Rozdział 1 Umysł i poznanie Poznanie to zdolność człowieka i innych gatunków do odbioru informacji z otoczenia oraz przetwarzania ich w celu skutecznej kontroli własnego działania, a także lepszego przystosowania się do warunków środowiska. Poznaniem nazywamy też ogół procesów i struktur psychicznych, biorących udział w przetwarzaniu informacji. Psychologia poznawcza to subdyscyplina naukowej psychologii, zajmująca się badaniem procesów i struktur poznawczych, a także ogólnymi zasadami funkcjonowania umysłu. Przetwarzanie informacji dokonuje się dzięki aktywności bardzo licznych, ale niezwykle prostych jednostek (units). Tworzą one sieć, której węzły - tożsame z jednostkami - aktywizują się nie jeden po drugim, lecz w tym samym czasie. Wobec tego aneksjoniści twierdzą, że poznanie jest równoległym i rozproszonym przetwarzaniem informacji (parallel and distributed processing, PDP). Twierdzą, że taki model poznania jest bardziej „wiarygodny biologicznie”, ponieważ lepiej symuluje pracę mózgu. Neuronauka poznawcza (cognitive neuroscience) - dyscyplina wyspecjalizowana w badaniu procesów mózgowych biorących udział w regulacji czynności poznawczych. Psychologia + neurobiologia = neuronauka poznawcza Człowiek to skąpiec poznawczy (icognitivee miser), czyli istota, która z reguły angażuje tylko część dostępnych jej zasobów poznawczych, jak gdyby zachowując resztę na wszelki wypadek i chroniąc się w ten sposób przed niebezpieczeństwem przeciążenia systemu. Odruch orientacyjny. Skierowanie receptorów na źródło stymulacji, towarzyszy temu aktywność motoryczna, która ułatwia odbieranie bodźców. Jest to reakcja na wydarzenie nagłe i nieoczekiwane (głośny dźwięk, nowa sytuacja). Obserwuje się wówczas znieruchomienie i ukierunkowanie receptorów na odbiór bodźców; za pomocą specjalistycznej aparatury możemy ponadto zaobserwować zmiany w aktywności serca i innych narządów ciała. Zachowanie eksploracyjne samo w sobie jest aktem działania, natomiast przywołanie informacji z pamięci - mimo że samo w sobie nie jest jawnym zachowaniem – w ostatecznym rozrachunku służy jakiemuś działaniu, choćby temu, by sensownie odpowiedzieć na pytanie. 1956 r. - uznaje się jako rok powstania psychologii poznawczej; pierwszy kongres. 1967 r. - dojrzałość teoretyczną i metodologiczną uzyskała psychologia poznawcza. Pierwszy podręcznik psych. pozn. Sześciokąt nauk kognitywnych Konstruktywizm - pogląd, że każdy człowiek ma indywidualną reprezentację świata, samodzielnie utworzoną na podstawie własnego doświadczenia. Reprezentacjonizm - to stanowisko filozoficzne, zgodnie z którym umysł poznaje świat nie bezpośrednio, lecz za pośrednictwem własnych kategorii poznawczych (pojęć, wyobrażeń, sądów, przesądów itd.). W skrajnym przypadku reprezentacjonizm może prowadzić do solipsyzmu, czyli poglądu o istnieniu wyłącznie podmiotu, który poznaje już nie świat, lecz własne miazmaty. Interioryzacja - proces przemiany jawnych zachowań w ukryte procesy poznawcze, zachodzący w trakcie rozwoju poznawczego. Metody badań psychologii poznawczej to obserwacja i rejestracja - wykonania zwykłych, codziennych, dobrze wyuczonych czynności poznawczych, takich jak mówienie na określony temat, słuchanie cudzej wypowiedzi, czytanie itd., eksperymenty laboratoryjne, badania kliniczne, symulacje komputerowe, obrazowanie pracy mózgu (PET, fMRI) Eksperyment laboratoryjny - zwykle prowadzi się z udziałem „naiwnych”, czyli niedysponujących specjalistyczną wiedzą, osób badanych. Rozumienie procesów poznawczych – szerokie: procesy poznawcze to procesy pozwalające na stworzenie systemu przekonań jednostki na temat siebie, świata oraz relacji między sobą a światem; wąskie: procesy poznawcze to procesy przetwarzania informacji. Rozdział 2 Istota i forma reprezentacji umysłowych Reprezentacja poznawcza to umysłowy odpowiednik obiektów – realnie istniejących, jak też fikcyjnych łub hipotetycznych. Obiektem reprezentacji może być przedmiot, osoba, kategoria łub relacja. Reprezentacja poznawcza zastępuje swój obiekt w procesach przetwarzania informacji. Reprezentacje nietrwałe (wyobrażenia, etykiety werbalne, sądy, modele umysłowe) powstają doraźnie, np. w celu podjęcia decyzji łub rozwiązania problemu, po czym zanikają. Reprezentacje trwałe, składające się na struktury wiedzy, powstają i zmieniają się w dłuższym cyklu czasowym. Wyobraźnia (imagery) - zdolność umysłu do generowania wyobrażeniowych reprezentacji świata, „zdolność do tworzenia wyobrażeń twórczych, przewidywania, uzupełniania i odtwarzania oraz zdolność przedstawiania sobie zgodnie z własną wolą sytuacji, osób, przedmiotów, zjawisk itp. niewidzianych dotąd ; fantazja, imaginacja”. Wyobraźnia występuje prawdopodobnie tylko u ludzi, natomiast u zwierząt występują jedynie wyobrażenia; jest przykładem przetwarzania top-down, czyli od góry do dołu; w przeciwieństwie do pamięci wzrokowej (wyobrażenia odtwórcze) może generować intencjonalnie nowe obrazy (wyobrażenia twórcze). Wyróżniono wyobraźnię: • • TWÓRCZĄ - zdolność do tworzenia nowych wyobrażeń oraz pojęć i innych reprezentacji poznawczych ODTWÓRCZĄ - odpowiedzialna za tworzenie się wyobrażeń obiektów wcześniej spostrzeganych i dobrze znanych Wyobrażenie jest jedną z postaci poznawczej reprezentacji obiektu w umyśle, „wywołany w świadomości obraz przedmiotu lub sytuacji, które w danej chwili nie oddziałują na narządy zmysłowe człowieka, opierający się na uprzednio poczynionych spostrzeżeniach i fantazji…”. RODZAJE WYOBRAŻEŃ - Podział oparty na kryterium introspekcyjnym: • • wyobrażenia odtwórcze - jako forma obrazów pamięciowych; są mniej wyraziste i występują pod nieobecność danych zmysłowych wyobrażenia twórcze - nigdy nie odbierane własnymi zmysłami; istniejące tylko w umyśle twórcy RODZAJE WYOBRAŻEŃ - Podział oparty na kryterium: zróżnicowanie realizmu różnych form reprezentacji: • • • • Spostrzeżenia Obrazy ejdetyczne (badania Jaenscha; Allporta, 1924 ; Habera, 1979). Różnice między obrazami ejdetycznymi i powidokami. Wyobrażenia Halucynacje - Bentall (1990) - zatarcie różnic między informacjami dochodzącymi z zewnątrz i informacjami wewnętrznymi. Wyobrażenia składają się z dwóch komponentów: • POWIERZCHNIOWEGO o w doświadczeniach wewnętrznych o jako wynik działania elementów głębokich o świadome i nietrwałe doświadczenia o kodowanie inf. analogowy i przestrzenny • GŁĘBOKIEGO- obejmuje to co jest zapisane w LTM Wyobraźnia – funkcje wyobraźni: 1. Dostarcza materiału, który jest wykorzystywany przez inne procesy poznawcze. 2. Umożliwia operacje, których nie są w stanie dokonać inne procesy. 3. Jest procesem celowym, uporządkowanym i służącym rozwiązywaniu problemów (Maruszewski). Obraz umysłowy (image) - jedna z form nietrwałej, poznawczej reprezentacji obiektów w umyśle, charakteryzująca się analogowymi właściwościami i ścisłą odpowiedniością w stosunku do odzwierciedlanego obiektu Teoria reprezentacji obrazowych Kosslyna - Według Stephena Kosslyna (1975, 1981, 1983), wyobrażenia składają się z dwóch komponentów: powierzchniowego (surface) i głębokiego (deep). Składnik powierzchniowy zawiera to, co jest dostępne w doświadczeniu wewnętrznym, natomiast składnik głęboki obejmuje to, co jest zapisane w pamięci długotrwałej. Powierzchniowe elementy wyobrażenia powstają w wyniku działania elementów głębokich. Świadome i nietrwałe doświadczenie wyobrażenia dotyczy jedynie komponentu powierzchniowego, zaś właściwe wyobrażenie ma charakter trwale przechowywanego, ale niedostępnego świadomemu doświadczeniu obrazu. Obraz ten koduje informację w sposób przestrzenny i analogowy. Wszystkie obiekty składające się na konkretne wyobrażenie mają więc swoją wielkość i znajdują się w pewnym położeniu oraz w pewnej odległości względem innych obiektów. Na poszczególnych elementach wyobrażenia (obiektach), jak i na całym wyobrażeniu można dokonać takich samych operacji, jakich dokonuje się na prawdziwych obrazach. Hipoteza funkcjonalnej ekwiwalencji percepcji i wyobraźni - Istnieje wiele danych świadczących o tym, że wyobrażenia rzeczywiście mogą mieć formę obrazową oraz że wyobraźnia i percepcja prowadzą do podobnych skutków poznawczych. Dane te pochodzą m.in. z badań, w których uczestnicy mogli wykonywać to samo zadanie w dwóch warunkach eksperymentalnych. W pierwszym osoby badane mogły formułować sądy o obiekcie, opierając się na spostrzeganiu (zazwyczaj percepcji wzrokowej), a więc na danych zmysłowych. W drugim zaś - jedynie na swoich wyobrażeniach, a więc na poznawczych reprezentacjach obiektu. Postępując zgodnie z tą procedurą, badacze starali się rozstrzygnąć spor o naturę wyobrażeń. Badania Sheparda i Kosslyna - argumentują, iż wyobrażenia wzrokowe są kodowane w postaci reprezentacji posiadających zarówno własności przestrzenne, jak i właściwości specyficzne dla poszczególnych modalności zmysłowych. Na przykład wyobrażenie konia zawiera relacje przestrzenne identyczne jak w przypadku prawdziwego konia: grzywa jest na łbie, a nie przy ogonie itd. Ponadto, wyobrażając sobie konia, odtwarzamy część doznań sensorycznych związanych z prawdziwym koniem; chodzi o zmysł wzroku, słuchu (np. tętent kopyt, rżenie), zapachu itd. Pogląd ten przyjął się w literaturze pod nazwą stanowiska obrazowego, w przeciwieństwie do stanowiska nazywanego twierdzeniowym (propozycjonalnym). Rotacje mentalne - Cooper i Shepard (1973) prezentowali osobom badanym na ekranie monitora litery (G, J lub R) albo cyfry (2, 5 lub 7) nachylone pod rożnymi kątami względem ich naturalnego położenia (od 0° do 300°; co 45° lub co 60°). Dodatkowo symbole te mogły być prezentowane prawidłowo albo w odbiciu lustrzanym. Zadaniem osób badanych było stwierdzenie czy symbol jest wyświetlony prawidłowo, czy też w lustrzanym odbiciu. Wyniki tego eksperymentu potwierdziły hipotezę funkcjonalnej ekwiwalencji percepcji i wyobraźni – badani przekształcali obiekty w wyobraźni tak samo, jak by to robili, gdyby pozwolono im korzystać ze spostrzegania lub czynności manualnych (Shepard, 1984). Czas decyzji okazał się bowiem rosnącą funkcją kąta rotacji, przyjmującego wartość od 0° do 180°. Dodatkowym argumentem było także stwierdzenie, że badani dokonywali mentalnych rotacji symboli zawsze w kierunku umożliwiającym jak najszybsze przekształcenie ich do pozycji naturalnej. Skaning mentalny - W jednych z pierwszych eksperymentów nad obrazami umysłowymi Kosslyn (1975) podał uczestnikom sześć rożnych wymiarów prostokąta prosząc ich, aby wyobrazili sobie prostokąt o zadanej wielkości, a następnie - aby w obrębie wyobrażonego prostokąta dodatkowo wyobrazili, sobie zwierzę, np. tygrysa. Wreszcie zadawał pytania dotyczące cech wyobrażanego obiektu, np.: „Czy tygrys jest cętkowany?” Czas udzielenia prawidłowej odpowiedzi okazał się malejącą funkcją wielkości wyobrażonego prostokąta, a tym samym – wielkości wyobrażonego zwierzęcia. Im większy był wyobrażony obiekt, tym mniej czasu trzeba było na udzielenie odpowiedzi. Wielkość wyobrażonego obiektu była oczywiście wynikiem manipulacji eksperymentalnej, zależała bowiem od narzuconych przez instrukcję parametrów wyobrażonego w pierwszej kolejności prostokąta. Liniowa zależność pomiędzy wielkością wyobrażenia a czasem udzielania odpowiedzi dotyczyła zarówno pytań, w ktorych oczekiwano odpowiedzi pozytywnej (obiekt charakteryzował się cechą), jak i pytań, w których poprawna była odpowiedź negatywna (obiekt nie posiadał cechy). Osoby badane potrzebowały także więcej czasu na udzielenie odpowiedzi do tyczących mniejszych elementów danego obiektu (np.: „Czy tygrys ma uszy?”) niż większych (np.: „Czy tygrys ma ogon?”). Czas decyzji okazał się więc ponownie zależny od wielkości reprezentowanych obiektów, ktore tym razem były częścią pierwotnego wyobrażenia. Krytyka stanowiska obrazowego: o Argumenty na rzecz stanowiska obrazowego, zgromadzone w badaniach nad rotacjami mentalnymi i skaningiem umysłowym, próbowano poważnie osłabić. Rezultaty eksperymentów Koriata, Normana i Kimcha wskazują na ograniczenia powszechności prawa dotyczącego rotacji mentalnych. Z badań tych wynika, że ludzie nie zawsze dokonują rotacji figur w wyobraźni, chcąc je z sobą porównać. Jeśli konieczne jest potwierdzenie identyczności obiektów, rotacja mentalna wydaje się niezbędna, bo bez takiego przekształcenia dokładne porównanie figur nie jest możliwe. Ale już stwierdzenie odmienności dwóch figur geometrycznych nie zawsze wymaga rotacji, bo decyzja może być podjęta inaczej niż poprzez porównywanie całości obrazow. Być może porównaniu podlegają wtedy tylko pewne fragmenty obrazów, np. centralne lub szczególnie wyróżniające się. Gdyby tak było, wyniki uzyskane przez Koriata i współpracowników nie musiałyby godzić w stanowisko obrazowe; można by utrzymać tezę o obrazowej formie wyobrażeń, a zmienić tylko postulowany mechanizm porównania obrazow. Możliwe jest jednak wyjaśnienie znacznie prostsze, zgodnie z którym najpierw dochodzi do wstępnego porównania pewnych właściwości prezentowanych figur, np. wypukłości kątów i krawędzi czy też liczby elementów składowych. Jeśli wynik takiego porównania nie prowadzi do stwierdzenia różnic między figurami, podejmuje się decyzję o identyczności obu figur. Pierwszy etap tego procesu niekoniecznie wymaga operowania na reprezentacjach obrazowych, równie dobrze może się odbywać na podstawie reprezentacji w formie zbioru cech (por. wyjaśnienia procesu rozpoznawania twarzy przez teorie wzorców i cech. o Argumentów przeciwko koncepcji obrazowej