10. BOYUT TOLERANSLARI
TS 1845-1
EN 20286-1/1996
-0,03
0
Ø20
-0,04
Ø20
+0,02
Parçaların yapımları için hazırlanan resimlerde verilen ölçülerin, imalat sırasında istenen tamlıkta
elde edilmesi zor, zahmetli ve maliyetli bir iştir. Parçanın imalatı sonucu elde edilen boyutsal
değerler, esas ölçülerinden çok küçük değerlerde de olsa, doğal olarak farklılıklara sahiptirler.
Kullanım yerlerinde, parçaların kabul edilebilir farklı değerlerinin bir sınırı mutlaka vardır. Örneğin,
bir dolma kalem kapağının, istediği zaman kapatılıp açılması ve kapalı olduğu konumda
düşmemesi için kapağa ait en büyük ve en küçük sınır değere sahip olması gerekir. Bu değerler
aşıldığında kapak kullanılamayacaktır. Ölçülerde beraber verilmesi gereken ve kabul edilebilir
sınırları belirleyen bu sayısal değerlere tolerans denir. Tolerans değerlerinin, parçaların birlikte
çalışmasını sağlayan, montajını ve demontajını mümkün kılan sınır değerlerinde olması gerekir.
Bu nedenle toleransların dikkatli bir şekilde seçilmesi kontrolü gerekir. Birbiriyle çalışan iki
parçanın belli sınır değerlerinde işleneceğini göstermek için ölçüler Şekil 10.1'deki gibi parça
üzerinde gösterilebilir. İlerde bu değerleri ifade eden harfler yer alacaktır.
a) 20 mm çapındaki milin, alt ve üst sınırları
verilmiştir. Üst sınırı +0,02, alt sınırı -0,04 olarak
belirlenmiştir.
Sınır
değerlere
göre,
milin
imalatında en büyük çapı 20.002 μm, en küçük
b) 20 mm çapında deliğin alt ve üst sınırları
verilmiştir. Üst sınırı +0, alt sınırı -0,03 olarak
belirlenmiştir. Sınır değerlere göre, deliğin imalatta
en büyük çapı 20.000 μm, en küçük çapı19.997 μm
çapı 19.996 μm olmalıdır. Bu iki çap arasındaki
farkın yarısına tolarans denir.
olacaktır. Bu iki çapın farkının yarısına da deliğin
tolaransı denir.
Şekil 10.1 Tolarans sınır değerlerin sayısal gösterilmesi
10.1 Sıfır Çizgisine Göre Delik ve Mildeki Sapma Değerleri
Sıfır çizgisi anma boyutu olarak bilinen parçanın gerçek ölçüsüdür. Ölçülendirmede parça üzerine
verilen sayısal değer budur. Delik ve mil çapları bu değer etrafında küçük sapmalar oluşturur bu
sapmalardan tolerans meydana gelmektedir(Şekil 10.2).
A. Karabulut
Tolerans tanımında kullanılan bazı önemli kavramlar şunlardır ;
Sayfa No:
155
Tolerans: En büyük boyut ile en küçük boyut arasındaki cebirsel farktır. Başka bir ifadeyle, üst
sapma ile alt sapmanın cebirsel farkıdır.
Boyut: Bir uzunluğun seçilen birim cinsinden sayısal değerini gösteren sayıdır.
Anma Boyutu: Sınır boyutlarının tanımlanmasında referans olarak alınan boyuttur. Resim üzerine
yazılan ölçü değeridir.
Sapma: Anma boyutuna göre üst ve alt değerlerin cebirsel değeridir.
Üst sapma: En büyük boyut ile anma boyutu arasındaki cebirsel boyuttur.
Alt sapma: En küçük boyut ile anma boyutu arasındaki cebirsel boyuttur.
Sıfır çizgisi: Toleransların ve alıştırmakarın grafik olarak gösterilmesinde, sapmalar için referans
alınan çizgidir.Sapmanın sıfır olduğu çizgi olarak da ifade edilir.
Üst sapma
Tolerans
Üst sapma
Sıfır çizgisi
En küçük çap
En küçük çap
En büyük çap
DELİK
MİL
Alt sapma
DELİK
MİL
En büyük çap
Tolerans
Alt sapma
Şekil 10.2 Tanımların mil ve delik üzerinde gösterilmesi
Tolerans bölgesi: Toleransların grafik olarak gösterilmesinden, en büyük ölçü ile en küçük ölçü
arasında kalan iki çizgi arasındaki bölgedir.
Mil: Silindirik veya silindirik olmayan geometriye sahip dış ölçüler ile boyutları belirtilen
parçalardır.
Delik: Silindirik veya silindirik olmayan kanalın ölçülerle belirtilmiş bir işlem sonucu şekillendirilen
bölgedir.
Normal Mil: Alıştırma sisteminde üst sapma değeri sıfır olan mildir.
Normal Delik: Bir alıştırma sisteminde alt sapma değeri sıfır olan deliktir.
Alıştırma: Birbiriyle çalışan iki parçanın boyut bakımından incelenmesidir.
10.1.1 Normal Delik Sistemi
Normal delik sisteminde, delik ölçüsü sabit tutularak mil çapının ölçüsü istenen tolerans değerine
getirilir. Deliğin alt sapma değeri sıfırdır. Yani deliğin en küçük çapı anma çapına eşittir. Milin
tolerans değeri a-zc arlığınga değişmektedir. Bu aralık a-h boşluklu alıştırma, j-n aralığı belirsiz
alıştırma ve p-zc aralığı ise sıkı alıştırma olarak isimlendirilir. Belirsiz alıştırmanın toleransı ile
deliğe ait toleranslar çakışır üst üstte gelirler. Şekil 10.3'de delik sistemi gösterilmiştir.
