O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYA VAZIRLIGI
Osiyo Xalqaro Universiteti
IJTIMOIY VA TEXNIKA FAKULTETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
,,IQTISODIYOT NAZARIYASI” fanidan
KURS
ISHI
Mavzu: IQTISODIY JAMGʻARISH MOHIYATI VA MANBALARI.
Bajardi: OQILOV JAVOHIRBEK IXTIYOR OʻGʻLI S14 IQ 22 guruh talabasi.
(imzo)
(ism sharif)
Kurs ishi himoya qiling an sana “____” __________ 2023 yil
Baho “___” ___________________
Ilmiy rahbar:
____________________________________________
(imzo)
(ism sharif)
Komissiya a’zolari: ___________
____________________________________________________________
(imzo)
(ism sharif)
________________________________________________
_________________________________________________________________
(imzo)
(ism sharifi)
BUXORO-2023
1
KURS ISHI UCHUN TAQRIZ
IJTIMOIY VA TEXNIKA FAKULTETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
,,IQTISODIYOT NAZARIYASI ” fani
Guruh...............................................................................................................................
Talaba familiyasi va
ismisharifi.......................................................................................
Kurs ishi mavzusi
.........................................................................................................................................
Kurs ishining
tarkibi..........................................................................................................
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar
ro'yxati………………………………………………….................................................
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko'rsatgichi).............
Kurs ishining ijobiy
tomonlari………………………………………………..................................................
.........................................................................................................................................
Kurs ishining
kamchiliklari....................................................................................................................
.........................................................................................................................................
Kurs ishiga qo'yilgan
baho.................................................................................................................................
Kurs ishiga rahbarning ismi-sharifi va
imzosi........................................................................................................................
2
IQTISODIY JAMGʻARISH MOHIYATI VA MANBALARI.
REJA:
KIRISH
IBOB. IQTISODIYOTDA TEJASH VA ULARNI TAHLIL QILISH
1.1.Iqtisodiyotda tejashning roli
1.2 Jamg'armaga ta'sir qiluvchi omillar
1.3 Jamg'arma funktsiyasi
II.BOB.ISTE'MOL
VA
JAMG'ARMALARNING
O'ZARO
BOG'LIQLIGI
2.1. Iste‘mol va jamg’armaning iqtisodiy mazmuni hamda ularning o’zaro
bog’liqligi.
2.2. Jamg'arma, umumiy xarajatlardan qanday olib qo'yish kerak.
2.3.Jamg'arma investitsiya manbai sifatida
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
3
KIRISH
Har qanday iqtisodiyot naqd pulni egalaridan muhtojlarga qayta taqsimlashi
kerak. Rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon uzoq vaqtdan beri zamonaviy bozor
iqtisodiyoti doirasida davom etmoqda.
Ushbu ish bozor iqtisodiyotida tejash va investitsiya funktsiyalarini o'rganish
muammolariga bag'ishlangan.
Ushbu mavzuni ko'rib chiqishning dolzarbligi quyidagi omillar bilan
belgilanadi. Ko'pgina mutaxassislarning fikriga ko'ra, bugungi kunda
mamlakatimizda aholi qariyb 100 milliard AQSh dollarini to'plagan, uyda saqlangan
va ushbu moliyaviy jamg'armalarni davlatimiz iqtisodiyoti uchun ishlashga majbur
qilish kerak. Fuqarolarning mablag'larini iqtisodiyotga, kredit mexanizmi orqali jalb
qilish jarayonining asosiy ishtirokchilari tartibga soluvchi organ sifatida banklar va
Rossiya banki hisoblanadi. Bozor mexanizmlarini shakllantirish davrida
iqtisodiyotda investitsiyalar darajasini barqarorlashtirish va oshirish muammosi
uning ko'lami va yechimning murakkabligi bo'yicha iqtisodiy rivojlanish
muammolari orasida etakchi o'rinlardan birini egallaydi.
Ushbu ishning maqsadi jamg'armalarning umumiy nazariy jihatlarini ko'rib
chiqish va ularning bozor iqtisodiyotida qanday rol o'ynashini tushunishdir. Vazifaga
erishish uchun o'quv va umumiy iqtisodiy adabiyotlarni tahlil qilish amalga oshirildi.
Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu masalalar moliyaviy davriy nashrlarda batafsil
yoritilgan.
Ishlab chiqarish, taqsimlash, qayta taqsimlash va foydalanishni o'z ichiga olgan
daromadlar, iste'mol, jamg'armalarning o'zaro bog'liqligi. Daromadlarni taqsimlash
ishlab chiqarish omillari egalarining daromadlarini shakllantirish bosqichlarida
shakllanadi. Nominal daromadlarni shaxsiy taqsimlash qayta taqsimlash natijasidir.
Haqiqiy daromad miqdori inflyatsiya jarayonining parametrlariga bog'liq.
Daromadlarni qayta taqsimlashning asosiy solig'i bu jarayonni davlat tomonidan
tartibga solishdir. Ishlab chiqarish omillariga talab va taklifning raqobatbardosh
mexanizmi asosida daromadlarni bozor taqsimoti har bir omilning mukofoti uning
marjinal mahsulotiga muvofiq sodir bo'lishiga olib keladi. Hozirgi vaqtda
daromadlarni farqlash keskin oshdi va davlatning qayta taqsimlash imkoniyatlari
zaiflashdi. Shuningdek, samarali moliyaviy infratuzilmani rivojlantirish bo'yicha
jahon moliya institutlarining tavsiyalarini hisobga olish va baholash iqtisodiyotimiz
uchun juda zarur bo'lishi mumkin. Masalan, ba'zi xalqaro moliyaviy hisobotlarda
moliyaviy liberallashtirish, resurslarni taqsimlashga davlat aralashuvini kamaytirish,
bankdan tashqari sohani rivojlantirish zarurligi to'g'risida xulosalar mavjud bo'lib,
turli mamlakatlarda moliya sektorini rivojlantirish dasturlari natijalari baholanadi
o'tkazilgan tadqiqotlarning juda katta hajmiga qaramay, iqtisodiy nazariyada
individual omillarning ta'siri sifatida yakuniy nuqtai nazar hali ishlab chiqilmagan.
4
shaxsiy jamg'armalarni to'plash jarayoni, shuningdek, aholining jamg'armalari va
iqtisodiy rivojlanish sur'atlari o'rtasidagi bog'liqlik. Shu sababli, aholini tejashning
umumiy kontseptsiyasini shakllantirishga katta ehtiyoj bor. Ishning dolzarbligi
zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda aholining investitsiya salohiyatini faollashtirish
va aholining haqiqiy jamg'armalarini miqdoriy baholash muammosiga juda kam
e'tibor qaratilganligi bilan izohlanadi. Ammo ba'zi ko'rinishlar ham bor. Biz 90yillarning o'rtalarida paydo bo'lgan aholining moliyaviy salohiyatini va
jamg'armalardan investitsiya maqsadlarida foydalanish imkoniyatlarini baholash
usullari haqida gapiramiz. Ular aholining jamg'armalarini o'rganishning nazariy
bazasidagi bo'shliqni to'ldirishga qodir va yangi qo'shimcha tadqiqotlar o'tkazish
mumkin bo'lgan barcha yo'nalishlarni aniqlashga imkon beradi.
Kurs ishining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: tejashni
makroiqtisodiy toifalar, ularning o'zaro bog'liqligi sifatida ko'rsatish; shuningdek
xorijiy mamlakatlar tajribasi. Kurs ishini o'rganish ob'ekti daromad, iste'mol va
tejashdir. Kurs ishini yozishda quyidagi usullardan foydalanilgan: mantiqiy; tarixiy;
davriylashtirish; taqqoslash; tahlil. Kurs ishi kirish, uchta bob, xulosadan iborat.
Kirish kurs ishining qisqacha tavsifini o'z ichiga oladi. Birinchi bobda "jami iste'mol
va jami tejash, ularning mohiyati, o'zaro bog'liqligi" umumiy iste'mol va jami tejash
tushunchasi va ma'nolarini ochib beradi. Ikkinchi bobda "iste'mol va jamg'armaning
investitsiyalarga ta'siri", iste'mol, tejash va investitsiyalarning o'zaro ta'sirining
Keyns nazariyasi ko'rib chiqiladi. Ushbu mavzuni o'rganishda turli xil adabiy
manbalardan foydalanilgan, ular yordamida ushbu mavzuning asosiy tushunchalari
ochib berilgan. Kurs ishini yozishda buxgalteriya hisobi va tahlil, Moliya, Iqtisodiyot
masalalari, Moliya kabi davriy adabiyotlarning keng doirasi ishlatilgan buxgalteriya
hisobi audit, buxgalter uchun hamma narsa va boshqalar. Ijtimoiy xarajatlar byudjetni
tartibga solish ob'ekti sifatida davlatda iste'mol va daromadlarni tejashning asosiy
tutushunchasi ko'rsatilgan. Strijkovning maqolasida E. G. uy xo'jaliklarini iste'mol
qilish va tejash, uy xo'jaliklarida iste'mol va tejash dinamikasini ochib beradi.
5
I.BOB. IQTISODIYOTDA TEJASH VA ULARNI TAHLIL QILISH
1.1.Iqtisodiyotda tejashning roli
1998 yil avgust oyida yuz bergan inqirozdan so'ng investitsiyalarga juda
muhtoj bo'lgan Rossiya iqtisodiyoti yangi, ichki moliyalashtirish manbalarini topish
muammosiga duch keldi. Tashqi va ichki qarzlar bo'yicha defolt, G'arb
investorlarining to'liq ishonchsizligi va davlat qimmatli qog'ozlari bozorining qulashi
sharoitida hukumat yana jismoniy shaxslar yoki oilalarning pul daromadlarining
foydalanilmagan qismi bo'lgan kreditlarning sinovdan o'tgan manbasiga – aholining
jamg'armalariga murojaat qildi. Kechiktirilgan iste'mol sifatida to'plangan pul
aktivlari miqdori davlatning investitsiya salohiyatini shakllantiradi va uni
iqtisodiyotga investitsiyalar sifatida faol jalb qilish mamlakatning iqtisodiy o'sishini
ta'minlashning asosiy shartlaridan biridir.
Aholining moliyaviy aktivlarining asosiy tarkibiy qismlari: banklardagi
omonatlar va depozitlar (rubl va valyutada), aholining qimmatli qog'ozlarga
investitsiyalari, aholining naqd va xorijiy valyutadagi zaxiralari, aholining sug'urta
mukofotlari zaxiralari.
Ko'pgina ekspertlarning fikriga ko'ra, Rossiya iqtisodiyoti katta salohiyatga
ega. Shunday qilib, aholining qo'lida katta miqdordagi pul mablag'lari mavjud.
Davlat statistika qo'mitasining ma'lumotlariga ko'ra, 1999 yilning atigi 9 oyida aholi
o'rtacha yillik valyuta kursi bo'yicha 56 milliard valyutani sotib olgan. Bu davrda
atigi 48 trln. rubl. bank tizimiga investitsiya qilingan.[8. p. 53] xususiy bank
investitsiyalarining biroz o'sishiga qaramay, aholi jamg'armalarining 70% dan ortig'i
chet el valyutasiga to'g'ri keladi, bu esa mahalliy iqtisodiyotning rivojlanishiga hissa
qo'shmaydi. Shu sababli, federal darajada aholining jamg'armalarini moliya tizimiga
jalb qilish, investitsiyalarning o'sishini umuman iqtisodiy o'sishning zaruriy sharti
sifatida rag'batlantirish bo'yicha dasturiy tadbirlarni ishlab chiqish zarur.[15. 171sahifa]
Shunday qilib, milliy iqtisodiyot aholining jamg'armalarini iqtisodiyotni
rivojlantirish uchun samarali potentsial vosita, ya'ni investitsiya deb biladi.
