O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
“Operatsion Tizimlar”
fanidan
MUSTAQIL ISH
Bajardi: 211- 20-guruh talabasi
Abdumannonov Bexzod
Qabul qildi: Abdurazzoqov Faxriddin
Toshkent 2023
Mavzu: Operatsion tizimlarning arxitekturasi.
Reja:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
OT lar klassifikatsiyasi va ularni sinflarga ajratish.
OTlar arxitekturali qurilishidagi asosiy yoʼnalishlar.
Monolit va koʼp sathli tizimlar.
Klient-server va mikroyadro modeli.
OTning boshqa sinflari.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.
Birinchi dasturlar bevosita mashina kodlarida yaratilgan. Buning uchun,
mikroprotsessor arxitekturasini va uning asosidagi tizimni mukammal bilish zarur.
Hisoblash texnikasining rivojlanishi borasida, koʼp uchraydigan amallarni
(operatsiyalarni) ajratib, ular uchun dasturiy modullar yaratilib, keyinchalik ulardan
dasturiy taʼminotda foydalana boshladilar. Shunday qilib, 50-chi yillarda, birinchi
dasturlash tizimlarini yaratishda kiritish chiqarish amallari uchun, keyinchalik
matematik amal va funktsiyalarni hisoblash uchun modullar yaratildi. Keyinchalik,
rivojlanish yuqori darajadagi translyatorlarni yaratilishiga olib keldi, yaʼni
operatorlar oʼrniga zaruriy funktsiyalarni chaqiriqlarni qoʼyish imkoniyati kelib
chiqdi. Kutubxonalar soni oshib bordi. Natijada, amaliy dasturiy taʼminot ishlab
chiquvchilaridan tizim arxitekturasini mukammal bilish talab qilinmay qoldi. Ular,
dasturiy tizimga mos chaqiriqlar bilan murojaat va ulardan kerakli servis va
funktsiyalarni olish imkoniga ega boʼldilar. Bu dasturiy tizim OT dir.
Zamonaviy OT asosiy tashkil etuvchilari – bu yadro, kiritish-chiqarish tizimi,
komanda protsessori, fayl tizimi. Yadro masalalar va resurslarni boshqarish,
sinxronlashtirish va oʼzaro bogʼlanishi boʼyicha asos funktsiyalarni taʼminlaydi.
Komanda protsessori, komandalarni qabul qilish va ularga ishlov berish,
foydalanuvchi talabi boʼyicha mos xizmatlarni chaqirishni taʼminlaydi.
Kiritish va chiqarish tizimi, tashqi qurilmalar bilan maʼlumotlarni kiritish va
chiqarish masalasini taʼminlaydi.
OT kutubxonalarida bu funktsiyalarning mavjudligi, har bir ularni dasturlash
tizimi vositalari bilan har bir dasturga qoʼshmaslik imkonini beradi. Dasturlash
tizimlari faqat, kiritish-chiqarish tizimi kodlariga murojaatni generatsiya qiladi va
kattaliklarni tayyorlaydi. KCh (kiritish/chiqarish) tizimi, kiritish-chiqarish
qurilmalari turlari koʼp boʼlgani uchun eng murakkab hisoblanadi. Bunda, nafaqat
samarali boshqarish, balki amaliy dasturchilarga qurilmalardan abstraktlashtirishga
imkon beradigan qulay va samarali virtual interfeysni taʼminlaydi. Boshqa
tomondan, parallel bajariladigan talay masalalarni kiritish-chiqarish qurilmalariga
murojaatni taʼminlash talab qilinadi. Baʼzi KCh dasturchilaridan baʼzilari
qurilmalardan mustaqildir, ularni KCh koʼpgina qurilmalariga, qoʼllash mumkin.
Fayl – bir xil tuzilishga ega boʼlgan yozuvlar majmuasi koʼrinishida tashkil
etilgan maʼlumotlar toʼplamidir.
