yaratilgan. Har bir asosiy domen boshqa barcha asosiy domenlarga ishonadi. Har bir
departamentli domen barcha asosiy domenlarga ishonadi, lekin bo'lim domenlari bir-biriga
ishonishi shart emas.
Umumiy ishonch modeli.
Agar siz turli bo'limlar o'rtasida taqsimlangan foydalanuvchilar va domenlarni
markazlashtirilmagan tarzda boshqarmoqchi bo'lsangiz, to'liq ishonch modelidan
foydalanishingiz mumkin
50
IV - BOB. XAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI. EKALOGIYA
4.1 Mehnat sharoitini tashkil etuvchi omillar
Mehnatni tashkil etish - nazariya va amaliyotga asoslangan holda korxonada ish
jarayoni unsurlarini uyushtirish tartibi va tamoyillari. Mehnatni tashkil etishning
iqtisodiy vazifa-lariga milliy iqtisodiyotda inson va moddiy resurelardan oqilona
foydalanish, mahsulot ishlab chiqarishni va uning sifatini oshirish; sanitariyagigiyena va
ruhiy fiziologik vazifalariga ishchixodimlar so-gʻligʻini muhofaza etish, mehnat
sharoitlarini belgilangan standart va meʼyorlarga mosligini taʼminlash; ijtimoiy
vazifalariga mehnatning mazmuni, uning ijodiyligini, kishilarning maʼnaviy kamol
topishini rivojlantirish, ularning ijtimoiy muhofazasini tashkil etish; tashkiliy
vazifalariga har bir ish joyini tashkil etishda ergonomik talablarga muvofiklikni
taʼminlash kiradi.
Mehnatni tashkil etish — mehnat munosabatlarini tashkil etish hamda mehnatning
ashyoviy unsurlarini tashkil etishga ajratiladi. Bu darajalarning har biri mehnat taqsimoti
va unga mos keladigan mehnat kooperatsiyam kabi tushunchalar bilan bogʻliq. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida Mehnatni tashkil etish quyidagi tamoyillar asosida amalga
oshiriladi: shaxs ni kamol toptirish (har bir insonda individual sifat koʻrsatkichlari
rivojlanishini taʼminlash); xavfsizlik (ishchi oʻz ish joyida, sogʻligʻiga, daromadiga, ish
bilan taʼminlanishiga kafolat beruvchi xavfsizlikka ishonch hosil qilishi); adolat
(korxona mehnat natijalarida har bir ishchining manfaatlari ifodalanishi). Mehnat,
dastlab, ishlarning tarkibi, mazmuni, hajmi va intensivligiga, ish vaqtidan foydalanish
darajasi va asbobuskunalar murakkabligiga qarab inson imkoniyatlari hamda kasbiy
tayyorgarligiga binoan tashkil etishni talab qiladi. Mehnat sharo-itlarini tashkil etish —
dam olish va mehnat rejimi, ishlab chiqarish madaniyatini oshirish kabi tadbirlar bilan
aloqador. Mehnatni tashkil etishe. tizimida kadrlarni kasb talablarga asosan tanlash,
shaxsiy sifatlarini inobatga olish, kadrlarni tay-yorlash, joy-joyiga qoʻyish, malakasini
oshirish kabi masalalar hal etiladi.
51
Ayniqsa,
mehnatning ijtimoiy-iqtisodiy ragʻbatlari, xodimlarning
jamoa
boshqaruvida ishtirok etishini taʼminlash muhim ahamiyatga ega; ish oʻrnini jihozlash
— barcha asosiy va yordamchi texnologiya uskunalari, moslamalar, asboblar, ish
mebellari va maxsus qurilmalarni optimal joylashtirishga alohida eʼtibor beriladi.
Mehnatni tashkil etishe.ning muhim yoʻnalishi — intizomdir. Kishilarning
qoʻyilgan maqsadga erishish yoʻlidagi mehnati, harakati va intilishlarining birlashuvi,
ish joyiga oʻz vaqtida kelishi va ketishi bilan birga belgilangan texnologiyaga rioya
qilishi, mahsulot sifatini, ishlab chiqarishdagi mehnat rejimini taʼminlash, mehnat
unumdorligini oshirishga intilish institutizom talablariga kiradi. Mehnat institutizomi
yuzlab va minglab xodimlarni umumiy reja asosida ishlaydigan va umumiy maqsadga
intiladigan yagona jamoaga birlashtiradi. Mehnatni tashkil etishe.ning eng ilgʻor
usullarini qoʻllash va mehnatni toʻgʻri tashkil etish, bozor iqtisodiyoti sharoitlarida
raqobatda yengib chiqishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi, korxonlarda ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishga yoʻl ochadi.