1.2 Jamg'armaga ta'sir qiluvchi omillar
Iqtisodiy adabiyotlarda "tejash"tushunchasining ko'plab ta'riflari mavjud.
"Jamg'arma" atamasining eng oddiy ta'rifi Devid Polfreman va Filipp Ford
tomonidan "bank asoslari" kitobida berilgan va "xarajatlardan voz kechish"degan
ma'noni anglatadi. c.26]
Shunday qilib, ushbu ta'rifdan xulosa qilishimiz mumkinki, "tejash"
tushunchasi mulkdorlar tomonidan boylik to'plash natijasidir, xususan, pul shaklida.
Jamg'arma motivlari va omillari
6
Jamg'armalarning barcha nazariyalari aholining daromad darajasini
belgilovchi omil sifatida ko'rib chiqiladi. Ammo daromad tejashga ta'sir qiladigan
yagona omil emas. Boshqa omillar-foiz stavkalarining tuzilishi va darajasi, aholining
yosh tarkibi, shahar va qishloq aholisining nisbati. Agar siz tejash sabablarini tahlil
qilsangiz, tejash darajasining ushbu omillarga bog'liqligi tabiati aniqroq bo'ladi.
Hozirgi vaqtda aholini tejashning eng keng tarqalgan to'rtta sababi mavjud:
1) qarilikni ta'minlash;
2) ehtiyotkorlik;
3) vasiyatnoma maqsadida to'plash;
4) kechiktirilgan talab.
Keksalikni ta'minlash ko'pchilik tomonidan tejashning asosiy sababi sifatida
qaraladi. Vaqt o'tishi bilan tejash va iste'molning taqsimlanishi turli xil omillarga
bog'liq bo'lib, ular orasida eng muhimi: bozor foiz stavkasi, shaxsning
tavakkalchilikka moyilligi darajasi, har xil vaqtdagi daromadlarning individual foyda
ko'lami, kapital bozori faoliyati samaradorligi. Bundan tashqari, tejash qaroriga umr
ko'rish davomiyligi va pensiya vaqti ta'sir qiladi.
Ehtiyotkorlik uchun tejash, shaxsning olingan daromad miqdori va o'limning
aniq sanasi to'g'risida noaniqlik hissi bilan bog'liq. Biror kishi qaysi vaqtni kutish
kerakligini aniq bilmaganligi sababli, u ma'lum bir" zaxira "jamg'armasini yaratadi,
chunki o'lim vaqtida" foydalanilmagan zaxira "ga ega bo'lish, bunday lahzadan oldin
jamg'armalarni" ortiqcha sarflashdan " afzalroqdir. Natijada, tadqiqotlar shuni
ko'rsatadiki, jamg'arma darajasiga nafaqat daromadning kutilayotgan vaqtincha
taqsimlanishi, balki uning mutlaq hajmi ham ta'sir qiladi: shaxsning daromad darajasi
qanchalik katta bo'lsa, jamg'armaning "normal" darajadan oshib ketishi, natijada
pensiya vaqtida boylik to'planishi va natijada iste'mol darajasi oshadi qarilikda.
AQSh, Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlardagi tadqiqotlar shuni
ko'rsatdiki, hayot tsikli modeli kuzatilgan hodisalarga zid keladi, ya'ni aholi nafaqaga
chiqqanidan keyin ham tejashni davom ettiradi. Qisman, bunday qarama-qarshilikni
boshqa sabab bilan izohlash mumkin: keyingi avlodlarga etkazish uchun boylik
to'plash zarurati.
Kechiktirilgan talab, shuningdek, shaxsiy jamg'armalarning motividir.
Kechiktirilgan talab-bu uy, mashina sotib olish, ta'lim uchun pul to'lash va h.k. kabi
katta xarajatlarni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan miqdorni to'plash. ushbu
maqsadlar uchun jamg'armalarning to'planishi vaqtinchalik bo'lib, daromad olish va
ularni iste'mol qilish momentlarini sinxronlashtirish zarurati bilan bog'liq. Iste'molni
daromad olish bilan sinxronlashtirishning muqobil usuli bu iste'mol krediti bo'lib,
unda xarajatlar avval amalga oshiriladi, so'ngra daromaddan tegishli chegirmalar
amalga oshiriladi.
7
Jamg'armaga ta'sir qiluvchi asosiy omillarni ko'rib chiqayotganda, uy
xo'jaliklarida tejash miqdorini belgilovchi asosiy omil soliqdan keyingi daromad
darajasi ekanligi aniqlandi.
Ammo, talabni tahlil qilishda bo'lgani kabi, tejash nazariyasida daromad bilan
bog'liq bo'lmagan omillar mavjud:
1.
boylik;
2.
narxlar darajasi;
3.
kutishlar;
4.
iste'mol qarzlari;
5.
soliq solish.
Boylik omili shundan iboratki, uy xo'jaliklarida jamg'armalar miqdori qancha
ko'p bo'lsa, har qanday daromad darajasida tejash miqdori shunchalik kam bo'ladi.
Boylik deganda ko'chmas mulk ham, uy xo'jaligining moliyaviy aktivlari ham
tushuniladi. Uy xo'jaliklari boylik to'plash uchun iste'moldan voz kechib, tejashadi.
Bundan tashqari, aholi qancha ko'p boylik to'plasa, uni tejash uchun rag'bat
shunchalik zaif bo'ladi. Uy xo'jaliklarining boyligi yildan-yilga ozgina o'zgarib turadi
va shuning uchun jamg'armalarning miqdoriy xususiyatlarida jiddiy o'zgarishlarga
olib kelmaydi.
Tovarlar va xizmatlar narxlari darajasining oshishi yoki pasayishi ham oxiroqibat tejash miqdoriga ta'sir qiladi. Ya'ni, narx darajasining o'zgarishi ba'zi turdagi
qiymatlarning haqiqiy qiymatini yoki sotib olish qobiliyatini o'zgartiradi. Ushbu
taxminni quyidagi xulosa bilan ham asoslash mumkin: nominal qiymati pul bilan
ifodalangan moliyaviy mablag'larning haqiqiy qiymati narxlar darajasining
o'zgarishiga teskari proportsional bo'ladi. Bu jamg'arma nazariyasining boylik effekti
yoki haqiqiy naqd pul qoldig'i ta'siri bilan bog'liqligini aks ettiradi. Biroq, tejash
nazariyasini tahlil qilishda iqtisodiyotdagi narxlar darajasi o'zgarmas degan taxmin
qabul qilinadi.
Tovarlar va xizmatlar bozorlaridagi kelajakdagi vaziyat bilan bog'liq aholining
umidlari ham muhim omil hisoblanadi, chunki ular joriy xarajatlar va jamg'armalarga
ta'sir qilishi mumkin. Narxlarning oshishi va tovarlar tanqisligini kutish
jamg'armalarning pasayishiga olib keladi, chunki iste'molchilar uchun yuqori
narxlarni to'lamaslik istagi tabiiydir. Aksincha, kutilayotgan narxlarning pasayishi va
tovar taklifining ko'tarilishi iste'molchilarni tejashni ko'paytirishga undaydi.
Iste'mol qarzi va uning darajasining o'zgarishi uy xo'jaliklarida joriy daromadni
iste'mol qilish yoki tejashga yo'naltirish istagini keltirib chiqaradi. Agar uy
xo'jaliklarining qarzlari sezilarli darajada oshgan bo'lsa, unda iste'molchilar tejash
darajasini pasaytiradi. Aksincha, agar iste'mol qarzi nisbatan past bo'lsa, unda
aholining tejash darajasi oshishi mumkin.
8
Soliqqa tortishdagi o'zgarishlar, shuningdek, tejash darajasining o'zgarishiga
olib keladi, chunki soliqlar qisman iste'mol va qisman tejash orqali to'lanadi. Shuning
uchun soliqlarning o'sishi tejash darajasining pasayishiga olib keladi va aksincha,
soliqlarni kamaytirishdan olingan daromadning ulushi qisman aholining
jamg'armalariga o'tadi va shu bilan jamg'armalarning umumiy darajasining oshishiga
olib keladi.
Shunday qilib, tejash-bu barcha soliqlar va zarur tovarlar va xizmatlar uchun
xarajatlar to'langandan keyin aholidan qolgan pul mablag'lari. Jamg'arma darajasini
belgilaydigan asosiy omillar va aholini ushbu jamg'armalarni amalga oshirishga
undaydigan motivlar mavjud.
9
1.3.Jamg'arma funktsiyasi.
Tovarlar va xizmatlar bozorida firmalar va uy xo'jaliklarining o'zaro ta'sirini
ko'rib chiqishda yalpi ichki mahsulotning iste'mol va tejashga bo'linishining ma'lum
nisbati shakllanadi. Ushbu ikkita funktsiya bir-birini almashtiradi va tushuntiradi
shuning uchun ularning har birini ko'rib chiqish va ular orasidagi tabiiy bog'liqliklarni
aniqlash zarurati tug'iladi.
Iste'mol
Iste'mol-bu odamlarning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirishga
qaratilgan iste'mol tovarlaridan individual va birgalikda foydalanish. Qiymat
shaklida-bu aholi tomonidan moddiy tovarlar va xizmatlarni sotib olishga
sarflanadigan pul miqdori. Shunday qilib, tejashga taalluqli bo'lmagan har qanday
narsa soliq shaklida ketmaydi, chet el hisobvaraqlarida bo'lmaydi — bu iste'mol.
Iste'molning asosiy hujayrasi oiladir. Unda iste'mol hajmi va tuzilishi shakllanadi.
Oilaviy iqtisodiyot umumiy iste'mol byudjeti, uy-joy va to'plangan mulk bilan
tavsiflanadi.
Odamlar, shuningdek, kelajakda iste'mol qilish ularga hozirgi kunga qaraganda
ko'proq foyda keltiradi degan umidda bugungi kunda iste'molni kechiktirish
tendentsiyasiga ega.
Jamg'arma
Jamg'arma-bu kechiktirilgan iste'mol yoki daromadning hozirda iste'mol
qilinmaydigan qismi. Ular daromadlar va joriy iste'mol o'rtasidagi farqga teng.
Jamg'arma-bu kelajakda ishlab chiqarish va iste'mol ehtiyojlarini qondirish bilan
bog'liq jarayon.
Bizga kerak bo'lgan atamalarni ko'rsatgandan so'ng, savolga javob berishga
harakat qilamiz:
daromad iste'mol va tejashga qanday taqsimlanadi? Ushbu savolga javob
berishda, birinchi navbatda, iste'mol funktsiyasining umumiy xususiyatlarini
tavsiflash muhimdir. Iste'mol funktsiyasi iste'mol xarajatlarining ularning
harakatidagi daromadga nisbatini ko'rsatadi.
C uy xo'jaliklarining shaxsiy iste'moli samarali talabning eng muhim tarkibiy
qismini tashkil qiladi. Ammo agar biz s tejash daromadning iste'mol xarajatlaridan
oshib ketishini eslasak, iste'molni belgilovchi omillarni tahlil qilib, biz bir vaqtning
o'zida tejash bog'liq bo'lgan omillarni, ya'ni daromad va shaxsiy iste'molni ko'rib
chiqishimiz aniq bo'ladi:
Y= C+ S,
bu erda y-aholi daromadlari.
