Úlken adron kollayderi islew principi.
 Bunnan júz jilday burın kosmos sheksiz
keńislik, ol jaǵdayda juldızlar bir tegis
bólistirilgen, degen oyda sawlelendiriw
húkimranlıq qılatuǵın edi. Ótken ásirdiń 20 jıllarında amerikalıq astronom Edvin Xabbl
kózge kóringen barlıq galaktikalar bizdan
túrli jónelisler boyınsha kútá úlken tezlik
menen uzoqlashayotganini anıqladi. Bul álem
dúzilisi teoriyasın qayta qaray shıǵıwdı talap
etdi. Sol jańa ashılıw sebep bolıp pútkil
kosmos bunnan 15- 20 milliard jıl aldın júz
bergen " úlken jarılıwdiń nátiyjesi bolıp
tabıladı, degen juwmaqqa kelindi.
Uzaq jıllar bul qaramastaniya retinde qabıl
etip kelindi. Keyin bunday teoriyanı
tastıyıqlaytuǵın dáliller de tapila baslandı.
Usılardan birinshisi NASA (AOSH kosmik
izertlewler orayı ) jasalma joldasi - " Sove"
uzaq
kosmostıń
túrli
táreplerinen
kiyatırǵan fon nurlanıwınıń temperaturasın
anıqladi. Bunday nurlanıw áyyemginde
baqlanǵan " úlken jarılıwdıń qaldıq
nurlanıwı ekeni málim bolıp, onıń manisi
teoriyalıq esap -kitaplar arqalı tabılǵan
ıssılıq manisi menen birdey shıqtı.
 Bul dálil " úlken jarılıw" júz bergenin tastıyıqladi. Sonnan
keyin, 90 -jıllardıń aqırında ilimpazlar Brukxeven (AQSH) dagi
elementar bóleksheler tezlatgichida elektronlardan azat etilgen
altın atomın jaqtılıq tezliginiń 99, 9 bólegine shekem óz-ara keri
jóneliste tezlatib, to'qnashtirish arqalı jasalma úlken jarılıw»ni
vujudga keltirmoqchi boldı. Bunda " úlken jarılıw'dan keyingi
processtiń dáslepki minutalarındaǵı jaǵdayın baqlaw maqset
etilgen edi. Bul eki basqıshda - " Feniks" dep atalıwshı birinshi
joybar Kolumbiya universitetiniń professorı Nagamiya
baslıqlıǵıdaǵı 355 qánigeden ibarat jámáát tárepinen, " Star"
atlı ekinshi joybar bolsa Tuyıqlı Lourens laboratoriyasınan Jan
Xarris basshılıǵındaǵı 350 dana fizikalıq tárepinen alıp barılıwı
kózlengen edi.
Biraq kópshilik qánigeler bunday sınaq saldamlı qáwip
astında ámelge asırılıwın tán alıw etiwdi. Soǵan
qaramay, ilimpazlar qayta ótkerilgen esap -kitaplar
nátiyjesinde reakciya processinde saldamlı qáwip
kutilmasligini aytıp, sınaqtı ótkeriwge qarar etdiler.
Biraq sonda kollayder quwatınıń tómenligi sebepli
kutilgan nátiyjeni alıwdıń múmkinshiligi bo'lmadi. Biziń
asrimizda áyne sol máseleni sheshiw ushın 2002 jıldıń 11
avgust kúni Shveysariya hám Fransiya shegarasında
qurılǵan dúnyadaǵı elementar bólekshelerdiń eń iri
tezletgish- úlken adron kollayderi (KAK) jumısqa
túsirildi.
 Bunday protonlar kollayderdiń 27 kilometr uzınlıqtaǵı sheńberi
boylap jaylastırılǵan 3 mıń iyne formasındaǵı dáste kórinisinde
háreketlenedi. Hár bir jıynaq 100 milliardqa jaqın protonlardan
tashkil tawıp, dúgilisiw " noqatlarında olar bir neshe santımetr
uzınlıqta, diametri bolsa 16 mikron (eń jińishke shash talshıǵı
qalıńlıǵında ) boladı. Protonlar bóleklengach, payda bolǵan
kvarklar túrli tárepke shashılıp ketedi. Biraq kvarklar uzaq
múddet jalǵız halda bóle almasligi sebepli oǵada qısqa waqıtta
birlesip, jańa " salmaqliroq" bólek kórinisinde úlken tezlik
menen átirapǵa shashılıp atırǵanda, kollayder detektorları
tárepinen olardıń parametrleri belgilengenler etip barıladı.
Paydalanilģan ádebiyatlar.
 1. B. M. Mirzaahmedov , N. M. Mamadiyorov “Astrofizika ” . Guliston1992 yil 2. S.Ya. Shamash “Astrofizika ” . Toshkent - 1992 yil 3.
B. Mirzaxmedov , N. G’ofurov “Fizika astronomiya” Toshkent – 2010
yil 4. M.Ismoilov, P.Xabibullayev, M.Xaliulin. Fizika kursi.Toshkent ,
O’zbekiston , 2000y. 5. S.A.Azimov , Sh.Abjalilov “Astrofizika”
Toshkent O`qituvchi 1995 yil