Fayl tizimi, foydalanuvchiga maʼlumotlar tuzilishining mantiqiy darajasi va
amallar bilan ish koʼrish imkonini beradi. Fayl tizimi, maʼlumotlarni diskda yoki
boshqa maʼlumot jamlamasida tashkil qilish usulini belgilaydi.
Barcha zamonaviy OT lar oʼz fayl boshqaruv tizimiga ega. Ular zamonaviy
OT larning aksariyat koʼpchiligida asosiy hisoblanadi. FBT i disk sohasini
markazlashgan holda taqsimlash va maʼlumotlarni boshqarish muammosini yechadi.
FBT, foydalanuvchilardan kiritish-chiqarish qurilmalari va disk
xususiyatlarini yashirgan holda, fayl va kataloglar bilan ishlash uchun keng xizmat
(servis) imkoniyatlarini beradi. UNIX da disklarda fayl tizimi va asos fayl tizimi
alohida-alohida mavjuddir va ular bir-biriga bogʼliq emas. UNIX da yoʼlga disk
nomi yoki uning nomerini qoʼshish imkonini bermaydi, chunki bu OT uchun
qurilmalarga qatʼiy bogʼlanishni keltirib chiqaradi. “Mount” tizimi chaqirigʼi
yumshoq disk tizimini asos fayl tizimidagi koʼrsatilgan joyga qoʼshish (montirovka)
imkonini beradi. UNIX da yana bir tushuncha- maxsus fayllar tushunchasidir.
1. Rasm. OT ni sinflarga ajratish.
OT tizimli boshqaruvchi va ishlov beruvchi dastur majmuasidan iborat boʼlib,
bular dastur modullari va maʼlumotlar tuzilmalarining oʼzaro bogʼlangan murakkab
tuzilmasidir, ular hisoblashlarning ishonchli va samarali bajarilishini taʼminlashi
zarurdir. OT ning koʼpgina potentsial imkoniyatlari, uning texnik va isteʼmol
parametrlari – bularning hammasi, tizim arxitekturasi OT ning strukturasi, qurilish
printsiplari bilan belgilanadi.
Shu vaqtgacha biz OT larga tashqi tarafdan nazar soldik, yaʼni OT qanday
fukntsiyalarni bajaradi. Endi esa, OT larni ichki qismini va ularni qurishda qanday
yondashishlar mavjudligini koʼrib chiqamiz.
Zamonaviy OT larga qoʼyiladigan talablarni qondirishda uning strukturali
qurilishi (tuzilishi) katta ahamiyatga egadir, OT lar oʼz rivojlanish bosqichlarida,
monolit tizimlardan to yaxshi strukturalashtirilgan, rivojlanish xususiyatiga ega
boʼlgan, kengaytirish va yangi platformalarga oʼtkazuvchanlik xususiyatiga ega
boʼlgan tizimlargacha boʼlgan yoʼlni bosib oʼtdilar.
Monolit tizimlar (monolit yadro).
Mohiyatiga ahamiyat beriladigan boʼlsa, OT-oddiy dasturdir, shuning uchun
ham, uni deyarli barcha dasturlar kabi tashkil etish, yaʼni protsedura va
funktsiyalardan iborat koʼrinishda yaratish toʼgʼriroq boʼladi. Bu holda OT
komponentalari mustaqil modullardan iborat boʼlmay, balki bitta katta dastur tashkil
etuvchilardan iborat boʼladi. OT ning bunday tuzilishi monolit yadro (monolithic
kernel) deyiladi.
Umumiy holda, monolit tizim “strukturasi” uning strukturasi yoʼqligidir. OT,
har biri zarur vaqtda bir-birini chaqirishi mumkin boʼlgan protseduralar toʼplamidan
iboratdir. Bu holda, tizimning har bir protsedurasi yaxshi yoʼlga qoʼyilgan
interfeysga egadir. Bunday monolit tizimni koʼrish uchun, hamma alohida
protseduralarni kompilyatsiya qilib, keyin ularni yagona obʼekt fayliga
birlashtiriladi (komponovkachi yordamida). Bunday tizimlarga, UNIX ning ilk
versiyalari va Nowell Net Ware misol boʼla olishi mumkin. Har bir protsedura birbiri bilan bogʼlana oladi. Modulli strukturadan farqli ravishda, modulli strukturada
har bir protsedurani maxsus kirish nuqtalari orqali chaqirish mumkin.