Ushbu tenglama shuni ko'rsatadiki, daromadning bir qismi C shaxsiy
iste'moliga sarflanadi va ortiqcha s tejash shaklini oladi, shu bilan birga, jamiyat
10
xarajatlari, bir tomondan, C iste'mol ehtiyojlariga talab sifatida, boshqa tomondan,
investitsiyalarga talab sifatida taqdim etilishi mumkin.:
Y= C+ I.
D. Keyns milliy daromad hajmi va iste'mol xarajatlari o'rtasidagi bog'liqlikni
tavsiflab, iste'mol darajasi daromad darajasiga bog'liqligini ta'kidladi. "Jamiyat
psixologiyasi shundan iboratki," deb yozgan Keyns, "yalpi Real daromadning o'sishi
bilan umumiy iste'mol ham ko'payadi, ammo daromad o'sishi bilan bir xil darajada
emas" . Rasmiylashtirilgan shaklda iste'mol quyidagi funktsiya bilan ifodalanishi
mumkin:
C= C (Y)
Biroq, daromad nafaqat trebling, balki tejash uchun ham asosiy hal qiluvchi
omil hisoblanadi:
S= S (Y).
Jamg'arma jadvalini tuzish uchun avval iste'mol funktsiyasini ko'rib chiqish
kerak.
Iste'mol funktsiyasi 1-rasmda ko'rsatilgan. Ushbu grafik qanday tuzilganligini
ko'rib chiqing.
Nobyudjet jamg’armalarning bozor iqtisodiyoti tizimida bar qator afzalliklari
mavjud, ya’ni:
- davlat byudjetini yengillashtirish imkonini beradi, uning xarajatlarining bir
qismini о‘z zimmasiga oladi va ayni mahalda byudjetni mablag’ bilan ta’minlash
muammosini ma’lum darajada hal qiladi;
- ijtimoiy va boshqa xarajatlarni Moliyaviy ta’minlashning qoldiq tamoyillarini
bartaraf etish imkonini beradi;
- mablag’dan qat’iy nazar maqsadli foydalanib, davlat safarbar qilayotgan
resurslarni kо‘paytirish imkonini yaratadi.
Jahon tajribasidan nobyudjet jamg’armalarning juda kо‘p turlari mavjud.
Barchasini funksional jihatdan 2ta katta guruhga ajratish mumkin:
- ijtimoiy yо‘naltirilgan jamg’armalar (pyensiya jamg’armai, majburiy tibbiy
sug’urta jamg’armai, davlat bandlik jamg’armalari, ijtimoiy sug’urta jamg’armalari,
aholini qо‘llab-quvvatlash umummilliy jamg’armalar)
- iqtisodiy jamg’armalar (Davlat yо‘l jamg’armaisini alohida kо‘rsatish
mumkin Lekin ularni ijtimoiy jamg’armalar tarkibiga ¦am kiritish mumkin).
“Insonning ijtimoiy himoyalanganligi” inson bilan jamiyat aloqalarining rangbarangligini aks ettiradi, fuqarolarning hayot faoliyati ana Shu aloqalar tufayli sodir
bо‘ladi, ularning qobiliyati ochiladi va ishga solinadi.
Ijtimoiy jamg’armalar, bu aholining bir qator ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish
va konstitusion huquqlarini kafolatlash maqsadida ijtimoiy xizmat kо‘rsatish uchun
11
mо‘ljallangan pul mablag’lari jamg’armai bо‘lib, о‘z faoliyatini mamlakat milliy
daromadini qayta taqsimlash va ulardan foydalanish asosida olib boradi.
Milliy iqtisodiyotda ijtimoiy jamg’armalar о‘tish davridagi taqsimot
munosabatlari mahsuli bо‘lib, katta ijtimoiy Yukni kо‘taradi.
Ijtimoiy
jamg’armalarni
shakllantirishning
i¦tiyoriyligi
bozor
munosabatlarining dyemokratik mohiyati bilan belgilanadi. Ijtimoiy jamg’armalarga
mablag’ ajratishning majburiyligi esa davlatning bozor iqtisodiyotidagi funksional
roli, jumladan uning ijtimoiy vazifalari oldindan belgilanadi.
О‘zbekistonda ijtimoiy jamg’armalar mulkchilik shakliga bog’liq holda davlat
jamg’armalari va nodavlat jamg’armalardan iborat. Davlat ijtimoiy jamg’armalari
umummilliy xarakterga ega bо‘lib, ularni umumiy muammolarni hal ettiradi.
Kо‘p ukladli iqtisodiyot о‘z mazmuniga kо‘ra taqsimlash munosabatlarining
bozor va nobozor k¤rinishlarning taqozo etadi. Taqsimlashning bu aralash jarayonida
Moliyaviy munosabatlarning о‘tish xarakterini ifodalaydigan ijtimoiy jamg’armalar
shakllanadi.
YAIMning о‘sishi iqtisodiyot sub’yektlarining ijtimoiy jamg’armalarga
mablag’ ajratish imkoniyati ortayotganini bildiradi. Iqtisodiyotni kо‘p ukladli
tuzilmasi, bir tomondan, ijtimoiy jamg’armalarni mablag’ bilan ta’minlashning
i¦tiyoriyligi, ikkinchi tomondan esa majburiyligini taqozo etadi.
Davlat ijtimoiy jamg’armalari umummilliy xarakterga ega bо‘lib, ulardan
umumiy ijtimoiy munosabatlarni hal etishda foydalaniladi. Ular “о‘zbek
modyeli”ning ijtimoiy maqsadlarini amalga oshirishga mо‘ljallangan. Davlat
ijtimoiy jamg’armalari iqtisodiy munosabatlar bilan belgilanadi, Shuning uchun
ularning iqtisodiy imkoniyatlardan Yuqori bо‘lishining chyegarasi bor, aks holda ular
iqtisodiy о‘sishga tо‘sqinlik qilishi mumkin.
Davlatning maqsadli byudjetdan tashqari ijtimoiy jamg’armalariga funksion
vazifalariga muvofiq quyidagilar kiradi: О‘zbekiston Respublikasi Pyensiya
jamg’armai, О‘zbekiston Respublikasining Davlat Bandlikka kо‘maklashish
jamg’armai, О‘zbekiston Respublikasi Kasaba uYushmalari fyedyerasiyasi
jamg’armai, Iqtisodiy jamg’armalarga О‘zbekiston Respublikasi Yо‘l jamg’armai,
О‘zbekiston Respublikasi Minyeral xom ashyo resurslarini tо‘ldirish jamg’armai,
О‘zbekiston Respublikasi Davlat Mulk Qо‘mitasining maxsus hisob raqami, maktab
ta’limi jam¦armasi
Byudjetdan tashqari ijtimoiy jamg’armalar mohiyatan sof davlat jamg’armalari
emas, chunki ular aralash xususiyatga ega. Ular shakllanish manbalariga kо‘ra,
korxona va muassasalar ajratadigan mablag’lardan iborat bо‘lib, markazlashgan
holda va davlat nazorati asosida jamg’ariladi, davlat tomonidan о‘rnatilgan
qoidalarga muvofiq taqsimlanadi va foydalaniladi.
12
3. Ijtimoiy soha muhimligi va faolligiga qaramay, iqtisodiyotning hosilasidir.
Shu bois, iqtisodiyotni kо‘p ukladli tarkibining rivojlanishi va uning nodavlat
syektori mustahkamlana borishga muvofiq nodavlat ijtimoiy jamg’armalar soni ortib
boradi. ¥ozirgi kunda Respublikamizda 35dan ortiq ijtimoiy jamg’armalar faoliyat
kо‘rsatmoqda. Nobyudjet jamg’armalarning tashkil topishi quyidagi omilga
bog’liqdir
ijtimoiy ehtiyojlarning xilma-xilligi;
aholi yirik ijtimoiy guruhlarga tabaqalanishi va ular orasida manfaatlari turlicha
bо‘lgan mikro ijtimoiy guruhlar tarkib topishi bilan izohlash mumkin.
Shu sababli nodavlat ijtimoiy jamg’armalar va turli ijtimoiy guruhlar kо‘p
maqsadli vazifalarga ega.
Nodavlat ijtimoiy jamg’armalarni amal qilish muddatiga qarab doimiy
jamg’armalar va vaqtinchalik jamg’armalarga bо‘lish mumkin. Mulkiy tyegishligiga
va manbalarning shakllanishiga kо‘ra, ularni davlat jamg’armalari, davlatlararo
jamg’armalar va mahalliy jamg’armalarga ajratish mumkin.
Eng avvalo, bu jamg’armalarning belgi-alomatlaridan kelib chiqib, ularni
shartli ravishda quyidagicha guruhlash mumkin:
Bozor tarkibidagi tizim bо‘lgan sosial soha ijtimoiy tizimining iqtisodiyotdagi
о‘zgarishlarini passiv aks ettiradigan elementi emas. U inson kapitalini rivojlantirish
va jamiyatda ijtimoiy muvozanatni ta’minlash orqali iqtisodiy о‘sishga faol ta’sir
kо‘rsatishga qodirdir.
Xо‘jalik Yuritishning bozor munosabatlariga о‘tish uchun ishlab chiqarishni
boshqarishni iqtisodiy usullaridan foydalanishni, korxonalarni byudjet bilan aloqasi
qonun bilan boshqariladigan huquqiy asoslarga о‘tilishin talab qiladi. Xozirgi vaqtda
sanoat jixatdan rivojlangan mamlakat nobyudjet jamg’armalarining kirim qismining
80-90 foizi Yuridik shaxslardan olinadigan ajratmalar xisobiga tо‘g’ri kyeladi.Bozor
iqtisodiyotiga о‘tish davrida, О‘zbekistonda nobyudjet jamg’armalar yordamida
birlashgan byudjet daromadlarning asosiy qismi tashkil qiladi.
Byudjet daromadlari mamlakat byudjet jamg’armasini tashkil qilish jarayonida
davlatning korxonalar tashkilot va aholi bilan Yuzaga kyeladiganiqtisodiy
munosabatlarni ifoda qiladi. YUqorida aytib о‘tganimizdyek, ushbu iqtisodiy
munosabatlar paydo bо‘lishiga korxonalar, tashkilotlar va aholining davlat
byudjetiga xar xil tо‘lovlari sabab bо‘ladi. Nobyudjet jamg’armalari daromadlari bir
tomondan takror ishlab chiqarishjarayonida qatnaShuvchilar о‘rtasida jami mahsulot
qiymatini taqsimlash bо‘lsa, boshqa tomondan davlat qо‘lida tо‘planib qolgan
mablag’larning mintaqaviy, tarmoq va maqsadli, byudjet jamg’armalarini tashkil
qilish uchun taqsimlash ob’yekti bо‘lib xizmat qiladi.
13
II.BOB.ISTE'MOL VA JAMG'ARMALARNING O'ZARO
BOG'LIQLIGI
2.1. Iste‘mol va jamg’armaning iqtisodiy mazmuni hamda ularning
o’zaro bog’liqligi.
Milliy iqtisodiyotning yaratishdan hosil bo’lgan milliy daromad iste‘mol va
jamg’arish maqsadlarida ishlatiladi. Iste‘mol jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini
qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlaran foydalanishni bildiradi.
Bunda unumli va shaxsiy iste‘mol farqlanadi.
Unumli iste‘mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lib, ishlab
chiqarish vositalari va inson ishchi kuchining iste‘mol qilinishini, ya‘ni ulardan
ishlab chiqarish maqsadida foydalanish jarayonining anglatadi.
