MUNDARIJA Kirish ......................................................................................................................... 4 I.BOB. Inson kapitali tushunchasi va uning rivojlanish modellari .......................... 7 1.1. «Inson kapitali» atamasining mazmun-mohiyati .............................................. 7 1.2. Inson kapitalining rivojlanish modellari .......................................................... 14 I I.BOB. Inson kapitalining iqtisodiy tarbiya modeli .............................................. 23 2.1. Inson kapitalining iqtisodiy tarbiya modelining tashkiliy tuzilishi ................. 23 2.2.Oilaning inson kapitalini shakllantiruvchi funktsiyasi ...................................... 30 III. BOB. Inson kapitalining iqtisodiy tarbiya modelini ta`lim amaliyotida tadqiq etish uslubiyoti ........................................................................................................ 37 3.1. Iqtisodiy tarbiyaning rolini o`rganish bo`yicha savolnoma ............................. 37 3.2. Mehnat ta`limi o`qituvchilari nigohidan iqtisodiy tarbiyaning roli va ahamiyatini baholash ............................................................................................... 43 Xulosa...................................................................................................................... 53 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati ......................................................................... 56 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarning ijrosini izchil ta`minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2019-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasini tasdiqlash to`g`risida” gi farmonida “mamalakatning xalqaro maydondagi raqobatbardoshliligi darajasini va innovatsion jihatdan taraqqiy etganini belgilovchi asosiy omil sifatida inson kapitalini rivojlantirish – Strategiyaning bosh maqsadi”, kabi kontseptual vazifa bekgilab berildi1. Inson kapitali nazariyasi bugun dunyoda iqtisodiy rivojlanishning muhim intellektual yo’nalishi hisoblanadi. Inson kapitalining iqtisodiy tarbiya kontsepsiyasi esa komil insonni shakllantirishida muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy tarbiya insonning individual kapitalini shakllantirish va rivojlantirishning tayanch asosini tashkil etadi. Chunki iqtisodiy rivojlanish omillariga davlatning qudratli moddiy-texnika bazasini yaratish bilan bir qatorda uning ilmiy va ma’naviy salohiyatni yaratish ham kiradi. Ushbu maqsadga iqtisodiy tarbiya tizimini takomillashtirmasdan, uni yoshlarning iqtisodiy qobiliyatini yuzaga chiqarishga yo’naltirmasdan, tadbirkorlik qobiliyatlarini rivojlantirmasdan erishib bo’lmaydi. Shuning uchun inson kapitalining iqtisodiy tarbiya modelini tadqiq etish bugun dolzarb iqtisodiy muammo hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi bo’lib mamlakatni innovatsion yo`liga o`tish sharoitida inson kapitalining iqtisodiy tarbiya modeli bo`yicha nazariy bilimlarni hosil qilish va uni ta`lim amaliyotida tadqiq etish uslubiyotini yoritishdan iborat. Kurs ishining vazifalari. Qo’yilgan maqsadga erishish quyidagi vazifalar yechimi bilan bog`liq: 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 21 sentyabrdagi “2019-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasini tasdiqlash to`g`risida” gi PF-5544-sonli farmoni. 