
Salıstırma baylanısıw energiyasınıń massa sanına baylanıslılıgınan
ekenin aytıw kerek, jeńil yadrolarınıń qosılıwı nátiyjesinde júz
beretuǵın sintez reaksiya ekzotermik bolıp, bul reaksiyalardan bir
nuklonga tuwrı keliwshi bóleklengen energiya salmaqli yadrolardıń
bóliniwinde bóleklengen energiyadan ádewir ulken boladı. Jeńil
yadrolardıń qosılıp sintez reaksiyasın ámelge asırıwı ushın oń zaryadlı
eki atom yadrosın bir-birine jaqınlastırıw, olar arasındaǵı kulon
itarilish kúshin jeńiw kerek. Zaryadları Zle hám +Z2 e bolǵan eki
yadro arasındaǵı kulon to'sig'i biyikligi Melga teń boladı.

R12 R1 R2 - yadrolar arasındaǵı
aralıq, R1, R2 - birinshi hám
ekinshi yadro radiusı. Kulon
potensial to'sig'ini jeńiwge
jetkilikli energiyaǵa ıyelewi
zárúr. Sonday etip, kinetik
energiyası jetkilikli dárejede
úlken bolǵan yadrolargina sintez
reaksiyasın payda eta aladı.
Bunday yadrolardı (reagentlarni)
júdá joqarı temperaturaǵa
shekem qızdırıw esabına alıw
múmkin.

Eger kerekli temperatura sintez reaksiyası processinde payda bolatuǵın
bolsa, ol halda reaksiya óz-ózin támiyinleytuǵın boladı. Ulıwma
alǵanda, kúshli qızdırıw házirshe málim bolǵan birden-bir usıl bolıp
tabıladı. Sol sebepli bul usıl menen payda etinadigan sintez
reaksiyaların termoyadro reaksiyaları dep ataladı. Bólektiń kinetik
energiyası menen háwir arasında tómendegishe baylanısıw ámeldegi
Mısalı, eki proton Kulon to'sig'i (3) ga tiykarlanıp 1 Mev ga tuwrı kelse,
termoyadro reaksiyası júz beriwi ushın T-1, 16 1010 K temperaturaǵa
shekem qızdırıw kerek. Ol Quyash orayındaǵı temperaturadan shama
menen 100 ret úlken.
Termoyadroliq sintezdi ıssılıq usılı menen payda etiw múmkin emes
sıyaqlı
kórinedi. Biraq tómendegi eki zárúrli
ámeldi esapqa alsaq : birinshiden
bóleklerdiń energiya boyınsha bólistiriwi
Maksvell nızamına bo'ysinadi, yaǵnıy
berilgen temperaturada yadrolardıń málim
bólegi ortasha energiyadan úlkenlew
energiyaǵa iye boladı, ekinshiden, Kulon
potensial to'sig'idan energiyası kishi
E<Ukul bolǵan yadrolar da tunnel effekti
esabına kulon bareridan ótip reaksiyaǵa
kirisiwi múmkin.

Sol sebepli tábiyaatda termoyadro reaksiyaları intensiv júz beredi hám
Quyash hám de taǵı basqa juldızlardıń energiya dáregi boladı. Sintez
reaksiyasın reaksiyada qatnasatuǵın yadrolardı tezlatgichlar oramında
tezlestirip keyin óz-ara to'qnashtirish jolı menen ámelge asırıw kutilgan
nátiyjelerdi bermedi. Bunda tezletiw ushın sarp etiw bolǵan energiya
sintez nátiyjesinde ajralıp shıǵıs energiyadan úlken, odan tısqarı, sintez
reaksiyalarınıń kesimi ionizatsiya kesiminen 8-9 tártipke kishi.

Sol sebepli tezletilgen jeńil yadrolardıń eń kóp bólegi, sintez
reaksiyasına emes bálki, nıshan atomların oyatıw hám ionizatsiyaga
sarplaydı. Sonday eken, házirshe termoyadro reaksiyasın alıw ushın
deyteriy-tritiy reaksiyasınan paydalanıw maqsetke muwapıq
esaplanadı.
Paydalanilģan ádebiyatlar.
1. B. M. Mirzaahmedov , N. M. Mamadiyorov “Astrofizika ” .
Guliston-1992 yil
2. S.Ya. Shamash “Astrofizika ” . Toshkent - 1992 yil
3. B. Mirzaxmedov , N. G’ofurov “Fizika astronomiya”
Toshkent – 2010 yil
4. M.Ismoilov, P.Xabibullayev, M.Xaliulin. Fizika
kursi.Toshkent , O’zbekiston , 2000y.
5. S.A.Azimov , Sh.Abjalilov “Astrofizika” Toshkent O`qituvchi
1995 yil
