7. ÖLÇÜLENDİRME TS 11397,98-1994 Ölçülendirme, bir parçanın büyüklüğünü, yüzeyler ve kenarlar arasındaki mesafeleri, girinti ve çıkıntıların yerlerinin gösterilmesi; yüzeylerin nasıl işleneceği ve malzeme bilgilerinin çizim üzerinde gösterilmesi; çizgiler, semboller, rakamlar ve imalat bilgileri ile birlikte bütün işlemlerin ifade edilmesidir. Şekil 8.1'de ölçülendirme elemanlarının bazıları parçanın üzerinde gösterilmiştir. Ölçü okları 3x1 mm, ölçü ve bağlama çizğileri kalınlıkları ise 0.18 mm veya 0.20 mm olur. 7.1 Ölçülendirme Elemanları TS 11398'e göre, ölçülendirme elemanları; bağlama çizgisi, ölçü çizgisi, ölçü çizgisi sınırlayıcı, ölçü rakamı, tolarans sembolü, ölçü birimi, rakamların önüne gelen şekil sembolleri ve klavuz çizgileridir. daire çapı sembolü tolerans sembolü Ø10h6 daire yarıçapı sembolü Sembol ( kare ) R4 12 Ø24 Pah ve açı değeri Ölçü bağlama çizgisi 2X45° 8 Ölçü çizgisi 9 Ölçü çizgisi sınırlayıcı-ok 52 Ölçü rakamı Şekil 8.1 Ölçülendirme elemanları A. Karabulut 7.2 Ölçülendirme İlkeleri Sayfa No: 103 1. Resim üzerine verilen ölçü, cismin imalatı sırasında yapılacak işlemler sonrası sahip olduğu son durum için geçerlidir. 2. Parçanın hangi görünüşü daha açık ve net anlaşılır halde ise ölçülendirme o görünüş üzerine verilir. 3. Zorunlu kalmadıkça bir ölçü başka yerde tekrar edilmemelidir. 4. Parçanın imalat sırasında gerekli olacak tüm ölçüler toleranslar, konum toleransları, ısıl işlemler, yüzey işaretleri ve muayene şartları unutulmamalıdır. 5. Genelde ölçüler milimetre olarak gösterilir. Bunun dışında bir birim kullanılmışsa birim sembolü yazılmalıdır. 6. Resim üzerinde eksik ölçü bırakılmamalıdır. İmalatçının yardımcı ölçüleri kullanarak ölçü değeri hesap etmesine izin verilmemelidir. Ancak, yardımcı ölçüler gerekli ise bu ölçüler parantez içinde gösterilmelidir. 7. Görevle ilgili ölçüler resmin üzerine doğrudan yazılmalıdır(Şekil 8.2). Delik ve silindir parçalar arasındaki uzaklığın gösterilmesinde ölçüler eksenden eksene gösterilmelidir. 8. İmalat sırasında kendiliğinden meydana gelen yerlere ölçü verilmemelidir. 9. Görevle ilgili olmayan ölçüler yapım ve kontrolü kolaylaştıracak şekilde konulmalıdır (Şekil 8.2). 10. Ondalık yazı tarzındaki ölçü rakamlarında ondalık işareti olarak virgül kullanılmalıdır. 11. Ölçü rakamı ölçü çizgisinin üzerinde ortasına yazılmalıdır. 12. Ölçüler için kullanılan rakam büyüklükleri aynı olmalıdır. 13. Ölçüler gerçek büyüklüğünde görünen görünüşlerde verilmelidir. 14. Ölçü çizgileri hiçbir zaman ölçü rakamlarını kesmemelidir. 