2 http://qalampir.uz/news/prezident-farmoni-bilan-yana-bir-rivojlanish-strategiyasitasdiqlandi 3 - «Inson kapitali» atamasining tushunchasini tavsiflash. - Inson kapitalining rivojlanish modellarini guruhlashtirish. - Inson kapitalini iqtisodiy tarbiya modelining tarkibiy tuzilishini aniqlash. - Oilaning inson kapitalini shakllantiruvchi funktsiyasi yoritish. - Iqtisodiy tarbiyaning rolini o`rganish bo`yicha savolnoma tuzish. - Mehnat ta`limi o`qituvchilari nigohidan iqtisodiy tarbiyaning roli va ahamiyatini baholash . Kurs ishi predmeti – inson kapitalini shakllantirish omili sifatidagi iqtisodiy tarbiya. Kurs ishi ob`ekti bo`lib, mamlakatni innovatsion yo`liga o`tish sharoitida inson kapitalining iqtisodiy tarbiya modeli hisoblanadi. Kurs ishi kirish, uch bob, xulosa, foydanilgan va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi asoslanadi; uning yoritilish darajasi ochib beriladi, izlanishning maqsad va vazifalari shakllantiriladi, olingan natijalarning ahamiyati aniqlab olinadi; asosiy xulosalarining amalga oshirish bo’yicha axborotlar keltiriladi. Birinchi bob “Inson kapitali tushunchasi va uning rivojlanish modellari” deb nomlangan bo`lib, «inson kapitali» atamasining tushunchasi va inson kapitalining rivojlanish modellarini izohlashga bag`ishlangan. Ikkinchi bob “Inson kapitalining iqtisodiy tarbiya modeli” deb nomlanib, unda inson kapitalini iqtisodiy tarbiya modelining tashkiliy tuzilishi hamda oilaning inson kapitalini shakllantiruvchi funktsiyasi yoritiladi. Uchunchi bob “Inson kapitalining iqtisodiy tarbiya modelini ta`lim amaliyotida tadqiq etish uslubiyoti” deb nomlanib, unda iqtisodiy tarbiyaning rolini o`rganish bo`yicha savolnoma tuzish va Buxoro viloyati 25 ta umumta`lim o`rta maktabhamlari “Mehnat ta`limi” fani o`qituvchilari nigohidan iqtisodiy tarbiyaning roli va ahamiyati baholanadi. Xulosa qismida inson kapitalining iqtisodiy tarbiya modeli bilan bog`liq asosiy 4 xulosa va tavsiyalarlar shakllantirilgan. 5 I BOB. INSON KAPITALI VA UNING RIVIJLANISH MODELLARI 1.1. «INSON KAPITALI» ATAMASINING MAZMUN-MOHIYATI Inson kapitali nazariyasi neoklassik tadqiqot dasturlari doirasida vujudga kelgan bo’lib, u chuqur metodologik ildizlarga ega. XVIII-XIX asr mashhur iqtisodchi klassiklar ishida ijtimoiy ishlab chiqarish doirasida inson faoliyatining joyi, roli va o’ziga xos tomonlarining asosiy, bazis qoidalari shakllangan va rivojlantirilgan. Shunga qaramay inson kapitali konstepstiyasiga qiziqish, uning shakllanishi va intensivlik darajasi ko’p hollarda jamiyat tarixiy rivojlanishining ob’ektiv shart-sharoitlari bilan belgilanadi. Ingliz klassik siyosiy iqtisod namoyandalari tomonidan inson unumdor qobiliyatlarini miqdoriy va sifatiy baholash va iqtisod taraqqiyotida uni o’rnini aniqlash sohasida birinchi fundamental tadqiqotlar qilindi. Ular birinchilardan bo’lib ta’lim, malaka, millat sog`ligini etakchi rolini ko’rib bilganlar. Bu masalalariga U.Petti, A.Smit, D.Rikardoning ishlari bag`ishlangan. Iqtisodiy fikr tarixida birinchilardan bo’lib U.Petti inson qadr-qiymati haqida aytgan. O’zining mashhur asari “Siyosiy arifmetika”da (1676 yil) u etarli darajada batafsil “hunarmand, moryak, soldat, insonlar qiymati...”ni analiz qilgan va “har bir inson qiymatini hisoblash metodi”ni taklif etgan, unga muvofiq “insonlarning asosiy massasi xuddi er kabi keltiradigan yillik daromadlarining yigirma marta ko’paytirgan darajasiga teng”.2 Shunga qaramay U.Petti insonga xos bo’lgan alohida ijobiy, bunyodkor qobiliyat va qimmatli ko’nikmalarini alohida ajratmagan. Adam Smit ta’limni yuqori iqtisodiy ahamiyatini ta’kid etib, uni mamlakat boyligini oshiradigan faktorlarga kiritadi. Hozirgi nazariyalarda Adam Smit tomonidan ilgari surilgan moddiy kapitalni qayta ishlab chiqarish jarayoni bilan inson qobiliyati o’rtasidagi analogiyaga oid fikrlari juda muhimdir. Adam Smit aytadiki, “inson ma’lum kasb-hunar yoki ixtisoslikni o’rganish uchun katta mehnat 6 2 Петти У. Экономические и статистические работы - М.: Соцекгиз, 1940. с. 154, 156, 171. 