Shaxs xarakteri
XARAKTER HAQIDA TUSHUNCHA
Reja





Xarakter haqida tushuncha.
Xarakterning fiziologik asoslari.
Xarakter strukturasi.
Xarakterning shakllanishi.
Shaxs psixodiagnostikasi
Xarakter haqida tushuncha.


Xarakter – (yunoncha chaktir belgi, nishon, xislat) – xarakter; ijtimoiy muhit ta’sirida
tarkib topib, shaxsning atrofidagi voqealikka va o`z - o`ziga bo`lgan munosabatda
ifodalanadigan, uning muayyan sharoitlardagi xatti -harakatlarni belgilab beradigan
barqaror individual psixik xususiyatlar yig`indisidir.
Xarakterologiya – xarakter haqidagi, xarakterning mohiyati, strukturasi, tarkib topishi va
rivojlanishi haqidagi ta’limot.
Xarakterning fiziologik asoslari



Isteriya (yunoncha hustera bachadon, XIX asr meditsinasida I.ya bachadon kasali deyilib,
u faqat ayollarga xos deb hisoblanardi) – markaziy nerv sistemasining psixika harakatlar
doirasi, sezgirlik kabilarning buzilishi bilan belgilanadigan funktsional o`zgarish: ruhiy
kasallikning bir turi.
Konformlik – (lotincha conformis - o`xshash, mos) – individning gurux fikrlariga tashqi
tomondangina qo`shilib, ichki tomondan esa qo`shilmay o`z fikrida qolishi, guruxga
ongli ravishda moslashishi.
Moyillik – shaxsning muayyan faoliyat turi bilan shug`ullanishga doimiy intilishidan
iborat individual xususiyat. Masalan: Muzikaga moyillik ilmiy tekshirish ishlariga
moyillik va x.k. Moyillik shaxsning qiziqishlari va qobiliyati bilan uzviy ravishda bog`liq
bo`lib, bu qiziqish va qobiliyatning tarkib topishi uchun ma’lum darajada asos bo`lishi
ham mumkin.
Xarakterning fiziologik asoslari

Shaxsning individual - psixik xususiyatlari turli-tumandir. Masalan: kamtarlik,
mag`rurlik, xudbinlik, samimiylik, rostgo`ylik, bahillik, g`amho`rlik, tortinchoqlik,
quvnoqlik va x.k. Shunday ekan xarakterni tashkil qiluvchi xususiyatlar xarakter
xislatlari deyiladi. Xarakter xislatlari 2 ta katta gruppaga bo`linadi:
Xarakter strukturasi


Xarakterning ma’naviy sifatlari-mehnatsevarlik, halollik, rostgo`ylik, mehribonlik,
tashabbuskorlik, kamtarlik kabilar;
Xarakterning irodaviy xislatlari-maqsadga intiluvchanlik, qat’iylik, jasurlik, mardlik,
matonatlilik, o`z-o`zini tuta bilish kabilar.
Xarakter tug`ma o`zgarmaydigan xususiyat emas.

U kishining hayot sharoitlarga bog`liq holda tarkib topib, o`zgaruvchan va
tarbiyalanuvchandir: maxsus sharoitda, maxsus ta’lim-tarbiya ta’sirida salbiy xarakter
xislatlarini bartaraf qilish, ijobiy xarakter xislatlarini tarbiyalash mumkin. Shaxs
munosabatlari xarakter xislatlarining individual o`ziga xos xususiyatni 2 xil tarzda
aniqlaydi. Bir tomondan xarakterning mazkur xususiyati namoyon bo`ladigan har bir
tipik vaziyat imotsional kechilmalarining individual o`ziga xos xususiyati shaxs
munosabatlariga bog`liq. Shu bilan bir qatorda, odam xarakterlarining usullari iroda
xissiyot diqqat tafakkur xususiyatlariga ham bog`liqdir. Masalan: mehnatda namoyon
bo`ladigan tirishqoqlik va puxtalik faqat mehnatga ijobiy munosabatda bo`lishi emas,
balki diqqatning to`plashishiga harakatlarning aniqligi, irodaviy zo`r berishga va shu
kabilarga bog`liqdir. Shu sababli harakat usullariga turli psixik jarayonlarning ustunlik
qiluvchi tasiriga bog`liq holda xarakterning intektual, emotsional va irodaviy xislatlarni
ajratish mumkin.
Xarakterning fiziologik asosi