15. Daire, yay uzunluğu, kare vb. yerlerde, ölçü rakamlarının başına ilgili semboller yazılmalıdır. B B C B (a) (b) Şekil 8.2 Görevsel ölçü A (c) (d) A- görevsel ölçü B- görevsel olmayan ölçü C- yardımcı ölçü Görevsel ölçü değeri montajda değişmeyen bir yere bağlı ölçü değeridir. Görevsel olmayan ölçü değeri bağımsızdır, artması veya azalması montajı bire bir etkilemez. Yardımcı ölçü parçanın bütünü hakkında bilği verir, görevsel ölçü değerlerine bağlı değişir.. a) Bağlama Çizgisi: 30 10 Bağlama çizgilerinde karşılaşılan bazı durumlar küçük harflerle gösterilmiştir. 10 a c 15 30 b 15 10 d e A. Karabulut Şekil 8.3 Bağlama çizgileri Sayfa No: 104 Kesişme noktası-(a), bağlama çizgisi ölçü çizgisiyle kesişmemelidir. Kesişme noktası-(b), mümkünse kesişmemelidir. Kesişme noktası-(c), bağlama çizgisi ana çizgiyle aynı doğrultuda çakışık olmamalıdır. Kesişme noktası-(d), iki bağlama çizgisi kesişebilir. Kenarı-(e), ana çizği mümkünse bağlama çizgisi olarak kullanılmaz. Ölçülendirmede parçanın açık şekilde anlaşılmasını sağlamak gerekir. Ölçülendirme bir görünüş üzerinde yoğunlaşmamalı, görünüşler üzerine ölçülendirme dağıtılmalıdır. Ölçü çizgisi ve bağlama çizgileri kurallara uygun olarak kullanılmalı, mümkün oldukça birbirini kesmeden ölçülendirme yapılmalıdır. Ölçü okları resmin büyüklüğüne göre seçilmeli, ölçü rakamları şekilde görüldüğü gibi ölçü çizgisinin ortasına gelecek biçimde yazılmalıdır. b) Ölçü çizgisi ve ölçü rakamları: 12 23 3 4 7 10 1. ölçü çizgisi üzerinde rakamları yazabilcek boşluk yoksa dışarı taşıyarak yazılır. 2. ölçü çizgisi üzerine oklar için yeterli boşluk yoksa ok yerine nokta konabilir. 3. Çap ölçülerinin verildiği yerde olduğu gibi birinci ölçü çizgisi ana parçadan 7mm ikinci ölçü çizgisi birinciden en az 5mm mesafede olmalıdır. 4. 10 mm ölçüden küçük yerlerde ölçü okları dışardan verilir. 5. birkaç ölçüye ait ölçü çizgileri aynı hizada verilebilir. 6. Çapları göstermek için yoğun yerlerde ölçü çizgisi kısaltılabilir. Ø39 Ø18 Ø10 120° Ø15 Ø28 2x45° Şekil 8.4 Ölçü rakamları 7. Ölçü rakamları ölçü çizgisinin tam ortasına yazılır. Yeterli yazma boşluğu yoksa dışarı taşınarak yazılır. 8. Rakamlar ve sembollerin büyüklüğü aynı olmalıdır. Sembol ve rakam arasında boşluk yoktur. 9. Rakamları herhangi bir çizgi kesiyorsa, çizgiler temizlenmelidir. 10. Rakamlar çizgi üzerine, soldan sağa, aşağıdan yukarıya doğru konumda yazılmalıdır. d d 5d c) Ölçülendirmede kullanılan sınırlayıcılar d d 10d 8d 4d Şekil 8.5 Ölçülendirmede kullanılan sınırlayıcı elemanlar Sınırlayıcı elemanların ölçüleri TS 11398'e göre standartlaştırılmış ölçü değerleri belirlenmiştir. Şekil 8.5'de gösterilmiştir. Makine teknik resminde ucu 15° açılı olan içi dolu ok kullanılmaktadır. Resmin bütün okları aynı büyüklükte olması gerekir. A. Karabulut 7.3 Ölçülendirmede Kullanılan Semboller Yine, TS 11398 de dairesel, kare kesitli, silindirik, konik, küresel, eğimli parçalarda ve yay uzunluklarında ölçü rakamlarıyla birlikte özel semboller kullanılır. Bu semboller resmin daha kolay anlaşılmasına yardımcı olur. Çap ve yarıçaplar: Sayfa No: 105 Şekil 8.6 da çap ve yarıçap ölçüleri gösterilmiştir. Yarıçap ölçüsünün önüne R, çap ölçünün önüne Ø işareti gelmektedir. Şekil 8.6b'de parça simetrik olduğu için yarım kesit çizilmiştir. Merkezdeki dairelerin çap ölçüsü verilirken ölçü çizgisi merkezi biraz geçmektedir. Şekil 8.6c'de, yarıçapın merkezi çok ilerde ise yani yarıçap büyükse R135 ölçü çizgisi kırılarak gösterilir. t=2 R3 R135 R8 R8 R5 R5 8 Ø2 6 R2 6 0 R1 2 R1 R2 R1 0 8 Ø2 Ø 42 7 R2 66 66 (a) (b) R8 R1 0 Ø16 Ø10 Ø20 6 R5 R9 R (c) R2 Ø4 2 t=2 t=2 R4 Yarım ve çeyrek daireler Farklı yarıçaplara sahip yaylar Kademeli mil çapı (d) (e) (f) Şekil 8.6 Çap ve yarıçap sembolleri Şekil 8.6d'de parçanın dairesel olduğunu çap işaretinden anlıyoruz. Şekil 8.6ef'de küçük yarıçapların merkezi belli olmasa dahi R2 ,R4 ifadesiyle yarıçapı belirlenir. Büyük yarıçaplı dairelerin merkezi bilindiği için R9, R10 ölçü çizgisi merkezden geçmektedir. Bir resimde bir grup kavis aynı yarıçapta ise, resim üzerinde yarıçaplar gösterilmez. Resmin yanına kavislerin yarıçapı azı ile yazılır. (Örneğin: R3 gibi). SR 20 18 SØ Kare şekil ölçülendirme 30 25 Küre ölçülendirme A. Karabulut Şekil 8.7 Kare ve küre sembolleri Kare ve küre ölçülendirme: Kare işareti rakamın önüne konur. Resim üzerinde kare işareti iki ince çapraz çizgi ile gösterilir. (Şekil 8.7). Kürelerde "s" harfi ölçü rakamının önüne getirilir. Ayrıca kürenin yarıçapı belirtilmek isteniyorsa R, kürenin çapı belirtilmek isteniyorsa Ø işareti "s" harfinden sonra konmalıdır. Şekil 8.7 de gösterilmiştir. Ölçülendirmedeki sembol kullanma işlemi parçaların görünüş sayılarını da azaltır. İki görünüşle ifade edilebilen bir parça semboller kullanılırsa tek görünüşle ifade edilebilir(Şekil 8.12a). Sayfa No: 106 Eğim ve koniklik sembolü: Koniklik (D-d)/L eşitliği ile bulunur. D,düyük çap; d küçük çap ve L ise boydur. buradan bulunan oran koniklik değeridir. Şekil 8.8'deki koniklik değeri ölçülere göre bulunmuştur. Konikli değeri parçanın her iki yüzünde vardır. Konik yüzeyler dairesel olduğu gibi kare veya dikdörtgen de olabilir. Ø20 Ø30 1:3 30 1:10 %15 a θ a-b b Eğim= L %15 L (a) (b) (c) Şekil 8.9 Eğimin gösterilmesi Eğim miktarı oran veya yüzdelik olarak sembolden sonra yazılır. Şekil 8.9ab'de gösterilmiştir. Şekil 8.9c'de herbir eğim oranı diğerinden farklıdır. Yay sembolü 15 20 30 8 3 R1 14 10 R8 20 8 R c) R1 3 29 (a) b) Yay ölçüleri gösterilmesi Yay ölçülendirme 20 A. Karabulut 22 30 Şekil 8.10 Yayların gösterilmesi yayların rakamlarının önüne işaret konmalı bazen bu işaret rakamın üstüne de konabilir. Yaylarda merkez açı 90° küçük ise ölçü bağlama çizgileri açı ortay yönünde olaçaktır(Şekil 8.10b). merkez açı 90° büyük ise, bağlama çizgileri merkezden uzatılan doğruların yönünde olacaktır(Şekil8.10a). Sayfa No: 107 7.4 Silindirik Parçaların Ölçülendirilmesi Referans yüzeyi Ø25 Referans yüzeyi Silindirik parçalar ölçülendirilirken imalatı göz önüne alınır. İmalat sırasında parçayı işlerken işlem sırasına göre ölçü verilmelidir. Silindirik parçaların ölçüsünde çap işareti kullandığından tek görünüşle parçayı tanıyabiririz. Torna tezgahında imalatı yapılan kademeli bir mil işlem sırasına göre ölçülendirilmiştir. 