Xatto bunday monolit tizimlar har baribir ozgina strukturalashtirilgan boʼladi.
OT qoʼllaydigan tizimli chaqiriqlarga murojaatda parametrlar qatʼiy belgilangan. Mn, registrlar yoki stek kabi joylarga joylashtiriladi, keyin esa, yadro chaqirigʼi yoki
supervizor chaqirigʼi kabi mahsus uzilish komandalari bajariladi. Bu komanda
mashinani foydalanuvchi rejimidan yadro rejimiga (supervizor rejimi ham deyish
mumkin) oʼtkazadi va boshqaruvni OT ga uzatadi. Keyin esa OT, qaysi tizimli
chaqiriq bajarilishi kerakligini aniqlash uchun, chaqiriq parametrlarini tekshiradi.
Bundan soʼng, OT protseduralarga koʼrsatkichni oʼz ichiga olgan jadvalni belgilaydi
va mos protsedurani chaqiradi.
Bunday tashkil etilgan OT quyidagi strukturaga ega boʼladi:
1.
Bosh dastur – u talab qilinadigan servis protseduralarini chaqiradi.
2.
Tizimli chaqiriqlarni amalga oshiradigan xizmatchi protseduralar toʼplami.
3.
Xizmatchi protseduralarga xizmat qiladigan utilitalar toʼplami.
Bu modelda, har bir tizimli chaqiriq uchun bittadan xizmatchi protsedura mavjuddir.
Utilitalar, bir nechta servis protseduralarga kerak boʼlgan funktsiyalarni bajaradi.
Protseduralarni uchta qatlamga boʼlish quyidagi rasmda koʼrsatilgan.
2-rasm. Monolit OT ni oddiy strukturalashtirish.
Koʼp sathli tizimlar (6-sath)
Oldingi yondashishni umumlashtirilgani, OT ni sathlar (qatlamlar) ierarxiyasi
sifatida tashkil etishdir. OT funktsiyalari qatlamlarni tashkil etadi, m-n, fayl tizimi,
jarayonlarni va qurilmalarni boshqarish va x.k.. Har bir qatlam, faqat oʼzining
bevosita qoʼshnisi, yuqorisidagi yoki pastdagi qatlamlar bilan aloqa qila oladi.
Аmaliy dasturlar yoki OT ning modullari soʼrovni, shu qatlamlar boʼyicha yuqori va
pastga uzatish mumkin.
Shu taxlitda qurilgan birinchi tizim, Deykstra va uning talabalari tomonidan
1968 yilda qurilgan boʼlib, THE tizimi deb ataladi.
Tizim 6 ta qatlamdan iborat edi, 0-chi qatlam, protsessor vaqtini taqsimlash
bilan mashgʼul boʼladi, u jarayonlarni uzilishi boʼyicha yoki vaqt oʼtishi bilan
boshqa jarayonlarga oʼtkazadi.
1-chi qatlam xotirani boshqargan, u operativ xotira va magnit barabani
sohasini, operativ xotirada joy yetmagan jarayonlar qismlariga (sahifalar)
taqsimlagan, yaʼni 1-chi qatlam virtual xotira funktsiyasini bajargan.
2-chi qatlam operator konsoli va jarayon oʼrtasidagi aloqani boshqargan. Bu
qatlam yordamida, har bir qatlam oʼzining shaxsiy operator konsoliga ega boʼladi.
3-chi qatlam yordamida har bir jarayon, aniq qurilmalar bilan ishlash oʼrniga
(ularning turli xususiyatlarini hisobga olgan holda) foydalanuvchiga qulay
xarakteristikalarga ega boʼlgan kiritish-chiqarish abstrakt qurilmalarga murojaat
etgan.