7 va vaqt sarflab uni egallaydi. Uni qimmatli mashina bilan tenglashtirish mumkin”. Bu mehnat “unga o’qishga ketgan xarajatlarini qoplaydi, ko’pincha kapitaldek foyda keltirishi mumkin”. Bu masalada A.Smit fikriga ingliz klassik siyosiy iqtisodiyoti namoyandasi bo’lgan David Rikardo ham qo’shiladi. U o’zining “Nachala politicheskoy ekonomii i nalogovogo oblojeniya” (Siyosiy iqtisod va soliqqa tortishning ibtidosi) kitobida mamlakatlarning iqtisodiy taraqqiyotda orqaga qolish sabablari qatoriga “aholining barcha qatlamlarida savodlilikni etarli bo’lmaganini”3 kiritadi. K.Marks ta’kid etgankim, insonning jismoniy, aqliy va ijodiy bunyodkorlik quvvatlarining oshishi “jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi” sifatida namoyon bo’ladi. U “haqiqiy boylik”dir, boshqa moddiy boyliklar “ijtimoiy ishlab chiqarishning o’tkinchi lahzalari”dir. Ayniqsa inson qobiliyatining oshishini, asosiy kapitalni ishlab chiqarish sifatida qarash mumkin. Chunki bu asosiy kapital insonni o’zi hisoblanadi.4 Shunday qilib mashhur klassik iqtisodiyotchilarning asarlari inson kapitali nazariyasining metodologik asoslarini yaratdi. Barcha iqtisodchi klassiklar tadqiqotlari shunga asoslanadikim, insonning malakali mehnati kapitalistik ishlab chiqarishning asosiy harakatlantiruvchi faktoridir. Bunday inson mehnati unga sarflangan investistiyaga nisbatan ko’proq qiymatni vujudga keltiradi. Insonni ta’lim olish, tajribalarni egallash va malakali bo’lishi uchun sarflanadigan xarajatlarning investistion tabiati haqidagi g`oya moddiy kapitalni ishlab chiqarish jarayoni va insonni unumdor qobiliyatlari o’rtasida analogiya o’tkazish uchun metodologik asosni tashkil etardi. Klassik iqtisodiy asarlardagi bu g`oyalar kapitalistik ishlab chiqarishda inson mehnati roli haqida klassik iqtisodiy nazariyalarda bazis-asosiy g`oya bo’ldi va u “o’z-o’zidan ma’lum haqiqat”, alohida o’rganishga arzimaydi deb qaraldi. 3 Рикардо Д. Сочинения.- Т.1., М.: Госполитиздат, 1955. с. 89. 8 4 Маркс К. Капитал. Критика политической экономии / Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2-е изд.,т.49. - М.: Политиздат, 1974. с. 182-183. 9 XIX asrning mashhur iqtisodchilari: L.Valras, G.Makleod, N.Senior, D.Rikardoning ikkita asosiy shogirdlari Dj.Makkulox va Dj.S.Mill va shuningdek I. fon Tyunen, A.Marshal va boshqalar siyosiy iqtisod klassiklarining g`oyalarini rivojlantirib, iqtisodiy fikrni ma’lum darajada boyitdilar, shu qatorda iqtisodiy nazariya tarkibida inson o’rni bilan bog`liq yangi metodologik konstepstiyalarni ham aytdilar: “Iqtisodiy inson” konstepstiyasi Metodologik individualizm prinstipi tamoyili. deb nomlaydilar.5 XIX asr klassik tadqiqot dasturlari taraqqiyoti va rivojida iqtisodchilarning kapitalning tabiati va mohiyati haqidagi bahslari muhim davrni egallaydi. Ular moddiy kapitalni ishlab chiqarish faktori sifatida va insonning mehnat qilish qobiliyati o’rtasida, ikkinchisini ikkinchi darajali deb baholasalar ham analogiya o’tkazardilar. Iqtisodchilar bahslarda eng avvalo shu masalada kelisha olmadilarkim, “Nimani kapital deb hisoblash kerak?” “Insonni jismoniy mavjudot sifatida kapital deyish lozimmi yoki insonni unumdor qobiliyatini kapital deyish kerak-mi? Inson kapitali masalasiga ilmiy qiziqish pasayishiga ob’ektiv sabab mavjud: olimlar intuzazmiga ijtimoiy-siyosiy quvvatlarning adekvat reakstiyasi kuzatilmadi. Tasdiq etish mumkin emaskim, rivojlangan mamlakatlar hukumatlari migrastiya, sog`likka muddatidan oldin o’limlarni oldini olish va ta’limga kiritilayotgan investistiyalarning iqtisodiy foydasini anglamas edilar. Agar XVII- XVIII asrlarda “kapitalning umumiy miqdoriga inson kapitali 10% oshmagan bo’lsa 1913 yilda u 33%ga ko’tarildi.6 Ammo hozirgi zamon investistion siyosat nuqtai nazaridan bunday proporstiyalar juda ham qoniqarsizdir. 