50 İmalatı yapılacak kademeli mil için yüzeyi temizlenerek parça Ø25 çapında ve 50 mm boyda olacak şekilde hazırlanır. Her iki yüzeyi referans seçilir. (a) Ø16 İkinci işlem, sağ ucu 25 mm uzunluğunda tornada işlenerek Ø16'ye getirilir. 25 Ø16 Ø10 (b) 1.5x45° Üçüncü işlemde, yine milin sağ 15 mm uzunluğundaki kısmı Ø10 mm ye gelinceye kadar işlenir. daha sonra milin uç kısmına 1.5x45°pah açılır. 15 Ø16 Ø10 25 Ø18 Ø25 (c) 1.5x45° 15 10 (d) Dördüncü işlemde , milin sol ucunda 10 mm lik kısmı Ø18 mm kadar işlenir.Bu işlemlere göre ölçülendirme yapılır. Şekil8.11d'de ölçülendirme imalata uygun hale getirilir. 25 50 Şekil 8.11 Silindirik parçaların ölçülendirilmesi 7.5 Ölçülendirme Çeşitleri 1.5x45° 14 9 18 21 47 Sayfa No: 108 Ø16 Ø8 Ölçü çizgileri aynı doğrultuda Şekil 8.12abc'de gösterildiği gibi paralel veya iki veya üç doğrultuda bir birine dik durumda veya birbiriyle ortak merkezli ölçülendirmedir. Ø10 7.5.1 Paralel Ölçülendirme: Ø14 A. Karabulut TS 11398 'e göre beş katagoride ölçülendirme yapılmaktadır. Ölçülendirmenin hangisini uygulayacağımızı parçanın geometrisine bağlı olarak karar vermekteyiz. (a) 24 32 12 R 28 t=2 9 16 t=2 7 24° 17 28 45° 6 6° ° 90 36 12 43 (c) (b) Şekil 8.12 Paralel ölçülendirme 7.5.2 Artan Kademeli Ölçülendirme 67 ° 92° Artan ölçülendirmede bir nokta referans alınmaktadır. Şekil 8.13 ab'de görüldüğü gibi 0 (sıfır) noktasından başlanarak artarak gitmektedir. Her ölçü değeri sıfır noktasına göre uzunluğu ölçülerek oluşmuş değerdir. Bu rakamlar ölçü çizgisi üzerine de yazılabilir. 35 t=2 ° 46 28 20 24° 5xØ4 8 0 R1 0 10 25 t=2 40 58 0 R5 50 0 (b) (a) Şekil 8.13 Artarak ölçülendirme 7.5.3 Birleşik Ölçülendirme 40 Ø8 30 10 19 Ø20 Ø16 R 13 Ø22 Ø10 Ø20 t=2 1.5x45° 12 30 14 12 7 16 17 A. Karabulut 28 28 36 77 43 (a) Şekil 8.14 Birleşik ölçülendirme (b) Birleşik ölçülendirmede parça üzerinde Şekil 8.14'de görüldüğü gibi iki değişik ölçülendirme yer alıyorsa birleşik ölçülendirme olarak isimlendirilir. Şekil 8.14a'da milin bir tarafı refarans alınarak ölçülendirme yapılmıştır, milin diğer tarafı da zincirleme ölçülendirme yapılarak milin tamamında birleşik ölçülendirme oluşturulmuştur. Şekil 8.14b'de ise, paralel ölçülendirme ile artan ölçülendirme parça üzerinde gösterilmiştir. Sayfa No: 109 7.5.4 Koordinatlarla Ölçülendirme 5 4 3 2 y 1 x 0 Kartezyen koordinatlar, bir birine dik iki doğrunun yönundeki uzunluk yönündeki ölçülerle belirlenir. ölçü çizgilerine