dostarczyli także Marmor i Zaback, prosząc osoby niewidome od urodzenia o wykonanie zadania Coopera i Sheparda. Istnieje przekonanie, że niewidomi od urodzenia w ogóle nie dysponują obrazowymi reprezentacjami poznawczymi. W cytowanym eksperymencie badani wykonywali zadanie, korzystając ze zmysłu dotyku. Mogli dotykiem zapoznać się z figurą, czyli obiektem rotacji, ale samej rotacji dokonywali już „w wyobraźni”. Mimo iż forma reprezentacji umysłowych nie mogła być obrazowa, stwierdzono liniową zależność między czasem podjęcia decyzji co do rotowanego obiektu a wielkością kąta jego rotacji. Wynik ten nie jest wprawdzie sprzeczny z twierdzeniem o ekwiwalencji percepcji i wyobraźni, godzi jedynie w pogląd o obrazowej (czytaj: wizualnej) formie wyobrażeń. Być może należałoby określić formę wyobrażeń jako sensoryczną, zależną od użytej modalności zmysłowej. Taki wniosek pozostaje już jednak w opozycji do skrajnej wersji koncepcji Kosslyna, która w związku z tym wydaje się zbyt jednostronna. Teoria podwójnego kodowania - Takie umiarkowane stanowisko zaproponował Allan Paiveio (1971, 1986). Według jego teorii podwójnego kodowania, człowiek reprezentuje rzeczywistość w dwóch systemach: niewerbalnym (sensorycznym) i werbalnym (językowym). Oba systemy cechują się specyficzną strukturą wewnętrzną i swoistym sposobem przetwarzania danych. Paiveio twierdzi, że reprezentacje umysłowe są swoiste ze względu na modalność zmysłową (modality specific), inaczej np. reprezentuje się dane wizualne, a inaczej słowne. Z tego względu koncepcja podwójnego kodowania, mimo że zrywa z tezą o zawsze obrazowej reprezentacji rzeczywistości, zajmuje miejsce pośrednie pomiędzy stanowiskiem obrazowym (Kosslyn), a stanowiskiem propozycjonalnym (Pylyshyn, Anderson). Rozdział 3 Pojęcia i schematy Pojęcie (concept) - trwała reprezentacja poznawcza zbioru obiektów, zarowno kategorii naturalnych, sztucznych jak i hipotetycznych. Schemat poznawczy to złożona forma reprezentacji umysłowej, obejmująca zarówno sens typowej sytuacji (obiad w restauracji), jak i znaczenie typowych form zachowania (jedzenie, płacenie), jakie powinny być wygenerowane w reakcji na tę typową sytuację. Proces kategoryzacji - proces redukowania różnorodności w ramach danej reprezentacji pojęciowej poprzez łączenie obiektów w grupy charakteryzujące się zestawem wspólnych właściwości. Pojęcia matrycowe (classical concepts) są jasno określone (zdefiniowane). Stanowią poznawczą reprezentację skończonej liczby cech wspólnych wszystkim desygnatom, które w jednakowym stopniu przysługują wszystkim egzemplarzom pojęcia. Przykładem pojęcia matrycowego jest „trójkąt”. Trzema cechami przysługującymi w jednakowym stopniu wszystkim trójkątom są: (1) bycie figurą płaską; (2) bycie figurą zamkniętą; (3) posiadanie trzech kątów o sumie stopni kątowych wynoszącej 180. Pojęcia naturalne (natural kind concepts) są mniej precyzyjnie określone i w związku z tym mogą mieć bardziej indywidualny charakter. Wprawdzie stanowią one także poznawczą reprezentację skończonej liczby cech, jednak cechy te w rożny sposób przysługują poszczegolnym desygnatom pojęcia. Stąd też każde pojęcie naturalne posiada bardziej i mniej typowe desygnaty; podobnie - cechy definiujące daną reprezentację pojęciową mogą być mniej lub bardziej typowe. Wrobel jest bardzo typowym ptakiem, a kura nim nie jest, chociażby z tego powodu, że lata z wielkim trudem (Rosch, 1978). Pojęcia naturalne dominują w tworzeniu potocznej reprezentacji świata w umyśle, podlegają czasami zmianom na skutek kontaktu z innymi desygnatami danego pojęcia. Zmienność i zależność od doświadczenia i kontekstu sytuacyjnego wyraźnie odróżnią pojęcia naturalne od pojęć matrycowych. Pojęcia niejawne (implicit concepts) są, według niego, nabywane metodą abstrakcji percepcyjnej bądź wyobrażeniowej właściwości desygnatów z egzemplarzy typowych dla kategorii Pojęcia jawne (explicit concepts) - metodą testowania hipotez odnośnie do wcześniej wyabstrahowanych cech dostępnych egzemplarzy. Pojęć dysjunktywnych – posiadających w swej definicji wykluczające się właściwości. Jest ono nieuzasadnione w obliczu klasycznej definicji reprezentacji pojęciowej, gdyż w przypadku tych właśnie pojęć nie da się podać zbioru cech istotnych, czyli takich, które są reprezentowane przez wszystkich przedstawicieli definiowanej kategorii nadrzędnej. Część desygnatów pojęcia dysjunktywnego posiada bowiem zupełnie inne cechy „istotne” niż pozostały zbiór egzemplarzy tego pojęcia (Chlewiński, 1999). Cechy definicyjne - Według probabilistycznej koncepcji Smitha, Shobena i Ripsa (1973, 1974), reprezentacja pojęciowa jest definiowana przez dwa rodzaje cech. Najważniejsze pozostają nadal cechy definicyjne, w jednoznaczny sposób pozwalające określić, czy obiekt jest desygnatem pojęcia. Cechy definicyjne konstytuują rdzeń pojęcia (Trzebiński, 1986) - charakteryzują się nimi wszystkie bez wyjątku jego egzemplarze. Reprezentacja pojęciowa jako zbiór cech składa się jednak także i z cech charakterystycznych, wskazujących na typowość danego obiektu względem nadrzędnego mu pojęcia. Reprezentacja pojęciowa jako zbiór cech składa się jednak także i z cech charakterystycznych, wskazujących na typowość danego obiektu względem nadrzędnego mu pojęcia. Są to reprezentatywne cechy egzemplarzy pojęcia, a nie samego pojęcia. Im więcej cech charakterystycznych posiada dany egzemplarz, tym bardziej jest on typowy (Maruszewski, 1983). Abstrahowanie oznacza wyróżnianie w grupie obiektow pewnych cech przy pominięciu pozostałych (w oderwaniu od nich; Fleszner, 1960). Andrzej Lewicki (1960) odrzucił koncepcję jednorodności procesu abstrahowania i wyróżnił dwa typy abstrakcji. Abstrahowanie negatywne - proces polegający na pomijaniu cech nieistotnych. Abstrahowanie pozytywne - proces polegający na wyodrębnianiu cech istotnych. Badania Lewickiego („Klipiec”) - Lewicki (1960,1968) prowadził badania nad nabywaniem pojęć sztucznych w paradygmacie recepcji, a ściślej w drugiej z możliwych odmian tego paradygmatu (paradygmat 3.1). Reprezentacją nabywaną przez badanych było po jęcie „klipiec”, charakteryzowane przez trzy cechy istotne: dwa kształty - zewnętrzny, dotyczący dużej karty, i wewnętrzny, dotyczący figury wpisanej w kartę - oraz jedno wypełnienie odnoszące się do figury wewnętrznej (ryc. 3.1). Cecha wypełnienia samej karty (zewnętrznego obiektu) była nieistotna dla definicji nabywanego pojęcia. Klipcem mógł być więc np. czarny kwadrat w trójkącie. Szybkość nabywania reprezentacji pojęciowej okazała się zależna zarówno od liczby cech istotnych, jak i nieistotnych nabywanego pojęcia. Im większa sumaryczna liczba wszystkich cech różnicujących klasyfikowane egzemplarze, tym wolniejszy proces uczenia się pojęć (Wetherick, 1968). Uczestnicy eksperymentu Lewickiego potrzebowali około 4-5 serii kart (4-5 informacji eksperymentatora o poprawności podejmowanych decyzji, aby dokonać właściwej klasyfikacji bodźców. Liczba koniecznych serii odpowiadała więc sumarycznej liczbie wszystkich cech obiektów, ktore należało zaliczyć do kategorii, a nie tylko liczbie cech istotnych, definiujących nabywane pojęcie. Kategoryzacja probabilistyczna - dwuetapowy proces zaliczania obiektów do kategorii nadrzędnych. Proces kategoryzacji wg Smith, Shoben, Ribs: Na etapie pierwszym następuje porównanie całościowe, obejmujące wszystkie cechy kategoryzowanego obiektu i cechy pojęcia, do którego obiekt ten jest zaliczany, natomiast na etapie drugim porównanie szczegółowe, dotyczące tylko cech definicyjnych nadrzędnej kategorii pojęciowej. Teoria prototypów doczekała się gruntownej krytyki. Przede wszystkim stwierdzić należy, że wyniki badań nad posługiwaniem się prototypami pojęć, chociaż wiele mówią o tym, w jaki sposób ludzie identyfikują egzemplarze pojęć, czyli jak funkcjonują ich procedury identyfikacyjne, to jednak nie mówią niemal nic o tym, jaka jest istota pojęcia, a więc jaka jest jego struktura. Wymiar poziomy reprezentacji pojęciowych (horizontal dimension ofcategories) dotyczy desygnatów pojęcia znajdującego się na poziomie wyższym. Nie wszystkie egzemplarze są „dobrymi” desygnatami pojęcia z poziomu wyższego. Desygnaty różnią się bowiem typowością. Najbardziej typowy, czy też najbardziej reprezentatywny, egzemplarz Rosch (1973) nazwała prototypem. Eleonora Rosch (1978) wyodrębniła dwa wymiary reprezentacji pojęciowych: poziomy i pionowy. Wymiar pionowy (veertical dimension of categories) dotyczy stopnia ogólności pojęcia. Według Rosch istnieją trzy jego poziomy. Poziom nadrzędny (superordinate leveel) charakteryzuje się tym, że pojęcia są na nim odzwierciedlane przez niewielką liczbę cech. Z tego też powodu kategorie ogólne charakteryzują się szeroką inkluzywnością - w takiej kategorii mieści się wiele rożnych egzemplarzy. Poziom podstawowy (basic leveel) rożni się od nadrzędnego liczbą cech (na tym poziomie większą), charakteryzujących reprezentacje pojęciowe. Poziom podrzędny (subordinate level) uwzględnia bowiem pojęcia bardzo szczegółowe o dużej liczbie charakteryzujących je cech. W konsekwencji w porównaniu z poziomem podstawowym zmniejsza się tu łatwość identyfikowania desygnatów pojęć, gdyż wiele rożnych egzemplarzy charakteryzuje się bardzo podobnym zestawem cech. Desygnat zidentyfikowany wyróżnia się jednak specyficznością 1 rzadkością występowania, co wiąże się z jego lepszym późniejszym rozpoznaniem. Pojęcie polimorficzne (polymorphic concept) - reprezentacja pojęciowa definiowana wyłącznie przez pewną liczbę cech charakterystycznych. Koncepcja Hamptona - Na podstawie uzyskanych wyników Hampton zaproponował koncepcję pojęcia polimorficznego (polymorphous concept).Według niego, pojęcia definiowane są przez pewną liczbę cech charakterystycznych. Właściwością tych cech jest to, że nie przysługują one żadnemu z desygnatów definiowanego pojęcia w stopniu koniecznym i wystarczającym. Prototypem pojęcia polimorficznego jest natomiast ten desygnat, który posiada największą liczbę cech charakterystycznych. Kończąc opis badań, których rezultaty odnoszą się do koncepcji prototypu, warto zauważyć, że wyniki eksperymentu Hamptona wskazują na brak możliwości rozstrzygnięcia sporu o naturę trwałych reprezentacji pojęciowych, jaki powstał między zwolennikami koncepcji cech i teorii wzorców. Prototyp można bowiem określić zarówno jako desygnat uzyskujący w klasyfikacjach typowości zbieżne i najwyższe oceny, jak też jako egzemplarz charakteryzujący się największą liczbą cech charakterystycznych, podzielanych przez inne egzemplarze tej samej kategorii. Teoria egzemplarzy (egzemplarz)-> tab. 3.3 str. 117 Rozdział 4 Wiedza Wiedza to forma trwałej reprezentacji rzeczywistości, mająca postać uporządkowanej i wzajemnie powiązanej struktury informacji, kodowanej w pamięci długotrwałej. Ekspert to osoba dysponująca wiedzą obszerną, choć ograniczoną do wybranej dziedziny, a ponadto bardzo dobrze uporządkowaną, sprofesjonalizowaną i nadającą się do wykorzystania dzięki ogólnym schematom działania. Wiedza deklaratywna („wiedza, że”) najogólniej rzecz ujmując, odnosi się do danych (faktów), kodowanych w pamięci trwałej. Danymi może być wiedza ogólna (np. budowa atomu) albo wiedza epizodyczna (np. kolizja na skrzyżowaniu) czy autobiograficzna (np. że przed chwilą moja córka przyszła się przytulić). Wiedza ta jest łatwa do werbalizacji, ma bowiem wyraźny komponent semantyczny Wiedza proceduralna („wiedza jak”) odnosi się do kodowanych w pamięci trwałej procedur realizacji czynności o charakterze umysłowym i ruchowym. Jest to specyficzna wiedza, potocznie zwana umiejętnościami. Są to zarówno umiejętności wykonawcze (np. pływanie), jak i poznawcze (np. używanie języka). Wiedza jawna i niejawna – pojęcie wiedzy niejawnej funkcjonuje od dawna, choć pod rożnymi etykietami terminologicznymi. Jako pierwszy, w opozycji do wiedzy jawnej, użył tego pojęcia filozof Michael Polanyi (1966). Wiedzę ukrytą lub „milczącą” (tacitknowledge) rozumiał jako taką, o której nie wiemy, że ją posiadamy. Polanyi akcentował więc przede wszystkim trudności w werbalizacji wiedzy tego rodzaju, typowe dla osób dysponujących bogatym osobistym doświadczeniem w jakiejś dziedzinie. Ponownego „odkrycia” wiedzy niejawnej, tym razem na gruncie psychologii, dokonali Graf i Schacter (1985), wyróżniając pamięć jawną (explicit) i pamięć niejawną (implicit), zwaną również ukrytą lub utajoną. Dlatego też obecnie funkcjonują dwa pojęcia o zbliżonym znaczeniu: wiedza ukryta (tacit) i wiedza niejawna (implicit). Pierwsze pojęcie używane jest raczej w odniesieniu do wiedzy nabywanej długotrwale na drodze praktyki. Metawiedza, czyli wiedza typu „wiem, że wiem”, byłaby odrębnym rodzajem wiedzy, zasadniczo rożnym od dotychczas omówionych. Dotyczy ona wiedzy o wiedzy posiadanej przez jednostkę. Metawiedza może ujawnić się wprost, kiedy próbujemy uświadomić sobie zakres naszej wiedzy i niewiedzy na jakiś temat, aby np. podczas egzaminu ustnego zdecydować, czy w ogóle probujemy odpowiedzieć na zadane pytanie. Słynna sentencja Sokratesa: „Wiem, że nic nie wiem”, jest znakomitym przykładem metawiedzy. Metawiedza może także ujawniać się bez uświadomienia jej sobie, kiedy człowiek np. podejmuje pewne zadania, a inne pomija, a jeśli je już podejmuje, to za pomocą preferowanych przez siebie stylów poznawczych, uwzględniających swoje poznawcze i temperamentalne „wyposażenie” (Orzechowski, Bednarek, 2004; Bednarek, Wytykowska, Orzechowski, 2005). Preferencje