ҚР
ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ
СӨЖ
Тақырыбы
:
ЖІӨ
және оның мәні
, мазмұны
және есептеу әдістері
Орындаған
:
Нуралиева Сауле
Қабылдаған
:
Кудабаева Ляззат
Тараз
2022
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Жалпы ішкі өнім ұғымы
.
1.1 Жалпы ішкі өнім мәні.
1.2 Жалпы ішкі өнімді есептеу тәсілдері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Сонау бiр жылдары
Қазақстан
да бiр тудың астына бiрiгiп, таңның атысы,
күннiң батысы мызғымас одақтың игiлiгi үшiн еңбек еткен он бес
мемлекеттiң
бiрi болатын. Иә, өткен шақпен сөйлеймiз: БОЛАТЫН деп. Өйткенi, бүгiн
бiз
келешегiне сенiмдi қарайтын Егемен елмiз. Мiне, тәуелс
iздiгiмiздiң он
алтыншы жылы да аяқталып қалды. Осы уақыт аралығында
өзгерiстiң сан
түрiн өткердiк. Ең күрделiсi
экономикалық реформалар. Бүгiнде
экономикамыз бiршама нығайып, ТМД елдерi арасында алдыңғы
қатардан
көрiнiп келемiз.
Оңтүстiк
шығыс Азия елде
рiндегi, Ресейдегi қаржы дағдарысы
Қазақстанға
да соқпай кеткен жоқ. Бiрақ, 1996 жылдан бастап қатаң
монетерлық саясат жүргiзу, бюджет тапшылығын төмен ұстау, жеке
секторды
дамыту және ең бастысы, егемендiк алғаннан кейiн шын мәнiсiнде алғаш
рет
мемлекеттi
ң
реттеушiлiк рөлiнiң көрiнiс табуы арқасында республика
макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткiзе алды. Экономиканың
нақты
секторының қарыштап қарекет етуi үшiн алғышарттар жасалды.
Төлемдер
жасамау проблемасы шешiлдi, салықтардың түсуi
индикативтiк жо
спар
шегiнде, ауыл шаруашылығында күйзелiстi жағдайдан шығу белсен
алды,
отын
энергетикалық кешен, басқа да шикiзат салалары дами түстi, кәсiпкерлiк
қызмет
i, соның iшiнде шетел инвесторларының қызметiн реттеушi
заңнамалық және нормативтiк
құқықтық база жет
iлдiрiлдi. Нақты IЖӨ
нiң өсу
қарқыны
тұрақтала бастады.
Экономиканы орнықты ұстау, қоғамдық
саяси үрдiстердi тұрақтандыру,
әлеуметт
iк саланы қайтадан жандандыру мынадай шараларды жүзеге
асырғанда ғана мүмкiн: мемлекеттiк реттеу мен бақылауды
жандандыру;
пә
рмендi институционалдық қайта құру; сыбайлас жемқорлықпен және
басқа
да қылмыстармен белсене күресу; энергетикада жоспарлы
бағдарламаларды
орындау: жұмыс iстейтiн қуаттарды оңалту, өз энергия ресурстарын
айналымға жедел енгiзу, экспортқа шығарылатындарын ж
асау есебiнен
тапшылықты жою, саланы модерлендiру және техникалық жағынан
қайта
жарақтандыру. Тек осы шаралар елдiң энергетикалық қауiпсiздiгiн
қамтамасыз
етпек.
Қазақстан
Президентiнiң халыққа Жолдауында белгiленген осынау
мiндеттер кейбiреулерге қол жетп
естей болып көрiнгенi бар. Жолдау
жарияланғаннан кейiн қайсыбiр басшылардың бет
әлпетiнен сенiмсiздiк реңi
байқалды, ал оппозиция Президент тапсырмаларын «өткiр» сынға алды.
Өзімнің
курстық жұмысымда мен Қазақстан Республикасының ЖІӨ
ін,
басқа елдердің әл
ахуал деңгейін қарастырамын және ҚР
мен салыстыратын
боламын. Дамыған 50 елдің қатарына қосылу үшін біз әлі де талай
белестерді
бағындыруымыз керек.
Негізгі бөлім
Жалпы ішкі өнім ұғымы
.
Жалпы Ішкі Өнім, ЖІӨ (ағылш. gross domestic product)
—
мемлекет
территориясындағы барлық өндірушілердің белгілі бір кезең ішінде
өндірген
түпкі тауарлары мен көрсеткен қызметтерінің нарықтық құнын
білдіретін
жиынтық көрсеткіш. Бұл атауды ең алғаш Саймон Кузнец ұсынды.