H
Anma Boyu
A. Karabulut
DELİK
a
b
c
d
e
Boşluklu alıştırma
f
g
h
j
k
m
n
p
r
s
t
u
v
MİL
Belirsiz
alıştırma
156
zb
z za
zc
0
Sıkı alıştırma
Şekil 10.3 Delik sistemi, mil toleranslarının konumu
Sayfa No:
x
y
10.1.2 Normal Mil Sistemi
Normal mil sisteminde, mil ölçüsü sabit tutularak delik çapının ölçüsü istenen tolerans değerine
getirilir. Milin üst sapma değeri sıfırdır. Yani milin en büyük çapı anma çapına eşittir. Deliğin
tolerans değeri A-ZC arlığınga değişmektedir. Bu aralık A-H boşluklu alıştırma, J-N aralığı belirsiz
alıştırma ve P-ZC aralığı ise sıkı alıştırma olarak isimlendirilir. Belirsiz alıştırmanın toleransı ile mile
ait toleranslar çakışır üst üstte gelirler. Şekil 10.4'de mil sistemi gösterilmiştir.
Belirsiz
alıştırma
Boşluklu alıştırma
B
C
D
E
F
Anma Boyu
h
A
G
H
J
K
Sıkı alıştırma
0
M
N
P
R
S
T
U
V
X
Y
MİL
Z ZA
ZB ZC
Şekil 10.4 Mil sistemi, delik toleranslarının konumu
10.1.3 Normal Delik Sistemine Göre Alıştırmalar
Delik çapı sabit tutularak mil çapında değişiklik yapılarak farklı geçmeler oluşturulmuştur. Deliğin
alt sapması sıfırdır. deliğe göre millere daha hassas tolarans verilir. Delik toleransları büyük "H"
harfi ile verilir, harfin yandaki rakam küçükten büyüğe doğru artar rakamların büyümesi tolerans
aralığının arttığını, yani tolerans inceden kabaya doğru artmaktadır.
Delik
Sıfır
çizgisi
Sayfa No:
157
Delik toleransı
H9
H8
n6
H7
H7
H7
j6
H7
k6
H7
H7
H7
H8
h6
En küçük boşluk
Mil toleransı
En büyük boşluk
A. Karabulut
u6
s6
En büyük sıkılık
x6
Delik
tol.
H9
En küçük Mil
toleransı
sıkılık
Mil
g6
Sıfır
çizgisi
e8
d9
Şekil 10.5 Normal delik sistemine göre mil alıştırmaları
Anma
boyu
Delik
D9
E8
En küçük boşluk
Sıfır
çizgisi
G6
h8
h6
h6
h6
J6
h6
K7
h6
h6
h6
h8
N7
h9
S7
U7
X8
En küçük sıkılık
H6
Delik En küçük
Mil
tol.
sıkılık toleransı
Mil toleransı
En büyük boşluk
Delik toleransı
Mil
Şekil 10.6 Normal mil sistemine göre delik alıştırmaları
Şekil 10.5'de görüldüğü Tolerans bölgeleri boşluklu, belirsiz ve sıkı olmak üzere üç bölgeye
ayrılmıştır. Delik toleransları sıfır çizgisi üzerinde olmasına ragmen mil toleransları a-zc aralığında
artmaktadır. Şekil10.6'de mil sisteminde, mil toleransı sıfır çizgisi üzerinde olmasına karşılık delik
toleransı değişmektedir. Mil sabit tutularak delik mile alıştırılmaktadır. Genelde özel bir durum
yoksa işleme kolaylığından dolayı delik sistemi tercih edilmektedir.
10.2.3 Tolerans Değerlerinin Grafik Gösterimi
Delik ve mile ait tolerans değerlerinin üst ve alt sapmaları tablo değerleri alınarak alıştırma
toleransı hesaplanabilir. Daha sonra grafikle gösterilebilir.
Alıştırma toleransı (AT) = En büyük sıkılık (EBS)- En küçük sıkılık (EKS)
Örnek 1:
A. Karabulut
Anma çapı 40 mm olan deliğin toleransı H7, mil
toleransı k6 olan geçmenin alıştırma toleransını
bulunuz. Ø40 H7/k6 geçmesinin tablodan
sapma değerleri alınır.
Sembol
H7
25
0
Ø40
k6
18
2
En küçük sıkılık (EKS) = Deliğin üst sapması-Milin üst sapması
= 0 - (+18) = - 18 μm
Sayfa No:
158
Alt
sapma( μm)
Ø40
En büyük sıkılık (EBS) = Deliğin alt sapması-Milin alt sapması
=25-(+2) = 23 μm
AT = En büyük sıkılık (EBS) - En küçük sıkılık (EKS)
AT = 23- (-18) = 41 μm
Üst sapma
(μm)
Örnek 2:
Üst sapma
(μm)
Alt sapma( μm
H7
25
0
Ø35
e8
-50
-89
Ø55
H7
30
0
Ø55
m6
30
11
Ø85
H7
35
0
Ø85
s6
93
71
Sembol
Ø35
Delik sistemine göre, Ø35H7/e8 boşluklu
alıştırmayı Ø35H7/m6 belirsiz alıştırmayı ve
Ø35H7/s6 sıkı alıştırmayı tolerans alanlarıno
grafik halinde gösteriniz. Sapma değerlerine
göre bilgiler toplu halde aşağıda sırasıyla
düzenlenmiştir. Toleransların grafik gösterilişi
aşağıda verilmiştir.
93
Ø35
Delik sistemi
Belirsiz alıştırma
s6
71
+
0
0
m6
H7
H7
11
0
35
H7
0
-
Ø35
Delik sistemi
Sıkı alıştırma
-50
e8
Ø35
30
30
25
Anma boyutu
Ø35
Delik sistemi
Boşluklu alıştırma
-89
Şekil 10.7 Tolerans büyüklüğünün grafik olarak gösterilmesi
10.3 Tolerans Sistemi
ISO (International Standart Organization), toleransların ifade şeklini uluslararası alanda herkes için
geçerli olmak üzere belirleyerek bir sistem ortaya konmuştur. Bu sisteme göre, tolerans bölgesinin
sıfır çizgisine göre konumu ve tolerans bölgesinin genişliği olmak üzere iki faktör tarafından
açıklanmaktadır.