Mehnat muhofazasi - inson ning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihatsalomatligi
va ish qobilyatining saqlanishiga qaratilgan tadbirlar. Qonun hujjatlarida mehnat
jarayonida qoʻllaniladigan ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnik, sanitariya-gigiyena,
davolash-profilaktika chora tadbirlari belgilab qoʻyiladi. Mehnat qiluvchi shaxs
xavfsizligi, salomatligi, mehnat qilish qobiliyatini himoyalash, sogʻlom mehnat
sharoitlari yaratish, kasb kasalliklari yuz berish xavfini oldini olish, ishlab chiqarishda
jarohatlanishlarga yoʻl qoʻymaslik kabilar mehnat muhofazasi oldidagi vazifalar
hisoblanadi.
OʻzRda xavfsiz va qulay mehnat sharoitida ishlash yuzasidan fuqarolarning huquqlari
Konstitutsiyada mustahkamlanib qoʻyilgan. Ushbu konstitutsiyaviy kafolatni amalda
roʻyobga chiqarilishiga qaratilgan aniq chora tadbirlar Oʻzbekiston Respublikasi ning
Mehnat kodeksida, "Mehnatni muhofaza qilish toʻgʻrisida"gi qonun (1993-yil 6-may)da,
boshqa bir qator qonunlar va qonun osti normativ hujjatlarida belgilangan.
52
Oʻzbekistonda Mehnat muhofazasi uchun katta moliyaviy mablagʻlar ajratiladi va
oʻzlashtiriladi. Sogʻlom va xavfsiz mehnat sharoitida mehnat qilish huquqi Oʻzbekiston
Respublikasi fuqarolarining eng asosiy mehnat huquqlaridan boʻlib hisoblanadi. Mehnat
muhofazasiga oid talablar va standartlar Mehnat kodeksi, "Mehnatni muhofaza qilish
toʻgʻrisida"gi qonun talablari asosida ishlab chiqariladigan korxona va tashkilotlarning
ichki mehnat tartibi qoidalari, jamoa shartnomalari, tarmoq yoki mintaqaviy jamoa
kelishuvlari, korxonalarning boshqa ichki normativ huquqiy hujjatlarida, muayyan soha,
kasb, ish joylariga oid boʻlgan Mehnat muhofazasi standartlarida belgilab qoʻyiladi.
Mulkchilik shakli va xoʻjalik yuritish usulidan qatʼiy nazar barcha korxona, muassasa,
tashkilotlar oʻz xodimlari uchun sogʻlom va xavfsiz mehnat sharoitini yaratishi,
xavfsizlik texnikasi choralarini koʻrishi, mehnatni muhofaza qilish xizmatlarini tashkil
etishi, boshqa tashkiliy texnik tadbirlarni amalga oshirishi shart. Mehnat muhofazasi
qoidalariga rioya etilishi maxsus davlat organlari va jamoatchilik tomonidan nazorat
qilib boriladi. Qonunlarga, shu jumladan, Mehnat muhofazasiga oid qonunlarga rioya
etilishi ustidan Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurori va unga boʻysunuvchi
prokurorlar umumiy nazorat olib boradi. Mehnat muhofazasi haqidagi qonun talablarini
buzgan korxonalarga moliyaviy-iqtisodiy jazo choralari, ularning mansabdor
shaxslariga nisbatan esa institutizomiy, maʼmuriy-huquqiy, jinoiy
javobgarliklar qoʻllanishi, ular aybi bilan yetkazilgan moddiy zararlar qoplantirilishi
mumkin.
4.2 Yong’inga qarshi profilaktika tadbirlari
Yong'in xavfsizligi - bu yong'in ehtimoli chiqarib tashlangan ob'ektning holati.
Ta'minlash uchun vakolat xavfsiz muhit va mehnatni muhofaza qilish ish beruvchiga
beriladi.. Bu ta'minlash uchun ham amal qiladi yong'in xavfsizligi ish beruvchining
ob'ektlarida. Quyida tashkilotlarda yong'in xavfsizligini ta'minlash bo'yicha asosiy
chora-tadbirlar ro'yxati keltirilgan.
53
-
Har bir ob'ekt uchun tashkilot rahbari yong'in xavfsizligi choralari bo'yicha
ko'rsatmalarni tasdiqlaydi.Ishlab chiqarish va saqlash maqsadlari uchun B1 toifasidagi
har bir yong'in va portlash xavfli va yong'inga xavfli binolar uchun alohida-alohida.
-
Yong'in xavfsizligi choralari bo'yicha o'qitilgan shaxslargina
ob'ektda
ishlashga ruxsat berilishi mumkin.Trening ikki turga bo'linadi: yong'inni oldini olish
bo'yicha ko'rsatma; yong'in-texnik minimal.Yong'inga qarshi ko'rsatmalarni o'tkazish va
yong'in-texnik minimumini topshirish tartibi va muddatlari tashkilot rahbari tomonidan
belgilanadi.