1 0 5 Machlup F., Methodology of Economics and Other Social Sciences. New York: Academic Press.,1978., ch.l 1. 6 Мельянцев А. Счастье от ума: вложения в человеческий капитал остаются самыми эффективными // Известия, 17.05.2000. 1 1 Yangi asrning boshida hukumat talablari va iqtisodiy zaruriyat asosida olimlar tomonidan har bir inson va butun aholini qiymatini aniqlash uchun urinishlar bo’ldi. Bunday tadqiqotlar ko’pincha nazariy ahamiyatga ega edi. Ba’zi mualliflar insonni kapital qiymatini baholashni birinchi jahon urushida yo’qotishlarni baholashda foydalandilar. “Inson – bu kapital – aytardi. I.Giyot – jamiyat ham o’limni kamayishiga manfaatdor bo’lishi lozim. Bu faqat gumanitar emas, balki iqtisodiy sabablarga ham bog`liq”. E.Bogart ta’kid etardiki, urushda yo’qolgan inson hayoti pul qiymati bahosi “shubhali statik o’rinli usuldir” deydi u va hisoblaydiki, urushda yo’qolgan hayotlarni pul qiymatini bahosi uning katta iqtisodiy ahamiyatini ko’rsatadi”.7 G.Boag shunday xulosa qiladiki, moddiy va inson kapitali o’rtasida mustahkam analogiya mavjud. G.Boag shuningdek qayd etadiki, inson kapitalini baholashda ish haqini kapitallashtirish usulidan foydalanish afzalroq, chunki uning yordamida moddiy narsalar qiymati aniqlanadi. N.Senior qayd etgan ediki, G.Boag birinchi bo’lib, ishlab chiqarish qiymati bilan inson kapitalini baholash usulini qiyinligini aniqlagandi. Aniqi shuki ta’lim olish, yashash uchun kerakli xarajatlarni aniqlash qiyin bo’lgani kabi, har bir kishining qobiliyatiga ko’ra foyda olishini ham aniqlash og`ir. “Sevish, lazzatlanish, faxrlanish, bular moddiy boylik ishlab chiqarishga uyg`un emas”.8 XX asr boshida ta’lim iqtisodiyoti va chet el iqtisodiyot fani boshida Garvard universiteti professori dj.R.Uolsh turardi. U birinchi bo’lib kasbiy ta’limni AQSh milliy daromadiga ta’sirini hisoblab chiqdi. Bu jarayonda birinchi marta “ishlab chiqarishning alternativ saqlaguvchisi” va “vaqtga nisbatan beag - ezgu daromad – xarajat afzalligi” tushunchalari qo’llanildi. Bu tushunchalar hozirgi zamon inson kapitali tushunchalari sifatida keng qo’llaniladi.9 12 7 Корицкий А.В. Введение в теорию человеческого капитала., Сиб УПК, www.sibupk.nsk.su 8 Корицкий А.В. Введение в теорию человеческого капитала., Сиб УПК, www.sibupk.nsk.su 9 Блауг М Методология экономической науки, или Как экономисты объясняют. Пер. с англ. / Науч. ред. и вступ. ст. B.C. Автономова. - М.: НП «Журнал Вопросы Экономики», 2004. с. 255-258. 13 Dj.R.Uolsh oliy ta’limning iqtisodiy ahamiyati masalasi bilan qiziqdi. Dj.R.Uolshning ta’lim iqtisodiyoti sohasidagi ishlari faqatgina o’sha davr uchun novatorlik ishi bo’lib qolmay kelgusi tadqiqotlar uchun amaliy ahamiyatga ega. Uolshning amaliy natijalari va nazariy ishlanmalaridan necha o’n yillar o’tgandan keyin T.Shulst va G.Bekker inson kapitali nazariyasini yaratishda foydalandilar. 30-40-yillardagi siyosiy jarayonlardagi keskinlik va ikkinchi jahon urushi nazariy ishlar va ularga talabni orqaga surdi. 50-60-yillarga kelib inson kapitali nazariyasini shakllanishi uchun ob’ektiv sharoit yuzaga keldi. Ikkinchi jahon urushidan keyin malakali kadrlar defistiti (etishmasligi) sezilib mehnat sohasiga qiziqish ortadi. 