Tolerans bölgesinin sıfır çizgisine göre konumu harflerle gösterilir. Şekil 11.4'de görüldüğü gibi
delikler için büyük harf, Şekil 11.3'de gösterildiği gibi miller için küçük harfler kullanılmaktadır.
A. Karabulut
Tolerans bölgesinin genişliği ise, temel toleransı oluşturmak üzere imalat kalitelerine bağlı olarak
çeşitli kalite sınıflarına ayrılmıştır. ISO tolerans sisteminde 01, 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12,
13, 14, 15 ve 16 olmak üzere 18 kalite vardır. Kalite sayılarının önüne IT yazılır. IT5-IT16 temel
toleransı ve tolerans birimi "i" Tablo11.1'de gösterilmiştir.
•
•
•
IT01, IT0, IT1, IT2, IT3 ve IT4 temel toleransları ölçü aletleri ve mastarların yapılmasında;
IT5, IT6, IT7, IT8, IT9, IT10 ve IT11 temel toleransları makine parçaların yapımında ve
IT12, IT13, IT14, IT15 ve IT16 çekme dövme ve haddeleme elde edilen kaba parçaların
yapımında kullanılır.
Tablo 10.1 temel toleranslar
Temel
tolerans
Değerle
r
Sayfa No:
159
IT5
7.i
IT6
10.i
IT7
16.i
IT8
25.i
IT9
40.i
IT10
64.i
IT11
100.i
IT12
160.i
IT13
250.i
IT14
400.i
IT15
640.i
IT16
100.i
IT5-IT16 temel toleransları arasında tolerans birimi,
i = 0,45D⅓+0,001.D (μ)
eşitliği ile hesablanır. Burada, D Tablo 11.2'de verilen 0-500 mm arasındaki çap kademelerinin alt
ve üst değerlerinin milimetre cinsinden değerlerinin ortalamasıdır.
D =√ Dalt.Düst (mm)
bağıntısı ile elde edilir. Buna göre 90 mm çapindaki IT8 toleransını hesaplanmak istenirse Tablo
11.2 den 90 mm içinde bulunduğu çap kademesinin alt ve üst değerleri sırasıyla 80 ve 120 olarak
tesbit edilir ve
D= √80.120 =98 mm,
i= 0,45 √ 98 + 0,001.98 = 2,173 μ
değerleri hesaplanır. Tablo 11.1 den IT8 değeri 25.i olarak alınır ve temel tolerans IT8
=25.i=25.2,173=53μ olarak elde edilir.
Tablo 10.2 0-500 mm çap kademeleri
Tablo 10.3 500-3150 mm çap kademeleri
>0-3
>6-10
>18-3
0
>50-80
>120-18
0
>250-31
5
>3-6
>18-1
0
>30-5
0
>80-12
0
>180-25
0
>315-40
0
>400-50
0
>500-600
>630-800
>800-1000
>1250-160
0
>2000-250
0
>1000-125
0
>1600-200
0
>2500-315
0
Ø36H7
Ø36r6
Ø20G7
Ø20h6
Ø36H7/r6
Ø20h6/G 7
10.4 Resim Üzerinde Toleransların Gösterilmesi
(b)
(a)
Şekil 10.8 Montaj resmi ve yapım resmi üzerinde toleransların gösterilmesi
A. Karabulut
Resimlerin anlaşılmasında toleranslar oldukça önemlidir. Milin burç içinde hareketli burcun yatak
içinde sabit oldugu ancak tolerans bölgelerinden anlaşılmaktadır. Her parçanın yapım resimlerinde
toleranslar mil ve deliklere ayrı ayrı montaj resminde aynı yerde verilir. Büyük harfler delik için
küçük harfler ise mil için kullanılmaktadır.
Sayfa No:
160
Tolerans değerleri montaj resmin nasıl bir konumda olacağını belirlemek içindir. İki parça bir birine
sıkı geçme mi?, yoksa döner geçme mi? olduğunu ancak tolerans sembolü ile anlayabiliriz. Bu
yüzden tolerans resmi okunmasında çok önemli bir parametredir.
Montaj resimlerde toleransı hem mile hemde deliğe ait bir ölçü üzerinde Şekil 11.8a'de gösterildiği
gibi verilir. Yapım resimlerinde ise Şekil 11.8b'deki gibi verilir. Montaj resminde Ø20h6/G7
toleransı verilmiştir. Bu toleransın h6 sembolü mile ait, G7 sembolü ise deliğe ait tolerans
değerlerini gösterir. Yapım resimleri olan Şekil 11.8b'de h6 toleransı mile, G7 toleransı deliğe
verilmiştir.
10.4.1 Yuvarlanmalı-Rulmanlı Yataklarda Toleransların Gösterilmesi
Yuvarlanmalı-Rulmanlı yataklarda tolerans gösterimi normal resimlerden farklıdır. Yuvarlanmalı
yataklarda tolerans mile ve deliğe verilmektedir. Yuvarlanmalı yataklar toleranslı işlendiği için
kullanım sırasında işleme tabi tutulmazlar Şekil 10.9a'da görüldüğü gibi H7 toleransı gövdenin
deliğine, m6 toleransı ise mile verilmiştir. Yuvarlanmalı yatağın iç çapına ve dış çapına ait
toleranslar resim üzerinde gösterilmemiştir. Ayrıca Şekil 11.9b'de yapım resimlerinde ilğili
toleranslar gösterilmiştir. Yuvarlanmalı yataklarda tolerans verilirken genelde şu şekilde bir yol
takip edilmektedir. İletilen yük dikkate alınmaktadır. Yük milden gövdeye aktarılmakta ise mil sıkı,
gövde kaygın veya tutuk geçme; yük gövdeden mile aktarılmakta ise gövde sıkı, mil kaygın veya
tutuk geçme yapılmaktadır..