Bir qancha olimlarning tadqiqotlarda odamlarning harakat usullari nerv sistemasi
umumiy tipining xususiyatlari bilan aynan bir tipik vaziyatda va sharoitda bir xil ijobiy
munosabatda bo`lish bilan solishtirib ko`rilgan. Bunda shu narsa aniqlangan-ki, nerv
sistemasi umumiy tipining zid xususiyatlarga psixologik jihatidan zid bo`lgan xarakat
usullari mos keladi. Masalan: sust nerv sistemasiga ega bo`lgan o`quvchilar yaxshi
tanigan o`rtoqlarining tor doirasi bilan alohida qilishga loyiq bo`ladilar. Ular o`z
tashabbuslari bilan o`zlari haqida kamdan-kam biror narsa aytadilar. Ular juda qiyinchilik
bilan yangi tanish orttiradilar, ammo ular eski o`rtoqlari bilan uzoq vaqtga ajratayotgan
bo`lsalar, ular bilan munosabatlarini uzushlari qiyin bo`ladi.
Odam xarakterining strukturasi

Agar nihoyatda zid qarama - qarshi nazarda tutilsa, unda ayrim odamlarda bu sistema
o`ziga ishonish, o`zidan mag`rurlanish, o`zbilarmonlik, maxtanchoqlik, urishqoqlik, o`ch
olishlik, kekayishi, pismiqlik, jamoatchilik tomonidan ma’qullangan narsalarni
sezmaslik, ko`pchilik tomonidan qabul qilgan xatti – harakat qoidalarni pisand
qilmasliklarning qo`shilishida nomayon bo`ladi. Boshqa bir odamlarda bu sistemaga
qarama - qarshi xususiyatlari bilan qo`shilgan holda namoyon bo`ladi.
Xarakter strukturasini


Xarakter strukturasini xar tomonlama o`rganish, xulq atvorni hayotning turli vaziyatlarga
tahlil qilish, yashash sharoiti va tarbiyani qanday yo`lga qo`yilganligini o`rganish asosida
to`liq o`rganish mumkin.
Xarakter strukturasida birinchi navbatda uning ikki tomoni: mazmuni va shakli
farqlanadi. Xarakter mazmuni shaxsning hayotidagi yo`nalishini, ya’ni moddiy va
ma’naviy extiyojlarini, qiziqishlarini, ideallarini tashkil qiladi.
Odam xarakterning strukturasi turli xususiyatlar va psixik
protseslarning sintezidan iborat. Bular:






Ishonch.
Ehtiyoj va qiziqishlar
Intellekt tushunish, tushuncha, mulohaza.
Iroda
Hissiyot
Temperament
Shaxsning turli munosabatlari bilan belgilanadigan xarakter
xususiyatlarining to`rta sistemasi farqlanadi.


1. Kollektivga va ayrim odamlarga bo`lgan munosabatlarni ifodalovchi xususiyatlar
(yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik, takabburlik)
2. Mehnatga bo`lgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar (mehnatsevarlik, yalqovlik,
mehnatga ma’sulyat yoki ma’sulyatsizlik bilan munosabatda bo`lish va shu kabilar).
Shaxs turli munosabatlarining o`zaro bog`liqligi shaxs
xarakteri strukturasining ayrim xususiyatlariga bog`liqdir.
Ana shu o`zaro bog`liqlik tufayli shaxsning qandaydir bir
yolg`iz munosabatiga bog`liq bo`lgan xarakter xususiyati
topilmaydi.



Shaxs turli munosabatlarining o`zaro bog`liqligi shaxs xarakteri strukturasining ayrim
xususiyatlariga bog`liqdir. Ana shu o`zaro bog`liqlik tufayli shaxsning qandaydir bir
yolg`iz munosabatiga bog`liq bo`lgan xarakter xususiyati topilmaydi.
Shaxs munosabatlari o`zaro aloqasi tufayli aynan bir xil munosabatga masalan:
odamlarga yoki mehnatga bo`lgan munosabatiga bog`liq bo`lgan xarakter
xususiyatlarigagina o`zaro bog`liq bo`lmay, balki, ko`p yoki oz darajada turli
munosabatlarga bog`liq bo`lgan xarakterning xususiyatlari o`zaro bog`liqdirlar.
Shaxs munosabatlarining o`zaro aloqasida markaziy, asosiy va ularga tobe bo`lgan
munosabatlar bordir.
Xarakter xususiyatlari jumlasiga quydagilar kiradi