4-chi qatlamda, kirish-chiqish qurilmalarini boshqarish, xotira va konsol,
jarayonlar bilan xech qanday aloqasi boʼlmagan foydalanuvchi dasturlari ishlagan.
THE tizimida, koʼp qatlamli sxema ishlab chiqish (tselem razrabotki)
maqsadlariga xizmat qilgan, chunki keyin tizimning hamma qismlari umumiy obʼekt
moduliga kompanovka qilingan.
Koʼp qatlamlilikning keng umumlashtirilishi MULTICS OT larida amalga
oshirildi. MULTICS tizimida har bir qatlam (xalqa deb ataluvchi) yuqorida
joylashganidan koʼra imtiyozliroqdir.
Yuqori qatlamdagi protsedura, quyidagi protsedurani chaqirmoqchi boʼlsa, u
mos tizimli chaqiriqni bajarishi lozim, yaʼni chaqiriq bajarilishi oldidan parametrlari
sinchiklab tekshiriladigan TRAP (uzilish) komandasi bajarilshi lozimdir.
MULTICS da OT, har bir foydalanuvchi jarayonining adres makoni qismidan
iborat boʼlsa ham, apparatura, maʼlumotlar ximoyasini xotira segmentlari darajasida
himoya qiladi. Masalan, maʼlum segmentlarga faqat yozish uchun, boshqalariga
faqat oʼqish yoki bajarish uchun ruxsat beradi.
MULTICS da yondoshishning ustunligi shundan iboratki, u foydalanuvchi
tizimi strukturasiga ham kengaytirilishi mumkin. M-n, professor- talabalar
dasturlarini baholash va testlash uchun dastur yozishi mumkin, va bu dasturni n-chi
qatlamda ishga tushirishi mumkin, bu vaqtda talaba dasturlari n+1 chi qatlamda
ishlaydi, chunki ular oʼz baholarini oʼzgartira olmaydi.
Koʼp qatlamli yondashish, UNIX OT ining turli variantlarini amalga
oshirishda ishlatilgan.
Аmalda, bunday strukturali yondashish odatda yoxshi ishlaydi, bugungi
kunda u koʼpincha monolit tarzda qabul qilinadi.
Koʼp qatlamli strukturaga ega boʼlgan tizimlarda, bitta qatlamni olib tashlab,
boshqasi bilan almashtirish, qatlamlar orasidagi interfeysning oʼziga xosligi uchun,
murakkabdir. Yangi funktsiyalarni qoʼshish va mavjudlarini oʼzgartirish OT ni
mukammal bilish koʼp vaqtni talab qiladi. OT lar uzoq yashaydilar va kengayish va
rivojlanish imkoniyatiga ega boʼlishlari kerakligi uchun monolit yondashish
nazardan qoldi va uning oʼrniga klient-server modeli va u bilan qatʼiy bogʼlangan
mikroyadro kontseptsiyasi keldi.
Klient-server va mikroyadro modeli
Klient-server modeli – OT ni strukturalashtirishga yana bir yondashishdir.
Keng maʼnoda klient-server modeli, biror-bir servis (xizmat) isteʼmolchisi- mijoz
(klient) – dastur komponentasi, va bu servisni taʼminlovchi – server-dastur
komponentasi mavjudligini taqazo (nazarda tutadi) etadi.
Klient va server oʼrtasidagi oʼzaro aloqa shunday standartlashtiriladiki, server
har xil usullar bilan amalga oshirilgan va, balki ishlab chiquvchi korxonalari turli
boʼlgan klientlarga xizmat qilishi mumkin. Bunda asosiy shart, ular soʼrovlarni
serverga tushunarli usulda berishlari kerak.