-
Tashkilot rahbari o'z buyrug'i bilan yong'in xavfsizligi uchun javobgar shaxsni
tayinlaydi. Uning vazifasi - ob'ektda yong'in xavfsizligi talablariga rioya etilishini
ta'minlash, shum jumladan:hududni, binolarni, inshootlarni va binolarni, shu jumladan
evakuatsiya yo'llarini saqlash tartibini nazorat qilish;uskunalarni ishlatish va yong'inga
xavfli ishlarni ishlab chiqarish paytida yong'in xavfsizligini ta'minlash bo'yicha zarur
choralarni tashkil etish; ish kunining oxirida binolarni tekshirish va yopish tartibini
nazorat qilish;yong'in xavfsizligi tizimlarining yaxshi holatini, birlamchi yong'inga
qarshi uskunalarning mavjudligi va xizmatga yaroqliligini kuzatish.
Vaziyat:tashkilot buyrug'i bilan har bir idorada yong'in xavfsizligi uchun mas'ul shaxs
tayinlanishi mumkin. Shu bilan birga, bitta tashkilotga yong'in xavfsizligi uchun mas'ul
bo'lgan bitta odam kerak, boshqalari esa bir nechtasini tayinlaydi. Tashkilot rahbari
ushbu masalani u yoki bu himoya ob'ektining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib
mustaqil ravishda hal qiladi. Yong'in xavfsizligi uchun mas'ul bo'lgan shaxs uchun
majburiy talab uning yong'in-texnik minimal dasturi bo'yicha yong'in xavfsizligi
choralari bo'yicha mashg'ulotlardan o'tishi. Yong'in xavfsizligi uchun javobgar shaxs
to'g'risidagi ma'lumotlar yong'in xavfsizligi choralari bo'yicha ko'rsatmalarga kiritilishi
kerak. Yong'in xavfsizligi bo'yicha mas'ul shaxslar faqat ularning yozma roziligi bilan
tayinlanishi mumkin.
54
-
Odamlar juda ko'p bo'lgan joylarda, shuningdek, 10 yoki undan ortiq kishiga
mo'ljallangan ish joylari bo'lgan joylarda, tashkilot rahbari yong'in paytida odamlarni
evakuatsiya qilish rejalari. Yong'in paytida odamlarni evakuatsiya qilish rejalarida
asosiy yong'inga qarshi uskunalarni saqlash joylari ko'rsatilgan.
-
Sanoat va ombor ob'ektlarida, shuningdek bir vaqtning o'zida 50 va undan ortiq
kishi bo'lishi mumkin bo'lgan ob'ektlarda yong'inlarning oldini olish bo'yicha ishlarni
bajarish uchun bosh yong'in-texnik komissiyasini tuzishi mumkin.
-
Tashkilot rahbari quyidagi binolarda o't o'chiruvchilarga qo'ng'iroq qilish
uchun telefon raqami ko'rsatilgan plitalarning mavjudligini ta'minlaydi ombor; ishlab
chiqarish; ma'muriy; jamoat; texnologik birliklarning joylashgan joylarida.
-
Odamlarning ommaviy ishtirokidagi muassasada tashkilot rahbari xodimlarni
yong'in paytida evakuatsiya qilish bo'yicha xodimlarning harakatlari to'g'risida
yo'riqnomalar joylashtiradi, shuningdek kamida olti oyda bir marta xodimlarga amaliy
mashg'ulotlar olib boradi. Tashkilot rahbari binolar va inshootlarning tomlarida tashqi
yong'in plyonkalari va to'siqlarning saqlanishini ta'minlaydi. Besh yilda kamida bir
marta, tegishli sinov hisobotini tayyorlash bilan yong'in plyonkalari va tomlardagi
to'siqlarni tezkor sinovlarini tashkil qiladi
-
Tashkilot rahbari sanoat va ombor binolari va tashqi inshootlarning eshiklarida
belgining mavjudligini ta'minlaydiportlash uchun ularning toifalari va yong'in xavfi; 5,
7 va 8boblarga muvofiq zonalar sinfi Federal qonun 2008 yil 22 iyuldagi 123-FZson "
Texnik reglament yong'in xavfsizligi talablari to'g'risida".
-
Tashkilot rahbari yong'inga qarshi davolanish holatini yiliga kamida birmarta
tekshiradi ishlab chiqaruvchining ko'rsatmalariga muvofiq.