SHaxsiy iste‘mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro’y berib, bunda
iste‘mol buyumlaridan bevosita foydalaniladi. Iste‘mol jarayonida turli xil moddiy
va ma‘naviy ne‘matlardan foydalaniladi. Iste‘mol yakka tartibda va jamoa bo’lib
iste‘mol qilinadi va ularni farqi bo’ladi. Alohida shaxsning o’z ixtiyorida bo’lgan
ne‘matlarni iste‘mol qilishi yakka tartibdagi iste‘molga, jamiyat a‘zolari turli
guruhlarining ne‘matlardan birgalikda foydalanish jamoa bo’lib iste‘mol qilishni
bildiradi.
Milliy daromadning (MD=ZM+QM) jamiyat a‘zolarining moddiy va
ma‘naviy ehtiyojlarini qondirishga sarflanuvchi qismi iste‘mol fondi deb ataladi.
Iste‘mol fondi barcha aholining shaxsiy iste‘molini aholiga ijtimoiy xizmat
qiladigan muassasalardagi, shuningdek ilmiy muassasalardagi barcha sarflarni o’z
ichiga oladi. Aholi va davlatni jamg’armasi milliy daromaning (QM) qismidan
shakllantiriladi.
Jamg’arma – bu aholi, korxona (firma) va dalat joriy daromadlarining
kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va daromad olish maqsadlarida to’planib
borishidir.
Jamg’arish fondi – bu barcha xo’jaliklar daromadidan iste‘mol sarflarini
ayirib tashlansa uning hajmini tashkil qiladi. Barcha xo’jaliklar daromadi quyidagi
yig’indidan iborat bo’ladi:
XD =C+S (1)
Bu yerda: XD – barcha xo’jaliklar daromadi; S - iste‘mol miqdori; S jamg’arma miqdorini bildiradi.
Iste‘mol va jamg’arma darajasini aniqlab beruvchi asosiy omil milliy
daromad hisoblanadi. Milliy daromad tarkibida turli soliqlar ham mavjud bo’ladi.
Shu sababli soliqlar to’langandan keyin aholi qo’lida qoladigan daromad iste‘mol
sarflari va shaxsiy jamg’arma yig’indisiga teng bo’ladi. Aholi qo’lidagi qoladigan
daromad ixtiyordagi yoki sof daromad deb ataladi.
14
Iste‘mol va jamg’arma hajmi hamda unga ta‘sir ko’rsatuvchi omillar
o’rtasidagi bog’liqlik iste‘mol va jamg’arma funktsiyasi deyiladi. Bu funktsiyalar
bayon etishda klassik iqtisodchilar va keynschilarning nuqtai nazarlari farqlanadi.
Klassik iqtisodchilarning fikriga ko’ra, kishilar o’z mablag’larini qo’shimcha
daromad keltirgan taqdirda jamg’armaga yo’naltirishga harakat qiladilar. Shunga
ko’ra, banklarning real foiz stavkasi qanchalik yuqori bo’lsa, ularning jamg’armaga
qiziqishlari shu qadar kuchli bo’ladi, ya‘ni jamg’arma real foiz stavkasining o’sib
boruvchi funktsiyasi deyiladi (hisoblanadi). Aholi daromadlari iste‘mol va
jamg’arma mablag’larinig yig’indisidan iborat ekan, real foiz stavkasining o’sishi
bilan iste‘mol kamayib, pasayishi bilan esa ko’payib boradi. Boshqacha aytganda,
klassik iqtisodchilar fikriga ko’ra iste‘mol real foiz stavkasining pasayib boruvchi
funktsiyasi hisoblanadi.
J. M Keyns klassik iqtisodchilarning bu fikrlariga qarshi chiqib, uy
xo’jaliklarining iste‘mol sarflari real foiz stavkasiga u qadar bog’liq emasligini,
kishilar uchun hamma vaqt joriy iste‘molnig kelgusidagi iste‘moldan afzalligini
ta‘kidlaydi. U iste‘mol sarflari darajasida ta‘sir ko’rsatuvchi aosiy omil sifatida uy
xo’jaliklarining joriy daromalarini ko’rsatadi. Demak, Keyns fikriga ko’ra iste‘mol
uy xo’jaliklari joriy daromadlarining o’sib boruvchi funktsiyasi hisoblaadi:
Ya‘ni, C = G’ (XD). (2)
Aholi daromadlarining iste‘molga sarflanadigan ulushi iste‘molga o’rtacha
moyillik (IO’M) deyiladi va qo’yidagicha aniqlanadi:
IO’M = Iste‘mol sarflari hajmi = C (3)
Sof daromad xajmi XD
Aholi daromadining jamg’armaga ketadigan ulushi esa jamg’armaga o’rtacha
moyillik (JO’M) deyiladi:
JO’M = Jamg’arma hajmi = S (4)
Sof daromad hajmi XD
Daromad hajmining o’zgarishi natijasida iste‘mol sarflari hajmining
o’zgarishi darajasi iste‘molga keyingi qo’shilgan moyillik (IQM) deyiladi, yoki
IKM = Iste‘moldagi o’zgarish (5)
Sof daromaddagi o’zgarish.
Iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi, tadbirkorlik faoliyatining samarali
amalga oshishida jamg’arish jarayonlarining ahamiyati beqiyosdir. Shunga ko’ra,
jamg’arishning mohiyati, uning omillari va samaradorligi ko’rsatkichlarini alohida
ko’rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
15
2.2. Jamg'arma, umumiy xarajatlardan qanday olib qo'yish kerak.
Mahsulot ishlab chiqarish aholiga tegishli miqdordagi pul daromadini
ta'minlaydi, ammo daromad oluvchilar uni to'liq ishlatishiga kafolat yo'q.
Daromadning bir qismini tejash mumkin, shuning uchun u talabda aks etmaydi.
Shunday qilib, tejash daromadlar-xarajatlar oqimlari deb ataladigan
qoidabuzarliklarning sababi hisoblanadi, chunki ular ishlab chiqarish mahsulotlarini
sotib olish uchun iste'mol xarajatlarining etishmasligiga olib keladigan umumiy
xarajatlar oqimidan mablag'larni olib tashlashdir. Ya'ni, tejash iste'mol etishmasligi
muammosini keltirib chiqaradi.
Biroq, ba'zi olimlar (xususan, klassik iqtisodiy nazariya maktabi vakillari)
jamg'armalar talab va iste'molning etishmasligiga olib kelmaydi, chunki
jamg'armalarning butun miqdori hech qachon sarflanadi. Bunday holda, bu
xarajatlarni investitsiya deb atash kerak. Investitsiyalar iste'mol daromadlarining har
qanday etishmovchiligini qoplash uchun amalga oshiriladi. Investitsiyalar tejash
natijasida yuzaga keladigan har qanday iste'mol bo'shlig'ini to'ldiradi. Ya'ni,
tadbirkorlar uy xo'jaliklari tejashni kutadigan darajada sarmoya kiritadilar degan
taxmin joizdir.
Agar maxsus iqtisodiy tuzilma - jamg'arma va investitsiyalarning tengligini
kafolatlaydigan pul bozori mavjud bo'lsa, bunday munosabatlar ishlaydi. Bu shuni
anglatadiki, pul bozori, ya'ni foiz stavkasi daromad-xarajatlar oqimidan jamg'arma
sifatida chiqqan naqd pul avtomatik ravishda investitsiya tovarlariga sarflangan pul
sifatida qayta paydo bo'lishiga ishonch hosil qiladi.Keyns o'z asarlarida jamg'armalar
investitsiyalarga teng ekanligini ta'kidlagan, ammo aslida bu o'z-o'zini tartibga
solishning o'ziga xos modelini talab qiladi.
Foiz stavkasi yordamida "tejash-investitsiya" o'zini o'zi boshqarish modelini
asoslash quyidagicha: hamma narsa teng bo'lsa, uy xo'jaliklari tejashga emas, balki
iste'mol qilishga moyil; tovar va xizmatlarni iste'mol qilish ishlatilgan naqd puldan
ko'ra inson ehtiyojlarini qondiradi. Bundan xulosa shuki, agar kimdir ularga tejagan
narsalari uchun mukofot sifatida foiz stavkasini to'lasa, iste'molchilar tejashadi. Foiz
stavkasi qanchalik yuqori bo'lsa, shuncha ko'p pul tejaladi. Investitsiya qilish uchun
pul kapitalini topishga intilayotgan investorlar aholiga foiz stavkasini to'lashlari
kerak. Klassik iqtisodiy nazariya maktabi vakillari jamg'arma egalari o'z
mablag'larini taklif qiladigan va tadbirkorlar investitsiyalarga bo'lgan talablarini
taqdim etadigan pul bozori puldan foydalanish uchun muvozanat narxini belgilaydi,
degan xulosaga kelishdi, ya'ni.tejalgan mablag'lar miqdori investitsiyalar soniga teng
bo'lgan muvozanat foiz stavkasi.
Shunday qilib, bir tomondan, uy xo'jaliklari vaqtincha bo'sh pul mablag'larini
turli xil tejash vositalariga joylashtirishga doimiy ehtiyojga ega. Boshqa tomondan,
jamiyat fuqarolarning vaqtincha bo'sh pul mablag'larini iqtisodiyotga jalb qilishdan
16
va moddiy tovarlarni ishlab chiqarish jarayonida samarali foydalanishdan
manfaatdor. Ushbu muammoni har qanday mamlakat uchun muvaffaqiyatli hal
qilish, birinchi navbatda, fuqarolar tomonidan to'plangan jamg'armalar miqdori bilan
belgilanadi, ikkinchidan, ulardan foydalanish samaradorligiga bog'liq.
Davlat Moliyasi davlatni kerakli iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy funksiyalarini
bajarish uchun pul mablag’lari bilan ta’minlashga undalgan Moliya tizimining
muhim bug’inidir. Davlat Moliyasi tarkibiga quyidagilar kiradi:
- Davlat byudjeti.
- Byudjetdan tashqari jamg’armalar.
- Davlat kreditlari.
- Davlat korxonalari Moliyasi.
Davlat Moliyasining sanab о‘tilgan turli xildagi bug’inlari bо‘yicha davlat
iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarning tarmoq va hududiy muammolarning yechimlarini
keng miqyosda hal etadi.
Davlat Moliyasi tarkibida alohida о‘rinni egallaydigan byudjetdan tashqari
jamg’armalar tyegishli hukumat organlarining byudjetiga bog’liq bо‘lmaydi va
mustaqil Yuridik shaxs huquqiga egadirlar.
Byudjetdan tashqari jamg’armalar hukumat organlari qabul qilgan qonun
doirasida tashkil etiladi.
Byudjetdan tashqari jamg’armalar – umumdavlat Moliyasining muhim bug’ini
bо‘lib, ularning faoliyati qat’iy belgilangan, manbalarni tashkil etish yо‘llari
kо‘rsatilgan, pul jamg’armalari bilan foydalanish yо‘llarining tartibi aniqlab berilgan
davlat hukumatining Yuqori organlarining tyegishli aktlari asosida о‘z faoliyatini
amalga oshiradilar.
Byudjetdan tashqari jamg’armalarni:
- konsolidasiyalashgan byudjetga qо‘shiladigan jamg’armalar;
- konsolidasiyalashgan byudjetga qо‘shilmaydigan jamg’armalarga ajratish
mumkin.
Funksional jihatiga kо‘ra va boshqaruv darajasiga kо‘ra byudjetdan tashqari
jamg’armalar turli xil bо‘ladilar. Ularni funksional jihatiga kо‘ra iqtisodiy yoki
ijtimoiy jamg’armalarni bо‘lish mumkin. Boshqaruv darajasiga qarab esa
umumdavlat respublika va ryegional jamg’armalarga bо‘lish mumkin.