Odatda ayirboshlash (obmen) sababchisi (initsiator) klient hisoblanadi, u
kutish holatidagi serverga xizmat koʼrsatishni soʼrab soʼrovnoma yuboradi. Bitta
dastur komponenti baʼzi xizmatga nisbatan server boʼlishi mumkin.
Bu model muvaffaqiyatli tarzda nafaqat OT larini qurishda, balki dasturiy
taʼminotning barcha koʼrinishlarida (urovnyax) qoʼllaniladi, faqat baʼzi hollarda tormaxsus maʼnoga egadir.
3.-rasm. OT klient server strukturasi.
OT ni strukturalashtirish gʼoyasiga nisbatan olganda gʼoya shundan iboratki,
bunda uni bir nechta jarayonlarga-serverlarga boʼlinadi, ularning har biri alohida
servis funktsiyalar majmuasini bajaradi – m-n, xotirani boshqarish, jarayonlarni
yaratish yoki rejalashtirish. Har bir server foydalanuvchi rejimida bajariladi. OT ni
boshqa komponentasi yoki amaliy dastur, servisni soʼrab serverga xabar joʼnatadi.
OT yadrosi (mikroyadro) imtiyozli rejimda ishlagan holda, kerakli serverga xabar
yetkazadi, server operatsiyani bajaradi, undan soʼng yadro, boshqa xabar bilan
klientga natijani joʼnatadi.
Bunda mikroyadrodan foydalanish, OT funktsiyalarini vertikal
taqsimlanishini gorizontal taqsimlanishiga almashtirdi.
Mikroyadrodan yuqorida joylashgan komponentalar, mikroyadro orqali
yuboriladigan xabarlardan foydalansa ham bir-biri bilan bevosita aloqa qiladilar.
Mikroyadro yoʼnaltiruvchi rolini oʼynaydi. U xabarni tekshiradi, serverlar va
klientlarga joʼnatadi va apparaturaga murojaat imkonini beradi.
Bu nazariy model klient-server tizimini mukammal tavsifidir, unda yadro faqat
xabar uzatish vositalaridan iboratdir.
Haqiqatda esa, OT strukturasida amalga oshirilgan klient-server modeli turli
variantlari, bir-biridan yadro rejimida bajaradigan ishlari xajmi bilan tubdan farq
qilish mumkin.
Mikroyadro OT asosida yotadigan, eng muhim funktsiyalarni amalga oshiradi. Bu
nisbatan muhim boʼlmagan tizim xizmat va ilovalar uchun bazisdir.
Masala aynan shundan iboratki, tizimli funktsiyalardan qaysi birini ahamiyatsiz deb
hisoblab mos ravishda, yadroga qoʼshmaslikdir, bu masala koʼp vaqtdan beri
mikroyadro gʼoyasi tarafdorlari orasida koʼpgina bahslarga sabab boʼlmoqda.
Umumiy holda, OT ning anʼanaviy tarzda ajralmas hisoblanadigan qismlari-fayl
tizimlari, oynalarni boshqarish va xavfsizlikni taʼminlash – yadro bilan va oʼzaro
aloqa qiladigan periferik modullar boʼlib qolmoqda.
Bajariladigan ishlarni (funktsiyalarni) mikroyadro va uni oʼrab turgan
modullar orasida taqsimlash asosiy printsipi quyidagichadir: mikroyadro tarkibiga
faqat supervizor rejimida va imtiyozli makonda ijro etiladigan funktsiyalar kiritiladi.
Bular mashinaga bogʼliq funktsiyalar (bir nechta protsessorni qoʼllash funktsiyasi
ham), jarayonlarni boshqarish baʼzi funktsiyalari, uzilishlarga ishlov berish, xabar
joʼnatishni qoʼllash, kiritish-chiqarish qurilmalarini boshqarish baʼzi funktsiyalari
(qurilmalarni registriga komandalarni yuklash bilan bogʼliq boʼlgan). OT ning bu
funktsiyalarini foydalanuvchi makonida ishlayapgan dasturlarning bajarishi qiyin,
baʼzi vaqtda esa mumkin emas.