te wydają się wynikać z jakiegoś rodzaju metawiedzy. Nabywanie wiedzy semantycznej - W modelach pamięci semantycznej (Collins, Loftus, 1975; Collins, Quillian,; 1969) nabywanie wiedzy polega na tworzeniu nowych węzłów oraz łączeniu zarówno nowych, jak i istniejących węzłów za pomocą nowych połączeń. Precyzyjniej rzecz ujmując, nowy węzeł zostaje wbudowany w strukturę sieci poprzez powiązanie go z innymi węzłami. Aby to mogło nastąpić, niezbędne jest utworzenie zestawu predykatów. Im jest on większy, tym - przynajmniej potencjalnie - więcej połączeń z innymi węzłami może zostać utworzonych. Natomiast istniejące już węzły mogą zostać połączone ze sobą nowymi asocjacjami, również bez dostarczenia nowej informacji z zewnątrz. Źródłem nowych połączeń, przewidywanych w teoriach sieciowych, jest odnalezienie wspólnych predykatów dla co najmniej dwóch węzłów. Inaczej wyjaśniany jest proces nabywania wiedzy semantycznej w teorii ACT-R Andersona. Jednostki wiedzy (chunks) tworzone są dzięki regułom produkcji, aplikowanym do informacji pochodzącej ze środowiska, a dokładnie jej reprezentacji w pamięci operacyjnej. Jest to bardzo interesujące ujęcie nabywania wiedzy, w którym wiedza proceduralna (reguły produkcji) służy budowaniu trwałych reprezentacji wiedzy deklaratywnej. Anderson opisał ten proces bardzo szczegółowo, ale wyłącznie w odniesieniu do informacji wzrokowej (Anderson, Matessa, Douglass, 1995). Nabywanie wiedzy proceduralnej - Proces nabywania wiedzy proceduralnej dokładnie opisał Anderson w swojej teorii ACT. W tym ujęciu nabywanie wiedzy proceduralnej jest powolnym procesem przekształcania jawnej wiedzy deklaratywnej w niejawne procedury działania. Proces ten, nazwany przez autora proceduralizacją, zachodzi w trzech etapach: deklaratywnym, kompilacyjnym i proceduralnym. Etap I - deklaratywny - jednostka otrzymuje zestaw instrukcji, które dotyczą określonej umiejętności oraz sposobu jej nabywania. Za pomocą tzw. ogólnych procedur interpretacyjnych stosowanych w odniesieniu do dostarczonej wiedzy deklaratywnej, tworzone są procedury działania. Przykładowo, w trakcie nauki pisania dziecko otrzymuje zestaw informacji deklaratywnych (nazwa litery, jej graficzne składniki, wyrazy rozpoczynające się od tej litery), opatrzony zazwyczaj omówieniem i ilustracją sposobu zapisywania konkretnej litery. Etap II - kompilacyjny - polega na ćwiczeniu reguł dostarczonych i wygenerowanych dzięki procedurom interpretacji. Proces ten jest wysiłkowy i podlega świadomej kontroli. Szczegółowym mechanizmem tego procesu jest, po pierwsze, tzw. kompozycja, polegająca na łączeniu dwóch lub więcej procedur w jedną. Anderson uważa, że proces ten odbywa się w pamięci roboczej, powodując początkowo znaczne jej obciążenie. Podczas doskonalenia umiejętności pisania odrębne procedury rysowania części składowych liter (np. „owalu” i „laseczki” w „a” pisanym, albo innej „laseczki” i poziomej kreski w „t”) łączone są w całości zintegrowane procedury. W trakcie dalszej praktyki te zintegrowane już procedury stawiania pojedynczych znaków liter łączone są ze sobą w sposób umożliwiający pisanie wyrazów bądź ich części bez odrywania pióra, co przyspiesza pisanie i decyduje o unikalnym charakterze pisma jednostki (zob. ryc. 4.9). Drugi mechanizm kompilacji to automatyzacja, dzięki której skomponowane w większe całości procedury (tzw. makro produkcje) w coraz mniejszym stopniu obciążają pamięć roboczą. Jej odciążenie wiąże się z wyeliminowaniem udziału wiedzy deklaratywnej, przywoływanej do pamięci roboczej w procesie wykonania danej procedury. Procedura wykonywana jest bezpośrednio z poziomu pamięci trwałej, w której została utrwalona. Kompilacja prowadzi do trzech efektów: zwiększenia tempa wykonania danej czynności, wyeliminowania pośrednictwa wiedzy deklaratywnej, a co za tym idzie również konieczności werbalizacji oraz połączenia wielu kroków złożonych czynności w jedną, autonomiczną procedurę. Etap III - proceduralny - jest już automatyczny i niemal bez wysiłkowy: pisanie, kontynuując powyższy przykład, staje się czynnością autonomiczną. Może być więc wykonywana bez kontroli świadomości, która - uwolniona od tego ciężaru - może zostać w całości przydzielona generowaniu zapisywanych treści. Pisanie nadal wymaga jednak kontroli ze strony uwagi wzrokowej, o czym można się przekonać, próbując napisać coś z zamkniętymi oczyma. Nawet jeśli się to świetnie uda, niezbędna jest koncentracji na samej czynności pisania. Kontrola taka niezbędna jest w przypadku wielu innych, wydawałoby się perfekcyjnie sproceduralizowanych czynności, takich jak chodzenie czy - u wprawnych kierowców - prowadzenie samochodu. Rozdział 5 Uwaga i świadomość Uwaga to system odpowiedzialny za selekcję informacji i zapobieganie negatywnym skutkom przeładowania systemu poznawczego przez nadmiar danych. Uwaga: zdolność do selekcjonowania bodźców; zdolność do podtrzymywania aktywności przez dłuższy czas, czyli trwałego „wytężania uwagi”; zdolność polegająca na sprawowaniu kontroli poznawczej nad czynnościami wykonywanymi jednocześnie, czyli przydzielanie zasobów „energii mentalnej”. Świadomość to zdawanie sobie przez podmiot sprawy z treści własnych procesów psychicznych, np. z tego, co jest przedmiotem spostrzegania, myślenia lub doznań emocjonalnych. Istnienie uwagi wynika z ograniczonych możliwości przetwarzania informacji przez umysł ludzki (Duncan, Humphreys, 1989). Efektywne funkcjonowanie systemu poznawczego jest możliwe w zasadzie tylko wtedy, gdy w tym samym czasie analizujemy jedynie niewielkie ilości informacji (Lehrl, Fischer, 1988). Jeśli skuteczne przetwarzanie informacji jest tak surowo limitowane, konieczne wydaje się istnienie jakiegoś mechanizmu pozwalającego na wybór informacji istotnych dla dalszego przetwarzania. Mechanizm taki umożliwia koncentrowanie się na pewnych sygnałach czy też zadaniach oraz odrzucanie bodźców nieistotnych lub zakłócających. Istnienie takiego mechanizmu wydaje się niezbędne również ze względu na konieczność przystosowania się organizmów żywych do wymagań środowiska (Broadbent, 1958). Aby zwiększyć swoją szansę przetrwania w trudnych warunkach środowiska, organizm musi wyłowić wśród szumu informacyjnego bodźce, które sygnalizują coś ważnego, np. zagrożenie lub szansę zdobycia pożywienia. Ten hipotetyczny mechanizm, będący odpowiedzią ewolucji naturalnej na ograniczone możliwości przetwarzania informacji, został nazwany uwagą (James, 1890). Funkcją stanowiącą o jego istocie jest selektywność. Zgodnie z definicją Johnstona i Dark (1986). Selektywność - Odrzucenie informacji nieistotnych (szumu) oraz zakłócających (dystraktorów); Wybór: bodźca, ciągu myśli, źródła stymulacji; Techniki badania selektywności: dychotyczna prezentacja bodźca i podążanie (shadowing). Selektywność uwagi dokonuje się w różnych warunkach zadania. To zróżnicowanie pozwala wyróżnić kilka podstawowych aspektów funkcjonowania uwagi. Pierwszy z nich (Broadbent, 1957) dotyczy problemu selekcji źródła informacji: kiedy, gdzie i w jaki sposób odbywa się proces wyboru bodźców ważnych (sygnały) ze względu na przyjętą zasadę selekcji, przy jednoczesnym odrzuceniu informacji nieważnych (szum) i zakłócających (dystraktory). Wybór źródła stymulacji dokonuje się np. wtedy, gdy osoba pogrążona w lekturze ignoruje toczącą się w tym samym pomieszczeniu rozmowę, a zwłaszcza tzw. tło dźwiękowe (odgłosy ruchu ulicznego, bzyczenie owadów itp.). Tę formę selektywności badano początkowo wyłącznie w odniesieniu do uwagi słuchowej, prezentując osobie badanej do dwojga uszu dwa niepowiązane komunikaty (Broadbent, 1957; Cherry, 1953; Deutsch, Deutsch, 1963; Treisman, 1960). Osoba ta musi skupić się na jednym z tych komunikatów, ignorując drugi. Można wówczas obserwować, czy badany słyszy cokolwiek w tzw. kanale ignorowanym (paradygmat 5.1). Później pojawiły się analogiczne badania w od niesieniu do uwagi wzrokowej, w których to eksperymentach uczestnikom wyświetlano jednocześnie dwa różne filmy, np. mecz koszykówki i sceny z życia rodzinnego (Mack, Rock, 1998; Mack i in., 1992; Rock i in., 1992). Użycie takiej procedury pozwala sprawdzić, który z dwóch konkurencyjnych filmów osoba badana rzeczywiście zobaczy, a przede wszystkim czy dotrze do niej cokolwiek z filmu z konieczności zignorowanego. Przeprowadzono też badania, w których niepowiązane komunikaty prezentowano uczestnikom do różnych modalności zmysłowych, np. wzrokowo i słuchowo (Allport, 1980a; Allport, Antonis, Reynolds, 1972; Bernstein, 1970; McLeod, 1977). Wyniki tych badań zostaną omówione w związku z prezentacją teorii filtra (bramki) i teorii modułów. Selekcję źródła informacji często uznawano za podstawowe, a nawet wyłączne zadanie uwagi selektywnej (Allport, 1992). Wydaje się jednak, że i w przypadku pozostałych aspektów uwagi jej głównym zadaniem jest selektywność, choć nie w zakresie wyboru źródła stymulacji, lecz w odniesieniu do innych czynności poznawczych. W zależności od szerokości pola uwagi: uwaga intensywna – uwaga skoncentrowana na jednym lub niewielkiej liczbie bodźców uwaga ekstensywna – uwaga rozproszona, w polu uwagi wiele bodźców W zależności od udziału woli: uwaga dowolna – uwaga świadomie, w sposób zamierzony kierowana na jakieś bodźce uwaga mimowolna – uwaga kierowana na jakieś bodźce w sposób niezamierzony; Przeszukiwanie pola percepcyjnego (perceptual search) - proces odnajdywania w polu percepcyjnym bodźców (sygnałów), charakteryzujących się wskazanymi przez zasadę selekcji właściwościami. Drugim ważnym aspektem - uwagi selektywnej jest jej zdolność do przeszukiwania pola percepcyjnego. Na przykład na wydruku komputerowym należy zaznaczyć markerem wszystkie słowa zaczynające się na literę „m” (zasada selekcji), pozostawiając nietknięte inne słowa (szum), zwłaszcza te, które zaczynają się na podobnie wyglądającą literę „n” (dystraktory). Zdaniem nie których badaczy (Cavee, Wolfe, 1990; Treisman, 1988, 1993; Treisman, Gelade, 1980), przeszukiwanie pola percepcyjnego dokonuje się zgodnie z mechanizmem automatycznego kodowania cech i selektywnej integracji właściwości poszukiwanego obiektu w postać, będącą sumą czy też złożeniem tych charakterystyk. Tę formę selektywności badano wyłącznie w odniesieniu do uwagi wizualnej (paradygmat 5.2), a prowadzone eksperymenty miały na celu przede wszystkim wskazanie tzw. cech priorytetowych, automatycznie przyciągających uwagę w polu wzrokowym. Wśród charakterystyk tego typu wyróżniono np. ruch obiektów w polu wzrokowym (Driveer, Baylis, 1989; Driveer, McLeod, 1992;McLeod, Driveer, Crisp, 1988; McLeod i in., 1991) czy wyróżniający się kolor(D’Zamura, 1991; Kyllingsbek, Bundesen, 2001; Treisman, Viera, Hayes, 1992). Łatwiej nam znaleźć wśród nieruchomych obiektów coś, co się rusza, podobnie jak łatwo zauważyć obiekt czerwony wśród samych białych. Wyniki tych badań zostaną dokładniej omówione przy okazji prezentacji teorii integracji cech w obiekt. Trzecim, ostatnio nieco zapomnianym, aspektem selektywnej uwagi jest przedłużona koncentracja na określonym typie obiektów. Dzięki tej cesze uwagi możliwe jest monitorowanie otoczenia przez dłuższy czas w poszukiwaniu bodźców określonego typu (paradygmat 5.3). Na przykład żołnierz na warcie przez kilka godzin „natęża uwagę”, aby wykryć wszelkie sygnały niebezpieczeństwa, a jednocześnie nie podnieść fałszywego alarmu w odpowiedzi na zagrożenie pozorne. Czujność uwagi, bo tak też bywa określany ten aspekt uwagi, podlega wielu ograniczeniom, zazwyczaj związanym z postępującym w czasie wyczerpaniem czy niskim poziomem aktywacji systemu poznawczego. Efekt spadku czujności uwagi w czasie był przedmiotem wielu badań, których wyniki zostaną przedstawione podczas prezentacji teorii detekcji sygnałów i teorii czujności uwagi. Nie ulega jednak wątpliwości, iż przedłużona w czasie koncentracja uwagi-jest formą selektywności, dla której ograniczeniem jest tym razem nie nadmierna ilość informacji do przetworzenia, a nieuchronny spadek energii w wyniku wydłużonego czasu wykonania zadania. Podzielność uwagi, a więc możliwość jej koncentracji na dwóch lub większej liczbie źródeł informacji, jest czwartym ważnym aspektem uwagi (paradygmat 5.4). Człowiek jest zdolny do jednoczesnego wykonywania kilku czynności, np. czytania gazety i słuchania radia. Potrafi też słuchać, np. wykładu i jednocześnie notować lub przygotowywać pytanie, które za chwilę postawi wykładowcy. Zjawisko podzielności uwagi nakazuje postawić pytanie o wymagania, stawiane mechanizmom uwagi selektywnej w związku z koniecznością dzielenia jej na konkurencyjne zadania, a przez to równoległego kontrolowania więcej niż jednego procesu przetwarzania danych (Kahneman, 1973). Podstawowym problemem badawczym w zakresie podzielności uwagi jest pytanie o to, czy uwaga może w pewnych warunkach funkcjonować jako zestaw niezależnych modułów selekcyjnych (Allport, 1980; Allport, Antonis, Reynolds, 1972; McLeod, 1977). Jeśli by tak było, równoległa kontrola kilku procesów nie musi spowodować zakłócenia któregokolwiek z nich. Jeśli natomiast podzielność uwagi oznacza dzielenie pewnej ograniczonej puli „mocy obliczeniowej” na więcej niż jedno zadanie, równoległa kontrola kilku procesów musi spowodować zakłócenie przynajmniej jednego z nich (Kahneman, 1973, 1975; Ninko, Kahneman, 1974). Wyniki badań częściowo rozstrzygających ten problem zostaną przedstawione przy okazji prezentacji teorii modułów i teorii zasobów uwagi. Przerzutność