m6
Ø36H7
Ø20m6
H7
(b)
(a)
Şekil 10.9 Yuvarlanmalı yataklarda toleransların gösterilmesi
10.4.2 Tolerans Değerlerinin Gösterilmesi
Resim üzerindeki toleransların üst ve alt sınır değerlerini resim üzerinde göstermek her zaman
mümkün olmadığı için bu değerler yardımıyla hesaplanan en büyük ölçü (EBÖ) ve en küçük ölçü
(EKÖ) değerleri resmin yanına Şekil10.10'daki gibi tablo yapılarak gösterilebilir. Teknik resimde
çizilen parçanın antedi hazırlanmaktadır, antedin üzerinde tolerans tablosu yer alır ne kadar
tolelerans verilmişse bunlara aiıt EBÖ ve EKÖ rakamsal değerleri mutlaka gösterilmelidir. Aynı
tolerans birkaç yere verilmişse tabloda bir defa gösterilir.
Ø18h6
Ø24f7
Ø 38
Ø 30k6
Ø18h6
A. Karabulut
Ø13,16 M6
15
ÖLÇÜ
EBÖ
Ø8 M6
7,997
7,988
Ø18 h6
18,000
17,989
Ø24 f7
23,979
23,959
Ø30 k6
30,015
30,002
20
30
40
55
95
Sayfa No:
161
Şekil 10.10 Mil üzerinde boyut toleransının gösterilmesi
EKÖ
Tablo 10.4 Alıştırmalar
Alıştırma
derecesi
Normal mil
sistemi NMS)
Geçme özelliği
H6/p5
H6/n5
H6/k6
H6/j6
H6/h5
P6/h5
N6/h5
K6/h5
J6/h5
H6/h5
Presle yapılır
Çekiçle zor yapılır
Çekiçle kolay yapılır
Tokmak veya elle yapılır
Yağlanırsa elle yapılır
H7/s6,r6
H7/n6
H7/m6
H7/k6
H7/j6
S7/h6
N7/h6
M7/h6
K7/h6
J7/h6
Presle yapılır
Presle yapılır
Çekiçle zor yapılır
Çekiçle kolay yapılır
Tokmak veya elle yapılır
H7/h6
H7/g6
H7/f7
H7/e8
H7/d9
H7/h6
G7/h6
F7/h6
E8/h6
D9/h6
Yağlanırsa elle yapılır
Elle yapılır
Elle yapılır
Elle yapılır
Elle yapılır
H8/h9
H8/f8
H8/d10
H8/h8/,h9
F8/h8,H9
D10/h8,H9
Elle yapılır
Elle yapılır
Elle yapılır
H11/h11
H11/d11
H11/c11
H11/a11
H11/h11
D11/h11
C11/h11
A11/h11
Elle yapılır
Elle yapılır
Elle yapılır
Elle yapılır
Normal delik
sistemi (NDS)
Geçme cinsleri
Hareketsiz geçmeler:
Hassas
alıştırma
Sıkı geçme
Çakma geçme
Tutuk geçme
Kakma geçme
Kaygan geçme
Hareketsiz geçmeler:
İnce
alıştırma
Presle geçme
Sıkı geçme
Çakma geçme
Tutuk geçme
Kakma geçme
Hareketli geçmeler:
İnce
alıştırma
Kaygan geçme
Tutuk döner geçme
Döner geçme
Serbest döner geçme
Serbest geçme
Hareketli geçmeler:
Orta
alıştırma
Kaygan geçme
Döner geçme
Serbest geçme
Hareketli geçmeler:
Kaba
alıştırma
Kaba geçme 1
Kaba geçme 2
Kaba geçme 3
Kaba geçme 4
Tablo 10.5 Normal delik sistemi
Delikler
A. Karabulut
H6
Sayfa No:
162
Miller
u5
t5
s5
r5
p5
n5
m5
k5
k6
j5
j6
h5
g5
H7
za6
z6
x6
u6
t6
s6
r6
p6
n6
m6
k6
j6
h6
g6
f6
f7
H8
zc8
zb8
za8
z8
x8
u8
t8
s8
h8
h9
f7
f8
e8
d9
c9
b9
H9
zc9
zb9
za9
z9
x9
u9
t9
h8
h9
h11
f8
e9
d1
0
c1
0
c11
b1
0
H10
zc10
zb10
za10
z1
0
x1
0
u1
0
H11
zc11
zb11
za11
z11
x11
h9
h11
d9
d11
c11
b11
b1
2
a11
Tablo 10.6 Normal mil sistemi
Miller
Delikler
h6
U6
R6
P6
N6
M6
K6
J6
H6
G6
h7
ZA7
Z7
X7
U7
T7
S7
R7
P7
N7
M7
K7
J7
H7
G7
F7
F8
h8
ZC8
ZB8
ZA8
Z8
X8
U8
T8
S8
H8
H9
F7
F8
E8
D8
C8
B9
h9
ZC9
ZB9
ZA9
Z9
X9
U9
T9
H8
H9
H1
1
F8
E9
D1
0
C1
0
C1
1
B1
0
h10
ZC1
0
ZB10
ZA1
0
Z1
0
X1
0
U1
0
h11
ZC11
ZB11
ZA1
1
Z11
X1
1
H9
H1
1
D9
D1
0
D1
1
C1
1
B11
B1
2
A1
1
T6
S6
Parçalara verilecek boşluk ve sıkılık, parçaların uzunluğu,çalışma sıçaklığı, birbirine temas eden
yüzeylerin uzunluğu, birbirine göre bağıl hareketleri ve benzeri durumlara göre belirlenir. Tablo
10.4'de alıştırmaların çeşitleri gösterilmiş, Tablo 10.5-6'da ISO tarafından tavsite edilen tolerans
sembolleri koyu çizgilerle gösterilmiştir.