Bu muammoni yechishning ikki yoʼli bor. Birinchi yoʼl, bir nechta, protsessor
ish rejimiga sezgir serverlarni yadro makoniga joylashtirishdir, bu esa oʼz navbatida
ularga apparaturaga toʼliq murojaatni taʼminlaydi, va shu bilan birga boshqa
jarayonlar bilan oddiy usul bilan aloqani taʼminlaydi. Bunday yondashish, m-n,
Windows NT ni ishlab chiqishda foydalanilgan: mikroyadrodan tashqari, imtiyozli
rejimda, executive boshqaruvchi dastur deb ataluvchi qismi ishlaydi. U oʼz ichiga
virtual xotirani, obʼektlarni, kiritish-chiqarish va fayl tizimlarini (tarmoq
drayvelarini) jarayonlar aloqasini va qisman xavfsizlik tizimini boshqaruvchi
komponentalarni oladi.
Boshqa yoʼl, yadroda, faqat serverning, yechimini amalga oshiradigan
mexanizmidan iborat qismini qoldirishdan iborat, yechimni qabul qilishga javob
beradigan qismini esa foydalanuvchi sohasiga joylashtiriladi.
Qurilmalar drayverlari yadro tashqarisida ham, yadro ichida ham joylashgan boʼlishi
mumkin. Qurilmalar drayverini yadrodan ajratish, OT dinamik konfiguratsiyasini
mumkinligini imkonini beradi. Dinamik konfiguratsiyadan tashqari, qurilmalar
drayverlarini foydalanuvchi rejimi jarayonlari sifatida qabul qilishning boshqa
sabablari ham mavjud. MBBT, m-n, oʼz drayveriga egadir. Bu yondoshish, tizimni
koʼchirib oʼtkazish imkonini oshiradi, chunki koʼp hollarda qurilmalar drayverlari
apparat qismdan abstraktsiyalanadi.
Hozirgi vaqtda aynan-klient server modeli va mikroyadro kontseptsiyasidan
foydalanib qurilgan OT lar, eng yuqori darajada, zamonaviy OT larga qoʼyiladigan
talablarga javob beradi.
Koʼchirib oʼtkazishning yuqori darajasi, butun mashinaga bogʼliq kod,
mikroyadroda izolyatsiya (ajratiladi) qilinadi, shuning uchun ham tizimni yangi
portsessorga koʼchirish kam oʼzgarishlarni talab qiladi va ularning hammasi
mantiqan birgalikda guruhlashtirilgan.
Mikroyadro texnologiyasi, koʼpgina turli OT lar uchun yozilgan dasturlar
mutanosibligini taʼminlaydigan amaliy muhitlar asosidir. Quyida joylashgan OT
dan, amaliy dasturlar interfeysini abstraktsiyalashtirib, mikroyadro amaliy
dasturlarga sarflangan mablagʼlar bir necha yil davomida hatto OT va protsessorlar
almashsa ham bekorga sarf boʼlmaydi.
Kengaytirishlik xossasi ham, zamonaviy OT larga qoʼyilgan muhim
talablardan biridir. OT, DOS kabi kichik, yoki UNIX kabi kattami, baribir maʼlum
vaqtdan soʼng, uning konstruktsiyasiga boshidan kiritilmagan xossalarga ega
boʼlishi uchun, uni kengaytirish zarur boʼlib qoladi. Monolit OT larning oʼsib
borayapgan murakkabligi OT ga oʼzgartirish kiritishni (uning keyinchalik ishi
ishonchli bajariladigan holda) qiyinlashtiradi, baʼzi hollarda esa imkon ham
bermaydi.
Mikroyadroning qatʼiy belgilangan interfeysining chegaralangan majmuasi
OT rivojlanishining muntazam oʼsishiga yoʼl ochadi.