uwagi (shifting of attention, switching between tasks) - zdolność uwagi do przełączania się między dwoma zadaniami, obsługiwanymi przez różne procesy przetwarzania informacji. Terminem tym oznacza się zdolność uwagi do przełączania się między dwoma zadaniami „obsługiwanymi” przez niezależne procesy przetwarzania informacji. Życie codzienne, podobnie jak czynności zawodowe, wymaga nieustannego przerzucania uwagi z jednego obiektu na inny. Zajęci jesteśmy np. pisaniem, ale musimy odebrać telefon, aby za chwilę znów wrodzić do przerwanej czynności. Przerzucanie uwagi oznacza konieczność zahamowania jednego procesu poznawczego i uruchomienia procesu alternatywnego. Wiąże się to zwykle z kosztami poznawczymi, np. ze zwiększoną ilością czasu, potrzebnego na wykonanie zadania albo ze zwiększonym ryzykiem popełnienia błędu. Badania nad przerzutnością uwagi (paradygmat 5.5) zmierzają głownie do ustalenia wielkości tych kosztów i sposobów ich redukcji (Allport, Wylie, 2000; Meiran, 2000; Meiran, Choveer, Sapir, 2000; Spector, Biedermann, 1976). Wyniki tych badań zostaną przedstawione podczas prezentacji teorii przerzutności, zwłaszcza teorii rekonfiguracji (Rogers, Monsell, 1995). Cocktail party phenomenon (efekt przyjęcia towarzyskiego) - Cherry (1953) przeniósł sytuację komunikacyjną z gwarnego przyjęcia wprost do laboratorium w stopniu, w jakim było to i technicznie wykonalne. Interesujący go problem ograniczeń w selektywności informacji nazwał, zgodnie z inspirującymi go obserwacjami, problemem przyjęcia towarzyskiego (cocktail party problem) Osoba badana w zaprojektowanych przez niego eksperymentach odbierała dwa rożne przekazy jednocześnie - po jednym do każdego ucha - z zadaniem skupienia się na jednym z nich, przy jednoczesnym całkowitym ignorowaniu drugiego komunikatu. Następnie proszono uczestnika eksperymentu o zanotowanie treści przekazu, na którym miał się skupić. Pytano także o treści, które pojawiły się w komunikacie ignorowanym. Cherry wykazał, iż badani nie mieli większych problemów z wiernym odtworzeniem ważnego komunikatu, ale nie mogli odpowiedzieć na jakiekolwiek pytania o treść drugiego przekazu. Nie byli też w stanie zidentyfikować języka (angielski bądź francuski), l w którym przekaz ignorowany był formułowany. Zgodnie z przyjętą konwencją J językową, zjawisko to nazwano efektem przyjęcia towarzyskiego (cocktail party phenomenon). W przeciwieństwie do semantycznych, treściowych aspektów komunikatu ignorowanego, które nie były w ogóle dopuszczane do dalszego przetwarzania, pewne fizyczne parametry tego przekazu, jak np. zmiana brzmienia (tonu) wymowy, czy też zmiana płci spikera, były przez osoby badane rejestrowane. shadowing (podążanie jak cień). Teoria filtra uwagi - Historycznie najwcześniejsza jest koncepcja filtra uwagi. Istnieje wiele wersji tej koncepcji, a ich wspólną cechą jest założenie, że informacja wędrując od organów zmysłowych do świadomości napotyka na swej drodze mechaniczną przeszkodę, czyli filtr, zwany również bramką. Filtr ten skutecznie blokuje znaczną część docierającej do organizmu stymulacji sensorycznej, podczas gdy innym informacjom umożliwia dostęp do kolejnych etapów przetwarzania. Odbywa się to na zasadzie czasowego zablokowania wszystkich źródeł informacji z wyjątkiem jednego; uwaga redukuje więc nadmiar informacji na wejściu sensorycznym poprzez selekcję źródła informacji. Całość stymulacji, pochodząca ze wszystkich aktywnych źródeł, oczekuje na przejście przez filtr jak gdyby w poczekalni. Jeśli jednak coś nie zostanie zaakceptowane przez filtr, ulega szybkiej degradacji. Szybkość zanikania zależy m.in. od modalności zmysłowej (wzrok, słuch itd.), ale zazwyczaj „poczekalnia” jest czynna nie dłużej niż od kilku do kilkunastu sekund (Sperling, 1960, 1963). Autorem pierwszej koncepcji filtra uwagi jest Donald Broadbent (1957, 1958, 1971, 1982). Zaproponowany przez niego model można wizualnie przedstawić w kształcie litery „Y” (ryc. 5.1). „Ramiona” tej litery reprezentują dwa sensoryczne kanały informacyjne wchodzące do systemu; każdy z nich doprowadza informację z jednego źródła. „Ramiona” te zbiegają się w „nogę” pojedynczy kanał, w którym możliwe jest dalsze, już semantyczne przetwarzanie informacji. Zasada „wszystko albo nic”. Mapa lokacyjna (master map of location) - struktura poznawcza odpowiedzialna za zakodowanie informacji o tym, w którym miejscu w ramach reprezentacji poznawczych zapisywane są informacje o pojedynczych cechach stymulacji obecnej w polu percepcyjnym. Mapa cech - Poszczególne sygnały docierają więc do map lokacyjnych, gdzie są automatycznie kodowane zgodnie ze wszystkimi swoimi charakterystykami Alokacja zasobów - jest nie tyle osobną fazą rozwiązywania problemów, ile procesem towarzyszącym innym fazom, ponieważ każda z nich wymaga innego rodzaju zasobów. Charakteryzując proces rozwiązywania problemu pod kątem alokacji zasobów, należy uwzględnić kilka czynników. Po pierwsze, istotny jest rodzaj wymaganych zasobów. W grę wchodzą takie zasoby, jak czas, przedmioty materialne, siła fizyczna, wysiłek umysłowy, zaangażowanie emocjonalne, wiedza, technologia itd. Po drugie, ważny jest przydział zasobów w trakcie procesu szukania rozwiązania, ponieważ w różnych fazach cyklu potrzebne jest większe bądź mniejsze zaangażowanie określonych zasobów. Model zasobów Kahnemana (ryc. 5.7 str. 198) Bodziec podprogowy (subliminal stimulus) - stymulacja, która jest wystarczająco silna, aby pobudzić narządy zmysłu, ale zbyt słaba, aby można ją było świadomie zauważyć. Mianem bodźca podprogowego (subliminalnego) określa się stymulację, która jest wystarczająco silna, aby pobudzić organy sensoryczne, ale zbyt słaba, aby można ją było świadomie zauważyć. Bodziec podprogowy działa więc powyżej absolutnego progu percepcji, ale poniżej progu świadomości. Technicznie rzecz biorąc, podprogowy charakter stymulacji najczęściej uzyskuje się poprzez drastyczne skrócenie czasu jej trwania (nawet do kilku ms). Problem polega na tym, czy inne manipulacje eksperymentalne – poza skróceniem czasu prezentacji - pozwalają uznać bodziec za podprogowy. Zdaniem Marcela (1983) przebiegu nieświadomego procesu przetwarzania informacji nie można zaobserwować bezpośrednio - o jego występowaniu świadczy natomiast wpływ, jaki proces ten wywiera pośrednio na inne, świadome procesy poznawcze. Prymowanie i jego rodzaje - Stosowane niekiedy w polskich tekstach słowo „torowanie” nie wydaje się trafne, bo nie uwzględnia faktu, że bodziec poprzedzający może utrudniać przetwarzanie bodźca właściwego, jak to ma miejsce np. w przypadku poprzedzania negatywnego. Słówko „uprzedzanie” niesie natomiast niepożądaną konotację, jako by ktoś kogoś chciał przed czymś uprzedzić. Dlatego „poprzedzanie” i „prymowanie” wydają się godne rozważenia. Dodatkowo „prymowanie” ma tę zaletę, że jest spójne z określaniem bodźca poprzedzającego mianem prymy. Są to spolszczone wersje słów o proweniencji łacińskiej, co jest częstym rozwiązaniem w polskiej nomenklaturze naukowej. Poprzedzanie repetytywne - polega na krótkiej ekspozycji tego samego bodźca, który za chwilę ma być przez osobę badaną rozpoznany, przeczytany, zaliczony do jakiejś kategorii lub w inny sposób przetworzony. Poprzedzanie semantyczne - polega na tym, że pryma nie jest identyczna z bodźcem docelowym, ale jest z nim znaczeniowo powiązana. Pryma może być np. synonimem bodźca docelowego (biblioteka > księgozbiór) lub słowem należącym do tej samej kategorii (długopis → ołówek). Poprzedzanie (priming) - zjawisko modyfikacji reakcji na bodziec w wyniku uprzedniego działania innego bodźca (prymy), w jakiś sposób powiązanego z bodźcem docelowym Poprzedzanie afektywne (affectivee priming) - zjawisko modyfikacji reakcji na bodziec w wyniku uprzedniego działania innego bodźca (prymy), który ma pozytywną lub negatywną walencję emocjonalną. Poprzedzanie negatywne (négativee priming) - utrudnienie w przetwarzaniu bodźca docelowego w wyniku uprzedniego działania bodźca poprzedzającego (prymy); utrudnienie może się przejawiać w wydłużeniu czasu reakcji lub w zwiększeniu prawdopodobieństwa błędu. Poprzedzanie percepcyjne (perceptual priming) - w badaniach nad czytaniem: zjawisko łatwiejszej identyfikacji wyrazu, jeśli był poprzedzony ekspozycją innego wyrazu (lub zbitki liter), zawierającego częściowo te same litery, co właściwy wyraz. Poprzedzanie peryferyczne (périphérie priming) - rodzaj poprzedzania, w którym bodziec poprzedzający (pryma) jest trudny do zauważenia ze względu na swoją lokalizację w dużej odległości od wymaganego dla bodźca docelowego punktu fiksacji wzroku. Poprzedzanie podprogowe (subliminal priming) - rodzaj poprzedzania, w którym bodziec poprzedzający (pryma) jest prezentowany w sposób uniemożliwiający zdawanie sobie sprawy z jego istnienia. Można to osiągnąć skracając czas ekspozycji prymy lub degradując ją. Poprzedzanie pozytywne (positivee priming) - ułatwienie w przetwarzaniu bodźca docelowego w wyniku uprzedniego działania bodźca poprzedzającego (prymy). Ułatwienie może się przejawiać w skróceniu czasu reakcji lub w zmniejszeniu prawdopodobieństwa błędu. Poprzedzanie semantyczne (semantic priming) - zjawisko modyfikacji reakcji na bodziec w wyniku uprzedniego działania innego bodźca (prymy), który jest semantycznie powiązany z bodźcem docelowym (np. jest jego synonimem lub nazwą kategorii nadrzędnej). Rozdział 6 Kontrola poznawcza Automatyzacja jest procesem, dzięki któremu czynność poznawcza lub motoryczną stopniowo uwalnia się spod kontroli poznawczej, przez co jest wykonywana szybko i bez wysiłku, ale schematycznie. Kontrola poznawcza to zdolność systemu poznawczego do nadzorowania i regulowania własnych procesów poznawczych, a także do planowanego sterowania ich przebiegiem. Według Adama Chuderskiego (2005) kontrola poznawcza przyjmuje trzy postaci: • • • monitorowanie, czyli sprawdzanie przez procesy kontrolne sposobu przebiegu i skutków działania procesów kontrolowanych, bez aktywnej ingerencji w ów przebieg; regulacja, czyli reakcja procesów kontrolnych na błędy i zakłócenia w przebiegu procesów kontrolowanych; sterowanie, czyli aktywne i planowane wpływanie przez procesy kontrolne na przebieg procesów kontrolowanych Automatyzacja polega na nabywaniu wprawy w zakresie wykonywania czynności na skutek treningu, czyli powtarzania tej czynności w tych samych lub zmienionych warunkach zadania (Schneider, Shiffrin, 1977a, 1977b; Shiffrin, Schneider, 1977). Trening jednorodny - występuje wtedy, gdy jedna i ta sama reakcja jest odpowiedzią na zawsze ten sam układ bodźcow. Trening niejednorodny - polega natomiast na częstych zmianach kategorii bodźcow (np. liter na cyfry i odwrotnie) przy zachowaniu tego samego typu reakcji. W wyniku długotrwałego i systematycznego treningu dochodzi do pełnej automatyzacji, czyli wytworzenia czynności automatycznej. Automatyzacja tych czynności nie pozbawia ich jednak intencjonalności czy celowości, a jedynie pozwala zmniejszyć wysiłek umysłowy konieczny do ich realizacji. Można je więc określić jako procesy wtórnie automatyczne. Ich przeciwieństwem są procesy pierwotnie automatyczne, czyli takie, które nie tylko są bez wysiłkowe, ale ponadto ich uruchomienie odbywa się w sposób całkowicie niezależny od naszej woli i intencji (Posner, Synder, 1975; Treisman, 1988; Murphy, Zajonc; 1994). Hasher i Zacks (1979) nazywają te dwie kategorie procesami słabo i silnie automatycznymi. Kontrola poznawcza- zdolność systemu poznawczego do nadzorowania i regulowania własnych procesów poznawczych, poznawczych także do planowanego sterowania ich przebiegiem. Efekt Stroopa - Istotą efektu jest utrudnienie w przetwarzaniu bodźców niespójnych w porównaniu z bodźcami spójnymi • • zahamowanie dobrze wyuczonej czynności i zastąpienie jej inną niewyuczoną efekt interferencji Osoby badane czytają słowa spójne lub niespójne albo nazywają kolor atramentu użyty do napisania slow spójnych lub niespójnych. Czytanie słów zwykle wymaga mniej czasu niż nazywanie kolorów, ponieważ jest czynnością silnie zautomatyzowaną. Jeśli chodzi o nazywanie kolorów czynność ta jest zwykle znacznie dłuższa w przypadku slow niespójnych w porównaniu ze spójnymi. Procesy automatyczne nie są całkowicie balistyczne siła automatyzmu zależy od proporcji bodźców np. można zredukować efekt Stroopa zmniejszając liczbę kolorów. Hamowanie jest mechanizmem kontrolnym polegającym na, z jednej strony, utrudnieniu dostępu do informacji nieistotnych, a z drugiej, na powstrzymaniu niepożądanej w danym momencie aktywności neuronalnej, mentalnej lub behawioralnej. Podstawowym zadaniem hamowania jest blokowanie pobudek zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Hamowanie jest konstruktem niejednorodnym. Hamowanie ze wzbudzeniem alternatywnej reakcji motorycznej jest trudniejsze niż proste powstrzymanie dominującej reakcji (warunek stop- zmiany, warunek stopogólny). Najtrudniejsze jest hamowanie selektywne - powstrzymanie tylko jeleniej z dwóch możliwych do wzbudzenia reakcji motorycznych (stop- selektywny) należy, bowiem zablokować energię potrzebną do wykonania ruchu, ale nie każdego ruchu, a jedynie takiego, który zostanie centralnie wskazany do zablokowania lokalizacja mechanizmu hamowania. Interferencja proaktywna (proactivee interference) - zakłócenie procesu nabywania, utrwalania albo przechowywania nowej wiedzy, wywołane wiedzą wcześniej nabytą, o ile między tymi dwoma rodzajami wiedzy