Hozirgi kunda respublikamizda bir nyechta byudjetdan tashqari jamg’armalar
faoliyat kо‘rsatmoqda:
- Pyensiya jamg’armasi (ijtimoiy sug’urta jamg’armasi birgalikda) Shular
jumlasidandir.
Pyensiya jamg’armasi – bu pyensiya bilan ta’minlovchi davlat Moliya
boshqaruvining organidir. Bu jamg’arma mustaqil Moliya instituti hisoblanib, bu
jamg’armaning mablag’lari davlat byudjeti tarkibiga kirmaydi.
17
Pyensiya jamg’armasi bilan davlat byudjetining farqli tomoni Shundan
iboratki, о‘z resurslarining hissasi balandligi va markazlashtirilgan manbalardan
katta mablag’ va dotasiyalarni rad etadi. Maxsus pyensiya tо‘lovlari ijtimoiy himoya
doirasida shaxsiy funksional vazifaga ega bо‘lib, tuShumlar va mablag’lar bilan
qо‘shilmagan holda pyensiya jamg’armasida tо‘planadi. Pyensiya jamg’armasi
idoralari pyensiya jamg’armasi byudjetining ijro etilishi bо‘yicha О‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi tasdiqlagan byudjetdagi korxona va tashkilotlar uchun
buxgaltyerlik hisobining hisob varaqlari Rejasini qtllagan holda hisob Yuritadilar va
yilning har choragida pyensiya jamg’armasi byudjetining ijro etilishi haqida
Moliyaviy hisobotlarini tuzadilar.
Mamlakatimiz о‘zining 22 yillik tarixi mobaynida ijtimoiy xayotning barcha
jabxalarida tub islohotlarni amalga oshirish imkoniyatlariga ega bо‘ldi. Istiklolga
erishilgandan sо‘ng о‘tgan yillar mobaynida respublikada juda kо‘plab о‘zgarishlar
amalga oshirildi va milliy iqtisodiyotning moddiy asoslari yaratildi. Shu davr
mobaynida Moliya tizimi О‘zbekistonning milliy xususiyatlariga asoslangan holda
kayta shakllandi, mamlakatda yaratilgan milliy daromadni kayta taqsimlashda
davlatning iqtisodiyotga aralaShuvi birmuncha kamaydi, Shundan kelib chiqqan
holda esa, Moliya tizimining tarkibiy qismi bо‘lgan maqsadli jamg’armalarni
takomillashtirish bо‘yicha bir qancha ishlar amalga oshirildi.
Mustaqillikka erishgunimizga qadar davlat byudjetida davlatning dyeyarli
hamma mablag’lari tо‘planar edi. Moliyaning Yuqori darajadagi jamlanishi va
markazlaShuvi bir qancha ustunliklarga ega bо‘lgan bо‘lib, uning asosiysi sifatida,
tо‘plangan mablaglarni ayrim hudud, soha, tarmok yoki tarmoqlararo
komplyekslarlarda mavjud global muammolarni yechishga yо‘naltirilganini aytish
mumkin. Biroq bu turdagi markazlaShuvning asosiy kamchiligi, Moliyaviy
mablaglarning umumxо‘jalik tizimi va alohida olingan Moliya ob’yektlarining
rivojlanishidagi samara darajasining juda past bо‘lganligidir.
Sir emaski, istiqlolimizning dastlabki yillarida xо‘jalik tizimining bir turdan
boshqa turiga о‘tish jarayonida iqtisodiyotimizda, bir qancha muammolar Yuzaga
kyelgan. Iktisodiy va Moliyaviy muammolar aholi turmush darajasining syezilarli
darajada pasayishi va ishsizlikning darajasining о‘sib kyetishiga asosiy sabab bо‘ldi.
Bunday sharoitda, bir tomondan cheklangan Moliyaviy mablaglarning davlat
miqiyosidagi muhim umumiqtisodiy va ijtimoiy talablarni qondirilish maqsadiga
yо‘naltirish chora-tadbirlari tursa, ikkinchi tomondan esa, Moliyaviy tanqislikni
kyeltirib chiqaruvchi inqiroz sharoitida markaziy hokimiyatning oldida jamiyat
ehtiyojlarini zaruriy ravishda qondirish uchun, boshqa, davlat ahamiyatiga molik
xarajatlardan voz kyechishga majbur bо‘ladi. Shuning uchun ham davlat byudjetidan
maqsadli jamg’armalarni ajratish zarurati Yuzaga kyeldi. CHunki ma’lum maqsadga
yо‘naltirilgan jamg’armalarning tashkil qilinishi natijasida о‘sha sohaga bо‘lgan
18
e’tibor yanada kuchayadi. Ijtimoiy nuqtai nazardan kelib chiqqan holda, boshqa
byudjetdan tashqari jamg’armalar ham ajralib chiqa boshladi va ularning asosida
taraqqiyot yо‘limizning byesh tamoyilidan biri - kuchli ijtimoiy siyosat omili asosiy
о‘rin tutar edi.
Maqsadli jamg’armalarning tashkil qilinishi davlat о‘z Moliyaviy resurslaridan
yanada samaraliroq foydalanish uchun zarurdir. Maqsadli jamg’armalarning davlat
tomonidan qat’iy belgilanganligi, manbalarni tashkil etish yо‘llari aniq
kо‘rsatilganligi, pul jamg’armalari bilan foydalanish yо‘llarining tartibi aniklab
berilganligi, hukumatning Yuqori organlarini tyegishli qonun hujjatlari asosida о‘z
faoliyatini Yuritishi bois ular umumdavlat Moliyasining muhim bо‘gini hisoblanadi.
Maqsadli jamg’armalarning о‘z maqsadiga kо‘ra sarflanishi esa davlat ahamiyatga
molik ijtimoiy muammolarni hal qilishi bilan birga, aholi turmush darajasining
yaxshilanishi va ou orkali mamlakatda amalga oshirilayotgan iktisodiy isloxotlarning
kanchalik samara berayotganidan dalolat beradi.
Maqsadli jamg’armalarning zarurligi va maqsadga muvofiqligini ta’minlovchi
yana bir muhim omil - bu byudjet taqchilligidir. Xarajatlarning daromadlardan о‘sib
kyetishi Moliyaviy mablag’larni faqat kidirib topishni emas, balki korxonalar,
tashkilotlar, va jismoniy shaxslardan tushgan mablag’larni kayta guruhlanishini ham
talab etadi. Pirovardida esa, xо‘jalikni va xususiylashtirishning kо‘p qirrali shakllari,
byudjet shakllari bilan bir qatorda jamiyatda pul mablag’larini qayta taqimlashning
yangi usullarini qо‘llash zaruriyatini qat’iy talab etadi.
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan sо‘ng bozor iqtisodiyotiga о‘tish
konsepsiyasi ishlab chiqildi. Ushbu konsepsiyada bozor iqtisodiyotining tub
belgilarini ilmiy izohlagan holda, ularni shakllantirish yо‘llari yoritib berilgan. Shu
bilan birga unda aholining keng katlamlarini, eng avvalo uning nochor guruhlarini
ijtimoiy himoyalashni ta’minlash chora tadbirlarini kо‘rish zarur dyeb qaraladi.
Bizning mamlakatimizda ijtimoiy himoyalash muommolarni hal etishda SHarqda
ming yillar davomida qaror topgan ma’naviy-axloqiy qadriyatlarga, turmush tarzi va
dunyokarash xususiyatlariga muvofiq yо‘l tutiladi. Ijtimoiy siyosatning bizning
respublikamizda alohida ahamiyatga ega ekanligi fakat iktisodiy vaziyatlargagina
bog’lik emas, balki sog’lom avlodni tarbiyalash hakida, kо‘p bolali uzbek oilasiga
madad berish hakidagi g’amxо‘rlik ham, halkning ma’nviy qadriyatlariga asoslangan
holda kyeksalarga, himoyasizlarga an’anaviy yordam berish ehtiyoji bilan bog’likdir.
Har qanday mamlakat, jumladan О‘zbekiston ham ijtimoiy siyosatning izchil
amalga oshirilishida ma’lum iktisodiy mexanizmlar asosida faoliyat Yuritadi.
Shunday iqtisodiy mexanizmlardan biri — bu davlatning turli maqsadli
jamg’armalarining tashkil kdlinishi va faoliyat Yuritishidir.
19
Maqsadli jamg’armalar - Moliya tizimining muhim tizimlaridan biri bо‘lib,
markaziy va mahalliy о‘z-о‘zini boshqarish organlari ixtiyoridagi va ma’lum
maqsadga yо‘naltirilgan pul resurslari yig’indisidir.
Bozor munosabatlariga о‘tish iqtisodiy sasturimizning asosiy mazmunini
tashkil etadi. Bozor munosabatlariga о‘tish insonning ijodiy va mehnat salohiyatshsh
namoyon kilishga, boqimandalikni bartaraf etishga, yо‘qolib kyetgan egalik
tuyg’usini qayta tiklashga imkon beradi. Faqat bozorgina mahsulot ishlab
chiqaruvchining hukmini bartaraf etib, respublikannng g’oyat katta boyliklaridan
samarali foydalanishni ta’minlay oladi.
Shu borada muhim masalalardan biri: davlat tasarrufidai chikarish va
xususiylashtirish yо‘li, yangi paydo bо‘layotgan nodavlat, ya’ni ishlab chiqarish
faoliyati bilan Shugullanayotgan va aholiga xizmat kо‘rsatayotgan xususiy,
aksionyerlik, kollyektiv va boshqa korxonalarni qо‘llab-quvvatlash bilan aralash,
kо‘p tarmoqli iqtisodiyotni shakllantirishdir. Mamlakatimizda byudjetdan tashqari
jamg’armalarning ijtimoiy ahamiyati katta. Tadbirkorlikni rivojlantirish, kichik va
о‘rta biznyesni tashkil etish, xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda bо‘lib,
investisiyalarni jalb etish va boshqalar byudjetdan tashqari jamg’armalarning vazifasi
hisoblanadi.
Davlat Moliyasi tarkibida alohida о‘rinni egallaydigan byudjetdan tashkari
jamg’armalar tyegishli hukumat organlarining byudjetiga bog’lik bо‘lmaydi va
mustaqil Yuridik shaxs huquqiga egadirlar. Byudjetdan tashkari jamg’armalar
hukumat organlari qabul qilgan qonun doirasida tashkil etiladi.
Byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar — umumdavlat Moliyasining
muxim bug’ini bо‘lib, ularning faoliyati qat’iy belgilangan, manbalarni tashkil etish
yо‘llari kо‘rsatilgan, pul jamg’armalari bilan foydalanish yо‘llarining tartibi aniqlab
berilgan, davlat hukumatining Yukori organlarini tyegishli aktlari asosida о‘z
faoliyati ni amalga oshiradilar.
Ularning tashkil qilinishi va tartibga solinishi Moliyaviy tartibda tartibga
solinadi. Maqsadli jamg’armalar milliy daromadni kayta taqsimlashning usullaridan
biri bо‘lib, u aholining aniq bir ijtimoiy guruhi yoki davlat ahamiyatiga molik aniq
masadga yо‘naltiriladi. Bunda davlat aholi daromadlarining bir qismini о‘zining turli
chora-tadbirlarini Moliyalashtirib boradi. Maqsadli jamg’armalar о‘z mohiyatiga
kо‘ra asosan ikki vazifani bajaradi:
-iktisodiyotning ustuvor sohalarini kо‘shimcha mablag’lar bilan ta’minlash:
-axoliga ijtimoiy xizmat kо‘rsatish doirasini kengaytirish.