Makine yapımında kullanılan ISO alıştırmaları, birlikte çalışan makine parçalarının birbiri ile bağlı
konumlarını toleranlar belirlemektedir. Tablo 10.4 de normal delik ve normal mil sisteminde geçerli
tolerans ikilisi gösterilmiştir. İmalatta en çok terçih edilen tolerans çiftleri hem delik, hem de mil
sistemi için kullanılan toleranslardır. Uygulama yerleri belirtilmiştir. Toleransların imalatta maliyeti
oldukca artırdığını biliyoruz, bu yüzden doğru tolerans sembollerini tercih etmek gereklidir.
Tablo 10.7 İmalatta kullanılan ISO tolerans sembolleri
ALIŞ.
TİPİ
NORMAL
DELİK
Sıkı
alıştırmalar
Belirsiz
alıştırmalar
H7/r6, H7/s6,
H5/r4
NORMAL
MİL
X8/h8, Z8/h9
Dişli çark elemanları, silindirik pimler, büyük döndürme
momentlerinin iletilmesinde
S7/h6
Büyük tutukluluk kuvveti için, dişli çark volan ve teker
göbekleri, döküm göbekler üzerinde bronz yataklar,
H7/m6, H7/n6
Büyük bir kuvvetle sökülebilen sıkı bir birleştirilmiş parçalar
(Rulmanlar, silindirik pimler ve yüksükler)
H7/j6, H5/j5
Hafif vurarak veya kuvvetli itişle birbirine geçen parçalar,
dişli çarklar merkezleme flanşları, kasnaklar, rulmanlar.
H7/h6, H6/h6,
H5/r4
H8/h8, H8/h9
H8/h8, H8/h9
Kaygın birleştirilmiş elemanlar, merkezleme fonksiyonlu
perçin ve pimler
H10/h9, H11/h11
H10/h9, H11/h11
Az merkezleme fonksiyonlu perçin ve pimler
Dinamik hava yatakları, sızdırmaz kaymalı yataklar.
H6/g5
G6/h5
Sessiz çalışan yüksek hassasiyetli çok az boşluklu kaymalı
yataklar
H7/g6
G7/h6
Az boşluklu ince tamlıkta hassas kaymalı yataklar, ince
kayıt kızak yatakları.
G7/h8
Az boşluklu kaymalı yataklar
Yüksek zorlanmalı kaymalı yataklar, kayabilen dişli çarklar,
yatak burçları, kaygan dişliler.
H7/f6, H6/f5
Boşluklu
A. Karabulut
H8/f8
F8/h8
Orta zorlanmalı kaymalı yataklar, kolay kayabilen
birleştirmeler.
H8/e8
F8/h9, F9/h9
Düşük zorlanmalı kaymalı yataklar
E9/h9, D10/h9
Sürekli sıcaklık ortamında çalışan kaymalı yataklar,
kamalar, ziraat makinelerinin aks burçları.
H11/a11
D10/h11, D11/h11,
D11/h9
CD10/h9, C11/h11
Sayfa No:
163
İtildiğinde kayabilen parçalar delme yüksükleri, yüksek
hassasiyetli dişli çark elemanları, merkezleme flanşları
H7/h6, H6/h6,
H5/r4
H4/g3, H5/g5
alıştırmalar
UYGULAMA YERLERİ
Merkezleme fonksiyonu olmayan perçin ve pimli
birleştirmeler.
Kaba transmisyon milleri, önemsiz kaymalı yataklar
10.5 Şekil ve Konum Toleransları
Makine parçalarının imlatında, ölçü değerinin yanında gerekli toleranslar verilebilir. Parçanın
düzgünlüğünü belirlemek şekli veya konumunun da belirli toleranslarla belirtilmesi gerekir. Şekil
elemanlarının tüm geometrisini ve tüm ölçülerini garanti altına almak için teknik resimde
toleranslandırma eksiksiz olmalıdır. TS EN ISO 1101:2008 standardı, teknik resim üzerinde şekil
ve konum toleranslarına ait, yön, konum, yalpalama ve şekil gibi geometri durumlarının bilgisini
verir. Bu toleransın amaçı, parçaların veya ayrıntılarının birbirleri ile olan geometrik ilişkilerinin
kabul edilebilir aralıkta olmasını sağlamaktadır.
Tablo 10.8 Şekil ve konum toleransları sembolleri
YAZILAR VE ÇERÇEVE BOYUTLARI TS
10844 EN ISO 7083/ Şubat2001
ŞEKİL VE KONUM TOLERANSLARI
TS EN ISO 1101 : 2008
0.01
h
A
H
Sembol
d
Tolerans uygulanacak özellikler
Doğruluk
Tek
elemanlar için
şekil
toleransları
Düzlemlik
H
H = Çerçeve yüksekliği
H = Karakter yüksekliği
d = Çizgi kalınlığı
Dairelik
Silindirlik
A Tipi Yazı
H
Birbiriyle
ilgili
elemanlar için
yön
toleransları
7
10
14
20
Herhangi bir
çizginin profili
h
3,5
5
7
10
14
20
d
0,25 0,35 0,5
0,7
1
1,4
Herhangi bir
yüzeyin profili
D
14
40
56
80
Paralellik
Diklik
Eğiklik
Birbiriyle
ilgili konum
toleransları
harf
genişliğine
uygun
yazı
uzunluğuna
uygun
20
28
28
40
B Tipi Yazı
H
5
7
10
14
20
28
40
h
2,5
3,5
5
7
10
14
20
d
0,25 0,35 0,5
0,7
1
1,4 2
D
10
28
40
56
14
20
0.025
Bir eksenin konumu
80
A
Referans yüzey adı
Eş merkezlilik ve eş
eksenlilik
Tolerans değeri
Tolerans sembolü
Simetrilik
A. Karabulut
Yalpalama
Yalpalama
Toplam yalpalama
A
A-B
Tek referans
Ortak referans
Tolerans Çerçeveleri
Toleranslar iki veya daha çok kutucuklara ayrılmış bir dikdötgen çerçeve içinde verilir. Tolerans
çerçeveleri toleranslı nitelik için sembol tolerans değeri referans veya referanslardan oluşur.