Tekshiruv natijalari
bo'yicha tekshiruv xulosasi tuziladi va aniqlangan qoidabuzarliklarbartaraf etiladi
-
Tashkilot rahbari "Yong'in xavfsizligi talablari bo'yicha texnik reglament" ning
2008yil 22 iyuldagi 123-FZ-sonli Federal qonunining 84-moddasi talablariga muvofiq
dizayn echimlari va yong'in xavfsizligi bo'yicha me'yoriy hujjatlar talablariga
55
muvofiqligini ta'minlaydi. Xususan, bu quyidagilarga tegishli: yoritish; evakuatsiya
yo'llari va chiqishlarining soni, hajmi va kosmik rejalashtirish echimlari;qochish
yo'llarida yong'in xavfsizligi belgilarining mavjudligi.Vaziyat: chiqish belgisi qaerda
bo'lishi kerak "Chiqish" belgisi favqulodda vaziyat eshigi eshiklari ustiga yoki avariya
chiqish joyiga harakat yo'nalishini ko'rsatish uchun birlashtirilgan xavfsizlik
belgilarining bir qismi sifatida joylashtirilgan. Evakuatsiya belgilaridan foydalanish
joylari va tavsiyalari (shu jumladan "Chiqish" belgisi) bilan belgilanadi GOST R
12.4.026-2001 " Mehnat xavfsizligi standartlari tizimi. Signal ranglari, xavfsizlik
belgilari va signal belgilari. Maqsad va dastur qoidalari. Odatda texnik talablar va
xususiyatlari. Sinov usullari ",Davlat standartining 2001 yil 19 sentyabrdagi Tashkilot
rahbari yiliga kamida bir marta shamollatish kameralarini, tsiklonlarni, filtrlarni va havo
kanallarini yonuvchan chiqindilardan tozalash bo'yicha ish olib boradi.
Natijalar asosida tegishli dalolatnoma tuziladi .Tashkilot rahbari tashqi yong'inga
qarshi suv ta'minoti va ichki yong'inga qarshi suv ta'minoti manbalarining yaroqliligini
ta'minlaydi. Ularning ishlashi yiliga kamida ikki marta tekshiriladi. Natijalar asosida
tegishli dalolatnoma tuziladi. Suv ta'minoti tarmog'ining uchastkalari yoki yong'in
kranlari o'chirilganda, shuningdek, suv ta'minoti tarmog'idagi bosim talab qilinganidan
pastroq bo'lganda, tashkilot rahbari bu haqda o't o'chiruvchilarga xabar beradi. Tashkilot
rahbari yong'in gidrantlarining yaxshi holatini ta'minlaydi, ular izolyatsiya qilinadi va
qishda qor va muzdan tozalanadi, kirish joyi kirish imkoniyati mavjud yong'inga qarshi
uskunalar yilning istalgan vaqtida gidrantlarni yoqish.
-
Tashkilot rahbari beradi yong'in gidrantlarini shtat bilan ta'minlash ichki
yong'inga qarshi suv ta'minoti, yong'inga qarshi shlanglar, qo'lda ishlaydigan nozullar
va vanalar. Yiliga kamida bir marta yong'inga qarshi shlanglar tarqatiladi.
-
Tashkilot rahbari ob'ektni yong'indan himoya qilish tizimlari va vositalarining
yaxshi ishlashini ta'minlaydi avtomatik yong'inga qarshi qurilmalar; avtomatik o'rnatish
56
yong'in signalizatsiyasi, tutundan himoya qilish tizimlarining o'rnatilishiyong'indan
ogohlantirish tizimlari; yong'in signalizatsiyasi uskunalari, yong'in eshiklari;
Yong'in va tutunga qarshi vositalar; yong'inga qarshi to'siqlardagi himoya vositalar.
Har chorakda kamida bir marta ish beruvchi ushbu tizimlarning ishlashini va ob'ektning
yong'indan himoya vositalarini tekshiradi, tekshirishlar natijalariga ko'ra tekshiruv
xulosasi tuziladi. Bundan tashqari, yillik jadvalga muvofiq texnik hujjatlar ishlab
chiqarish korxonalari sarf qilmoq texnik xizmat ko'rsatish va rejalashtirilgan profilaktika
ishlari
-
Tashkilot rahbari ob'ektni ta'minlaydi yong'inga qarshi vositalarga muvofiq
standartlarga muvofiq, shuningdek ularni qayta zaryadlash, tekshirish va o'z vaqtida
almashtirish muddatlariga rioya qilish, o't o'chirgich pasportida ko'rsatilgan Sizni
qiziqtirishi mumkin: Tadbirlar uy-ro'zg'or ishlari va fuqarolarning sog'lig'i va hayotida
ob'ektlarning xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan. Ularning asosiy maqsadi belgilangan me'yorlar va talablarga shubhasiz rioya qilish orqali aholi punktlarida,
tirbandlik joylarida yoki odamlarda zarur sharoitlarni saqlab qolish. Yong'indan himoya
qilish choralari qanday ekanligini ko'rib chiqing.
-
Asosiy vazifalar
Yong'inning oldini olish choralarini ishlab chiqish va amalga oshirish
yong'inlarning kelib chiqish sabablarini tahlil qilish va yo'q qilish uchun zarurdir. Ular
tufayli favqulodda holatlarda olov tarqalishining maksimal chegarasi ta'minlanadi.
