Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti
Axborot texnologiyalarining dasturiy taʼminoti kafedrasi
Operatsion tizimlar
2-maruza. Operatsion tizimlar arxitekturasi.
O‘qituvchi: dotsent Hamroyev A.Sh.
mundarija
1. Operatsion tizimlari qurilishining asosiy tamoyillari.
2. OT kengaytirilgan mashina va resurslarni boshqaruvchi
sifatida
3. OT ning rivojlanish bosqichlari
4. OT ning asosiy funksiyalari
5. Operatsion tizimlarning xossalari.
6. Operatsion tizimlar yadrosi
7. Buyruqlar protsessori,
8. Kiritish-chiqarish tizimi,
9. Fayllar tizimi haqida tushunchalar.
Kompyuterning apparat va dasturiy ta’minot
arxitekturasi
Kompyuterning apparat va dasturiy
ta’minot tuzulishi
Bank tizimi
Aviabiletlarga Web brauzerlar
buyurtma berish
tizimi
Kompilyatorlar
Redaktorlar
Interpretatorlar
Operatsion tizim
Mashina tili
Mikroarxitektura (ALQ, Registr, fizik
qurilmalarning funksional bloklari)
Fizik qurilmalar
Operatsion tizimda resurslarni taqsimlash
Resurslarni
taqsimlash–
resurslarni
boshqarish va taqsimlash vazifasini bajaradi
Dasturlarni boshqarish – foydalanuvchi
dasturlarini ishga tushirish va kiritish va
chiqarish qurilmalarini boshqarish
yadrosi – asosiy dastur bo’lib, doimiy
ishlab turadi.
ОТнинг таркиби ва компоненталари
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
Базавий киритиш-чиқариш тизими (BIOS - basic input output
system);
ОТ юкловчиси (Boot);
ОТ ядроси;
Қурилмалар драйверлари
Буйруқли процессор
Ташқи буйруқлар (файллар)
Базавий киритиш-чиқариш тизими (BIOS)
• BIOS – бу доимий хотира қурилмасида жойлашган
микродастурлар жамланманси бўлиб, қуйи даражали
(элементар) киритиш-чиқариш амалаларини бажаради.
• BIOS бир вақтнинг ўзида компьютернинг бир аппарати ҳамда
ОТнинг бир қисми ҳисобланади.
BIOSнинг функциялари:
• Компьютер юкланаётганда унинг асосий компоненталарини
автоматик тестлайди;
• Ўрнатилган ОТнинг бошланғич юкланиш блокини (юкловчисини)
чақиради;
• Узилиш хизмати ва хатоликлар хақида маълумот беради.
ОТ юкловчиси (Boot);
• ОТ юкловчиси – бу ОТ ўрнатилган дискнинг биринчи секторида
жойлашадиган кичик дастурдир.
• У ОТнинг асосий файлларини хотирадан ўқиб, уларни
компьютерни кейинги бошқарувини таъминлаш учун узатади.
ОТ ядроси
ОТ ядроси – компьютернинг тезкор хотира қурилмасига юкланади, унда
ОТ иши якунлангунига қадар қолиб, компьютерни ишлаши учун асосий
юқори даражали хизматларни амалга оширади.
ОТ ядроси қуйидаги қисм тизимларга бўлинади:
• файл тизими (сақлаш қурилмаларидаги ахборотларнинг жойлашувини
назорат қилади);
• хотирани бошқариш тизими (дастурларни хотирага жойлаштиради);
• дастурларни бошқариш тизими (дастурни ишга тушириш ва ишлашини
таъминлаш)
• қурилмалар драйверлари билан боғланиш тизими
• хатоликларга ишлов бериш тизими
• вақт хизмати (ўрнатилган дастурларни тизим вақтини ҳақидаги ахборот
билан таъминлайди)
Драйверлар
• Драйверлар – ташқи қурилмаларнинг физик даражада ишлашини
бошқарувчи дастурлардир.
• Улар компьютернинг ташқи қурилмалардан маълумотларни
қабул қилади ва уларга узатади ҳамда қурилмалар хоссаларига
боғлиқ бўлмаган ҳолда фойдаланувчиларга маълумотларни
тақдим қиладилар
Буйруқли процессор
Буйруқли процессор – бу қуйидагиларни таъминловчи дастурдир:
• клавиатурадан ёки буйруқли файлдан олинган буйруқларни
қабул қилади ва синтактик таҳлил қилади;
• ОТнинг ички буйруқларини бажаради (файллар билан ишловчи
асосий буйруқлар – TYPE, DIR, CD …);
• ташқи буйруқларни юклаш ва бажартириш (масалан, COM, EXE,
BAT кенгайтмали файллар буйруқлари).
4. Операцион муҳитлар ва қобиқлар
• ОТнинг фойдаланувчи учун амалий дастурларни бажарилишини
таъминловчи дастурий муҳити операцион муҳит деб аталади.