60-yillargacha hatto rivojlangan mamlakatlarga moddiy jamlanmaga nisbatan inson kapitalini jamlash sohasida ma’lum darajada orqaga qolish sezildi. Olimlar diqqat markazida sifat jihatidan yangi ishchi quvvatini vujudga keltirish, malakali kadrlarni shakllantirish va jamlash muammosi turardi. Ikkinchi shart-sharoit ilmiy-texnik inqilobning rivojlanishi bo’ldi. U jamiyat ishlab chiqarish kuchlarida chuqur o’zgartirishlar kiritdi. Qaysikim iqtisodiyotda inson shaxsi roli yuksaladi va ahamiyati oshadi. Aynan shu davrda barcha rivojlangan mamlakatlarda o’rtacha ta’lim olish yili oshdi, ishchini kasbiymalakaviy tayyorlash iqtisodiy o’sishning eng asosiy faktorlaridan biri sifatida baholash boshlandi. Shuningdek innovastion axborot sohaning 50-60-yillarida tez o’sishini juda keskin tashqi siyosiy vaziyat va yirik davlatlar o’rtasida ilmiy sohada birinchilik va iqtisodiy jihatdan hukmdorlik uchun kurash ham taqozo etdi. Rivojlangan ilg`or mamlakatlarda intellektual ishlab chiqarish kuchining o’sishida ma’lum progress bo’ldi. Ijtimoiy progressning bosh yo’nalishi deb insonni o’zini ishlab chiqarishni samaradorligini oshirish, iqtisodiy progressda ishchi kuchidan foydalanishni samaradorligini oshirish mo’ljallandi. Bular fan, ta’lim, sog`likni saqlash xizmat sohasi va dam olish intensiv o’sishini rag`batlantirdi. 14 Aynan shu davrda g`arb iqtisodiyot fanida inson kapitali konstepstiyasi vujudga keladi va amerikalik neoklassik olimlar “chikago maktabi” namoyandalari: G.Bekker, B.Veyebrod, E.Denisson, Dj.Minster, I.Fisher,M.Fridment, T.Shulst kabi iqtisodiy yo’nalishdan turli yillarda Nobel mukofoti lauriyati bo’lganlarning ishlari chop etildi. T.Shulst ishlarida tasvirlangan inson kapitali konstepstiyasi umumning diqqatini o’ziga jalb etdi. U o’zining asarlarida inson kapitali konsepsiyasini yaqindan yoritib berishga muvaffaq bo’ldi. G.Bekker bo’lsa inson kapitali nazariyasini ishlab chiqdi. Uning ushbu nazariyasi o’sha davrda qisqa fursatda shuhrat qozondi. Lekin ular ishini va yutuqlarini ularni tarbiyalagan ilmiy maktabdan ayro tasavvur etib bo’lmaydi, ular bu maktab an’analarini davomchisi edilar va shunday bo’lib qoldilar. T.Shulstni inson kapitalini birinchi ochgan deb aytish mumkin emas, chunki Dj.Minsterning 1958-yilda chop etgan maqolasidan inson kapitali nazariyasini ko’rib chiqish boshlandi.10 Bundan oldinroq inson kapitali tushunchasi 1976-yilda iqtisodiyot bo’yicha Nobel mukofoti lauriyati bo’lgan M.Fridmenning pulning miqdoriy nazariyasi bo’yicha ishlarida uchraydi. U inson kapitalini monetar traktovkasini taklif etdi va uni inson tasarrufida bo’lgan mulkning bir qismi sifatida ta’rifladi.11 T.Shulst va G.Bekkergacha bo’lgan ilmiy maktabdagi nazariy ishlanmalar kelgusidagi inson kapitali nazariyasining metodologik fundamenti bo’lib xizmat qildi. Inson kapitali nazariyasining shakllanishida iqtisodiy o’sish qonuniyatlarini tadqiqotlari muhim rol uynadi. G.Bekker shunday sharhlardi: “Asosiy harakatlantiruvchi faktor shu narsa bo’ldikim, ko’pchilik mamlakatlarda jismoniy kapitalni o’sishi daromadning nisbatan ko’rinmaydigan qismini tashkil etishini 15 10 Mincer J. Market Prices, Opportunity Costs, and Income Effects // Measurements in Economics /Ed. by C.F. Christ et al. Stanford University Press, 1963. 11 Фридмен М. Количественная теория денег.