Yong'inga qarshi choralar mol-mulkni tejash va fuqarolarni evakuatsiya qilish uchun
maqbul sharoitlarni yaratish choralarini o'z ichiga oladi. Aholi bilan profilaktika ishlari
yong'in manbasini o'z vaqtida aniqlashni va qutqaruv xizmatlarining chaqirilishini
ta'minlaydi.
Yong'in xavfsizligi uchun
Bu odamlarning mol-mulki, hayoti va sog'lig'iga tahdid solmaydigan sharoitlarni
saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir. Har bir ishlab chiqarish ob'ekti yil
57
davomida yong'inni oldini olish bo'yicha tadbirlar rejasini tuzishi kerak. Optimal mehnat va
yashash sharoitlarini ta'minlash bilan bog'liq barcha hujjatlar, agar kerak bo'lsa, shuningdek
qonunda nazarda tutilgan hollarda qayta ko'rib chiqilishi mumkin.
Yong'inning oldini olish tadbirlarini tashkil
etish Xo'jalik faoliyatini olib
boradigan barcha ob'ektlarga ma'lum talablar qo'yiladi. Korxonada yong'inga qarshi
choralar butun ob'ektni, u bilan bog'liq bo'lgan alohida joylarni muntazam tekshirishni
amalga oshirishni o'z ichiga oladi. Nazoratning chastotasi qonun hujjatlariga va boshqa
sohalarga muvofiq o'rnatiladi qoidalar...Korxonadagi yong'inga qarshi choralar ob'ekt
ishchilari va ishchilari bilan brifinglar va o'quv mashg'ulotlarini o'z ichiga oladi. Talablar
bilan tanishish va bilimlarni keyinchalik tekshirish rahbar tomonidan tayinlangan vakolatli
shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Brifinglar doimiy ishlaydiganlar bilan ham,
vaqtinchalik ishchilar bilan ham, boshqa tashkilotlardan saytga kelganlar bilan ham
o'tkaziladi. Binolar, inshootlar, ustaxonalar, saytlar ogohlantirish tizimlari bilan
jihozlangan bo'lishi kerak. Mas'ul shaxslar barcha qurilmalarning ishlashga tayyorligini va
tayyorligini ta'minlashi shart yong'in xavfsizligi... Yangi qurilish maydonchalarida, turli
xil binolarni (ustaxonalar, omborlar,ustaxonalar va boshqalarni) qayta qurish va
rekonstruksiya qilish paytida belgilangan talablarning bajarilishini doimiy ravishda
kuzatib borish zarur. Korxona ixtiyoriy yong'in brigadalarini, maxsus jangovar ekipajlarni
tuzishi va o'qitishi mumkin, ularning vazifalariga yong'inlarni o'chirish va oqibatlarini
bartaraf etish kiradi.
Vakolatli organlar
Yong'inga qarshi chora-tadbirlar belgilangan tartibda va tegishli xizmatlarning
nazorati ostida normalarga muvofiq ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi.
Bularga, xususan:
- Sil kasalligi bo'limi.
- Davlat yong'in nazorati.
- Ko'ngillilar otryadlari va jamiyatlari.
58
- Yong'in-texnik komissiya.
- PCh xodimlari.
- Shtatdan tashqari yong'in inspektorlari.
Nazorat qiluvchi organlarning vazifalari
Davlat yong'in nazorati xizmati vakolatiga ob'ektlarni loyihalash, qurish,
rekonstruktsiya qilish jarayonida va ulardan foydalanish paytida yong'in xavfsizligi
bo'yicha mavjud qoidalar va qoidalarning bajarilishini tekshirishni kiritish kiradi.
Profilaktik ishlar asosan imtihon va imtihon shaklida amalga oshiriladi. Ushbu tadbirlar
iqtisodiy faoliyatning barcha ob'ektlarida muntazam ravishda amalga oshiriladi. Ular
ham rejalashtirilgan, ham rejasiz bo'lishi mumkin. Ish tasdiqlangan standartlar va
talablarga muvofiqligini tekshirishga qaratilgan. Ularni amalga oshirish yong'in
ehtimolining pasayishini, favqulodda vaziyatda alangani tezda o'chirishni, shuningdek
ob'ektning yaqin atrofidagi xodimlar va odamlarning molmulki, sog'lig'i va hayoti
xavfsizligini ta'minlaydi. Bundan tashqari, so'rovnoma himoya vositalari, ogohlantirish
tizimlarining mavjudligi va tayyorligini aniqlashga imkon beradi. O'tkazilgan
tekshirishlar ob'ektdagi xavfsizlikning haqiqiy darajasini aniqlash uchun zarur.
Tekshiruv davomida olingan xulosalar asosida korxona menejerlari uchun tavsiyalar
ishlab chiqiladi.