• ОТ қобиқлари – фойдаланувчи учун тизим функцияларидан
унумли фойдаланиш интерфейси таъминлаб берувчи дастурлар
ҳисобланади.
•
Operatsion tizimning asosiy tashkil
etuvchilari:
 Yadro
 Kiritish-chiqarish tzizmi
 Komanda protsessori
 Fayl tizimi
Yadro masalalar va resurslarni boshqarish, sinxronlashtirish va o’zaro
bog’lanish bo’yicha asos funksiyalarni ta’minlaydi.
Komanda protsessori komandalarni qabul qilish va ularga ishlov berish,
foydalanuvchi talabi bo’yicha mos xizmatlarni chaqirishni ta’minlaydi.
Kiritish-chiqarish tizimi tashqi qurilmalar bilan ma’lumotlarni kiritishchiqarish masalasini ta’minlaydi.
Fayl tizimi fayl va kataloglar bilan ishlash uchun keng hizmat (servis)
imkoniyatlarini beradi.
Hisoblash tizimining tarkibi
Hisoblash tizimlarining
tarkibi
Apparat ta’minot
Hisoblash tizimining tarkibi
konfiguratsiya deb ataladi.
Hisoblash texnikasining dasturiy
va apparat ta’minotini alohida
ko’rib
chiqish
maqsadga
muvofiq.
Hisoblash tizimlarining apparat
ta’minoti tarkibiga, apparat
konfiguratsiyani tashkil etuvchi
qurilma va asboblar kiradi.
• Graphical User Interface (GUI)
• Большинство компьютеров имеют два режима работы: режим
ядра и режим пользователя. Операционная система — наиболее
фундаментальная часть программного обеспечения, работающая
в режиме ядра (этот режим называют еще режимом
супервизора).
• Все программы, работающие в режиме ядра, безусловно,
являются частью операционной системы, но некоторые
программы, работающие вне этого режима, возможно, также
являются ее частью или, по крайней мере, имеют с ней тесную
связь.
OT kengaytirilgan mashina va
resurslarni boshqaruvchi sifatida
•OT kengaytirilgan mashina sifatida:
• Operatsion tizim ishlash jarayonida nafaqat disklarni
boshqaradi yoki fayllar ustida amallar bajaradi, o’z
navbatida tizimdagi uzilishlarni boshqarish, vaqtlarni
taqsimlash, xotirani tashkil qilish va boshqa
xususiyatlarni ham boshqarib turadi.
•OT resurslarni boshqaruvchi sifatida:
• OT lar bir vaqtning o’zida bir nechta amaliy va tizimli
dasturlarga xizmat ko’rsatadi va ushbu vaqtda dastur
uchun kerakli bo’lgan resurslarni boshqarish asosiy
vazifa hisoblanadi.
Multipleksing – resurslar ishlashining
ketma
–
ketligi
va
davomiyligi.
Multipleksing ikki xil ko’rinishda bo’ladi
- Vaqtinchalik (resurslardan ketma-ket
foydalaniladi)
- Ajratilgan xotira (Operativ xotiradan
kerakli joy ajratadi va dastur bundan
hohlagancha
resurslar
ketma-ketlikda
ishlatadi)
Resurslarni boshqarish, masala resursi tipiga
bog’liq bo’lmagan ikkita umumiy masalani
yechishni o’z ichiga oladi:
1.Resursni
rejalashtirish
–
ya’ni
berilgan
resursni kimga, qachon
va
qanday
taqsimlashdan iborat;
2. Resurs holatini kuzatish –
resursni band yoki bo’shligi,
bo’linadigan
resurslar
haqida
esa
resursning
qancha
qismi
taqsimlanganligi haqidagi
operativ ma’lumotni olib
turishdan iborat.
18
OT kengaytirilgan mashina sifatida virtual mashina
taqdim etadi
Dasturlarni disk jamlamasi apparaturasidan ajratadi
Fayl interfeysini taqdim etadi
Uzilishlarni
qayta
ishlashni
Taymerni
boshqarishni
Operativ
xotirani
boshqarish
... Shu kabi
muammolar
yechimini
19
OT resurslarni boshqaruvchi
sifatida
Resurslar:
- protsessorlar
- xotira
- taymer
- disklar
- jamg’armalar
- tarmoq kommunikatsiya
qurilmalari
- printerlar
- .................