Xarakter xususiyatlari jumlasiga quydagilar kiradi:
Chuqurlik darajasi.
Xarakter kuchi.
Barqarorlik-o`zgaruvchanlik darajasi.
Plastikligi. Shaxsning markaziy, asosiy munosabatlari bilan belgilanadigan
xususiyatlarini biz xarakterning bir muncha chuqurroq xususiyatlari deb aytamiz.
Shuning uchun ular boshqa xususiyatlarning juda keng sistemasi bilan bog`langan
bo`ladi.
SHAXSNING INDIVIDUAL – PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARI







Xarkter strukturasida shaxsning individual – psixologik xususiyatlarning hamda psixik
protsesslarning namoyon bo`lish aktivligiga qarab quyidagi ijobiy xarakter
xususiyatlarini ko`rsatish mumkin.
Xarakterning ma’naviy tarbiyalanganligi.
Xarakterning muvozanatlashganligi
Xarakterning aniqligi
Xarakterning kuchi
Xarakterning qa’tiyligi
Xarakterning yaxlitligi Xarakterning ma’naviy tarbiyalanganligi odamning hulq
atvorning
Xarakterning aniqligi



Xarakterning aniqligi shaxsning xulq - atvorini uning ishonchiga, ma’naviy – siyosiy
tasavvuriga, yo`nalishiga mos tushishda ifodalanadi.
Xarakterning qat’iyligi shaxs xatti harakatlarning o`ylanganligi, o`z qarashlarining va
qabul qilgan qaroriga amal qilishda ifodalanadi.
Xarakterning yaxlitligi so`z va ish birligida ifodalanadi. 5. Xarakterning shakllanishi.
Odam xarakteri bir qator omillar ta’sirida shakllanadi.
Bular quyidagilardir






Ijtimoiy muhit
Tarbiya
Oila
O’z - o`zini tarbiyalash
Maktab jamoasi.
Bizga ma’lumki shaxs munosabatlari ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Bunda
butun bir ijtimoiy tuzumni xarakterlovchi keng ijtimoiy munosabatlar katta ahamiyatga
ega. Moddiy muhtojlik yoki ta’minlanganlik, ishsizlik yoki kelajakka ishonch, ijtimoiy
tenglik – bularning xammasi faqat shaxsning ijtimoiy tipik xususiyatlarigina emas, balki,
xarakter individual xususiyatlarining tarkib topshiga xam ta’sir ko`rsatadi.
Xarakterning namoyon bo`lishi va uning o`rganish
metodlari.






Shaxsning xarakterri bir qancha sharoitlarda namoyon bo`ladi, bular quyidagilardir:
Xarakterning faoliyatida namoyon bo`lishi.
Xarakterning nutqda namoyon bo`lishi
Xarakterning odamning tashqi ko`rinishida namoyon bo`lishi.
Xarakterning turli vaziyatlarida namoyon bo`lishi. Xarakter odamning aktiv faoliyati
jarayonida uning ish – xarakatlariga
bog`liq ravishda sodir bo`ladi.
Xarakterning irodaviy sifatlari



1. Aktivlik
Qat’iyatlilik
jasurlik v) mustaqillik, tashabbuskorlik.










2. Yig`inchog`ligi.
o`z -o`zini nazorat qilish
o`ziga ishonchi komilligi v) intizomliligi
IY Psixik tuzidishi (sklad)
Xarakterning yaxlitligi.
Xarakterning murakkabligi
Xarakterning dinamikligi V Xarakter va shaxsning boshqa psixik komponentlari.
Xarakter va temperament. Temperamentning boshqarilishi.
Xarakter va qobiliyatlar.
O’z qobiliyatlarini rivojlantirishi.
Xarakterning ayrim xususiyatlari

Xarakterning ayrim xususiyatlari bir-biriga boglik , bir-biriga tobe yaxlit organizmni
xosil kiladi. Mana shunday yaxlit organizm xarakter strukturasi deb ataladi. Shuning
uchun biz xarakterning bir yoki bir necha xususiyatlarini bilar ekanmiz, xarakterning
bizga noma’lum bulgan boshka xislatlarini xam aytib Bera olamiz. Masalan odamning
taabbur va shuxratparastligini bilsa, uning odamlarga nisbatan kora kungilli ekanligi
xakida taxmin kila olamiz. Agar odam kamtarin bulsa, uni kungilchan deb taxmin kila
olamiz.
http://fayllar.org