Odatda OT faqat yadro rejimida bajariladi, amaliy dasturlar esa, ular yadroga tizimli
funktsiyalarni bajarish uchun yadroga murojaat qilgan hollardan boshqa hollarda
foydalanuvchi rejimida bajariladi. Mikroyadroda qurilgan tizimlar, oddiy tizimdan
farqli ravishda, oʼzining server tizimlarining oddiy amaliy dasturlar kabi,
foydalanuvchi rejimida bajaradi. Bunday tuzilish (struktura) mikroyadro yaxlitligiga
taʼsir koʼrsatmasdan serverlarni oʼzgartirish va qoʼshish imkonini beradi.
Klient-server modelidan foydalanish ishonchlilikni oshiradi. Har bir server
oʼz xotira sohasida alohida jarayon sifatida bajariladi, va shunday qilib boshqa
jarayonlardan himoyalangan. Аgar alohida server buzilsa, u toʼhtamasdan va OT
ning boshqa qismlarini buzmasdan qayta ishga tushirish mumkin.
Bu model, taqsimlangan hisoblashlar uchun juda mosdir, chunki alohida serverlar
mulьtiprotsessorli kompьyuterda yoki xatto har xil kompьyuterlarda ishlashi
mumkin.
Obʼektga moʼljallangan yondashish.
Mikroyadro texnologiyasi, muntazam ravishda rivojlanadigan modulli
tizimlarga asos boʼlgan boʼlsa ham, u toʼliq ravishda tizimni kengaytirish imkonini
taʼminlay olmadi.
Hozirgi vaqtda, bu maqsadga eng toʼgʼri keladigan obʼektga moʼljallangan
yondashish, bu holda dasturni har bir komponentasi funktsiya jihatdan bir-biridan
(boshqalaridan) ajratilgandir.
Bu yondashishning asosiy tushunchasi “obʼekt”dir. Obʼekt-dastur va
maʼlumotlarning birligi boʼlib, u boshqa obʼektlar bilan axborot uzatish va qabul
qilish orqali bogʼlanadi. Obʼekt aniq buyum, amaliy dastur yoki xujjatni yoki baʼzi
abstraktsiyalar-jarayon, hodislarni aks ettirishi mumkin.
Obʼekt dasturlari funktsiyalari shu obʼekt maʼlumotlari ustida bajariladigan
amallar roʼyxatini belgilaydi. Obʼekt-mijoz, obʼekt-server funktsiyasini bajarilishini
soʼrab boshqa obʼektga habar yuborishi mumkin.
Obʼektlar mohiyatni tavsiflash mumkin. Umumiy obʼektlardan aniqroq
obʼektlarni keltirib chiqaruvchi, meros berish mexanizmi xossalari mavjuddir.
Obʼekt maʼlumotlari ichki tuzilishi kuzatishdan yashirindir. Obʼekt maʼlumotlarini
ixtiyoriy tarzda oʼzgartirib boʼlmaydi. Obʼektdan maʼlumot olish yoki
maʼlumotlarni obʼektga joylashtirish uchun, mos obʼekt funktsiyalarini chaqirish
kerak boʼladi. Bu hol obʼektni, undan foydalanadigan koddan ajratadi. Dasturchi
boshqa obʼekt funktsiyalariga murojaat qilishi, yoki boshqa obʼekt ular tuzilishini
bilmay turib xossalarini meros qilish yoʼli bilan yangi obʼekt qurishi mumkin. Bu
xossa inkapsulyatsiya deyiladi.
Shunday qilib, obʼekt tashqi dunyo uchun, yaxshi ishlab chiqilgan interfeysli
“qora quti” koʼrinishida namoyon boʼladi. Bu xususiyat, ularda mavjud ilovalarni
obʼekt koʼrinishida, ularda xech narsalarni oʼzgartirmasdan, joylashtirishga imkon
beradi.
Obʼektga moʼljallangan yondashishdan foydalanish ayniqsa tizimli
dasturchilar uchun qulaydir, chunki tizimli darajadagi obʼektlardan foydalanib,
tizimni yaxlitligini buzmasdan turib, ularni oʼzlariga moslashtirib OT ga chuqur
kirib borishi mumkin.