- М.: Эльф-пресс, 1996. -594с. 16 angladilar. Qoniqtiradigan tushunchalarni axtarish... texnik va progress va inson kapitali kabilarga qiziqishni hosil qildi”12 Shuning uchun iqtisodchilar boshda asosiy diqqat ob’ektlari iqtisodiy o’sishga ta’limni ta’siri bo’ldi. Ta’lim, o’sishning vositali manbai sifatida sharhlanardi. “Chikago maktabi”ning markaziy nazariy qoidasi iqtisodiy fanda neoklassik yo’nalishi sifatida iqtisodiy jarayonlarni individning maksimallashtiruvchi tamoyillar asosida tushuntirishdir. “Chikago maktabi” konstepstiyasi taxmin qiladiki, ta’lim, sog`liqni saqlash, migrastiya va faoliyatning boshqa shakllariga xarajatlar rastional asosida o’ylab hisob-kitob qilib amalga oshiriladi. Keng ma’noda inson kapitali insonga bilim olishi, sog`liqni saqlash, migrastiya baho va daromadlar haqida axborotni izlashga ajratiladigan investistiya yo’li bilan shakllanadi. Bunda asosiy e’tibor miqdoriy tahlilga berilgan. Shunday qilib, inson kapitali nazariyasining shakllanishida XX asrning 60yillarida barcha zaruriy sub’ektiv va ob’ektiv shart-sharoitlar vujudga keldi. Inson roli va uning bilimi va qobiliyatlari haqida qayta fikrlashga chaqiruvchi zaruriy ob’ektiv shart-sharoitlar quyidagilar edi: Jamiyat ishlab chiqarish kuchlari tarkibi va kombinastiyasida ob’ektiv o’zgarishlar; XX asr o’rtalaridagi ilmiy-texnik inqilob; Fanni bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylanishi; Ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarini intellektuallashuvi va axborotlashuvi. Inson kapitali nazariyasi shakllanishini sub’ektiv quyidagilardir: Iqtisodiy nazariya va siyosiy iqtisodni ichki rivojlanishi; 17 shart-sharoitlari 12 Becker G. Human Capital and the Personal Distribution of Income: An Analytical Approach. Woytinsky Lecture, N 1/ IPA., UM, 1967. p-1. 18 Ishlab chiqarish rivoji manbaini faqat moddiy sharhlashdan ishlab chiqarish kuchlari progressi, ilmiy, aqliy intellekt va inson qobiliyati bunyodkorlik g`oyalarini xarakterlashga o’tish. 1.2. INSON KAPITALINING RIVIJLANISH MODELLARI Kapital iqtisodiy kategoriyasining tahlillari asosida inson kapitali konstepstiyasi ham asta sekin uzoq tadqiqotlar asosida vujudga keldi. G`arb va Rossiya olimlari iqtisodiy maktablarning bu sohadagi qarashlarini tahlil etib quyidagi xulosalarga kelingan. Birinchidan, ilmiy iqtisodiy aylanma (oborot)ga shunday asosiy iqtisodiy kategoriyalar kiritildi: “Tirik harakatlanuvchi kuchlar”, “Ishlab chiqaruvchi ishchi kuchi”, “Ishchi kuchi”, “Kapital”. Ikkinchidan, o’sha olimlari tomonidan shunday fikr asoslandiki, inson sifati milliy iqtisod samaradorligining eng asosiy faktori bo’lib hisoblanadi. Insonlarning hosil qilgan qobiliyatlari jamiyat butun boyligining bir qismidir. Bu qarash kelgusida Rossiya iqtisod fanida “malakali ishchi kuchi” kategoriyasini rivojlantirishga imkoniyat berdi, G`arb iqtisodiy fikrida “Inson kapitali” konstepstiyasi shakllandi. Uchinchidan, ular shunday tezisni ilgari surdilarki, shaxsning asosiy sifatlari eng avvalo ta’lim va tarbiya tizimida shakllanadi. Bu tezis G`arbda inson kapitaliga investistiya sifatida, Rossiya iqtisodchilari fikrida ishchi kuchini ishlab chiqarish nazariyasi sifatida rivojlandi.13 Hozirgi zamon menejmenti ko’rsatadiki hozirgi ishlab chiqarishni o’z vazifasini samarali amalga oshirilishining asosiy sharti innovastion jarayonlarga tayyor ishchining bo’lishidir. Bu jarayonni aniq tahlil etish uchun “ishchi kuchi sifati” tushunchasi kiritildi. Bu tushunchani ko’pchilik iqtisodchilar ishchining ma’lumoti va kasbiy malakaviy darajasi jihatidan tayyorgarligi deb qaradilar. Masalan, B.L.Цipin ishchi kuchining sifatini tahlil etib unga ma’lumoti, kasbi, ish 19 13 Сенков В.А. Человеческий капитал в развитой рыночной и переходной экономике (вопроси теории). Диссертация. Москва: 2000, С. 38. 