gerek olmaz pozitif ve negatif yönde uzunluklar olabilir. ilğili rakam değerleri yandaki tabloda verilmiştir. Kartezyen koordinatlar x y 1 19 13 Ø11 2 36 21 Ø6 3 14 30 Ø8 4 28 36 Ø4 5 4 40 - d Şekil 8.15 Kartezyen koordinatlar 7.5.5 Zincirleme Ölçülendirme Tek tek ölçülerin birbiri ardısıra dizilerek verildiği bir ölçülendirmedir. Bu ölçülendirme her parçaya uymayabilir. Daha çok parçanın bir kısmını ölçülendirme için uygun olabilir 5,87 7 5 R1 5 4 8 9 R3 13 7 9 10 6 15 11 24 2x45 (b) (a) Şekil 8.16 Zincirleme ölçülendirme 7.5.6 Makine Elemanlarının Ölçülendirilmesi 9 5 Ø a. Parça üzerindeki deliklerin ölçülendirilmesi: Arka arkaya eşit çaptaki deliklerin ölçülendirilmesi Şekil 8.17'da gösterilmiştir. Deliklerin arasındaki mesafe açısal ise ölçülendirmede açısal olmalıdır. Bu tarzdaki ölçülendirmeyle yer tasarrufu saglamak ve zaman kazanmak gibi avantajları vardır. 9 8 5x12=45 A. Karabulut 6x15°=90° ° 15 Ø4 9° 6 Şekil 8.17 Seri delikleri ölçülendirme Sayfa No: 110 b. Flenşlar: Şekil 8.18ab'de Flenşların çevredeki delikleri simetriktir çevrede dört adet vardır. Bu delikleri Şekil 8.18a'da olduğu gibi 4xØ7 şekilinde gösterebiliriz, yada Şekil 8.18b'deki gibi deliklerin simetrik olmasından yarısının görünüşünü çizerek normal ölçülendirme yapılabilir. Şekilde 8.18c'de delikler çevrede simetrik olmadığı için deliklere ait görünüşün tamamını çizmek gereklidir, sonra ölçülendirilir. 4xØ7 R3 R3 Ø7 10 Ø46 Ø14 Ø21 Ø34 Ø46 Ø14 Ø21 Ø34 10 28 28 (a) (b) 7 R1 Ø46 Ø14 ° 13 8 Ø21 R3 R1 5 45° Ø3 87 10 28 (c) Şekil 8.18 Flenş üzerindeki delikler c. Havşa ve pahlar: 45° ve 30° açıda yapılan pahların ölçülendirikmesi birbirinden farklıdır(Şekil 8.19ab). 45° derceli pah iki tipte ölçülendirilmektedir. Şekil 8.19d'de vida ve perçinler için oluşturulan havşa da iki tipte ölçülendiririlmiştir. 2x45° A. Karabulut 2x45° 2x45° 2x45° (b) (a) 90° 16 90° 30° 2 30° 2 Sayfa No: 111 4 (c) (d) Şekil 8.19 Havşa ve pahlar 5 d. Kama kanalları: Kama kanalları mil ve gövde üzerinde açılır. Kamanın birçok çeşidi mevcuttur. Burada uygu kaması ölçülendirilmiştir. Kamaya ait boyutlar belirlenmiştir ve kamalar toleransla çakıldığı için ilğili kama toleransı P9 olarak verilmiştir. Toleransların detayı geleçek konularda açıklanaçaktır. 20 AA 6P9 6P9 Ø24 28 4 A 3 10 Ø24 Ø24 A Şekil 8.20 Kama kanalları ölçülendirilmesi 7.6 Ölçülendirmede Yeterlilik 10 x 5 x t=3 20 x 50 R8 14 x 28 x x x 5 R1 x 70 Şekil 8.21a'de gösterilen resimde bazı yerlere ölçü verilmesi gerekli değildir. Bu durumu belirtmek için, ölçü çizgisi üzerine x işareti konmuştur. Rakamları yazılı ölçü yerleri parçanın ölçülendirilmesi için yeterlidir. Ölçülendirmede her yere ölçü vermek doğru değildir. Verilen diğer ölçüler yardımıyla bütün ölçüler bulunabilir. Gereksiz ölçüler resmi yoğunlaştırır, resmi anlaşılmaz hale