Ular iktisodiyot oldida turgan bir kancha masalalar, jumladan ishlab chikarish
sur’atining oshishini ta’minlash, vaqtinchalik tо‘xtalishlarni chyetlab о‘tish, va
inkiroz holatlari byeqarorligini yechishga yordam beradi.
20
Xulosa kilib aytganda, byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar —
umumdavlat Moliyasining muhim bug’ini bо‘lib, ularning faoliyati qat’iy
belgilangan, manbalarni tashkil etish yо‘llari kо‘rsatilgan, pul jamg’armalari bilan
foydalanish yо‘llarining tartibi aniqlab berilgan, davlat hukumatining Yukori
organlarini tyegishli aktlari asosida о‘z faoliyatini amalga oshiruvchi Moliyaviy
tashkilotdir. Shuningdyek, ular bozor munosabatlariga о‘tishning asosiy tamoyili kuchli ijtimoiy siyosatni qо‘llab quvvatlovchi kuchli omil sifatida mamlakat
iqtisodiyotida faoliyat kо‘rsatadi.
Shunday ekan, byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar iktisodiyotning
ajralmas qismi bо‘lib, uni chuqur о‘rganmasdan turib, iqtisodiyotning barqaror
rivojlanishini ta’minlash mumkin emas. Maqsadli jamg’armalarning shakllanishi va
uning Moliyaviy manbalarini aniklash bilan birga, uning iqtisodiy mohiyatini har
tomonlama о‘rganish zarur. CHunki, har qanday biror maqsad uchun tashkil qilingan
maqsadli jamg’armaning uz maqsadiga kо‘ra ishlatilishi, ulardan olinadigan
samaraning maqsadga muvofikligi va qolavyersa, bozor munosabatlari sharoitida bu
jamgarmalar ahamiyatini oshirish bо‘yicha olib boriladigan chora-tadbirlarning aholi
turmush darajasiga bо‘ladigan ijobiy ta’sirini chuqur ilmiy asosda о‘rganish. hozirgi
kunda mamlakat Moliya tizimi о‘z oldiga qо‘ygan muhim vazifalardan biri
hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, jamiyat rivojining
ma’lum bosqichlarida mamlakatda turli maqsadlarni qо‘llab-quvvatlash va
rivojlantirish bо‘yicha turli jamgarmalar tashkil etilgan va bu о‘sha davrda
iktisodiyotning kam rivojlangan tarmogining taraqqiyotiga о‘zining juda katta
samarasini bergan. Va Shu tariqa, davlat ham о‘z oldiga qо‘ygan pirovard maqsad —
iqtisodiy о‘sishga erishishni ta’minlagan.
Bugungi kunda respublika ijtimoiy hayotidagi asosiy Moliyaviy manbalardan
bо‘lib byudjetdan tashqari pyensiya jamg’armai hisoblanadi. Aholnning kam
ta’minlangan, iktisodiy yordamga muhtoj qatlamini ijtimoiy himoya qilishdyek
mas’uliyatni о‘zining asosiy maqsadi qilib olgan bu jamgarmaning bugungi kundagi
ahamiyatini belgilab beradi.
Umuman, mamlakatda faoliyat kо‘rsatayotgan har qanday maqsadli
jamgarmaning о‘z oldiga qо‘ygan maqsadi aholi turmush farovonligiga qaratilishi,
Shu bilan birga kuchli ijtimoiy siyosat sharoitida barkaror taraqqiyotni belgilab
beruvchi muhim omildir.
Bozor iqtisodiyotiga о‘tishning dastlabki yillarida iktisodiyotning barcha soha
va tarmoklarida vaziyat jiddiylaShuvi kuzatildi. Xalq xо‘jaligining barcha tarmoklari
eskirgan asbob-uskunalarni yangisiga almashtirish, asosiy ishlab chikarish
jamg’armalarini ryekonstruksiya kilish va kengaytirishni, yengil va ozik sanoati
tubdan yangilanishni, kishlok xо‘jaligi bilan bog’lik kayta ishlovchi sanoat
tarmoklari rivojlantirilishni talab etardi. Bularning barchasi esa Moliyaviy sohada
21
inkirozning о‘sishi bilan xarakterlanardi(inflyasiya darajasining kо‘tarilishi, byudjet
takchilligining oshishi, davlatning ichki va tashqi qarzlarining kо‘payib kyetishi va
hk). Bunday sharoitda aholining turmush darajasining syezilarli pasayib kyetishini
ijtimoiy himoyaga muxtoj aholi qatlamida yaqkol kuzatish mumkin bо‘lardi.
Shu tarzda, davlat yoki hudud miqiyosida katta miqdordagi va aniq maqsadga
yо‘naltirilishi lozim bо‘lgan Moliyaviy mablag’larga ehtiyoj tug’iladi. Va eng
asosiysi, unda Rejalashtirilgan chora-tadbirlar yig’indisi umumiqtisodiy va ijtimoiy,
tarmoklararo, davlatlararo bо‘ladigan hamkorlik masadlariga yо‘naltiriladi.
Maqsadli jamg’armalarning vujudga kelishi davlatning markazlashgan
jamg’armalari bо‘lgan davlat byudjeti vujudga kyelmasdan ancha ilgariroq., maxsus
jamg’armalar yoki ixtisoslashgan hisob raqamlar kо‘rinishida amal qilgan.
Dastlab, davlat hokimiyati о‘z faoliyatini kengaytirib borishi bilan о‘z
xarajatlarini qoplaovchi mablag’larga ehtiyoj syezdi. Bu mablag’lar esa maxsus
maqsadlarni kо‘zda tutgan jamg’armalarda tо‘planar edi. Tashkil qilinish talabiga
kо‘ra bunday jamg’armalar vaqtinchalik xarakterga ega bо‘lib, davlat u yoki bu
chora-tadbirlarini amalga oshirganidan sо‘ng, ular xam tugatilar edi. Shunga bog’liq
ravishda yangi tashkil qilinish va tugatilishi sababli bunday jamg’armalar soni
doimiy ravishda о‘zgarib turardi.
Umuman olganda, davlatning yangi maqsad va vazifalari vujudga kelishi va
tadbirkorlik faoliyatini kengaytirilishi bilan bu kabi maqsadli jamg’armalar sonining
о‘sish tyendyensiyasi kuzatilishi tabiiy xol albatta. Bu jamg’armalarning aksariyati
ma’lum Moliyaviy noqulayliklar (ba’zilarida mablag’ yetishmasligi, boshqalarida
esa mye’yoridan oshib kyetishi)ni kyeltirib chiqarishi bilan birga ularni boshqarish
uchun qо‘shimcha mablag’ talab etadi. Masalan hozirgi kunda ayrim g’arb
mamlakatlarida bunday jamg’armalar soni 30-80 tagacha tyebranib turadi.
Markazlashgan davlat mustaxkamlanishi bilan maxsus jamg’armalarni iloji
boricha bitta kilish, uncha ahamiyatga molik bо‘lmaganlarini esa tugatish talab
etiladi. Turli jamg’armalarning qо‘shilishidan esa, parlamyent kur i b chiqqanidan
kyeyin qonun sifatida qabul qilinadigan va bajarilishi shart bо‘lgan hujjat - davlat
byudjeti vujudga kyeldi.
Hozirgi sharoitda byudjet siyosati aniq shartlar asosida amal qilinayotgani
uchun ham maqsadli jamg’armalarning ahamiyati ortib bormoqda.
Byudjetdan tashqari jamg’armalar qator xususiyat va qulayliklarga ega:
- davlat hokimiyati organlarida, asosan barqaror bо‘lmagan iqtisodiyot
sharoitida, xо‘jalik hayotiga aralashishi va tadbirkorlikni kо‘llab quvvatlash uchun
qо‘shimcha mablag’lar paydo bо‘ladi;
- mablag’lardan foydalanishning kat’iyligi samaraliroq nazoratni ta’minlab
beradi, chunki ularning byudjetdan tashqari xarakterga ega ekanligi va anik maqsad
22
(yangi, muhim masalalarni yechish)ga qaratilganligi davlat tomonidan katta e’tibor
talab etadi;
- aktiv saldo vujudga kyelgan holda kredit mexanizmi orqali byudjet
takchilligini koplash uchun yо‘naltiriladi.
Maqsadli jamg’armalar asosan 2 xil yо‘l bilan tashkil qiliiadi: davlat yoki
mahalliy byudjetning ma’lum maqsadli qismidan pul ajratish yoki aniq yо‘naltirilgan
yangi byudjetdan tashqari jamg’armani konunchilik palatasi qarori asosida tuzish
etish bilan. Shu asosida aksariyat mamlakatlarda aholining kam ta’minlangan qismini
ijtimoiy himoya qilishga yо‘naltirilgan ijtimoiy sug’urta jamg’armai tashkil etilgan.
Boshqa jamg’armalarning tashkil kilinishi esa jamiyat tomonidan muhim ahamiyatga
ega bо‘lgan, ilgari ma’lum bо‘lmagan xarajatlarning vujudga kelishi bilan bog’lik
deyish mumkin. Bunday holatlarda hukumat taklifiga kо‘ra, konun chiqaruvchi organ
yangi byudjetdan tashqari jamg’arma tashkil qilish buyicha maxsus qaror qabul
qiladi. Shu tarzda turli mamlakatlarda bir qancha maqsadli jamg’armalar tashkil
topgan.
Byudjetdan tashkari maxsus jamg’armalar ma’lum maqsadga Yunaltirilganligi
bois, odatda uning nomida qanday maqsadda ekanligi kursatiladi (pyensiya
jamg’armai, ijtimoiy sug’urta jamg’armai, Yul jamg’armai, maktab jamg’armai va
hk.).
Milliy daromad Moliyaviy tizimning boshqa bulimlari qatorida maqsadli
jamg’armalarning ham Moliyaviy manbai bulib xizmat kiladi va milliy daromadning
qayta taqsimlanish jarayonida aksariyat jamg’armalar tashkil topadi. Bunday
jamg’armalarni tashkil etish jarayonida milliy daromadning Yunaltirish usullariga
maxsus soliqlar va yigimlar, byudjetdan ajratiladigan turli mablag’lar va qarzlar
kiradi.
Maqsadli jamg’armalar Yunaltirilishiga kura iktisodiy va ijtimoiy
yо‘naltirilgan, boshqarilish darajasiga kо‘ra esa markaziy va xududiy
boshqariladigan jamg’armalarga ajratiladi.
Maqsadli jamg’armalarning xilma-xilligi bu jamg’armalarning va Moliyaviy
tizimning boshqa bug’inlari orasidagi murakkab, kо‘p kirrali aloqalarni talab etadi.
Moliyaviy alokalar bir tomonlama, ikki tomonlama va kо‘p tomonlama bо‘lishi
kuzatiladi.
Bir tomonlama alokalarda pul mablaglari bir yо‘nalishda: Moliyaviy
tizimlardan makyeadli jamg’armalar tomon harakatlanadi. Bunday alokalar
jamg’armalarning tashkil tashkil etilishi va Shu jamg’arma mablaglaridan
foydalanishi jarayonida paydo bо‘ladi. Masalan kо‘p davlatlarda valYuta
jamgarmalari markaziy byudjet mablaglaridan qaytarilmas subsidiyalar shaklida
tashkil etiladi. Bir tomonlama alokalar yana maqsadli jamg’arma о‘z mablaglarining
bir kismini boshqa Moliyaviy tizimlarga utkazishda vujudga kyeladi.