Xavfsizlik choralari
Korxonada xodimlarning xavfsizligini ta'minlash uchun bir qator tadbirlarni
amalgaoshirish taklif etiladi: xizmat yoki omborning har bir eshigiga yong'in xavfi
darajasini ko'rsatuvchi belgilar qo'yilishi kerak;
Avtomatik boshqariladigan barcha yong'inga qarshi tizimlar va qurilmalar (yong'in
signalizatsiyasi, mexanik eshiklar, suv ta'minoti tizimlari va boshqalar) yaxshi tartibda
saqlanishi, muntazam ravishda tekshirilishi, ta'mirlanishi va kerak bo'lganda
o'zgartirilishi kerak; maxsus tashqi yong'in pog'onalari va tomning qo'riqchilari
mutaxassislar tomonidan yiliga kamida ikki marta tekshirilishi kerak. Xulosa qilish
majburiydir; har bir xonada ko'rinadigan joylarda qutqaruv xizmati raqami ko'rsatilgan
59
ma'lumot plitalari bo'lishi kerak; alohida kiyim va jihozlar (himoya kostyumlari,
niqoblar, qo'lqoplar va etiklar) alohida xonalarda joylashgan temir shkaflarda chiroyli
o'ralgan yoki osilgan bo'lishi kerak; har bir ish smenasidan keyin binolarni va jihozlarni
tekshirish, tekshirish, tozalash va tozalash kerak. Qurilmalarni elektr tarmog'idan uzish
kerak (kecha-kunduz mo'ljallangan tarzda ishlashi kerak bo'lganlar bundan mustasno);
shuningdek, har bir ustaxonaning taniqli joylarida ishlab chiqish va osib qo'yish kerak;
yong'in paytida evakuatsiyani murakkablashtiradigan, signalizatsiya va yong'inga qarshi
tizimlarning ishlash doirasini cheklaydigan bino, tashqi hudud va ustaxonalar rejasida
bundayo'zgarishlarni amalga oshirish taqiqlanadi; rejada ko'zda tutilgan o't o'chirish
joylarini demontaj qilish, shuningdek, bino bo'ylab yong'in tarqalishini oldini oluvchi
elementlarni (zinapoyalar, foyealar, yo'laklar, eshiklar va devorlar) yo'q qilish mumkin
emas; chekish uchun maxsus joylarni tashkil qilish, sigareta qoldiqlari uchun qutilarni
tashkil etish. Bunday chora-tadbirlar xavfsiz ishlashni va yong'in paytida tinch
evakuatsiyani ta'minlaydi.
3.3 Sanoat qattiq chiqindilarini ajratib olish va qayta ishlash
Ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlangan davrida tabiat va jamiyatning o’zaro ta’siri
bilan bog’liq bo’lgan muammolar, asosiy va murakkab muammolar bo’lib bormoqda.
Shulardan biri geografik muhitning qattiq sanoat chiqindi moddalari bilan ifloslanishi va
uni oldini olish muammosidir. Ilmiy-texnik taraqqiyot sanoat korxonalarida texnikani,
ishlab chiqarish texnologiyasini uzluksiz takomillashtirishda, ijtimoiy mehnat
mahsuldorligining o’sishiga va ish sharoitlarining yaxshilanishiga olib keluvchi
mehnatni va boshqarishni tashkil etishda namoyon bo’ladi. Texnologik jarayonlar
o’zgaruvchan bo’lib, texnika taraqqiy etgan sari to’xtovsiz ravishda ratsionallashtirib
boriladi. Chiqindilarni o’z vaqtida yig’ishtirib olib, zararsizlantirilsa, qayta ishlansa,
aholiga maqbul sharoit yaratilib, ekologik xavfsizlik ta’minlangan bo’lar edi. Shahar
yoki hudud miqyosida chiqindilarni yig’ib olish tizimini takomillashtirilish tegishli
xizmatlar faoliyatini muvofiqlashtirishga bog’liq.
60
Chiqindixonada mo’ljallangan mashina va mexanizmlarning turiga ko’ra, aholidan
hosil bo’ladigan chiqindilar miqdori me’yori va chiqindixonaning loyihaviy xizmat
muddati, aholi soni,chiqindilarni jipslashtirish darajasiga ko’ra chiqindixonaning
umumiy maydoni aniqlanadi. Loyihaviy quvvati yillik qabul qilinadigan maishiy
chiqindilar
hajmi
bilan
belgilanadi
(30,
60,
120,
180,
240
...
3000
m3/yil).Chiqindixonaning asosi inshooti chiqindilarni qabul qilish va joylashtirish
uchastkasi yillik hajmidan kelib chiqib umumiy maydonining 8595% ini tashkil qilishi
lozim.