Belirtilen tolerans değerlerinin önünde, tolerans bölgesi daire veya silindir şeklinde olduğunda çap
sembolü (Ø) bulunmalıdır.
Sayfa No:
164
Konum toleranslarının sembol, tolerans değeri ve refarans aldığı yüzeyin toplu hade gösterilmesi
0.1
0.1
(a)
Ø0.1
A
(b)
A
SØ0.1 A-B
C
B
(c)
(d)
10.5.1 Tolerans Elemanları
Tolerans çerçevesi bir ok'la toleranslı yüzeye bağlanır, bazende yüzeyi takip eden yardımcı çizgi
üzerine bağlantı yapılablir.
Ø16
Ø16
Açıklama:
a,b ve c'de konum
toleransı yüzeye
uygulanmıştır.
(a)
(c)
(b)
Ø16
Ø20
Açıklama :
d,e ve f'de konum
toleransı ölçü
yardımcı çigisine
uygulanmıştır.
(e)
(d)
(f)
Açıklama:
g,h ve ı'de konum
toleransı eksen
üzerine
uygulanmıştır.
(g)
(ı)
(h)
Şekil 10.11 Toleransların elemanları
11.3.2 Referanslar
A. Karabulut
A
Açıklama:
a) A referansı uygulanmış
b) eksen referans alınmış
c) Kanala A referansı
uygulanmış
(a)
(b)
A
(c)
Açıklama:
d) Eksen referans alınmış
e) Parçanın üst yüzeyi
referans
f) Parçanın alt yüzeyi
referans
A
(e)
Şekil 10.12 Referanslar
Sayfa No:
165
(d)
(f)
Tablo 10.9 Şekil ve konum toleransları teknik resimde gösterilmesi
Sembol ve tolerans
özellikleri
Teknik resimde
göstermek
Tolerans alanı
Tolerans
çerçevesiyle
bağlantılı silindirin ekseni
0,08 mm çaplı silindirik
tolerans
bölgesinde
bulunmak zorundadı.
Ø0,008
7,47
9,63
Doğruluk
Açıklama
Düzlem 0,08 mm aralıklı
iki
paralel
düzlem
arasında
bulunmak
zorunda
0,008
Düzlemsellik
3,51
0,008
Her enine kesitin çevre
çizgisi aynı düzlemde
bulunan 0,1 aralıklı ortak
merkezli
iki
daire
arasında
bulunmak
zorundadır.
Şekil toleransı
Tek elemanlat
Dairesellik
Göz önüne alınan silindir
zarfı yüzeyi 0,1 mm
aralıklı ortak eksenli iki
silindir
arasında
bulunmak zorundadır.
0,008
Silindiriklik
2,12
0,008
Her hangi
bir çizginin
şekli
4,27
0,008
Sayfa No:
166
DaGöz önüne alınan
yüzey ekseni geometrik
ideal şeklindeki
bir
yüzeyde ola 0.02 mm
küre çaplı zaflı iki yüzey
arasında
bulunmak
zorundadır.
3,02
Ø0,008
A
Toleranslı
eksen
A
referans eksenine paralel
0,03 mm çaplı bir silindir
içinde
bulunmak
zorundadır.
6,94
Bir eferans
çizgisine
göre bir
çizginin
paralelliği
Yön toleransı
Birbiriyle ilğili elemanlar
A. Karabulut
Her hangi
bir yüzeyin
şekli
Resim düzlemine paralel
toleranslı
profilin
her
kesitinin
ekseni
geometrisinin
ideal
şeklindeki
bir
çizgide
bulunan 0,04 mm çaplı
daireyi kapsayan iki çizgi
arasında
bulunmak
zorundadır.
A
3,04
Bir düzleme
göre
çizginin
dikliği
0,003
A
Silindirin
toleranslı
ekseni,
referans
düzlemine dik konumlu
düzlem üzerinde 0,1 mm
aralıklı iki paralel çizği
arasında
bulunmak
zorundadır.
Tablo 10.10 Şekil ve konum toleransları teknik resimde gösterilmesi
Ø0,08 A-B
A B
Ø0,08
25
Bir
eksenin
konumu
B
Ø
Ø
Ø
A
A
Bir
eksenin
eş
merkezlilik
Teknik resimde
göstermek
Tolerans alanı
Øt
Konum toleransı
Sembol ve tolerans
özellikleri
30
6
B
Ø
Ø
Kanalın simetri düzlemi, A
refereans
elemanının
simetri düzlemine göre
simetrik olan 0,08 mm
aralığında
iki
paralel
düzlem
arasında
bulunmak zorundadır.
1,21
0,1
Toplam
salgı
yalaplama
Ø
Ø
B
t
0,08
A
Ø
B
2,73
3
A
51°
B
6,35
Bir
referans
çizgisine
göre bir
çizginin
eğikliği
toleransı
A-B
referans
ekseni
etrafında birçok dönmede
iş parçasının veya ölçme
cihazının
eksenel
kaydırılmasında toleranslı
elemanın
yüzeyındeki
bütün toleranslar t=0,1
mm toplam salgı toleransı
içinde olmalıdır.
A-B
A
6,35
Yön toleransı
A. Karabulut
Deliğin ekseni A ve B
referans
yüzeylerine
göreteorik
tamlıktaki
yerinde olan 0,08 mm
çaplı bir silindirin içinde
olmak zorundadır.
A-B
referans
ekseni
etrafında bir dönmede
her ölçme düzlemindeki
salgı sapması 0,1 mm
aşmamalıdır.
A-B
A
Referans
düzlemine
göre bir
çizginin
eğikliği
167
A
16,25
Øt
0,1
1,13
Sayfa No:
0,08
Salgı
yalaplama
Yön toleransı
Birbiriyle ilğili elemanlar
Bir simetri
düzleminin
simetrikliği
Tolerans
çerçevesiyle
bağlantılı silindirin ekseni
A-B referans eksenli 0,08
mm çaplı bir silindirin
içinde
bulunmak
zorundadır.