Жалпы Ішкі Өнім
қорытынды макроэкономика
лық көрсеткіштердің бірі, бір
жылда елдің ішінде осы елге, сондай
ақ өзге де елдерге тиесілі өндіріс
факторларын пайдалана отырып жасалынған түпкілікті өнімнің
рыноктық
бағалармен белгіленген жиынтықты құнын білдіреді.
атаулы' (ағылш. nominal GDP)
—
берілг
ен жылдағы ағымдағы бағалар арқылы
көрсетіледі.
нақты (ағылш. real GDP) (инфляцияға түзетілген)
—
базалық жыл ретінде
көрсетілген уақыттағы бағалар арқылы көрсетіледі . Нақты ЖІӨ
бағаның
әсерін
емес, нақты өндіріс өсуінің ЖІӨ
ге әсерін көрсетеді.[2].
Атаул
ы ЖІӨ
нің нақты ЖІӨ
ге қатынасы ЖІӨ дефляторы" деп аталады.
Фактылы ЖІӨ
—
толық жұмыспен қамтылмаған кездегі ЖІӨ. Экономикада
іске асырылған мүмкіндіктерді көрсетеді.
Әлеуетті
ЖІӨ
—
толық жұмысбастылық кезіндегі ЖІӨ.Экономиканың
бар мүмкіндікті пайдалану ке
зіндегі ЖІӨ
н көрсетеді.
Жалпы ішкі өнім мәні.
Елдің ЖІӨ
нің есебі барлық жеке және қоғамдық тұтынуды, үкіметтің
шығындарын, инвестицияларды, жеке тауарлы
материалдық құндылықтарға
қосымшаларды
, төленген құрылыс шығындарын және сыртқы сауда баланс
ын
қамтиды
. (Экспорт құнға қосылып, импорт алынып тасталады).
Елдің ЖІӨ құрайтын барлық компоненттерінің ішінде сыртқы сауда
балансы ерекше маңызды. Елдің ішкі жалпы өнімі өсуге бейім, егер
отандық
өндірушілер
шетелдерге сататын тауарлар мен қызметтердің ж
алпы құны ішкі
тұтынушылар сатып алатын шетелдік тауарлар мен қызметтердің
жалпы
құнынан
асып кетсе. Мұндай жағдай орын алғанда, елдің сауда профициті бар
делінеді. Егер керісінше жағдай орын алса
–
егер отандық тұтынушылардың
шетелдік өнімге жұмсаған мөлш
ері отандық өндірушілердің шетелдік
тұтынушыларға сата алатын сомасының жалпы сомасынан көп болса
–
бұл
сауда тапшылығы деп аталады. Мұндай жағдайда елдің ЖІӨ
төмендеу
тенденциясы байқалады.
ЖІӨ номиналды немесе нақты негізде есептелуі мүмкін, соңғысы
инфл
яцияны есепке алады. Жалпы алғанда, нақты ЖІӨ ұзақ мерзімді ұлттық
экономикалық көрсеткіштерді көрсетудің жақсы әдісі болып
табылады,
өйткені
ол тұрақты долларларды қолданады. Мысалы, 2009 жылы номиналды
ішкі жалпы өнімі 100 миллиард долларды құраған ел ба
р делік. 2019 жылға
қарай
бұл елдің номиналды ЖІӨ 150 миллиард долларға дейін өсті. Осы уақыт
аралығында баға 100%
ға өсті. Бұл мысалда, егер сіз тек ЖІӨ
нің номиналын
қарастыратын
болсаңыз, экономика жақсы жұмыс істейтін көрінеді. Алайда,
нақты ЖІӨ (2009
доллармен көрсетілген) 75 миллиард долларды ғана
құрайтын
болады, бұл нақты экономикалық көрсеткіштердің жалпы төмендеуі
осы уақыт аралығында болғанын көрсетеді.
Жалпы ішкі өнімді есептеу тәсілдері.
ЖІӨ үш негізгі әдіс арқылы анықталуы мүмкін. Үш
әдіс те дұрыс
есептелгенде бірдей көрсеткішке ие болуы керек. Бұл үш тәсіл
көбінесе
шығындар тәсілі, өндіріс (немесе өндіріс) тәсілі және табыс тәсілі деп
аталады.
Шығыстарға көзқарас
Шығыстар тәсілі, сонымен қатар шығындар тәсілі деп аталады,
экономикаға
қатысатын әр түрлі топтардың шығындарын есептейді. АҚШ
ЖІӨ бірінші кезекте шығындар тәсіліне негізделген. Бұл тәсілді
келесі
формула бойынша есептеуге болады:
ЖІӨ = C + G + I + NX
C = тұтыну;
G = мемлекеттік шығындар;
I = инвестиция; және
NX = таза экспо
рт
Осы іс
шаралардың барлығы бір елдің ЖІӨ
не ықпал етеді. Тұтыну жеке
тұтыну шығындарын немесе тұтынушылардың шығындарын білдіреді.