23
2.3.Jamg'arma investitsiya manbai sifatida
Iste'molga sarflanmagan pul, ta'rifga ko'ra, tejalgan puldir. Agar ular
saqlanmasa, ular hali kerak bo'lmaganda qanday dasturlarga ega bo'lishi mumkin?
Javob: saqlangan pul o'z egalariga yanada ko'proq pul olib kelish uchun ishlashi
mumkin, iqtisodiyot esa sarmoyadir.
Ammo barcha jamg'arma mablag'lari ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni uchun
samarali emas. Shu sababli, fuqarolar mablag'larni qaysi shaklda tejashlari masalasi
ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lib, jamg'armalar u yoki bu jamg'arma shakliga
aylanishi va shunga mos ravishda moddiy tovarlarni ishlab chiqarish jarayonida
ishtirok etishi yoki bo'lmasligi sababli. Masalan, ikkilamchi fond bozorida aktsiyalar
sertifikatini sotib olish aktsiyalarni chiqargan kompaniyaga haqiqiy sarmoya emas.
Biroq, bu kompaniyalarga uzoq muddatli kapitalga ega bo'lishga imkon beradi va
aktsiya egasiga qisqa muddatli investitsiyalar. Xuddi shunday, qurilish
kompaniyasida hisob raqamiga kiritilgan jamg'armalar uy yoki kvartira sotib
olmoqchi bo'lganlarga kerak va uy sotib olish uchun kapital hisoblanadi. Shuningdek,
jamg'armalar ularni ishga soladigan bankka joylashtirilishi mumkin. Bundan kelib
chiqadiki, tejash va investitsiyalar bir-biri bilan chambarchas bog'liqdir.
Jamg'armalarsiz investitsiya bo'lishi mumkin emas edi, ikkinchisi birinchisining
tabiiy natijasidir. Biroq, tejashning barcha shakllari investitsiyalar bilan chambarchas
bog'liq emas. "Qo'lda" naqd pul-bu iqtisodiyot uchun yo'qolgan pulning bir turi.
Daromad darajasining o'zgarishi omillaridan biri bo'lgan jamg'arma-bu
daromad aylanmasidan pul oqimi, chunki u iste'mol jarayoniga xizmat qilish uchun
kamroq pul qoldiradi va shu bilan daromad aylanishini kamaytiradi.
Boshqa tomondan, jamg'arma mablag'lariga aylangan uy xo'jaliklarining
jamg'armalari ("qo'lda" naqd puldan tashqari) investitsiyalarni keltirib chiqaradi, bu
esa o'z navbatida yalpi ichki mahsulotning qo'shimcha chiqarilishini ta'minlaydigan
qo'shimcha kapitalni yaratadi.
Shunday qilib, uy xo'jaliklarining jamg'armalari kapitalning o'sishi orqali
investitsiyalarga aylanib, daromad aylanmasiga mablag'larning kiritilishini anglatadi.
Fikrlashning soddaligi uchun, investitsiyalarni faqat uy xo'jaliklari amalga oshiradi,
deb taxmin qiling, garchi kompaniyalarning investitsiyalari ham mumkin.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, fuqarolarni "qo'llarida" tejash shakli daromad
aylanmasidan mablag'larning aniq oqishini anglatadi. Va bu, o'z navbatida, milliy
daromadning o'sishiga salbiy ta'sir qiladi, chunki agar daromad aylanmasiga
investitsiyalar ko'rinishidagi pul oqimi undan tejashning oqishidan ko'proq bo'lsa,
unda hamma narsa teng bo'lsa, milliy daromad oshadi. Agar aylanma mablag'larning
oqishi infuziondan oshib ketsa, milliy daromad kamayadi. Qarama-qarshi pul
oqimlari, jamg'armalar va investitsiyalarning tengligi muvozanatni keltirib chiqaradi
va milliy daromadni o'zgarishsiz qoldiradi
24
O'rtacha tejash tendentsiyasi (APS) - bu tejashga ketadigan har qanday aniq
daromadning foiz nisbati. Ushbu qiymat jamg'arma qiymatining ma'lum bir daromad
miqdoriga nisbatini aks ettiradi. Daromadga bog'liqlik va o'rtacha tejash
tendentsiyasi quyidagicha: daromad darajasining oshishi bilan APS ko'rsatkichi ham
oshadi. Bu soliqdan keyingi daromadning iste'mol qilinadigan ulushi kamayishi va
o'sishi bilan ortib borishi haqidagi xulosani miqdoriy jihatdan tasdiqlaydi. Ammo
amalda, soliqdan keyingi daromad iste'mol qilinganligi yoki tejalganligi sababli,
iste'mol qilinadigan va saqlanadigan qismlar miqdori har qanday darajadagi
daromadning butun miqdorini o'zlashtiradi.
Keynsning fikriga ko'ra, odamlarning xatti-harakatlarini boshqaradigan
psixologik qonunlar daromadlari oshgan uy xo'jaliklarini tejashga undaydi. Biroq,
jamg'armalarning o'sishi talabning pasayishiga olib keladi va shuning uchun ishlab
chiqarish va iqtisodiy o'sish sur'atlarining pasayishiga olib keladi. Shunday qilib,
tejash har bir shaxs uchun ne'mat, ammo umuman iqtisodiyot uchun yomonlikdir.
Keyns bu naqshni tejamkorlik paradoksi deb atadi.
Keyns jamg'arma va investitsiya nisbatlariga e'tibor qaratdi. Uning
ta'kidlashicha, iqtisodiyot muvozanat holatida bo'lishi uchun tejash hajmi
investitsiyalar hajmiga teng bo'lishi kerak. Muvozanat holatida bo'lgan iqtisodiyotda
yalpi talab yalpi taklifga teng. Xuddi shu nisbat umumiy daromadning umumiy
xarajatlarga tengligi sifatida ifodalanishi mumkin. Biroq, umumiy xarajatlar
aholining iste'mol xarajatlari va investitsiyalardan iborat. Umumiy daromadlar, o'z
navbatida, ularning saqlanadigan va iste'mol qilinadigan qismiga bo'linadi. Shunday
qilib, makroiqtisodiy muvozanat mavjud bo'lishi uchun tejash investitsiyalarga teng
bo'lishi kerak.
Biroq, haqiqiy vaziyatda jamg'arma va investitsiya qarorlari turli odamlar
tomonidan qabul qilinadi. Investitsiyalar tadbirkorlar tomonidan amalga oshiriladi,
jamg'armalarni shakllantirish to'g'risidagi qarorlar esa zarur daromad darajasiga ega
bo'lgan turli xil iqtisodiy sub'ektlar tomonidan qabul qilinadi. Shunday qilib,
jamg'arma va investitsiyalar hajmi (I \ u003d S) ga to'g'ri kelishi mumkin yoki
bo'lmasligi mumkin (I \ u003e S yoki I<S). Shu bilan birga, jamg'arma va
investitsiyalar hajmining mos kelishi ularning mos kelmasligiga qaraganda ancha
kam uchraydi.
Jamg'armalarning etishmasligi yoki ularning ortiqcha qismi nimani qoplaydi?
Milliy hisoblar tizimida inventarizatsiya investitsiyalari deb ataladigan maxsus
ko'rsatkich mavjud. Boshqa turdagi investitsiyalardan farqli o'laroq, inventarizatsiya
investitsiyalari tadbirkorlar tomonidan ixtiyoriy ravishda amalga oshirilmaydi. Ular
ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ushbu davrda firmalar amalga oshira olmagan
qismini tashkil qiladi. Ushbu mahsulotlarni ishlab chiqarish aslida iste'molchilar
tomonidan emas, balki tadbirkorlarning o'zlari tomonidan to'langan. Agar yalpi taklif
25
yalpi talabdan past bo'lsa, ya'ni tejash ko'proq investitsiya bo'lsa, unda
inventarizatsiya kamayadi. Bu shuni anglatadiki, investitsiyalarning etishmasligi
inventarizatsiyaning pasayishi bilan qoplanadi. Aksincha, agar yalpi taklif yalpi
talabdan (S<I) oshsa, tovar-moddiy zaxiralar ko'payadi.
Shunday qilib, tadbirkorlar jamg'arma va investitsiyalarni tenglashtirishning
faol elementidir. Jamg'arma o'zgarishga majbur bo'lgan passiv element sifatida
ishlaydi.
Keynsning ta'kidlashicha, iqtisodiyot muvozanat sharoitida rivojlanadi, agar:
1.
iste'mol fondining hajmi ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar,
iste'mol tovarlari qiymatiga teng
2.
jamg'arma fondi investitsiyalar va tovarlar – ishlab chiqarish
vositalarining umumiy qiymatiga teng
3.
to'liq ish kuni yo'q: Keyns talabning oshishi bilan iqtisodiyot ta'minotni
shunga mos ravishda oshirishi uchun har doim ma'lum bir ishsizlik darajasi zarur deb
hisoblagan. Darhaqiqat, bunday o'sish uchun ishlab chiqarish omili sifatida ishchi
kuchini ko'paytirish kerak.
4.
tadbirkorlar foyda miqdorini maksimal darajada oshirishlari kerak
Keyns birinchi marta tushunchalarni muomalaga kiritdi: o'rtacha iste'mol
tendentsiyasi (APC) va o'rtacha tejash tendentsiyasi (APS)
Ushbu ikkita ko'rsatkich o'rtasida quyidagi bog'liqlik mavjud:
APS=100%-APC
Biz 3-rasmda soddalashtirilgan shaklda iste'mol va tejash egri chiziqlarini
yana bir bor tasvirlaymiz. Ular, biz bilganimizdek, y \ u003d x to'g'ri chiziqqa
nisbatan bir-birining oyna tasviridir.
Keynsning fikriga ko'ra, mamlakat qanchalik boy bo'lsa, milliy daromadning
katta qismi tejaladi va kamroq iste'mol qilinadi.
Bir tomondan, bunday bayonot mantiqiy asoslarga ega. Milliy daromad katta
bo'lganda, ko'pchilik odamlar allaqachon barcha asosiy ehtiyojlarini qondirishgan va
shuning uchun agar u paydo bo'lsa, qo'shimcha daromad iste'mol qilishning hojati
yo'q. Keynsning fikricha, kelajakda qo'shimcha daromad olish uchun qo'shimcha
mablag'larni tejash yoki kutilmagan holatlar yuzaga kelganda (ishdan bo'shatish,
narxlar darajasining oshishi va boshqalar)saqlangan mablag'lardan foydalanish ancha
mantiqiyroq.
Biroq, ushbu yondashuvning barcha mantiqiyligiga qaramay, statistik
ma'lumotlar buning aksini ko'rsatadi. Masalan, "AQShda 1975 yildan 1995 yilgacha
milliy daromaddagi jamg'armalar ulushi 8,9% dan 4,7% gacha kamaydi; Kanadada
12,7% dan 7,4% gacha; Yaponiyada 22,8% dan 14,3% gacha". 26-sahifa]
Quyida ko'rsatilgandek, jamg'arma va investitsiya darajasi milliy daromadga
ta'sir qiladi va u orqali bu ikki ko'rsatkich bir – biriga ta'sir qiladi.