B
A
Simetriklik
Açıklama
52°
66°
0,08
A-B
Deliğin toleranslı ekseni
A referans eksenine göre
66° eğimli 0,08 mm
aralıklı iki paralel düzlem
arasında
bulunmak
zorundadır.
Deliğin toleranslı ekseni
A-B tolerans eksenine
göre 52° açıda eğik 0,08
aralıklı iki paralel çizgi
arasında
bulunmak
mecburiyetindedir.
9
11
10
Ø6h6/G7
7
1
8
4
Ø5f7
28
Ø8h6
22
Ø1H7
6
2
7
9
3
5
6
16
Ø1H7
5
Ø12
x
x
Ø1H7
Şekil 10.14 Montaj resimde boyut toleranslarının gösterilmesi
Ø12
3
M6
Ø17g6
Ø21r6
Ø17H7
13
5
32
20
52
16
Ø16
6
Ø1H7
Ø21H7/r6
Ø17H7/g6
5x
7
32
16
12
M8
19,2
72
26
A. Karabulut
5P9
168
7
Ø21H7
10
Ø32
18H7
Sayfa No:
22
14
6
20
Şekil 10.15 Yapım resimlerinde boyut toleranslarının gösterilmesi
d
c
b
a
13
e
28
24
10.1 Yukarıda verilen kademeli mili 1:1 ölçekli
tekrar çizerek aşağıdaki tolerans sembollerini
gösterilen yerlere koyunuz.
Ø32
Ø10
Ø20
a) Ø12k6 b) Ø22e9 c) Ø10m6 d) Ø18f7
e) 16 mm mil boyut ölçüsünde üst sapma 0, alt
sapma -0,015 mm dir.
12
30
10.2 Parçayı 1:1 ölçekte tekrar çizerek belirtilen
toleransları yapım resmine uygun şekilde
koyunuz.
Ø26
Ø16
Ø30
Ø42
1. Ø32H7/m6 2. Ø10H7/j6 3. Ø20H7/k6
4.30 mm boy ölçüsünün üst sapma değeri 0.024,
alt sapma değeri -0.035 olarak belirlenmiştir.
3
7
A. Karabulut
20
10.3 Parçayı 1:1 ölçekli tekrar çizerek aşağıda
takdir edilen tolerans değerlerini koyunuz.
(bakınız, Tablo 10.4) .
1. Ø16 mm ince alıştırma kaygın geçme, (NDS)
2. Ø42 mm orta alıştırma kaygın geçme , (NMS)
3. Ø30 mm kaba alıştırma kaba geçme1,(NDS)
Adı Soyadı
Öğrenci Nr
Sayfa No:
169
Çizen
Kontrol
Ölçek
Konu:
Tarih
İmza
Resim Nr.
Ø32
Ø36
Ø30
Ø24
16
27
21
55
10.4 Kademeli mili 1:1 ölçekte tekrar çizerek
aşağıdaki takdir edilen tolerans sembollerini
gösteriniz.
1. Ø24 mm bir rulman ince alıştırma tutuk
geçme (NDS)
2. Ø32 mm bir rulman ince alıştırma kakma
geçme (NDS)
3. Ø30 mm kaba alıştırma (kaba geçme -2)
bilezik geçeçek (NDS)
15
5
10
0
Ø2
22
Ø30
Ø70
Ø38
Ø32
6
40
10.5 Kademeli flash parçayı 1:1 ölçekte tekrar
çizerek aşağıdaki takdir edilen tolerans
sembollerini gösteriniz.
1. Ø20 mm delik, ince alıştırma, sıkı geçme
(NDS)
2. Ø38 mm çap, kaba alıştırma (kaba geçme -2)
olarak belirlenmiş (NDS)
3. Ø32 mm delik, orta alıştırma, serbest geçme
(NMS)
A. Karabulut
11
22
170
13
28
10.6 Kademeli mili 1:1 ölçekte tekrar çizerek
aşağıdaki takdir edilen tolerans sembollerini
gösteriniz.
1. Ø24 mm çap, hassas alıştırma, çakma geçme,
(NDS)
2. Ø 30mm çap, orta alıştırma , döner geçme
(NDS)
3. 11 mm boyut üst sapma 0.020 mm, alt sapma
0,003 mm dir. boyut özerinde gösteriniz .
Adı Soyadı
Öğrenci Nr
Sayfa No:
Ø16
Ø26
Ø36
Ø30
Ø24
61
Çizen
Kontrol
Ölçek
Konu:
Tarih
İmza
Resim Nr.
A
B
10.7
1. Yandaki yuvarlanmalı yataklar
(rulman) A yatağında, rulman mile
ince alıştırma, çakma geçme;
rulman gövdeye ince alıştırma,
kaygın geçmedir.
2. B yatağında, Rulman mile ince
alıştırma, Kakma
geçme; rulma
gövdeye ince alıştırma, döner
geçmedir.
A. Karabulut
Belirtilen rulmanların yandaki montaj
resmi üzerinde tolerans sembollerini
gösteriniz.
Montaj resimdeki mil ve gövdenin
yapım resmini çizerek belirtilen
tolerans sembollerini yapım resmi
üzerinde de gösteriniz.
Adı Soyadı
Öğrenci Nr
Sayfa No:
171
Çizen
Kontrol
Ölçek
Konu:
Tarih
İmza
Resim Nr.
10.8 Yandaki kaymalı yatak montajında mil
yatak içinde dönmekte, kaymalı yatak gövdeye
sabit olarak takılmaktadır.
Bu işlem tolerans olarak Tablo 10.7 kullanarak:
Kademeli mil
Mil - yatak arası;
Boşluklu alıştırma, delik
zorlanmalı kaymalı yataklar;
sistemi,
düşük
Gövde - kaymalı yatak arası;
Sıkı alıştırma, Delik sistemi,
Kaymalı yatak
Gövde
döküm göbekler üzerine bronz yataklar,
tanımına uygun tolerans sembollerini montaj
resmi üzerinde veriniz.