występuje jakiś związek. Interferencja retroaktywna (retroactivee interference) - zakłócanie procesu przechowywania wcześniej nabytej wiedzy, wywołane wiedzą nabytą później, o ile między tymi dwoma rodzajami wiedzy występuje jakiś związek; zjawisko to jest tym silniejsze, im bardziej podobne są oba rodzaje materiału, im słabsze było opanowanie pierwszego materiału i im bardziej obszerny jest drugi materiał. Syndrom czołowy - (frontal syndrome) - niespecyficzne upośledzenie wykonywania jakichkolwiek operacji poznawczych, przebiegających w dowolnych obszarach umysłu, mające swoje konsekwencje w postaci dezorganizacji wszystkich form zachowania; powstaje w skutek uszkodzeń strukturalnych mózgu w zakresie przednich płatów czołowych. Rozdział 7 Percepcja Percepcja (spostrzeganie) to proces aktywnej interpretacji danych zmysłowych z wykorzystaniem wskazówek kontekstualnych, nastawienia i wcześniej nabytej wiedzy. W wyniku percepcji dochodzi do rozpoznania obiektu, np. przedmiotu. Recepcja sensoryczna polega na odzwierciedleniu bodźców w receptorach, czyli narządach zmysłów. Stanowi konieczny warunek i pierwszy etap procesu spostrzegania. Bodziec – fizyczna forma energii zdolna do zapoczątkowania procesu spostrzegania. Bodziec dystalny (zewnętrzny, daleki) – bodziec początkujący proces spostrzegania, znajdujący się poza umysłem i odległy względem jego receptorów. Bodziec proksymalny (wewnętrzny, bliski) – bodziec powstający wskutek bezpośredniego kontaktu bodźca dystalnego z narządem zmysłu. Receptory: eksteroreceptory o telereceptory – wzrok, słuch (ewolucyjnie młodsze) o kontaktoreceptory – dotyk, smak, zapach interoreceptory o proprioreceptory o wisceroreceptory Wrażenie (sensation) - najprostszy proces psychiczny, w wyniku którego dochodzi do odzwierciedlenia w umyśle pojedynczych cech rejestrowanych obiektów. Odzwierciedlenie elementarnej cechy zmysłowej zarejestrowanej w wyniku odbioru danych sensorycznych. Spostrzeżenie (percept) - całościowe odzwierciedlenie i interpretacja obiektów rzeczywistych, składających się na ten obiekt bodźców dystalnych i wywoływanych przez nie wrażeń. Obraz przedmiotu - obraz wszystkich dostępnych cech, rejestrowanych za pośrednictwem różnych zmysłów. SPOSTRZEŻENIE = BODŹCE DYSTALNE + WRAŻENIA Proces powstawania spostrzeżenia jako konsekwencja odbioru informacji sensorycznych: bodziec dystalny bodziec proksymalny wrażenie (zakodowane impulsy nerwowe) spostrzeżenie (odkodowane impulsy nerwowe) Fazy procesu spostrzegania – ujęcie psychologiczne: 1. 2. 3. 4. Rejestracja sensoryczna Faza oceny emocjonalnej Faza rozpoznania treści bodźca (oceny semantycznej) Faza oceny znaczenia metaforycznego Deprywacja sensoryczna, czyli znaczne obniżenie poziomu stymulacji sensorycznej, które występuje przy eliminacji bodźców wzrokowych, słuchowych i dotykowych, prowadzi z reguły do wystąpienia halucynacji i urojeń (Siegel, 1984). Nie odpowiadające rzeczywistości wrażenia (halucynacje) i myśli (urojenia) stają się dla systemu poznawczego niezbędną rekompensatą za braki w zakresie wejściowych danych sensorycznych. Oddolne i odgórne ujęcie spostrzegania: oddolne - od bodźca do wiedzy (empiryzm) odgórne - od wiedzy do bodźca (aprioryzm) Spostrzeganie jest procesem oddolnym (bottom-up). Przebiega w kierunku od rejestracji wrażeń do identyfikacji obiektów. Na poszczególnych etapach tego procesu biorą udział różnorodne struktury poznawcze. Mechanizm orientacyjny uwagi selektywnej umożliwia uchwycenie przez receptory faktu wystąpienia bodźca w polu percepcyjnym. Za odbiór i kodowanie wrażeń zmysłowych odpowiedzialne są detektory cech. Spostrzeganie jest procesem oddolnym – przebiega w kierunku od rejestracji wrażeń do identyfikacji obiektów. Spostrzeganie jest również procesem odgórnym. Reprezentacja percepcyjna obiektu jest konfrontowana z danymi umysłowymi. Dowody na odgórny charakter percepcji: • • stałość spostrzegania (stałość wielkości, kształtu, jasności i barwy) wpływ nastawienia na spostrzeganie (wstępne przygotowanie umysłu do odbioru określonej informacji) Rogers & Monsell w przełączaniu biorą udział dwa procesy: • • odgórne: wzbudzane wewnętrznie, przygotowują odpowiednie operacje umysłowe, przygotowawcze, działają proakywnie- uruchamiane jeszcze przed bodźcem, mają charakter kontrolny oddolne: wzbudzane zewnętrznie, działają reaktywnie jako odpowiedź systemu na zaistniałą sytuację, dokańczają rozpoczęty proces, charakter automatyczny Detektory cech różnią się swoją złożonością strukturalną i funkcjonalną. Ich badaniem zajęli się m.in. Hubel i Wiesel (1959), którzy do swoich badań wybrali koty. Ustalili oni, że na drodze wzrokowej u kotów występuje aż sześć różnych rodzajów detektorów cech, z czego cztery ostatnie znajdują się już w korze wzrokowej. Pamięć sensoryczna: • • Pamięć echoiczna (echoic memory) - jeden z dwóch głównych rejestrów pamięci sensorycznej, związany ze zmysłem słuchu; ma kluczowe znaczenie dla rozpoznawania mowy, gdyż przechowywane w niej fonemy mogą się z sobą płynnie łączyć, dając możliwość analizy znaczenia. Pamięć ikoniczna (iconic memory) - jeden z dwóch głównych rejestrów pamięci sensorycznej, związany ze zmysłem wzroku; wiernie koduje wszystkie właściwości fizyczne stymulacji, dzięki czemu dalsza obróbka danych może odbywać się ze względu na dowolne kryteria. Paralaksa ruchowa (motion paralax) - wskazówka wizualna ułatwiająca szacowanie absolutnego dystansu obiektów w polu wzrokowym na podstawie oceny przebytego przez obiekt dystansu. Konwergencja dwuoczna - widzenie stereooptyczne – zdolność do oszacowania względnego dystansu obiektów znajdujących się obok siebie w polu wzrokowym (stereopsis; Sekuler, Blake, 1994). Konwergencja dwuoczna wskazówka wizualna odnoszącą się do napięcia mięśni regulujących kształt soczewki; napięcie to jest większe w przypadku bliżej położonych obiektów. Złudzenia i błędy percepcji - Trzecia grupa faktów, świadczących o odgórnym charakterze spostrzegania, to złudzenia i błędy w odbiorze informacji z otoczenia. Lista złudzeń percepcyjnych jest niezwykle długa, a podłoże działania różnych kategorii złudzenia jest nieco inne (Gregory, 1997). Niemniej niektóre z nich potwierdzają zasadę, że wiedza i wcześniejsze przygotowanie umysłu zniekształca sposób widzenia obiektów, czyli sposób interpretowania danych zmysłowych. Spektakularnym przykładem złudzeń percepcyjnych są tzw. figury nie możliwe (ryc. 7.5). Widząc tzw. trójkąt Penrose’a, nie umiemy zinterpretować poszczególnych linii, cieni i konturów, tak aby uzyskać spójną interpretację tego, co właściwie jest nam pokazywane. Nie umiejąc dokonać interpretacji, dochodzimy do wniosku, że taki przedmiot jest niemożliwy, to znaczy nie istnieje inaczej, jak tylko w wyobraźni artysty. Figury niemożliwe, w których lubował się holenderski artysta Maurits Comelis Escher, są interesującym przykładem działania konwencji przedstawiania trójwymiarowych przedmiotów na dwuwymiarowej kartce papieru. Chcąc narysować trzeci wymiar, artysta musi posłużyć się umownymi wskazówkami tego, co jest bliżej, a co dalej. Obie strony - twórca i odbiorca - znają tę konwencję jako coś zastanego, czyli jako część kultury, w której wzrastali. Wobec tego mogą nie zdawać sobie sprawy, że mają do czynienia z konwencją, która w innej kulturze, być może, nie obowiązywałaby (Deregowski, 1972). Niekiedy artysta dopuszcza się celowego nadużycia owej konwencji i w ten sposób powstają figury niemożliwe. Efekt paradoksu i zaskoczenia wynika stąd, że są to obiekty niemożliwe do wyprodukowania, ale możliwe do narysowania. Teorie integracji i identyfikacji przedmiotów - Trzy grupy teorii integracji cech w przedmioty i ich identyfikacji mają istotny wpływ na badania nad percepcją: 1. teorie konstruktywistyczne (inteligentnej percepcji) 2. teorie ekologiczne (percepcji bezpośredniej) 3. teorie obliczeniowe (niejako łączą założenia dwóch pierwszych teorii) Założenia teorii konstruktywistycznych (U. Neisser, J. Bruner, R. Gregory): Kluczową rolę w procesie spostrzegania pełnią: pamięć i myślenie, a interpretacja (niepełnych i stale zmieniających się) danych percepcyjnych polega na testowaniu hipotez interpretacyjnych za pomocą procesów wnioskowania na podstawie uprzednio posiadanej wiedzy, oczekiwań, nastawień. Koncepcja ta wyjaśnia złudzenia wzrokowe jako efekt zastosowania do interpretacji złudzenia niewłaściwych przekonań i wiedzy o przedmiotach. Złudzenia stanowią jakby „tricki”, do których system percepcji nie jest przygotowany. „Optyka konstruktywistyczna” wyjaśnia, dlaczego potrafimy interpretować niepełne lub dwuznaczne dane percepcyjne. Założenia teorii ekologicznych (J. Gibson) : Człowiek postrzega swoje otoczenie bezpośrednio na podstawie wrażeń (tj. bez udziału procesów wnioskowania), dzięki możliwości ruchu oraz dzięki posiadaniu modułów detekcji niezmienników w otoczeniu, które definiują trwałe związki między obiektami i ich cechami (np. gradient, faktura). Wiedza i rozumowanie nie są niezbędne w percepcji, skoro zdolne są do niej nawet niemowlęta (E. Gibson). Złudzeniom przypisuje się marginalne znaczenie, gdyż rzadko występują w naturalnym otoczeniu człowieka. Założenia teorii obliczeniowych: Istnieją dwie teorie percepcji, które zostały wyrażone w postaci modeli obliczeniowych: Marra (1982) i Biedermana (1987). Łączą wnioskowanie o niepełnych danych na podstawie wiedzy z wykorzystaniem informacji zawartych w bodźcu dystalnym. Teorie percepcji: • Asocjacjonistyczna koncepcja percepcji (associativee theory of perception) – pogląd w sporze o naturę percepcji, zgodnie z którym spostrzeżenie jest prostą sumą wrażeń i powstaje jako ich połączenie. • Postaciowa koncepcja percepcji (Gestalt theory of perception) - pogląd w sporze o naturę percepcji, zgodnie z którym pierwotne są spostrzeżenia, zaś wrażenia są wtórne, gdyż wynikają z analizy tego, co tworzy postaci lub „dobrą figurę”. • Koncepcja cech – decyzja o rozpoznaniu wzorca jest wynikiem porównania cech kategoryzowanego obiektu i cech (Reed) • Teoria wzorców: o proces identyfikacji obiektu przebiega na zasadzie porównania obrazu percepcyjnego z jego umysłowym wzorcem o wzorce są holistyczne, nie podlegają rozbiciu na elementy składowe o miarą rozpoznania jest stopień pokrywania się obrazu percepcyjnego i wzorca o teoria ta jest możliwa do zaakceptowania jedynie tylko na poziomie recepcji sensorycznej (Gibson) • Teoria cech: o - nabywanie wzorcowych reprezentacji odbywa się w procesie spostrzegania dystynktywnych cech o - cecha kryterialna o - musi przyjmować różne wartości dla różnych wzorców o - musi pozostać niezmienna niezależnie od punktu i właściwości obserwacji o - wszystkie cechy kryterialne powinny razem układać się w unikatowy wzorzec o - liczba cech kryterialnych powinna być relatywnie mała o - tego typu identyfikacja ma miejsce przy długiej prezentacji obiektu (Marr) • Teoria obliczeniowa: o proces spostrzegania polega na generowaniu pewnej serii reprezentacji spostrzeganego środowiska o reprezentacja pierwotna – dwuwymiarowy obraz, pozbawiony głębi o Zjawisko przechodzenia przez krawędź – wyróżnienie krawędzi figury dzięki oddzieleniu dwóch obszarów o różnej luminacji światła surowe – mapa punktów świetlnych pełne – odzwierciedlają kształty obiektów reprezentacja wymiarowa – opis obiektów w kategorii głębi oraz obrazu powierzchni odzwierciedlenie 3D – ostateczny produkt procesu percepcji – pełny trójwymiarowy obraz, niezależny od kąta obserwacji. Są łatwo dostępne i konstruowane, niezależne od obiektu widzianego z różnych perspektyw oraz elastyczne. Są konstruowane z różnych przestrzennych form podstawowych. (James Gibson). • Teoria ekologiczna: o o rzeczywistość poznajemy bezpośrednio, bez konieczności posługiwania się danymi pamięciowymi dotyczącymi spostrzeganych obiektów oddolne podejście do procesów spostrzegania Teoria spostrzegania Teoria asocjacji Teoria postaci Teoria wzorców Teoria cech Teoria obliczeniowa Teoria ekologiczna Kierunek procesu Oddolny (wrażenia percept) Odgórny (percept wrażenia) Wrażenia interakcja percept Oddolny (wrażenia percept) Dwukierunkowy Wyłącznie wrażenia Teoria asocjacjonistyczna (skojarzeniowa) spostrzeżeń głosi prymat części nad całością, wrażeń nad spostrzeżeniami. To oddolna teoria przetwarzania (bottom – up). Spostrzeżenie jest sumą wrażeń. Wrażenia łączą się ze sobą w spostrzeżenia na zasadzie praw kojarzenia (asocjacji), to znaczy: styczności wrażeń w czasie styczności wrażeń w przestrzeni podobieństwa wzajemnego kontrastu, Spostrzeżenie powstaje po wielokrotnym łącznym występowaniu poszczególnych wrażeń. Nie uwzględnia roli reprezentacji umysłowych w procesie percepcji. Teoria postaciowa (Max Wertheimer, Kurt Koffka, Wolfgang Kähler) - Prymat całości nad częścią – pierwotne są spostrzeżenia, wrażenia zaś wtórne (wynikają z analizy). To odgórna teoria percepcji (top- down). Sumowaniem wrażeń nie da się wyjaśnić procesu percepcji. Dowody: płynny ruch pozorny spostrzeganie całej konstelacji gwiazd wcześniej niż elementów konstelacji Eksperyment Naveona 1977 - krótko eksponował na ekranie litery złożone z liter, prosząc o identyfikację liter (złożonych odrębnie od liter składowych) i odwrotnie – samych liter składowych. Wyniki ujawniły, że czas identyfikacji liter złożonych był krótszy od liter składowych, kiedy litery składowe były jasno identyfikowalne. To potwierdza prymat całości nad częściami, „lasu nad drzewami.” Teoria wzorców (Reed) - Proces identyfikacji obiektu przebiega na zasadzie porównania obrazu percepcyjnego z jego umysłowym wzorcem. Wzorce są holistyczne, nie podlegają rozbiciu na elementy składowe. Miarą rozpoznania jest stopień pokrywania się obrazu percepcyjnego i wzorca. Teoria ta jest możliwa do zaakceptowania jedynie tylko na poziomie recepcji sensorycznej. Teoria cech (Gibson) - To oddolna teoria spostrzegania ( bottom-up). Nabywanie wzorcowych reprezentacji odbywa się w procesie spostrzegania dystynktywnych cech. Cecha kryterialna: powinna przyjmować różne wartości dla różnych wzorców winna pozostać niezmienna niezależnie od punktu i właściwości obserwacji wszystkie cechy kryterialne powinny razem układać się w unikatowy wzorzec liczba cech kryterialnych winna być relatywnie mała Tego typu identyfikacja ma miejsce przy długiej prezentacji obiektu. Gibson (1969): nabywanie wzorcowych reprezentacji umysłowych odbywa się w procesie spostrzegania dystynktywnych cech (features), umożliwiających odróżnienie jednego wzorca od drugiego. Cztery zasady wyróżniania w procesie spostrzegania cech kryterialnych: 1. Cecha kryterialna musi przyjmować rożne wartości w odniesieniu do rożnych wzorców. 