20 staji (ixtisosligi bo’yicha va umumiy), yoshini kiritgan.14 Hozirgi mualliflar yuqorida ta’kidlangan sifatlar bilan birgalikda ishchi kuchining salomatligi, yoshi va jinsini kiritadilar.15 Bu ijobiy siljishdir, chunki, ishchi kuchining o’z imkoniyatlarini amalga oshirishi uni psixofiziologik xarakteri holatiga bog`liq. Inson kapitali tushunchasi tadqiqotini “kapital” kategoriyasini tahlilidan boshlash maqbul. Chunki inson kapitalini tahlil etuvchi tadqiqotchilar kapitalni turlicha sharhlaydilar. Kapitalni tahlilini birinchilardan bo’lib F.Kene boshladi. Siyosiy iqtisoddagi fiziokratlar maktabi xizmati aslida uning nomi bilan boshlanadi. Kene ishlarining ahamiyati katta, chunki u shunday masalalarni o’rgandiki, keyinchalik ular umumjahon tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi. Fiziokratlar namoyandasi sifatida Kene erni ishlov berish mehnatini ishlab chiqarish mehnatga kiritadi. Kapital ishlab chiqarish jarayonid vujudga keladi, deydi u. Keyinchalik V.Petti mehnat barcha boyliklar asosi, millat boyligi barcha moddiy ishlab chiqarish jarayonida vujudga keladi, moddiy ishlab chiqarish sohasidagi mehnat ham ishlab chiqarish mehnatiga kiradi degan fikrni ilgari suradi. Aholining siyrakligi kamligi davlat kambag`alligining asosiy manbai deydi u. Siyosiy iqtisodni shakllanishi A.Smit va D.Rikardo nomi bilan bog`liq. Aynan A.Smit millat boyligi kaliti sifatida kapitalni jamlash muammosi va “kapital” kategoriyasiga e’tibor qiladi. U millat boyligi darajasi aholini samarali mehnat bilan bandligi miqdoriga bog`liq deydi. “Kapital” kategoriyasini ko’rib chiqib, Smit alohida inson yoki jamiyat zaxirasini tahlil etadi, chunki undan foyda olib bo’ladi. Zaxiralar ikki qismga bo’linadi. “Zaxiraning foyda olishga mo’ljallangan qismi kapital deb nomlanadi. Ikkinchi qismi bevosida iste’mol uchun sarflanadi”.16 14 Цыпин Б.Л., черных Н.Ф. взаимосвязи развития средств труда и уровня 21 общеобразовательной подготовки рабочих //Социально-экономические проблемы рабочей силы при социализме.: Тез. Докл.-Л., 1972, С. 52-61. 15 Капелюшников Р.И. Экономической подход Г.Беккера к человеческому поведению. //США: Экономика, политика, идеология. 1993, №3. С. 54. 16 Антология экономической классики. Т. 1. М., 1993, С. 308. 22 Smit iqtisodda insonning “tirik ishlab chiqaruvchi kuch” ekanligi va mamlakat iqtisodiyotida birinchi darajali rolini asoslab bergan edi. “Foydali mehnatning samaradorligining oshishi eng avvalo ishchining chaqqonligi va uddaburonligiga keyinchalik mashina va uning ishlashi vositasi bo’lgan asboblarning yaxshilanishiga bog`liq”.17 Smit vaqtidan ishchi kuchini sifat qobiliyati tahlili va shakllanishi va uni qo’llab quvvatlash masalasi “kapital” kategoriyasi bilan uyg`un tushadi. D.Rikardo kapital deganda mehnatni harakatga keltiradigan mamlakatning boyligining qismi bo’lgan va ishlab chiqarishda qo’llaniladigan: oziq-ovqat, kiyimkechak, asboblar, xom-ashyo, mashina va boshqalarni hisoblaydi. U ta’kid etgandiki: “Bir holatda noto’g`ri boshqarish mulkka ishonchsizlik va ma’lumotni etarli bo’lmaganidan yomonlik kelib chiqadi.... Boshqarish tizimini va tahlilini yaxshilash lozim. Shunda kapital aholiga nisbatan albatta tezroq ko’payadi”.18 A.Smit g`oyalarini Franstiyada tarqatgan yirik olim J.B.Sey edi. U “Traktat politicheskoy ekonomii” (Siyosiy iqtisod risolasi)da shunday yozadi: “Kapital insonga xos bo’lgan uchta qobiliyat: oldinni ko’ra olish, aql bilan bilish va qanoat qilishga asoslanadi. Kapitalni tarkib ettirish demak kelajak avlod uchun zaxira, uyjoy, dam olish, bilim olish, erkin bo’lish, qadr-qimmat uchun tayyorlashdir. Kapital boshqa narsalardek maxsulotdir, lekin u kelajakka qaratilgan”.19 Sey kapitalga mehnatni davomiyligini ta’minlaydigan mehnat qurollari, xom-ashyosi, zaxiralarini kiritadi. Sey inson tug`ilishi bilan ishlash uchun etarli bo’lgan qobiliyat va quvvatga ega bo’lmaydi degan fikrlari bor. Insondagi bu qobiliyat va kuchlarni har yilga jamg`arma natijasida vujudga keladi. bu jamg`armadan ketgan mablag` natijasida insonni ishlab chiqardilar, qaysikim u jamlangan kapitalni namoyandasidir. Sey o’sha paytdanoq ishlaydigan insonga diqqat bilan e’tibor berishga chaqirgan. Nemis tarix maktabi namoyandalari F.List va V.Rosherning ham bu masalada xizmatlari bor. 1841 yilda yozgan “Siyosiy iqtisodning milliy tizimi” 17 Антология экономической классики. Т. 1. м., 1993, С. 312. 