Chiqindixona
maydoni
keltirilgan
chiqindilarni
joylashtirish
navbatlariga
(kartalariga) ajratib har bir karta balandligi 2-2,5 metrdan 2-3 qavat joylashtiriladi.Ishlab
chiqarish xo’jalik inshoot va binolar chiqindixonaning chiqindilarini qabul qilish
quvvatiga ko’ra 0,3-1 gektar miqdorida bo’ladi. So’ngi ma’lumotlarga ko’ra
respublikada 182 ta tuman markazi va shaharda maishiy chiqindixonalar mavjud,
shundan 142 tasi davlat, 40 tasi nodavlat korxonalar tasarrufida. Davlattasarrufidagi
korxonalar
foydalanishida
xususiylashtirilgan
chiqindilarning
korxonalar
va
yangi
umumiy
tashkil
maydoni
etilgan
919,2
xususiy
gektarni,
korxonalar
foydalanishida 245,1 gektarni tashkil qiladi. Shundan tegishlicha jami 629,2 va
151,8gektarmaydo foydalanishda, ya’ni chiqindilarjoylashtiriladi. Chiqindilarning
loyihaviy
quvvati
34,5
mln
m3,
shundan
davlat
tasarrufidagi
korxonalar
chiqindixonalarning quvvati 27,4 mln m3, xususiy korxonalar tasarrufidagi
chiqindixonalarning quvvati 6,8 mln m3. Mavjud chiqindilarning umumiy perimetri
taxminan 101,1 km bo’lsa, ma’lumotga ko’ra 7,5 km devor bilan o’ralgan. 38 ta
chiqindixonada chiqindi tashish mashinalari keltirilgan chiqindilarni qabul qilish va
joylashtirish bo’yicha nazorat punkti, atigi 17 ta chiqindixonada tarozi mavjud. 2006yilda chiqindixonalarda jami 6684,6 ming m3 , 2007-yilda 7973,8 ming m3 maishiy
chiqindi keltirilib joylashtirilgan. Jami 1996-yildan 2007-yilgacha chiqindixonalarda
69176 ming m3 Chiqindilar to’plangan. Respublikada tasdiqlangan me’yorda bir
61
kishidan 0,9-1,5 m3 , o’rtacha 1,2 m3 hosil bo’lishi qabul qilingan va bir yilda jami 12
mln m3 maishiy chiqindi hosil bo’lishi mumkin. Ma’lumotlarga ko’ra joylarda hosil
bo’lgan maishiy chiqindilarni yig’ib, tashish tegishli hisob-kitob va hisobot yo’lga
qo’yilmagan. Maishiy chiqindixonalarda ishlarni sifatli va o’z vaqtida tashkil qilish
uchun tegishli mashina va mexanizmlar mavjudligi ahamiyatga ega. Demak, 182 ta
chiqindixonada me’yorlarga ko’ra ishlarni tashkil qilish uchun jami 546 ta turli quvvatga
ega buldozer, 182 ta shibbalash mashinasi zarur. Agar chiqindilarni ustidan 15-20 sm
qalinlikda toza tuproq solish uchun chiqindixona hududida tuproq olish joyi bo’lmasa,
tuproqni tashib olib kelish uchun tegishli ekskavator va ag’darma yuk mashinasi ham
kerak bo’ladi. 182 ta chiqindixonadan 17 tasida tarozi mavjud bo’lganligi uchun 165 ta
chiqindixonaga tarozi o’rnatish, 38 tasida nazorat punkti bo’lgani uchun 144 tasida
nazorat punkti qurish kerak. Chiqindixonalarga begonalar kirishi chek qo’yish uchun
93,6 km perimetrda devor ko’tarish lozim. Permda esa umumiy maydoni 10,5 gektarlik
chiqindixonaning qurilishiga 113,97 mln rubl ajratilgan, bir gektarga o’rtacha 402 ming
dollar sarflanadi. Chiqindixonada 30 kishi ishchi xizmatchilarning ishlashi
mo’ljallangan. Bir gektar chiqindixonaning qurulishiga o’rtacha 4 mln. dollar sarflanadi.
Respublikadagi hosil bo’lgan ahvolni yaxshilash uchun birinchi navbatda sanitariya
tozalash korxonalarida va chiqindixonalarida hisob-kitob va hisobotni yo’lga qo’yish
sanitariya tozalash korxonalarini zarur maishiy chiqindi tashish maxsus mashinalar
bilan, chiqindixonalarni tegishli texnika bilan ta’minlash, xodimlar malakasini oshirish,
shu sohaga oid me’yoriy huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish zarur.Yirik shaharlarda
maishiy va sanoat chiqindilarni qayta ishlashni rivojlantirish chiqindixonaga tashib
keltiriladigan chiqindilar kamayishiga olib keladi.Qayt etilgan ishlarni amalga oshirish
uchun chiqindilarni boshqarish tizimini takomillashtirish dasturi loyihasi ishlab chiqilib,
tasdiqlanishi chet el investistiyalari jalb qilinishi lozim.
62
XULOSA
Ushbu bitiruv loyihasida Yirik korxona uchun himoyalangan kompyuter tarmog’ini
loyixalash va modellashtirish masalalari ko'rib chiqildi.