getirir, resmin kalitesini de bozar. a) Gereksiz ölçülendirme 10 18 A. Karabulut 17 4 40 15 b) Uygun olmayan ölçülendirme Şekil 8.21 Ölçülendirmede yeterlilik Sayfa No: 112 Şekil 8.21b'de verilen ölçüler görüldüğü gibi resmin estetiğini bozmaktadır. Ana çizgiyi, ölçü çizgisi olarak çok zorunlu olmadıkça kullanamayız, ölçü çizgileri ana çizgileri kesmemeli, ana çizgi ölçü bağlama çizgisi olarak kullanılmamalı, ve daireler arasındaki ölçü yarıçapların farkıyla belirlenmeli, ölçü çizgisi yönü ile ana çizgisinin yönü çakışmamalı, Çapın rakamsal değerleri (ölçü rakamının) önüne çap sembolu konmalıdır. A. Karabulut 7.1 Aşağıda resmi verilen parçalar t=3 mm saç malzemeden yapılmıştır, her bir parçayı ölçülendiriniz. Adı Soyadı Öğrenci Nr Sayfa No: 113 Çizen Kontrol Ölçek Konu: Tarih İmza Resim Nr. 7.2 Kademeli mili ölçülendiriniz A. Karabulut 7.3 Kalınlığı 4mm olan saç malzemeyi ölçülendiriniz Adı Soyadı Öğrenci Nr Sayfa No: 114 Çizen Kontrol Ölçek Konu: Tarih İmza Resim Nr. 7.4 Rondelayı ölçülendiriniz A. Karabulut 7.5 Cismin görünüşlerini ölçülendiriniz. Adı Soyadı Öğrenci Nr Sayfa No: 115 Çizen Kontrol Ölçek Konu: Tarih İmza Resim Nr. 7.6 Aşağıda verilen eşit kalınlıktaki parçaların ön görünüşünü çizerk ölçülendiriniz. 1 2 A. Karabulut 3 Adı Soyadı Öğrenci Nr Sayfa No: 116 Çizen Kontrol Ölçek Konu: Tarih İmza Resim Nr. 7.7 Dairelerden oluşan şekli ölçülendiriniz. A. Karabulut 7.8 Ucuna metrik vida açılmış şekli ölçülendiriniz. Adı Soyadı Öğrenci Nr Sayfa No: 117 Çizen Kontrol Ölçek Konu: Tarih İmza Resim Nr. 7.9 Yarım kesit parçayı ölçülendiriniz A. Karabulut 7.10 Ön ve sol-yan görünüşü verilen parçayı ölçülendiriniz. Adı Soyadı Öğrenci Nr Sayfa No: 118 Çizen Kontrol Ölçek Konu: Tarih İmza Resim Nr. 7.11 Cismin ön ve üst görünüşünü çizerek ölçülendiriniz. Üst görünüş tam kesit olarak çizilsin. (Bakınız bölüm 8.2). 28 25 6 50 5 48 R7 A. Karabulut 10 Adı Soyadı Öğrenci Nr Sayfa No: 119 Çizen Kontrol Ölçek Konu: Tarih İmza Resim Nr. 20 30 24 20 56 8 8 24 8 36 7.12 Perspektifin ön ve üst görünüşünü çiziniz ve ölçülendiriniz. 32 20 14 4 10 70 0 10 10 A. Karabulut 40 15 Adı Soyadı Öğrenci Nr Sayfa No: 120 Çizen Kontrol Ölçek Konu: Tarih İmza Resim Nr. 7.13 Perspektifin görünüşlerini çizerek ölçülendiriniz. 8 33 Ø3 2 25 10 40 10 10 A. Karabulut 64 10 Adı Soyadı Öğrenci Nr Sayfa No: 121 Çizen Kontrol Ölçek Konu: Tarih İmza Resim Nr. 60 R18 10 0 R38 R43 25 R43 8 6 R28 R8 6 7.14 Perspektifin ön ve üst görünüşünü çiziniz ve ölçülendiriniz. Ön görünüş tam kesit olarak çizilecektir. (Bakınız bölüm 8.2). 8 86 A. Karabulut 8 Adı Soyadı Öğrenci Nr Sayfa No: 122 Çizen Kontrol Ölçek Konu: Tarih İmza Resim Nr. 60 7.15 Perspektifi ölçülendiriniz. A. Karabulut 7.16 Perspektifi ölçülendiriniz. Adı Soyadı Öğrenci Nr Sayfa No: 123 Çizen Kontrol Ölçek Konu: Tarih İmza Resim Nr.