Аmmo bu yondashish taqsimlangan hisoblash muhitlarini amalga oshirishda
kelajakda muhim natija beradi.
Obʼektga moʼljallangan yondashish oʼziga yarasha muammolarga ega, ammo
shunga qaramasdan, bu yondashish dasturiy taʼmnotni konstruktsiyalashda eng
muhim ahamiyatga ega yoʼnalishdir.
Xulosa
Operatsion tizimlar arxitekturasi, bir kompyuter tizimining qurilmasi va
dastur komponentlari organizatsiyasini va o'zaro ta'sirini ifodalaydi. Operatsion
tizim, kompyuter apparat resurslarini boshqaradi, foydalanuvchilar va boshqa
dastur modullari uchun bu resurslarga kirishni ta'minlaydi va kompyuter umumiy
ishlashini nazorat qiladi.
Bir operatsion tizimning odatiy komponentlari quyidagilardan iborat bo'ladi:
1. Kernel (Qovoq): Operatsion tizimning markazi hisoblanadi va apparat bilan
dastur o'rtasidagi aloqani boshqaradi. Apparat resurslarining boshqarilishi,
jarayon boshqarish, xotira boshqarish, kiritish/chiquvish boshqarish kabi
asosiy vazifalarni bajaradi.
2. Qurilma xavfsizlik (Device Drivers): Apparat modullari bilan aloqada turli
xil dasturlar. Masalan, printer haydovchisi, kompyuter va printer o'rtasidagi
ma'lumot almashinuvi uchun foydalaniladi.
3. Jarayon boshqaruvchisi (Process Manager): Kompyuterda bir nechta
jarayonlarni bir vaqtda ishlatish imkoniyatini ta'minlaydi. Jarayon
boshqaruvchisi, jarayonlarni vaqt kesaklarida bo'lgan paylashish va
ulkanligini ta'qiqlaydi, jarayon holatini kuzatadi va resurs taqsimotini
nazorat qiladi.
4. Xotira boshqaruvchisi (Memory Manager): Kompyuter xotirasini (RAM)
boshqaradi. Xotira boshqaruvchisi, operatsion tizim va dasturlar tomonidan
ishlatiladigan xotira hududlarini ajratadi, bo'sh xotira hududlarini kuzatadi
va xotira samaradorligini oshirish uchun xotira boshqaruv usullaridan
foydalanadi.
5. Fayl tizimi (File System): Ma'lumotlar qanday tartibda saqlanishi va
o'rganilishi haqida boshqaradi. Fayl tizimi, fayllarning yaratilishi,
o'chirilishi, tahrirlanishi va kirishini boshqaradi.
6. Tarmoq boshqaruvchisi (Network Manager): Kompyuter tarmoqga ulanish
va tarmoq resurslaridan foydalanish imkoniyatini ta'minlaydi. Tarmoq
boshqaruvchisi, tarmoq ulanishlarini konfiguratsiya qiladi, ma'lumot
almashishni boshqaradi va xavfsizlik chora-tadbirlarini amalga oshiradi.
Foydalanilgan Adabiyotlar
Linux. От новичка к профессионалу. — 6-е изд., перераб. и доп. — СПб.:
БХВ-Петербург, 2018. — 672 с.
A Practical Guide to Linux Commands, Editors, and Shell Programming. Mark G.
Sobell [MGS]
Курячий Г., Маслинский К., Операционная система Linux. //Учебное
пособие, Издательство ДМК Пресс, 2010. — 348с. : ил. ; 2-е изд.,
исправленное.
Linux with Operating System Concepts – Richard Fox – CRC Press 2015 – 688
pages.
\Andrew S. Tanenbaum, Albert S. Woodhull. Operating Systems: Design and
Implementation, Chapter 1
Гордеев А.В. Операционные системы, Глава 1
http://en.wikipedia.org/wiki/Usage_share_of_operating_systems
www.etuit.uz