Ushbu mavzu korxonaning yanada rivojlanishi uchun ahamiyatga ega. Bugungi
kunda mahalliy axborot tizimlarini ishlab chiqish va joriy etish axborot texnologiyalari
sohasidagi eng qiziqarli va muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Axborot uzatishning eng
yangi texnologiyalaridan foydalanish zarurati paydo bo'ldi. Axborot texnologiyalaridan
intensiv foydalanish allaqachon jahon bozorida boshlangan raqobat kurashida eng kuchli
dalildir.
Tarmoq arxitekturasini tanlash, tarmoq uskunalarini sozlash vazifalari belgilandi va
muvaffaqiyatli hal qilindi, tarmoq resurslari va tarmoq foydalanuvchilarini boshqarish
masalalari, tarmoq xavfsizligi masalalari ko'rib chiqildi, shuningdek, korxona tarmog'ini
yaratish xarajatlari hisoblab chiqildi.
Shuningdek, korxonaning moliyaviy ahvoli tahlili o‘tkazildi va uni yaxshilashning
ayrim yo‘llari belgilandi.
Boshqaruv hujjatlariga muvofiq hayot xavfsizligini ta'minlash muammolari ko'rib
chiqildi.
Ushbu bitiruv ishining natijalarini korxona ma’muriyati ko‘rib chiqish uchun
taqdim etish rejalashtirilgan.
63
Foydalanilgan adabiyotlar
1. “Tadbirkorlik muhitini yaxshilash va xususiy sektorni rivojlantirish orqali barqaror
iqtisodiy o‘sish uchun shart-sharoitlar yaratish borasidagi navbatdagi islohotlar
to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 08.04.2022 yildagi
PF-101-son
2. Microsoft Windows 2019 asosidagi tarmoq boshqaruvi. O'quv kursi, rus nashri, 2019
yil.
3. Intranetlar: Internetga kirish, himoya qilish. Universitetlar uchun darslik, Miloslavskaya
N.G va boshqalar, UNITI nashriyoti, 1999 yil
4. Lokal tarmoqlar: arxitektura, algoritmlar, dizayn. Novikov Yu.V. va boshqalar, ECOM
nashriyoti, 2019 yil
5. Windows 2019 Server 24 soat ichida. B. Sosinski, J. Moskovits. Uilyams nashriyoti,
2019 yil.
6. Korxonaning iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish: 5-nashr / G.V. Savitskaya. - Minsk:
"New Knowledge" MChJ, 2001 yil.
7. Kichik biznes iqtisodiyoti, Gluxov V.V., Maxsus adabiyot nashriyoti, 1997 y.
8. Korxonaning moliyaviy holatini tahlil qilish Kovalev A.I., Privalov V.P. , Iqtisodiyot va
marketing markazi nashriyoti, 1999 yil
9. Sanoatdagi iqtisodiy faoliyat tahlili » Ed. VA DA. Strazheva Minsk, "Oliy maktab"
nashriyoti, 1995 yil
10. Moliyaviy tahlil: kapitalni boshqarish, sarmoyani tanlash, "Moliya va
statistika",
1996 yil.
11. Korxonani moliyaviy tahlil qilish usullari, IPO "MP", 1996 yil
12. GOST 12.3.002-75-SSBT. Ishlab chiqarish jarayonlari. Umumiy xavfsizlik talablari (I1-V-80; I-2-II-91 bilan tahrirlangan);
13. GOST 12.1.005-88-SSBT. Ish joyining havosiga umumiy sanitariya-gigiyena
talablari.14.SNiP 2.04.05 - 91 - Isitish, shamollatish, konditsionerlik (I-1-94 bo'yicha
o'zgarishlar bilan);
64
14. GOST 12.1.003 - 88 - SSBT. Ish joyining havosiga umumiy sanitariya-gigiyena
talablari;
15. SNiP 23-05-95. Tabiiy va sun'iy yoritish. - M 1995 yil;
16. SanPin 2.2.2.542-96. Video displey terminallari, shaxsiy elektron kompyuterlar va
ishlarni tashkil etish uchun gigienik talablar ( Davlat sanitariya-epidemiologiya nazorati
qo'mitasining 1996 yil 14 iyuldagi 14-son qarori). Sanitariya qoidalari va qoidalari. - M
sanitariya-epidemiologiya nazorati axborot va nashriyot markazi, 1996 yil;
17. G‘.YO.YORMATOV, O.R.YULDASHEV, A.L.HAMRAYEVA
18.M.N. MUSAYEV Abdurahmonov Q.H. va boshqa, Mehnat iqtisodiyoti va
sotsiologiyasi, T., 200
19. Hayot faoliyati xafsizligi va ekologiya manejmenti (chizmalar, tushunchalar, faktlar
va raqamlar): darslik A.Nigmatov, Sh.Muhamadevov, N.Xasanova.-T.Navruz., 2014.199 b
20. Sapaev M,Qodirov f.M. “Hayot faoliyati xafsizligi va Ekologiya”., Tashkent-2019
yil, 276 b.
65