Bo’linadigan
Bo’linmay
digan
20
OT-resurslarni samarali boshqarish va
taqsimlash
Resursni rejalashtirish
Kimga qaysi
jarayonga
Qachon qaysi
vaqtda
qancha
Resurs holatini kuzatish
Bo’sh
(qanchasi)
Band
(qanchasi)
21
Foydalanuvchi
interfeysi
Qo’llanish
sohalari
Unumdorlik
xarakteristikasi
OT umumiy qiyofasi
Resurslarni boshqarishda OT lar turli
algoritmlardan foydalanadi
22
OT larning funksiyalarini detallashtirish
Foydalanuvchidan olingan topshiriqlar va
buyruqlarni
Qabul qilish
Ishlov berish
Topshiriqlar–operatorlar, matn ko’rsatmalari(direktivalar) yoki
manipulyatorlar(yoki sichqincha) yordamida bajaralidagan
ko’rsatmalar
Topshiriq va buyruqlar – dasturni ishga tushirish
-To’xtatish(to’xtatib turish)
- fayllar ustida amallar
23
OT-resurslarni samarali boshqarish va
taqsimlash
Bog’langan kompyuterlar
orasida muloqotni
ta’minlash
Bir dasturni boshqa
dasturdan himoyalash
HIMOYA
Ma’lumotlar
saqlanishini ta’minlash
Foydalanuvchi
autentifikatsiyasi va
avtorizatsiyasi
OT ni bajarilayotgan
ilovalardan himoyalash
24
Boshqa funksiyalar
-Joriy vaqtda Ishlatilishi kerak bo’lgan dasturlarni
operativ xotiraga yuklash
-Xotirani boshqarish, zamonaviy tizimlarda
virtual xotirani tashkil qilish
-Barcha dastur va ma’lumotlarni identifikatsiya
(tanib olish ) qilish
-Barcha kiritish – chiqarish amallariga xizmat
qilish
-va h.k.
25
UBUNTU 20.04 СЕРВЕРИНИ ЎРНАТИШ ВА СОЗЛАШ
Виртуал серверда ўрнатилган операцион тизим (ОТ) – «виртуал серверда
ўрнатилган операцион тизим» деб аталади.
Microsoft Hyper-V апаратли
виртуаллаштириш тизими
• Виртуал диск ҳосил қилиш учун Hyper-V ёки Virtual Box каби
дастуриларидан фойдаланишингиз мумкин.
• Агар сизнинг компьютерингизда Windows Server 2008 (ундан юқори)
ёки Windows 8 (ундан юқори) ОТ ўрнатилган бўлсагина Hyper-V
дастуридан фойдланишингиз мумкин бўлади.
• Windows ОТда Hyper-V ёрдамида виртуал машинани яратиш, унда
Интернетни, локаль тармоқни ва файллар алмашинишларни созлаш
мумкин.
Microsoft Hyper-V дастурини ўрнатиш
1. Windowsда Hyper-V дастури
ўрнатилган ёки йўқлигини
текширинг.
2. Агар у ўрнатилган бўлмаса,
«Панель управления»га киринг.
3. «Панель управления»дан
«Включение или отключение
компонентов Windows» ойнасига
ўтинг (кейинги слайд).
«Панель управления»-> «Включение или отключение компонентов Windows»
4. «Компоненты Windows» ойнасидан Hyper-V ёрлиғини топиб, уни
фаоллаштириш учун байроқча қўйинг ва ОКни босинг.
Hyper-V дастурининг ўрнатилиш жараёни.
Hyper-V дастури ўрнатилгандан сўнг компьютернинг қайта
юкланиши (перезагрузка) талаб этилади.
Hyper-V ни ишга тушириш учун Пуск->Диспетчер Hyper-V танланади
Диспетчер Hyper-V ойнаси
Диспетчер Hyper-V ойнаси
Создать -> Виртуальная машина танланади
Hyper-V да виртуал машинани яратиш босқичлари
Виртуал машинанинг номини киритиш ва
дискдаги ўрнини танлаш
Виртуал машина авлодини танлаш
Базавий киритиш-чиқариш тизими (Basic Input-Output System)
/
Ягона кенгайтирилган микродастур интерфейси(Unified
Extensible Firmware Interface)
Виртуал машина ОТ учун хотирани ажратиш
Адабиётлар
1. Linux. От новичка к профессионалу. — 6-е изд., перераб. и доп. —
СПб.: БХВ-Петербург, 2018. — 672 с.
2. A Practical Guide to Linux Commands, Editors, and Shell Programming.
Mark G. Sobell [MGS]
3. Курячий Г., Маслинский К., Операционная система Linux. //Учебное
пособие, Издательство ДМК Пресс, 2010. — 348с. : ил. ; 2-е изд.,
исправленное.
4. Linux with Operating System Concepts – Richard Fox – CRC Press 2015 –
688 pages.
5. \Andrew S. Tanenbaum, Albert S. Woodhull. Operating
Systems: Design and Implementation, Chapter 1
6. Гордеев А.В. Операционные системы, Глава 1
7. http://en.wikipedia.org/wiki/Usage_share_of_operating_systems
8. www.etuit.uz
Foydalanilgan adabiyotlar
•1.
Nazorat savollari
1. Abstrakt mashina o’ziga xos
xususiyatlarini ko’rsating?.
2. Resurslarni boshqarishda operatsion
tizim yechadigan masalalar?.
3. Operatsion tizim funksiyalarini
ko’rsating?.