2. Konkretna wartość cechy kryterialnej przypisana konkretnemu modelowi powinna pozostać niezmienna niezależnie od punktu i właściwości obserwacji (jasność, wielkość i perspektywa). 3. Wszystkie cechy kryterialne powinny razem (mechanizm integracji cech) składać się w unikatowy wzorzec - a żadne dwa rożne wzorce nie mogą charakteryzować się kombinacją tych samych cech. 4. Liczba cech kryterialnych powinna być relatywnie mała. W przeciwnym razie proces identyfikacji obiektu przebiegałby bardzo długo, a przebiega bardzo szybko. Teoria obliczeniowa Marra - Spostrzeganie to proces dwukierunkowy. Wychodząc od danych zmysłowych nie może być w pełni realizowane bez danych pamięciowych. Pewnym ograniczeniem tej teorii jest odniesienie jej tylko do percepcji wzrokowej. Daveid Marr: widzenie jako system przetwarzania informacji. Wraz z Tomaso Poggio założył, że ten system zawiera trzy różne, lecz dopełniające się poziomy analizy. TRZY POZIOMY ANALIZY: poziom obliczeniowy, poziom algorytmiczny/ reprezentacji, poziom implementacji. Wg Marra proces spostrzegania polega na wytwarzaniu pewnej serii reprezentacji spostrzeganego otoczenia, a które zawierają opis właściwości obiektów znajdujących się w polu percepcyjnym. Teoria obliczeniowa Biedermana (1987) - System percepcyjny łączy kontury za pomocą dynamicznych wiązań (Hummel i Biederman, 1992) w komponenty zwane geonami (przypominające podstawowe bryły) a następnie w układy geonów. Reprezentacja przedmiotów również opiera się na geonach. Identyfikacja przedmiotu odbywa się przez porównanie spostrzeganego układu geonów ze wzorcem (podobieństwo). Teoria ekologiczna (James Gibson) - percepcji bezpośredniej; oddolne podejście do procesów spostrzegania, rzeczywistość poznajemy bezpośrednio, bez konieczności posługiwania się danymi pamięciowymi dotyczącymi spostrzeganych obiektów; informacje docierają do receptorów w szyku optycznym (ze względu na intensywność światła); spostrzegamy dystans za pomocą gradientu struktury powierzchni, paralaksy ruchowej (umożliwia detekcje głębi i dystansu); właściwość priorytetowa obiektów – ruch. Prozopagnozja to choroba związana z zaburzeniem widzenia. Nazwa pochodzi z języka greckiego i wywodzi się od słów oznaczających twarz i niewiedzę, co ściśle związane jest z tym, na czym dokładnie polega. Prozopagnozja polega na tym, że chory nie rozpoznaje ludzkich twarzy. Na przykład, gdy znajduje się w grupie ludzi, nie jest w stanie odróżnić swoich znajomych. Spotykając bliskich, ma wrażenie, że widzi ich pierwszy raz. Prozopagnozja inaczej nazywana jest ślepotą twarzy. Oko zmienia punkt fiksacji (fixation point) mniej więcej cztery razy w ciągu sekundy (Rayner, 1997). Około 200-225 ms trwa każda kolejna fiksacja oka na materiale bodźcowym, podczas gdy 25-30 ms trwa ruch sakkadowy gałek ocznych w miejsce następnej fiksacji. Jednak już po zafiksowaniu wzroku na materiale bodźcowym fotoreceptory odbierają informacje wizualne bynajmniej nie w sposób nieprzerwany. Tłumienie kaskadowe - zjawisko, zgodnie z którym w trakcie ruchu kaskadowego narząd wzroku nie jest w stanie rejestrować jakichkolwiek informacji. Rozdział 8 Pamięć Pamięć jest zdolnością do przechowywania informacji i późniejszego jej wykorzystania. Z innego punktu widzenia pamięć to zespól procesów poznawczych, zaangażowanych w nabywanie, przechowywanie i późniejsze odtwarzanie informacji. Aktywny układ, który otrzymuje informacje od zmysłów, nadaje informacji użyteczną postać, porządkuje informacje w trakcie przechowywania oraz wydobywa przechowywane treści. Pamięć rozumiana jako zdolność: • • • • • • właściwość jednostki będąca warunkiem pojawienia się pewnego procesu element psychicznego wyposażenia jednostki, wykazujący duże różnice indywidualne jako składnik inteligencji, a więc tego elementu psychicznego wyposażenia jednostki, który w dużym stopniu zdeterminowany jest przez czynniki genetyczne składa się ze zdolności specyficznych poszczególne zdolności specyficzne odnoszą się do różnych dziedzin (np. pamięć melodii, pamięć cyfr, pamięci dat itd.) możliwe jest doskonalenie albo ćwiczenie całej pamięci Pamięć rozumiana jako proces: • • • • • • proces, którego konsekwencje ujawniają się w zachowaniu proces złożony z uniwersalnych faz - identycznych u wszystkich ludzi: f. kodowania, przechowania i odtwarzania jest fazą przetwarzania informacji składa się z różnych faz istnieją specyficzne procesy przetwarzania informacji, charakterystyczne dla różnych form pamięci (np. pamięci semantycznej czy pamięci autobiograficznej) możliwe jest doskonalenie poszczególnych faz procesu pamięciowego - przede wszystkim fazy kodowania i fazy odtwarzania FUNKCJE - trzy podstawowe etapy procesu pamięciowego: • • • Rejestrowanie/kodowanie Przechowywanie Wydobywanie/wykorzystywanie Pamięć ma charakter konstruktywny, nie tylko odtwarza, ale również tworzy! Dowody: zniekształcenia pamięciowe i pamięć fałszywa (implanty pamięciowe). Pamięć przemijająca przechowuje informacje w sposób nietrwały, czyli w stosunkowo krótkim czasie, co nie jest jej wadą, lecz wynika z pełnionych przez nią funkcji. Pamięć trwała przechowuje informacje bez wyraźnych ograniczeń czasowych. Norman, 1970 – rozróżnił ponad 20 rodzajów pamięci. Tulveing, 1984 – systemy pamięciowe są odrębne jeśli: a) b) c) d) e) są wyspecjalizowane w przetwarzaniu rożnych rodzajów informacji funkcjonują wedle rożnych reguł mają rożne podłoże neuronalne pojawiają się w rożnym czasie w rozwoju ontogenetycznym różnią się formatem reprezentowanych informacji RODZAJE PAMIĘCI (UJĘCIE MAGAZYNOWE): • • • Sensoryczna - bufor sensoryczny: ikoniczna [0,5 sekundy (wzrok)], echoiczna [2-4 sekundy (słuch)]; pojemność 12-18 elementów; format zapisu danych zależny od modalności, nigdy werbalno-semantyczny; kontrola podmiotowa niemożliwa; mechanizm zapominania – zanikanie, efekt maskowania Krótkotrwała - STM (Short Term Memory): robocza = operacyjna [5-6 sekund (obecne oszacowania)]; pojemność 7±2 / 4; format zapisu danych akustyczny, możliwy semantyczny; kontrola podmiotowa poprzez powtórki zewnętrzne (bezgłośna artykulacja); mechanizm zapominania – zanikanie, interferencja Trwała - LTM (Long Term Memory): semantyczna, epizodyczna [trwałość bez ograniczeń]; pojemność bez ograniczeń; format zapisu danych semantyczny, możliwe inne; spory zakres kontroli podmiotowej, zróżnicowane formy i strategie kontroli; mechanizm zapominania brak dostępu, interferencja, zanikanie Klasyczny podział pamięci-model blokowy Atkinsona i Shiffrina - Oparty na kryterium czasu przechowywania. Dzieli się na: magazyn sensoryczny -> magazyn krótkotrwały (STS) -> magazyn długotrwały (LTS). a) b) c) Magazyn sensoryczny: powiązany ze zmysłami zmysłu np. wzroku, słuchu, węchu. Przechowuje bodziec krótko (kilkaset milisekund). Ogromna pojemność a na pewno większa od STM. Magazyn pamięci krótkotrwałej: posiada informacje zarówno bodźcową jak i przywołaną z LTS. Posiada różne kody podtrzymywania informacji jak np. mechanizm bezgłośnego powtarzania. Mało pojemny. Funkcją jego jest przetrzymywanie informacji w czasie niezbędnym do dalszego przetwarzania. Magazyn pamięci długotrwałej: nieograniczony czas przechowywania informacji. Funkcją jego jest umożliwienie skutecznej adaptacji jednostki w środowisku w dłuższej perspektywie czasowej. Blokowe modele pamięci (Atkinson i Shifrin, 1968): pamięć rozumiana jako system wielu magazynów. Każdy magazyn jest wyspecjalizowany w przechowywaniu określonej informacji. Ich model był niemalże identyczny z modelem klasycznym. Klasyfikacja rodzajów pamięci a) Deklaratywna (jawna): pamięć faktów, łatwa do werbalizacji; obejmuje wiedzę deklaratywną. Hipokamp b) Niedeklaratywna (niejawna): pamięć proceduralna, umiejętności i nawyki, poprzedzanie, warunkowanie klasyczne, nieasocjacyjne uczenie się. UCZENIE SIĘ NIEASOCJACYJNE: • • Habituacja - Słabnąca reakcja na powtarzalny bodziec, zwłaszcza zapach, również dotyk i słuch Sensytyzacja - Uczenie się spostrzeżeniowe, Uogólnione zwiększenie wrażliwości po zadziałaniu bodźcem nocyceptywnym Pamięć robocza – funkcje: Przechowywanie informacji; Przetwarzanie informacji; Nadzorowanie (decyzje “strategiczne”); Integrowanie (kilku procesów) Krzywe pozycyjne – ilustrują prawdopodobieństwo prawidłowego odtworzenia bodźców z listy w zależności od ich pozycji na niej (np. na początku lub na końcu). Efekt świeżości: łatwiej odtworzone bodźce z końca listy; zjawisko wyjaśniane udziałem pamięci krótkotrwałej w odtwarzaniu materiału; silnie podatne na upływ czasu i interferencję. Efekt pierwszeństwa: łatwiej odtworzone bodźce z początku listy; zjawisko wyjaśniane transferem informacji do pamięci długotrwałej. Podwójna dysocjacja: dowód na odrębność STM i LTM. Pacjenci z uszkodzeniami mają np. efekt świeżości ale nie mają efektu pierwszeństwa. Przyczyny zapominania: • • • Zanikanie śladów pamięciowych (teoria rozpadu śladu pamięciowego) - proces samoistny Interferencja, np. nowe informacje nakładają się na stare Zapominanie umotywowane – wyparcie, reinterpretacja Interferencja: w STM przez nakładanie się podobieństwa akustycznego bodźców. W LTM przez nakładanie się bodźców semantycznych. Interferencja proaktywna - Kłopoty z pamięcią występujące, gdy starsze informacje uniemożliwiają bądź zakłócają uczenie się lub wydobywanie nowszych informacji. Interferencja retroaktywna - Kłopoty z pamięcią występujące, gdy nowsze informacje uniemożliwiają bądź zakłócają wydobywanie starszych informacji. Teorie poziomów przetwarzania (Craik i Lockhart, 1972) - Trwałość śladów pamięciowych wiąże się z głębokością przetworzenia stymulacji. System pamięciowy jednorodny choć angażuje rożne systemy poznawcze. Ślady pamięciowe są zapisem operacji poznawczych składających się na proces jego percepcji nie zaś odwzorowaniem bodźca. Dlatego proces odpamiętania jest próba odtworzenia sytuacji percepcyjnej. Założenia teorii poziomów przetwarzania: Ślad pamięciowy jest zapisem operacji składających się na proces percepcji bodźca (efekt uboczny analizy bodźca) Przywołanie polega na próbie odtworzenia oryginalnej sytuacji percepcyjnej Im głębsze przetworzenie tym lepsze późniejsze przywołanie (lepsze zapamiętanie) Przetworzenie na poziomie głębszym wymaga przetworzenia na wszystkich poziomach poprzedzających Poziom sensoryczny fizyczne cechy bodźca, np. kształt liter, identyfikacja kształtu słowo KOT pytanie: czy słowo jest napisane dużymi literami? Poziom płytki akustyczne cechy bodźca, np. kombinacje dźwięków związane z literami, rozpoznanie znaczenia słowo KOT pytanie: czy słowo rymuje się ze słowem LOT? Poziom głęboki semantyczne cechy bodźca, np. znaczenie słowa; zrozumienie, odniesienie do posiadanej wiedzy słowo KOT pytanie: czy słowo jest nazwą zwierzęcia? Procedura odtwarzania częściowego wg Sperlinga - badania przeprowadzone przez George'a Sperlinga dotyczące funkcjonowania wzrokowej pamięci sensorycznej – pamięci ikonicznej. Podczas eksperymentu prezentował badanym zestaw elementów wzrokowych (rzędów złożonych z liter) przez krótki czas (ok. 50 milisekund), po czym prosił uczestników o odtworzenie jednego z rzędów pokazanego im wcześniej zestawu. Dodatkowo w jednej wersji eksperymentu uczestnicy słyszeli dźwięki, które odpowiadały określonym rzędom liter. Dźwięk wysoki – górny wiersz; dźwięk średni – środkowy wiersz; dźwięk niski – wiersz dolny. Sperling wykazał, że informacja przechowywana jest w pamięci wzrokowej w całości. Jednak bardzo szybko ulega ona zanikowi. Jeśli jej odpowiednio nie wzmocnimy. Po serii kolejnych eksperymentów Sperling udowodnił, że bezpośrednio po zaniknięciu bodźca wizualnego (wyświetlonych danych), nasza pamięć przechowuje niemal wszystkie dane, a może nawet ich pełną wartość, a ubytki w pamięci rosną wraz z szybkością zanikania przekazu. Pamięć robocza – wielokomponentowy model Baddeleya – pamięć robocza to system odpowiedzialny zarówno za przechowywanie jak i przetwarzanie informacji. Centralny system wykonawczy – system niejednorodny z uwagi na wielkość przypisywanych mu funkcji: 1. Bieżące przetwarzanie informacji 2. Koordynacja buforów pamięci roboczej, funkcja ujawniająca się szczególnie w czasie wykonywania zadań jednoczesnych 3. Nadzór (kontrola) nad bieżącym przetwarzaniem informacji – planowanie i nadzorowanie wykonania