Тұтынушылар азық
түлік пен шаш қию сияқты тауарлар мен қызметтерді
сатып алуға ақша жұмсайды. Тұтыну шығындары
–
бұл ЖІӨ
ні
ң
ең үлкен
құрамдас
бөлігі, оның үлесіне АҚШ ЖІӨ
нің үштен екісі келеді.
Тұтынушылардың сенімі, демек, экономикалық өсуге айтарлықтай әсер
етеді.
Жоғары сенімділік деңгейі тұтынушылардың ақша жұмсауға дайын
екендігін
көрсетеді, ал төмен сенім деңгейі болаш
аққа деген сенімсіздікті және ақша
жұмсамауды білдіреді.
Мемлекеттік шығындар мемлекеттік тұтыну шығындары мен жалпы
инвестицияларды білдіреді. Үкіметтер ақшаны құрал
жабдыққа,
инфрақұрылымға және жалақы төлеуге жұмсайды. Мемлекеттік
шығындар
елдің ЖІӨ
нің
басқа компоненттеріне қатысты маңызды бола алады, бұл
тұтынушылық шығындар мен бизнеске салынатын инвестициялар
күрт
төмендеген кезде. (Бұл, мысалы, рецессиядан кейін орын алуы мүмкін.)
ЖІӨ номиналды немесе нақты негізде есептелуі мүмкін, соңғысы
инфл
яцияны есепке алады. Жалпы алғанда, нақты ЖІӨ ұзақ мерзімді ұлттық
экономикалық көрсеткіштерді көрсетудің жақсы әдісі болып
табылады,
өйткені
ол тұрақты долларларды қолданады. Мысалы, 2009 жылы номиналды
ішкі жалпы өнімі 100 миллиард долларды құраған ел ба
р делік. 2019 жылға
қарай
бұл елдің номиналды ЖІӨ 150 миллиард долларға дейін өсті. Осы уақыт
аралығында баға 100%
ға өсті. Бұл мысалда, егер сіз тек ЖІӨ
нің номиналын
қарастыратын
болсаңыз, экономика жақсы жұмыс істейтін көрінеді. Алайда,
нақты ЖІӨ (2009
доллармен көрсетілген) 75 миллиард долларды ғана
құрайтын
болады, бұл нақты экономикалық көрсеткіштердің жалпы төмендеуі
осы уақыт аралығында болғанын көрсетеді.
Жалпы ішкі өнімді есептеу тәсілдері.
ЖІӨ үш негізгі әдіс арқылы анықталуы мүмкін. Үш
әдіс те дұрыс
есептелгенде бірдей көрсеткішке ие болуы керек. Бұл үш тәсіл
көбінесе
шығындар тәсілі, өндіріс (немесе өндіріс) тәсілі және табыс тәсілі деп
аталады.
Шығыстарға көзқарас
Шығыстар тәсілі, сонымен қатар шығындар тәсілі деп аталады,
экономикаға
қатысатын әр түрлі топтардың шығындарын есептейді. АҚШ
ЖІӨ бірінші кезекте шығындар тәсіліне негізделген. Бұл тәсілді
келесі
формула бойынша есептеуге болады:
ЖІӨ = C + G + I + NX
C = тұтыну;
G = мемлекеттік шығындар;
I = инвестиция; және
NX = таза экспо
рт
Осы іс
шаралардың барлығы бір елдің ЖІӨ
не ықпал етеді. Тұтыну жеке
тұтыну шығындарын немесе тұтынушылардың шығындарын білдіреді.
Тұтынушылар азық
түлік пен шаш қию сияқты тауарлар мен қызметтерді
сатып алуға ақша жұмсайды. Тұтыну шығындары
–
бұл ЖІӨ
ні
ң
ең үлкен
құрамдас
бөлігі, оның үлесіне АҚШ ЖІӨ
нің үштен екісі келеді.
Тұтынушылардың сенімі, демек, экономикалық өсуге айтарлықтай әсер
етеді.
Жоғары сенімділік деңгейі тұтынушылардың ақша жұмсауға дайын
екендігін
көрсетеді, ал төмен сенім деңгейі болаш
аққа деген сенімсіздікті және ақша
жұмсамауды білдіреді.
Мемлекеттік шығындар мемлекеттік тұтыну шығындары мен жалпы
инвестицияларды білдіреді. Үкіметтер ақшаны құрал
жабдыққа,
инфрақұрылымға және жалақы төлеуге жұмсайды. Мемлекеттік
шығындар
елдің ЖІӨ
нің
басқа компоненттеріне қатысты маңызды бола алады, бұл
тұтынушылық шығындар мен бизнеске салынатын инвестициялар
күрт
төмендеген кезде. (Бұл, мысалы, рецессиядан кейін орын алуы мүмкін.)