26
Keynsning so'zlariga ko'ra, milliy iqtisodiyot tejash investitsiyalarga teng
bo'lganda muvozanatda bo'ladi. Bu oxir-oqibat tovarlar va xizmatlarning barqaror
taklifiga olib keladi. Agar tejash ko'proq investitsiya bo'lsa, bu mamlakatda tovarlar
va xizmatlarga talabning pasayishiga olib keladi. Tadbirkorlar sota olmaydigan
mahsulotlar soni ko'paymoqda. Firmalar ushbu vaziyatga investitsiyalar hajmini
kamaytirish, mahsulot ishlab chiqarishni kamaytirish orqali javob berishadi. Natijada
ishchilarning bir qismi ishdan bo'shatildi. Ishsizlikning o'sishi, o'z navbatida, aholi
daromadlarining keyingi pasayishini belgilaydi. Odamlar jamg'armalarini sarflashni
boshlaydilar. Natijada, tejash kamayadi va iste'mol xarajatlari ko'payadi. Shunday
qilib, jamg'arma hajmi investitsiyalar hajmiga intiladi. Ushbu holat biz allaqachon
tasvirlab bergan tejamkorlik paradoksidir. [2. c 138 - 142]
Tejamkorlik paradoksining milliy iqtisodiyotga ta'sirining quyidagi
xususiyatlarini aniqlash mumkin:
1.
Iqtisodiy o'sish davrida tejamkorlik foydalidir, chunki u tovarlar va
xizmatlarga talabni kamaytiradi. Natijada bozorlarga bosim kamayadi. Iqtisodiy
o'sish sur'ati barqarorlashmoqda. Bu iqtisodiyotga iqtisodiy bum davrini iqtisodiy
inqirozga qaraganda ancha yumshoq tarzda yakunlash imkonini beradi.
2.
Iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi davrida tejamkorlik zararli, chunki
o'sish sur'ati pasaymoqda. Bunday vaziyatda haddan tashqari tejamkorlik pasayishga
olib kelishi mumkin.
3.
Inqiroz davrida tejamkorlik ayniqsa zararli, chunki u tovarlar va
xizmatlarga talab yo'qligi sababli firmalarga ishlab chiqarish hajmini oshirishga
imkon bermaydi.
Shunday qilib, tejash investitsiya hajmidan oshmaguncha tejamkorlik iqtisodiy
o'sishga zarar etkazmaydi.
Boshqa tomondan, agar tejash hajmi investitsiyalar hajmidan kam bo'lsa, unda
tovarlar va xizmatlarga talab oshadi. Firmalar talabning oshishiga qo'shimcha
investitsiyalar kiritish va qo'shimcha ishchilarni yollash orqali taklifning oshishi
bilan javob berishadi. Shunday qilib, mamlakatda iqtisodiy o'sish kuzatilmoqda.
Milliy daromad va bandlik darajasi ortib bormoqda. Biroq, bu o'sish abadiy davom
eta olmaydi. Bu faqat iqtisodiyotda foydalanilmagan resurslar mavjud bo'lgunga
qadar davom etishi mumkin. Darhaqiqat, iqtisodiy o'sish uchun erkin ishchi kuchi,
kapital va tadbirkorlik qobiliyati zarur. Bu shuni anglatadiki, o'sish iqtisodiyotda
faqat yarim kunlik ish bilan kuzatilishi mumkin.
Shunday qilib, jamg'arma va investitsiya hajmi har doim muvozanatni
saqlashga intiladi.
Keyns nazariyasida investitsiyalarning (ularning manbalari jamg'armalar)
milliy daromadga ta'sirini tahlil qilishga katta ahamiyat beriladi. Keynsning fikricha,
iqtisodiyotga investitsiya qilingan pullar milliy daromadni investitsiyalar hajmidan
27
bir necha baravar oshirish xususiyatiga ega. Ushbu effekt investitsiya multiplikatori
deb nomlandi. Investitsiyalarning multiplikatori milliy daromad o'sishining uni
keltirib chiqargan investitsiyalarning o'sishiga nisbati bilan tengdir. Masalan, 30 ta
pul birligi miqdoridagi investitsiyalarning o'sishi nafaqat investitsiya tovarlari ishlab
chiqarishni 30 ta pul birligiga ko'payishiga, balki iste'mol tovarlari ishlab chiqarishni
60 taga ko'payishiga olib keladi. Shunday qilib, milliy daromadning umumiy o'sishi
90 birlikni tashkil etdi, bu qo'shimcha investitsiyalar hajmidan uch baravar ko'p.
Multiplikatorning tabiati oddiy. Investitsiyalar amalga oshirilganda,
investitsiya tovarlari ishlab chiqaruvchisi daromad oladi, keyinchalik u jamg'arma
fondi va iste'mol fondi o'rtasida o'z afzalliklariga muvofiq taqsimlanadi. Uning
iste'molga yo'naltiradigan qismi boshqa xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning
daromadiga aylanadi. Ular, o'z navbatida, yana iste'mol qilish va tejash to'g'risida
qaror qabul qilishadi va daromadlarining bir qismini boshqalarga berishadi. Shunday
qilib, zanjir reaktsiyasi paydo bo'ladi. Investitsiyalarning dastlabki o'sishi natijasida
yuzaga kelgan umumiy ta'sirni aniqlash uchun multiplikatorni iste'molning
cheklangan me'yoriga teng maxraj bilan cheksiz kamayib boruvchi geometrik
progressiyaning yig'indisi sifatida hisoblash kerak.
Shunday qilib, multiplikatorni hisoblash formulasi shaklga ega bo'ladi:
M=1/(1-c)=1 / s, bu erda
M-investitsiyalarning multiplikatori, C-iste'molning marjinal darajasi, stejashning marjinal darajasi.
Masalan, agar tejash darajasi (shuningdek, tejashga nisbatan eng yuqori
moyillik) 20% bo'lsa, unda investitsiya multiplikatori 5 ga teng bo'ladi. Bu shuni
anglatadiki, qo'shimcha investitsiyalarning ta'siri ushbu investitsiyalar miqdoridan 5
baravar ko'p bo'ladi.
Shunday qilib, agar investitsiyalar tejashdan ko'proq bo'lsa, unda milliy
daromad o'sadi; agar milliy daromad o'ssa, tejash ham o'sadi. Bu jamg'armalarning
ko'payishi investitsiyalarning dastlabki o'sishiga teng bo'lgunga qadar davom etadi.
Iqtisodiyot yuqori daromad darajasida muvozanatga qaytadi va tejash yana
investitsiyalarga teng.
Aksincha, investitsiyalarni moliyalashtirish uchun tejash etarli bo'lmaganda
ham to'g'ri keladi: agar tejash investitsiyalardan yuqori bo'lsa, unda milliy daromad
kamayadi; agar milliy daromad kamaysa, tejash ham kamayadi. Bu tejash shu
darajaga tushguncha davom etadiki, u yana investitsiyalar bilan tenglashadi.
Iqtisodiyot past daromad darajasida muvozanatga qaytadi va yana tejash
investitsiyalarga teng.
Yuqorida tavsiflangan milliy daromad holatlari shuni ko'rsatadiki, iqtisodiyot
muvozanatda bo'lishga intiladi, bu kapitalning marjinal mahsuldorligi cheklangan
vaqt afzalligi bilan mos kelganda erishiladi.
28
Inson fe'l-atvorida ziqna, ehtiyotkorlik, ehtiyotkorlik, yaxshilikka
intilish, mustaqillik, tadbirkorlik va mag'rurlik kabi xususiyatlar tejashga yordam
beradi, saxiylik, behuda, befarqlik, turli xil hayotiy imtiyozlardan foydalanish istagi,
uzoqni ko'ra olmaslik va boshqalar.iste'molning o'sishiga yordam beradi.
29
Xulosa
Shunday qilib, tejash-bu soliqlar to'langandan va zarur tovarlar va xizmatlar
xarajatlarini qoplaganidan keyin aholida qoladigan pul. Darajani belgilaydigan ba'zi
omillar, shuningdek aholini pul to'plashga undaydigan tejash motivlari mavjud.
Bundan tashqari, daromad o'sishi bilan aholining iste'moli ham, jamg'armalari
ham o'sadi. Iqtisodiy vaziyatning beqarorligi, inflyatsiyadan omonatlar xavfsizligi
yo'qligi sababli, aholi iste'molni ko'paytira boshlaydi va iste'molni sezilarli darajada
kamaytiradi.
Shunday qilib, tejash va iste'mol bir-biriga funktsional bog'liqlikda ko'rib
chiqiladi va matematik tarzda aytganda, tejash funktsiyasi iste'mol funktsiyasining
hosilasidir. Jamg'arma, iste'mol kabi, daromadga qarab mutanosib ravishda o'zgaradi.
Daromadni ko'paytirish va shuning uchun nafaqat aholi, balki davlat ham
iste'mol va jamg'armalarni ko'paytirishdan manfaatdor. Bank depozitlari va
depozitlari aholining nisbiy ishonchiga ega bo'lgan bugungi kunda aholining yagona
manbai ekanligini hisobga olib, davlat aholining bo'sh mablag'larini iqtisodiyot
uchun investitsiya resurslariga qayta taqsimlashda bank tizimining imkoniyatlaridan
maksimal darajada foydalanish uchun barcha sharoitlarni yaratadi.
Biroq, "daromad – xarajatlar" oqimini tahlil qilishda ko'zda tutilgan umumiy
iqtisodiy muvozanatni tavsiflovchi model tejash bozoridagi vaziyatni sifatli
baholashga va ba'zi xulosalar olishga imkon beradi. Vaziyat juda qiyin. Ammo tejash
bozorini barqarorlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar, agar iqtisodiyot etarlicha
samarali bo'lsa, normal moliyaviy tizimni tiklashga va inflyatsiyasiz iqtisodiy
o'sishni rag'batlantirishga yordam beradi.
30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI:
1.
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
2.
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
3.
Mirziyoyev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. –
Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.
4.
Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston
davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
5.
Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash
– yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,
2017. – 48 b.
6.
Jo’rayev T.,Iqtisodiyot nazariyasi. О’quv qo’llanma. .-T.: «Fan va
texnologiya» nashr, 2017. 638 bet.
7.
Shodmonov Sh.Sh., Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Iqtisodmoliya, 2017. – 728 bet.
8.
Abulqosimov H.P., Shodmonov Sh.Sh. – Iqtisodiy bilim asoslari. O’quv
qo’llanma. T., Akademiya, 2010.
9.
"Tadbirkorlik sub'ektlarini huquqiy himoya qilish tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2005 yil 14 iyundagi Farmoni.
10. "Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag'batlantirish
borasidagi qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2005 yil 20 iyundagi Farmoni.
11. "Tadbirkorlik sub'ektlarini tekshirishni yanada qisqartirish va uning
tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi. O'zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2005 yil 5 oktyabrdagi Farmoni.
12. Jalolov J.J. va boshqalar. Biznes marketingi. - T.: Moliya, 2006.
13. Yo'ldoshev N.Q., Qozoqov O.S. Menejment. Darslik. - T.: Fan, 2004.
14. Sh.N.Zaynutdinov, N.R.Qodirxodjaeva. "Menejment" fani bo'yicha
o'quv-uslubiy majmuasi. "Iqtisodiy ta'limdagi o'qitish texnologiyasi" seriyasidan. T.:
TDIU, 2006, 156 b
15. Yo'ldoshev N.Q. Savdo korxonasi iqtisodi. - T.: TDIU, 2005, 200 b
16. Rasulov M. Bozorni ijtimoiy tartiblashtirish. - T.: TDIU, 2005. -74 b.
17. Axunova G.N. Marketing. -T., 2005.
18. Jalolov J.J. va boshqalar. Korxona tashqi iqtisodiy faoliyati va
marketing. - T.: Bilim, 2005.
31
19. Qosimova M.S., Ergashxo'jaeva SH.J., Abduxalilova L.T., Muxitdinova
U.S., YUldashev M.M. Strategik marketing. -T.: O'qituvchi, 2004.
20. Umarjonov A. Savdo menejmenti nazariyasi. O'quv qo'llanma. - T.:
TDIU, 2004. 74 bet.
32