Daha sonra, Gövde, yatak ve milin yapım
resimlerini çizerek her birinin üzerinde kendine
ait ayrı ayrı montajdaki toleranslarını gösteriniz.
Ø18
Ø 30
Ø26
Ø18
A. Karabulut
Ø24
Ø8
1x45°
12
16
32
30
10.9 Yandaki kademeli milin,
Ø18 mm çap, , kaygan geçme, ince alıştırma, delik
sistemi
Ø24 mm çap, tutuk geçme, ince alıştırma, delik
sistemi
Ø26 mm çap, serbest geçme, orta alıştırma, delik
sistemi
Ø8 mm delik, Kakma geçme, hassas alıştırma, mil
sistemi,
Mili ölçülendiriniz ve yukardaki takdir edilen tolerans
sembollerini ilgili çapa veriniz. ( bakın Tablo 10.4)
44
95
Adı Soyadı
Öğrenci Nr
Sayfa No:
172
Çizen
Kontrol
Ölçek
Konu:
Tarih
İmza
Resim Nr.
Ø6
10.10 A referans yüzeyine göre, Ø6 mm
deliğin diklik toleransının 0.15 toleranslı
olduğunu gösteriniz.
A
Ø16
A referans yüzeyine göre, dış yüzeyin 0.08
mm toleransta eş merkezliliği gösteriniz.
A
10.11
a ) B referans yüzeyine göre, sol
kenarın pararelliği, 0.02
50
C
12
B
26
34
b ) A referans yüzeyine göre, 34
mm uzunluğundaki kenarın dikliği
0.02
6
c ) C referans yüzeyine göre, 26
mm uzunluğundaki kanalın diklik
toleransının, 0.15 olduğunu
gösteriniz.
20
A
10.12
a ) A ve B referans yüzeyine göre,
Ø16 mm çapın eş merkezlilik
toleransı, Ø0.025
173
Ø32
Ø16
c ) A referans yüzeyine göre, Ø32
mm çapın eş merkezlilik toleransı
Ø0.025
d) D referans yüzeyine göre, dış
çapın kenarın diklik toleransının,
0.15 olduğunu gösteriniz.
C
50
Adı Soyadı
Öğrenci Nr
Sayfa No:
b ) C referans yüzeyine göre, Ø16
mm çapın diklik toleransı, 0.01
Çizen
Kontrol
Ölçek
Konu:
D
A. Karabulut
40
Ø8
B
Tarih
İmza
Resim Nr.
10.14 Silindirin yüzeyindeki doğrusallık
0.04 mm olarak gösteriniz.
10.13 Silindirin çapından daireselllik
0.04 mm olarak gösteriniz.
10.16 Referans yüzeyine diklik toleransı
0,04 olarak gösteriniz.
10.15 E referansına göre eğim 0,1 olarak
gösteriniz.
E
F
10.17 A referansına göre 0.08 mm eş
merkezlilik ve B'ye göre 0,05 mm pararellik
konum toleransını gösteriniz.
10.18 Yüzeydeki düzlemsellik toleransı
0,04 mm olduğunu gösteriniz.
AA
B
Adı Soyadı
Öğrenci Nr
Sayfa No:
174
Ø20H7
A. Karabulut
Ø40H7
A
Çizen
Kontrol
Ölçek
Konu:
Tarih
İmza
Resim Nr.
Ø94
Ø74
Ø26H7
Ø40
Ø10H8
10.19
a ) A referans yüzeyine göre, Ø10
mm çapın eksenin konumu 0,2;
Ø26 mm çap silindiriklik 0.02; Ø40
mm çap eş merkezlilik 0,02
toleranslarını gösteriniz.
A
b ) A referans yüzeyine göre, Ø78
mm yüzey dikliği 0,1 olduğunu
gösteriniz.
c ) A referans yüzeyine göre, Dış
yüzeyin toplam yalpalaması 0,02
toleransını gösteriniz.
16
12
37 0
10.20
a) A referans yüzeyine göre, Ø45 mm yüzeyin dikliği 0,1;
yalpalaması 0,08 olduğunu gösteriniz.
Dişli bölüm dairesinin toplam
b) Yayılmış tolerans bölgesi, P kullanılarak, B ve C referanslarına göre Ø0,2 toleranslı Ø8
deliğini gösteriniz. Ayrıca Ø8 mm deliğin boyunca 15 mm yayılmış tolerans olarak sembolu
gösteriniz.
12
R2
R8
6P9
R3
Ø83
Ø45h6
3115
-8
Ø8
Ø8
A. Karabulut
A
B
10
20
Ø28H7
14
32
Adı Soyadı
Öğrenci Nr
Sayfa No:
175
Çizen
Kontrol
Ölçek
Konu:
Tarih
İmza
Resim Nr.
C
10.21 Yandaki perspektifin ön ve üst görünüşünü çiziniz (Ön görünüşü tam kesit olarak
çizilmelidir.)
a ) B ile gösterilen taban yüzeyi referans kabul
edilirse, Ø32 mm'lik milin dikliği, 0,04
R8
R12
R16
58
b ) B referans yüzeyine göre 56 mm kanalın
pararelliği 0,08
d ) Ø16 delik, montajda serbest döner geçme,
ince alıştırma, normal delik sistemi olarak
toleransını veriniz.
18
R8
26
c ) Parçanın üst yüzeyinin B referansına göre
düzlemselliği, 0,03
8
e) Yüzeylere yapılan işlemde, referans yüzey
tabanı, raybalanmış 56 mm kanal taşlama; Ø16
mm çap, ince tornalama işlemi yapılmıştır. Bu
yüzeylere ait yüzey pürüzlülük değerlerini
gösteriniz.
A. Karabulut
B
92
18
56
Adı Soyadı
Öğrenci Nr
Sayfa No:
176
Çizen
Kontrol
Ölçek
Konu:
Tarih
İmza
Resim Nr.