złożonych zadań poznawczych. Pętla fonologiczna – jeden z 3 buforów pamięciowych; odpowiada za krótkotrwałe przechowywanie informacji fonologicznych. Baddeley wyróżnił dwa mechanizmy przechowywania: pasywny (możliwe dzięki magazynowi fonologicznemu) i aktywny (dzięki mechanizmowi pętli artykulacyjnej – bezgłośne powtarzanie podobne do artykulacji mowy). Szkicownik wzrokowo-przestrzenny – podstawową funkcją jest przechowywanie materiału wzrokowego i przestrzennego. Pasywne przechowywanie podręczny magazyn wzrokowy; Aktywne korzystające z procesów modelowania przedruchowego i tworzenia wyobrażeń wewnętrzny skryba. Bufor epizodyczny – czasowe przechowywanie zintegrowanych epizodów, tj. informacji reprezentowane jednocześnie za pomocą różnych kodów, np. werbalnego i wizualnego. Podobnie jak pozostałe podsystemy, bufor epizodyczny uczestniczy w nabywaniu i wydobywaniu informacji z pamięci długotrwałej. Struktury anatomiczne służące różnym rodzajom pamięci: Kora mózgu (zwłaszcza płaty czołowe i ciemieniowe) - pamięć długotrwała, epizodyczna i semantyczna. Kora przedczołowa bierze udział w tworzeniu się krótkotrwałej pamięci roboczej (operacyjnej, PR) Płat ciemieniowy zawiera również szkicownik wzrokowo-przestrzenny, ważny dla pamięci krótkotrwałej jak i długotrwałej pamięci skojarzeniowej. Hipokamp - pamięć przestrzenna, pamięć epizodyczna o pośrednim czasie życia. Ciało migdałowate - pamięć emocjonalna (utajona). Pamięć proceduralna - prążkowie, jądra podstawy mózgu (skorupa, jądro ogoniaste), móżdżek i kora ruchowa odpowiedzialne są za pamięć umiejętności; Jądro ogoniaste - pamięć genetyczna, instynktowne formy zachowania, silnie aktywne u zakochanych, pamięć umiejętności (proceduralna), zaburzenia prowadzą do zachowań obsesyjno-kompulsywnych. RODZAJE PAMIĘCI (UJĘCIE GENETYCZNO-ROZWOJOWE TULVINGA): • • • Pamięć proceduralna - Wiedza jak… (operacje zaangażowane w wykonywaniu zadań, pamięć bodźców i reakcji) Pamięć sematyczna - Wiedza szkolna/ ogólna (wiedza że…) Pamięć epizodyczna - Uwzględnia wymiar czasowy, zatem zawodna i wymagająca wysiłku; Bogata w treść; Wysoce kontekstualna (zdarzenia w czasie rzeczywistym) SIEDEM ZASAD FUNKCJONOWANIA PAMIĘCI wg Kihlstroma (1996) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Zasada wypracowania (wysiłek na etapie kodowania) Zasada organizacji (sieć, skojarzenia) Zasada zależności od czasu (krzywa Ebbinghausa) Zasada zależności od wskazówek Zasada specyficzności kodowania Zasada przetwarzania opartego o schematy Zasada rekonstrukcji SIEDEM „GRZECHÓW” PAMIĘCI (DANIEL SCHACTER, 2001/2003): 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Grzech nietrwałości Grzech roztargnienia Grzech blokowania Grzech błędnej atrybucji Grzech podatności na sugestię Grzech tendencyjności Grzech uporczywości Rozdział 9 Czynności pamięciowe Zapamiętywanie - czynność pamięciowa, polegająca na wprowadzeniu informacji do jednego z systemów pamięci; wymaga zakodowania informacji (encoding), a następnie utrwalenia zapisu. Kodowanie jest definiowane jako automatyczny proces tworzenia reprezentacji informacji w pamięci. Dwa obszernie omówione ujęcia teoretyczne procesu kodowania informacji w systemie poznawczym człowieka to: 1) teoria poziomów przetwarzania Craika i Lockharta - Craik i Lockhart (1972) przyjęli, że trwałość śladów pamięciowych wiąże się z głębokością przetworzenia stymulacji. Ponieważ głębokość przetwarzania jest efektem wielu procesów, nie tylko kodowania informacji, ale również późniejszej obróbki, jest to zmienna ciągła. Skoro trwałość informacji jest skutkiem głębokości przetworzenia, niepotrzebne, a co najmniej uproszczone jest ograniczanie się do skończonej liczby poziomów przetworzenia (w metaforze magazynowej - liczby systemów pamięci). W teorii poziomów przetwarzania traktuje się pamięć jako system jednorodny, chociaż pogłębienie przetwarzania może angażować różne mechanizmy poznawcze. Przykładowo inne będą mechanizmy płytkiej sensorycznej obróbki stymulacji, a inne głębokiego kodowania informacji w relacji do posiadanej wiedzy. 2) teoria podwójnego kodowania Paiveio - są dwa systemy reprezentacji rzeczywistości: a. Niewerbalny (sensoryczny)- 5 podsystemów kodowania danych zmysłowych każdy podsystem ma inny język kodowania i odpowiada za inną modalność sensoryczną; imageny - wszelkie niewerbalne reprezentacje umysłowe, są przetwarzane szybko i równolegle, ponieważ reprezentują struktury holistyczne (całe obiekty, grupy obiektow), czyli: imageny zachowują niektóre fizyczne właściwości obiektu np. wielkość. Badanie- kodowanie zależne od wielkości obiektu (zdjęcie)- małe obiekty zapamiętujemy gorzej niż duże. b. Werbalny (językowy)- trzy rodzaje podsystemów do kodowania inf. przeznaczonych dla danych nadchodzących kanałem wizualnym, akustycznym, dotykowym: o logogeny- wszystkie reprezentacje werbalne o przetwarzanie wolne i szeregowe o kodowanie niezależne od wielkości obiektu Oba systemy są powiązane relacjami. Mają charakter referencyjny- reprezentacjom obrazowym odpowiadają werbalne i odwrotnie. Przechowywanie jest czynnością pamięciową, która polega naprzeciw działaniu zanikowi albo utracie dostępu do zapamiętanej informacji. W trakcie przechowywania zapisy pamięciowe mogą być rekodowane, co prowadzi do zmian w zakresie ich treści albo sposobu uporządkowania. Aktywne przechowywanie (rehearsal) - mechanizm przechowywania informacji w pętli fonologicznej, polegający na aktywnym odświeżaniu jej zawartości, realizowanym poprzez bezgłośne powtarzanie przechowywanej informacji. Odpamiętywanie – dwa podstawowe rodzaje odpamiętywania to: a. przypominanie - bezpośrednia metoda badania odpamiętywania wiedzy jawnej; osoba badana ma za zadanie przywołać z pamięci określone materiał; podstawowe jej odmiany to przypominanie, swobodne przypominanie ukierunkowane i przypominanie parami; b. rozpoznawanie - pośrednio metoda odpamiętywania wiedzy jawnej; osoba badana ma za zadanie rozpoznać, czy prezentowany jej materiał jest zgodny lub niezgodny z tym, co wcześniej było zapamiętywane; metoda podatna na wpływ ze strony wiedzy niejawnej. Rekodowanie – modyfikacja zapisu pamięciowego w związku z nowo napływającą informacją. Loftus uznała, że proces odpamiętywania składa się z dwóch faz: przeszukiwania pamięci i rozpoznawania, czy to, co znaleźliśmy jest tym, czego szukaliśmy. Wydaje się zatem, że lista czynności pamięciowych jest najprawdopodobniej znacznie dłuższa, niż się to intuicyjnie wydaje. Tulving wyróżnił ich łącznie siedem, co jest, być może, równie odległe od prawdy, jak model trzech faz. Rozmaite mechanizmy obróbki materiału w procesie kodowania, a potem w trakcie odpamiętywania, mogą tę liczbę dodatkowo modyfikować. Na przykład, użycie techniki mnemonicznej, dzięki której materiał werbalny jest transformowany na drodze wizualizacji w materiał obrazowy (wyobrażeniowy) – mimo że nie jest procesem stricte pamięciowym - wydaje się istotnie komplikować fazę zapamiętywania. Pojawiają się w niej bowiem dwa procesy kodowania: werbalny i wzrokowy, które mogą zachodzić jednocześnie. Metafora engramu - śladu, który jest pamięciowym „odciskiem” bodźca - mógłby być uniwersalny, jednak dziś wiemy z całą pewnością, że metafora ta jest nietrafna. Podobnie odpamiętywanie przebiega odmiennie w zależności choćby od zastosowanej metody wydobycia informacji z pamięci. Amnezja – czasowe lub trwałe zaburzenie jednego bądź wielu systemów pamięciowych. Podstawowe objawy: trudności w zapamiętywaniu i odpamiętywaniu informacji. Może być skutkiem urazu głowy, udaru, infekcji, działaniem toksyn, starzeniem się. Amnezja następcza wiąże się z zaburzeniem procesu konsolidacji śladów pamięciowych; dotyczy ograniczenia lub utraty zdolności zapamiętywania nowych danych. Amnezja wsteczna pojawia się głownie w przypadkach uszkodzenia płatów skroniowych, hipokampa i płatów czołowych. Jej poznawcze podłoże dotyczy trudności w transferze informacji z pamięci długo- do krótkotrwałej, co jest niezbędne w werbalizacji wiedzy deklaratywnej; dotyczy odpamiętywania informacji, które zostały nabyte przed wystąpieniem czynnika powodującego amnezję. Kodowanie w postaci: o o o o fal optycznych (wzrok), fal akustycznych (słuch), cząsteczek chemicznych (smak, węch) ucisku mechanicznego (dotyk, bol). Rozdział 10 Myślenie i rozumowanie Myślenie to proces łączenia elementów poznawczej reprezentacji świata (obrazów, pojęć lub sadów) w dłuższe ciągi. Tak utworzony ciąg zastępuje realne, obserwowalne zachowanie w rzeczywistym świecie fizycznym łub społecznym, uwalniając nas od konieczności ponoszenia natychmiastowych skutków własnych działań. Rozumowanie jest procesem formułowania wniosku na podstawie przesłanek, czyli z wykorzystaniem uprzednio nabytej lub powszechnie dostępnej wiedzy. Myślenie autystyczne jest rodzajem myślenia, które nie jest nastawione na osiągnięcie konkretnego efektu. Jest to myślenie charakterystyczne dla stanu relaksacji, kiedy myślimy o przysłowiowych niebieskich migdałach. W swojej istocie polega na tworzeniu luźnych skojarzeń i oderwanych od rzeczywistości spekulacji. W myśleniu autystycznym mogą przestać obowiązywać zasady logiki i konsekwencji, a kolejne akty myślenia mogą być z sobą bardzo luźno powiązane. Podkreślić należy, że w takim rozumieniu myślenie autystyczne nie jest w żaden sposób zaburzone, ani nie stanowi objawu patologii. Mimo że nie jest ukierunkowane na cel, spełnia ważną funkcję w życiu każdego człowieka. Pozwala fantazjować i zastępczo zaspokajać potrzeby, które chwilowo nie są możliwe do zaspokojenia. W odpowiednich warunkach może też stać się podłożem twórczości. Typowe dla myślenia autystycznego luźne skojarzenia są podstawą technik twórczego oddalenia. Myślenie realistyczne uwzględnia ograniczenia nakładane przez rzeczywistość, a ponadto jest ukierunkowane na osiągnięcie jakiegoś celu. Zazwyczaj tym celem jest rozwiązanie problemu, ale może nim być również zdefiniowanie problemu, ocena wypracowanych rozwiązań, udowodnienie twierdzenia, sprawdzenie poprawności wniosku sylogistycznego lub inne wyróżnione stany. Myślenie produktywne (productivee thinking) - rodzaj myślenia realistycznego, ukierunkowanego na rozwiązanie problemu lub osiągnięcie innego celu; efektem myślenia produktywnego jest wytworzenie nowych treści intelektualnych; treść i wynik myślenia produktywnego jest nowy z punktu widzenia dotychczasowej wiedzy podmiotu myślącego, ale niekoniecznie z punktu widzenia innych ludzi. Myślenie reproduktywne (reproductivee thinking) - rodzaj myślenia realistycznego, polegający na odtwarzaniu przeszłego doświadczenia. Myślenie twórcze (Creativee thinking) - rodzaj myślenia, którego wynik jest oceniany jako nowy i wartościowy w sensie poznawczym, estetycznym, etycznym albo użytkowym. Myślenie odtwórcze (noncreativee thinking) - każdy przypadek myślenia, którego wynik nie uzyskał uznania jako nowy i jednocześnie wartościowy dla społeczności; z faktu, że myślenie nie jest twórcze, nie wynika, że brak mu złożoności, wyrafinowania lub innych wartości. Teoria Beriyne'a – myślenie jest ciągiem symbolicznych bodźców i reakcji, a regułą ich łączenia są symboliczne związki typu S-R. Bodziec symboliczny to taki, który ma znaczenie i wywołuje reakcję, kiedy fizycznie nie jest obecny. Reakcja symboliczna – wywołana bodźcem symbolicznym. Berlyne uwzględnia możliwość uruchomienia wielu reakcji symbolicznych w danej sytuacji bodźcowej. O tym, która reakcja zostanie wywołana, decyduje tzw. hierarchia rodziny nawyków, czyli zbiór łańcuchów zachowań symbolicznych, uporządkowanych pod względem prawdopodobieństwa uruchomienia w odpowiedzi na określony bodziec. Myślenie typu S – jeżeli reakcje nawykowe rutynowo uruchamiane w danej kategorii sytuacji, w wyniku procesu myślenia przenoszone są na inna kategorię sytuacji (zbliżone do myślenia reproduktywnego). Myślenie typu R – podmiot wykonuje reakcję lub sekwencję reakcji, której nigdy wcześniej nie wykonywał (zbliżone do myślenia produktywnego). Reguły to sposoby uporządkowania łańcucha operacji umysłowych, składających się na proces myślenia. Algorytm jest jednoznacznym i niezawodnym przepisem działania, zawierającym skończona sekwencję operacji, jaką należy wykonać, aby osiągnąć określony cel; jego główną cechą jest powtarzalność; właściwości: o o o o niezawodny – prowadzi do uzyskanie jednoznacznego rezultatu w danej klasie zadań dobrze określony – jednoznaczna procedura postępowania masowy – można go stosować do każdego problemu z danej klasy jest zestawem sztywnych reguł – brak choćby niewielkiej części danych powoduje, że uzyskany wynik jest błędny albo w ogóle niemożliwy do uzyskania Heurystyka jest nieformalną, spekulatywną, uproszczoną albo skrótową metodą rozwiązywania problemów lub podejmowania decyzji; jest zawodna i bardziej ryzykowna od algorytmu oraz słabo określona, ma zastosowanie w przypadku problemów, których nie da się jednoznacznie i kompleksowo określić; dwa powody stosowania heurystyk: złożoność sytuacji nie pozwala na wykonanie algorytmu i oszczędność czasu i wysiłku poznawczego. HEURYSTYKI – uproszczone reguły myślenia pozwalające na formułowanie sądów bez analizy większości informacji, na których sąd powinien się opierać. Są to nieświadomie stosowane „drogi na skróty” w przetwarzaniu informacji. HEURYSTYKA REPREZENTATYWNOŚCI - Ocena przynależności obiektu do kategorii (klasy, rodzaju) na podstawie podobieństwa do typowych egzemplarzy tej kategorii. Kategoryzując opieramy się na informacji, jak dalece dany obiekt wygląda na reprezentatywnego przedstawiciela danej kategorii. Problemem jest to, że kategoryzowanie tylko na podstawie podobieństwa prowadzi do ignorowania informacji, które nam do tego schematu nie pasują. HEURYSTYKA DOSTĘPNOŚCI - Jest to ocena częstości lub prawdopodobieństwa zdarzeń w oparciu o łatwość, z jaką przychodzą nam na myśl ich przykłady, czyli egzemplarze. Zwykle prowadzi do formułowania trafnych ocen, ponieważ zdarzenia częste są łatwo dostępne pamięciowo. Niekiedy bywa myląca – nie wszystkie informacje dostępne pamięciowo dotyczą zdarzeń częstych. REGUŁA ZAKOTWICZENIA I DOPASOWANIA - Polega na tym, że oceniając jakąś wartość liczbową (liczbę przypadków, częstość, prawdopodobieństwo) bierzemy za punkt wyjścia jakąś łatwo dostępną (np. podawaną przez innych, liczbę) a następnie modyfikujemy ją stosownie do kontekstu i swej wiedzy. Rozumowanie dedukcyjne (deduction) - polega na wyciąganiu wniosków, które w sposób niezawodny wynikają z dostarczonego zestawu przesłanek; odbywa się z wykorzystaniem formalnych reguł logiki; ponieważ wnioski wynikają z przesłanek w sposób konieczny, rozumowanie dedukcyjne zwane jest również rozumowaniem niezawodnym; nie prowadzi do generowania nowej wiedzy, bowiem to, co zawiera wniosek, było wcześniej zawarte w przesłankach. Rozumowanie indukcyjne (induction) - polega na wyciąganiu wniosków na podstawie niepełnego zbioru przesłanek, zgromadzonych np. na drodze obserwacji; analiza przesłanek prowadzi do wykrycia i sformułowania pewnych prawidłowości ogólnych, które są przedmiotem twierdzenia; w trakcie rozumowania indukcyjnego wychodzimy poza posiadane informacje i formułujemy wnioski, które zawierają nie dostępną wcześniej wiedzę. Rozdział 11 Rozwiązywanie problemów Problem to rozbieżność między aktualnym stanem rzeczy a wyznaczonym bądź narzuconym celem (stanem pożądanym), której nie można usunąć rutynowo. Rozwiązywanie problemów to aktywność ukierunkowana na zredukowanie rozbieżności pomiędzy stanem aktualnym a pożądanym, polegająca na realizacji zaplanowanej sekwencji operacji poznawczych. Rozwiązywanie problemów to proces mający na celu przezwyciężenie przeszkód stojących na drodze do jego rozwiązania. 4 WYMIARY PROBLEMU: 1. 2. 3. 4. Stan docelowy – określa punkt docelowy Stan początkowy – dane wyjściowe Operatory – środki do celu Przeszkody PODZIAŁ PROBLEMÓW ZE WZGLĘDU NA ICH CECHY I STRUKTURĘ: Problem konwergencyjny (zbieżny) – ma jednoznaczne rozwiązanie – niezależnie od przyjętej strategii – procesy poznawcze zbiegają się w jednym punkcie stanowiącym rozwiązanie problemu Problem dywergencyjny (rozbieżny) – dopuszcza wiele rozwiązań – każde może być poprawne – procesy myślowe angażowane w rozwiązanie problemu rozbiegają się w wielu kierunkach Dymensja proste-złożone – różnica w poziomach komplikacji modelu umysłowego Dymensja łatwe-trudne – różnica w wysiłku poznawczym włożonym w rozwiązanie problemu Problem dobrze określony – zawiera jasny opis kryteriów oceny jego osiągnięcia Problem źle określony – niesprecyzowane dopuszczalne i niedopuszczalne zasady rozwiązywania problemów Problem wymagający wglądu - wymaga odrzucenia podstawowej przeszkody – przyjętych ukrytych, fałszywych założeń, kiedy je odrzucimy problem wydaje się prosty Problem bogaty semantycznie – sieć semantyczna związana z problemem jest rozbudowana. Problem ubogi semantycznie – jego struktura jest całkiem nowa. Problem o strukturze głębokiej – podobieństwo struktury dotyczy DANYCH POCZĄTKOWYCH mimo różnic w przekształceniach Problem o strukturze powierzchniowej - podobieństwo struktury dotyczy REGUŁ PRZEKSZTAŁCENIA I RELACJI zachodzącymi między składowymi elementami problemów Problem otwarty - niewielka ilość danych początkowych, niejasny cel, słabo zdefiniowane kryteria jego osiągnięcia (liczne różnorodne rozwiązania) – są ŹLE OKREŚLONE I DYWERGENCYJNE Problem zamknięty – pełna dawka informacji, z danymi dotyczącymi alternatywnych rozwiązań. – wybór jednego alternatywnego rozwiązania – są DOBRZE OKREŚLONE I KONWERGENCYJNE PODZIAŁ PROBLEMÓW ZE WZGLĘDU NA WYMAGANIA POZNAWCZE: Problem specyficzny – odnoszący się do określonej dziedziny wiedzy Problem ogólny –wymaga zastosowania prostych zasad logiki – niezależny od specyficznej dziedziny wiedzy Problem wymagający PORZĄDKOWANIA – polega na organizacji obiektów według z góry określonych reguł Problem wymagający INDUKCJI - polega na odkryciu i zastosowaniu relacji między elementami problemu Transfer przez analogię – polega na przeniesieniu przez analogię relacji odnalezionej w obrębie pierwszej pary pojęć przez drugą, wymaga dostrzeżenia relacji wyższego rzędy między problemami. Odwzorowanie – polega na takim ujęciu relacji A:B aby można ją było aplikować do obszaru semantyczego związanego z C. Transparencja – wg. GENTNERA u jej podłoża leży błąd lub brak procesu abstrahowania Problem transformacyjny polega na znalezieniu drogi przejścia z punktu wyjścia do punktu docelowego. Przykłady: gra w szachy, problem wieży z Hanoi. Problem transformacyjny posiada: jasno zdefiniowany stan początkowy, cel, reguły przekształcenia wraz z restrykcjami. Test wieży z Hanoi wykorzystuje takie umiejętności jak: planowanie, rozwiązywanie problemów, przeszukiwanie, pamięć robocza, hamowanie, umiejętność zastosowania elastycznych strategii Dane neuropsychologiczne: Test jest wrażliwy na uszkodzenia płatów czołowych. Diagnozuje dysfunkcje dopaminergiczne tj. choroba Parkinsona, ADHD, wczesne rozpoznanie fenyloketonurii. D.Carlin (2000) zaznacza, że pacjenci z uszkodzeniami płatów czołowych oraz z demencją płatów czołowych uzyskali czas planowania zadania w normie. W porównaniu z grupą kontrolną pacjenci z czołowymi uszkodzeniami wykonywali więcej ruchów, podejmowali więcej prób, popełniali błędy i dochodzili wolniej do rozwiązania. Pacjenci z demencją płatów czołowych wykonywali więcej ruchów wbrew regułom, więcej błędów, złe rozwiązania i wolniej niż grupa kontrolna oraz pacjenci z czołowymi uszkodzeniami mózgu. Test wieży Hanoi: Angażuje wiedzę na różnych poziomach Różnicuje procesy pamięci proceduralnej i deklaratywnej Rozwiązanie testu zachodzi przy równomiernym, dwustronnym zaangażowaniu płatów czołowych (z przewagą półkuli prawej) Narzędzie mniej wrażliwe na zmienne demograficzne, wiek, poziom wykształcenia Metoda nie jest skuteczna w wykrywaniu poznawczych skutków starzenia, bo poziom wykonania ToH w przedziale wiekowym 40-79 nie zmienia się Fazy rozwiązywania problemów - Według Hayesa (1993) czy Sternberga (1986a) rozwiązywanie problemów obejmuje siedem następujących etapów: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. identyfikacja problemu, definiowanie problemu i budowanie jego poznawczej reprezentacji, budowanie strategii rozwiązywania problemu, zdobywanie lub przywoływanie informacji na temat problemu, alokacja zasobów poznawczych, niezbędnych do rozwiązania problemu, monitorowanie postępu w zmierzaniu do celu, ocena poprawności rozwiązania. W praktyce heurystycznej (zob. Proctor, 2002) przyjął się nieco prostszy system Brandsforda i Steina (1993), znany jako model IDEAL. Ma on charakter raczej normatywny niż opisowy. Autorzy zalecają dzielić proces rozwiązywania problemow na 5 faz: 1. 2. 3. 4. 5. identyfikację problemów i możliwości, definiowanie celow, eksplorację możliwych strategii działania, antycypację wynikow i podjęcie działania, lustrację wynikow i wyciąganie wnioskow na przyszłość. Transfer wiedzy to przenoszenie wiedzy z pewnej dziedziny na zupełnie inną dziedzinę; jeśli uprzedzenie doświadczenia ułatwiają pracę nad nowym problemem, mówimy o transferze pozytywnym. Transfer negatywny zachodzi, gdy rozwiązanie skuteczne w odniesieniu do jakiegoś problemu utrudnia lub całkowicie uniemożliwia prace nad nowym zadaniem. Transfer pozytywny to przenoszenie wiedzy albo umiejętności z jednego problemu na inny, kiedy ich struktura głęboka jest podobna. Doświadczenie w rozwiązywaniu danego typu problemów facylituje wówczas rozwiązanie nowych problemów. Inkubacja to spontaniczna (np. w efekcie zmęczenia) albo celowa przerwa w rozwiązywaniu problemu, która pojawia się po doświadczeniu impasu w poszukiwaniu rozwiązania i poprzedza jego odnalezienie przez wgląd. Inkubacja pozwala na uniknięcie niekorzystnych skutków działania przeszkód w rozwiązywaniu problemów. Pojęcie inkubacji wywodzi się z teorii nieświadomego myślenia, zgodnie z którą w czasie przerwy działają intensywne procesy intelektualne, tyle że nieświadome. Rozwiązanie jak gdyby „wylęga się” (inkubuje) w nieświadomości, aby – najczęściej na zasadzie wglądu - „przebić się” do świadomej części psychiki (Smith, 1995). Współcześnie terminem inkubacja określa się po prostu przerwę w intensywnym zajmowaniu się problemem, nie przesądzając o naturze procesów poznawczych, zachodzących w trakcie jej trwania. Wgląd to pojawiająca się nagle zmiana percepcji problemu, prowadząca do zrozumienia jego istoty. Jak wspomniano, przerwa inkubacyjna może prowadzić do rozwiązania problemu przez wgląd. Tego typu rozwiązanie ma dwie charakterystyczne cechy: wgląd wiąże się z zasadniczą zmianą struktury problemu i doświadczeniem nagłości rozwiązania. Jeśli wgląd poprzedza faza inkubacji, towarzyszy mu wcześniejsze doświadczenie impasu czy nawet porażki. Nagłość wglądu stwierdzano zarówno w zeznaniach introspekcyjnych wybitnych twórców (Ghiselin, 1952; Hadamard, 1964; Shaw, 1989, 1994), jak i w badaniach empirycznych (Metcalfe, 1986; Metcalfe, Wiebe, 1987). Metcalfe i Wiebe (1987) użyły w swoich badaniach dwóch typów problemów: rutynowych (zadania algebraiczne) i wymagających wglądu. W trakcie rozwiązywania osoby badane systematycznie oceniały na skali „ciepło-zimno” subiektywne poczucie odległości od poprawnego rozwiązania. W przypadku problemów algebraicznych, badani relacjonowali dość jednostajne poczucie zbliżania się do rozwiązania, natomiast w przypadku problemów wymagających wglądu przez większość czasu odczuwali „zimno”, po czym zaraz przed ich rozwiązaniem nagle pojawiało się poczucie „ciepła”. Autorki wyciągnęły na tej podstawie wniosek o nieciągłej naturze procesu rozwiązywania problemów wymagających wglądu. Rozdział 12 Wydawanie sądów i podejmowanie decyzji Sądem nazywamy wyrażone wprost twierdzenie na temat pewnego stanu rzeczy, np. przynależności obiektu do określonej kategorii, posiadania przez obiekt jakiejś cechy, wartości danego obiektu z punktu widzenia pewnego kryterium, a także prawdopodobieństwa wystąpienia danego zdarzenia. Decyzja to wybór jednej możliwości działania spośród co najmniej dwóch opcji. Samo dokonanie wyboru nie oznacza jeszcze podjęcia działania, ponieważ do tego potrzebna jest skuteczna motywacja oraz obiektywne możliwości realizacji decyzji. Sądy dzielimy w zależności od tego, czego dotyczą i czemu służą: o o o Sądy atrybucyjne – odnoszą się do cech, które – według nas – charakteryzują ludzi (włącznie z nami samymi) lub inne obiekty. Sądy probabilistyczne – polegają na ocenie szans lub zagrożeń, lub prawdopodobieństwa wystąpienia wydarzeń całkowicie nam obojętnych. Sądy wartościujące – to te, w których obiektowi jest przypisana jedna wartość np.: estetyczna lub etyczna. Podejmowanie decyzji to złożony proces poznawczy, na który wpływa mają elementy poznawcze, emocjonalne i motywacyjne a także wiedza i doświadczenie decydenta jak i czynniki kontekstualne. Klasyczna teoria decyzji (KTD) - opisuje zachowanie idealnego, doskonale racjonalnego sprawcy (decydenta) w warunkach wymagających wyboru jednej spośród pewnej liczby dobrze znanych opcji. Strategie w podejmowaniu decyzji: 1. 2. 3. 4. Strategia zadowolenia (Herbert Simon) Eliminacja według aspektów (Amos Tveersky) „Kieruj się tym co najważniejsze” (grupa ABC) „Kieruj się tym co ostatnio sprawdziło” (grupa ABC) Proces podejmowania decyzji: 1. Faza przeddecyzyjna - decydent wykonuje dwie czynności: definiuje problem decyzyjny i zbiera informacje na temat dostępnych opcji. Definiowanie problemu polega na określeniu rozbieżności między stanem obecnym a stanem docelowym; pod tym względem problemy decyzyjne nie różnią się od problemów innego rodzaju, rozwiązywanych przez ludzi. 2. Faza decyzyjna/ faza decyzji właściwej - Według Oli Sveenson polega on na stopniowym wyróżnianiu jednej opcji spośród pozostałych. Decydent wstępnie godzi się na określoną opcję, niekoniecznie najlepszą, a później krok po kroku wyróżnia ją, czyli „faworyzuje” w stosunku do opcji konkurencyjnych. Jest to długi, kumulatywny proces, polegający na stopniowym gromadzeniu wiedzy na temat wyróżnionej opcji oraz utwierdzaniu siebie samego w przekonaniu, że jest to najlepsze wyjście. Wyróżnianie ma pewne znamiona procesu twórczego, ponieważ prowadzi niekiedy do wytworzenia nowych opcji, wcześniej nieistniejących lub niedostrzeganych. W jego wyniku może dojść do zmiany poznawczej reprezentacji problemu lub zmiany interpretacji znanych wcześniej faktów. 3. Faza postdecyzyjna - obejmuje też próby analizy informacji zwrotnych na temat podjętej decyzji: jej trafności, uwzględnionych kryteriów wyboru, wagi tych kryteriów itd. Refleksja tego rodzaju może przyczynić się do podejmowania bardziej racjonalnych decyzji w przyszłości. Postępowanie takie wymaga jednak przygotowania, wiedzy i wolnych zasobów poznawczych, dlatego zdarza się dość rzadko. Procesy postdecyzyjne: dysonans poznawczy (jedna z wersji), żal po decyzji, konsolidacja decyzji jako remedium.