23 18 Антология экономической классики. Т. 1. М., 1993, С. 450. 19 СэйЖ.Б. Трактат политической экономии. М., 1896, С. 212. 24 asarida List yozadiki, millat o’z ishlab chiqarish quvvatini alohida shaxslarning aqliy va jismoniy quvvatidan oladi. Nemis tarix maktabi kapital so’zidan faqat ishlab chiqarishning moddiy vositalarini emas, balki ishlab chiqarishning aqliy va ijtimoiy vositalarini ham tushungan. List yozadi: “Ma’lumki qayerda kapital haqida so’z ketsa, qanaqa kapital haqida so’z ketayotganini aniqlash lozim: moddiy kapital ishlab chiqarishning moddiy asboblarini yoki aqliy kapital – axloqiy va jismoniy quvvatkim, u shaxsiy bo’ladimi, yo shaxsning ijtimoiy, fuqaroligi yoki siyosiy mavqeidan olinadimi”.20 List kapital tushunchasini saqlashni taklif etadi, lekin bu kapitalni aqliy va moddiy yerni ishlash, sanoat va savdo moddiy kapitali, shaxsiyva milliy kapitalga bo’lib farqlash lozim deydi. List kapital tushunchasini keng tadqiq etadi. Moddiy kapitalni sanoat moddiy kapitali va savdo moddiy kapitaliga ajratadi. Uning bu qarashlari kapital tushunchasini chuqur anglashga katta yordam berdi. List yozadiki Smit: “Unutgankim, o’zi kapitalga ta’rif berganda ishlab chiqaruvchilarning aqliy va jismoniy qobiliyatlarini ham nazarga olgan”. 21 List bu g`oyasini asoslaydi. Nyuton, Uat, Kepler ishlab chiqarish samaradorligi eshak, ot ishlab chiqarish quvvatidan yuqoridir. List millat boyligi Sey aytganidek boylik miqdori bilan emas, balki ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyot darajasi bilan belgilanadi. Nemis maktabi namoyandasi V.Rosher kapital deganda kelgusida ishlab chiqarish uchun saqlanadigan barcha narsani kiritadi. Kapitalni tadqiq etishda eng katta xizmat qilgan Karl Marksdir. U T-P-T, tovarni pulga va pulni tovarga aylanishini aytgan. Keyin esa P-T-P1 – tovarni sotish uchun ayriboshlagan yozadi va uni kapitalni umumiy formulasi sifatida belgilaydi.22 U o’zining nazariyasini “Kapital” asariga to’la tahlil etgan. “Qo’shimcha qiymat keltiradigan qiymat bu kapitaldir” deb K.Marks ta’rif beradi. 20 Лист Ф. Национальная система политической экономии. Санкт-Петербург, 1841, С.270, 271. 25 21 Лист Ф. Национальная система политической экономии. Санкт-Петербург, 1841, С. 272. 22 Маркс К. Капитал.- Маркс К., Энгельс Ф.- Соч. Т.23.С. 141. 26 1-jadval. Inson kapitalining evolyutsiyon modellari23 T\r Inson kapitali konseptsiyalari Inson kapitalining Inson kapitali ahamiyatli modellari komponentlari 1 Inson kapitalaning ta’lim Bilim Ta’lim inson kapitali Informastiya Informastion inson konseptsiyasi 2 Inson kapitalaning informastion konseptsiyasi kapitali 3 Inson kapitalaning innovastion Innovastiya konseptsiyasi 4 Inson kapitalining mehnat konseptsiyasi Innovaastion inson kapitali Ishchilarning Mehnat inson malakasi kapitali 5 Inson kapitalining biofizikaviy Salomatlik Sog`liq inson kapitali konseptsiyasi 6 Inson kapitalining vaqt Inson vaqti konseptsiyasi 7 Inson kapitalining intellektual konseptsiyasi Ratsional inson kapitali Intellektual Inson kapitalining qobiliyatlar va intellektual mideli ne’matlar 8 Inson kapitalining tadbirkorlik konseptsiyasi 9 Inson kapitalining tarbiya Tadbirkorlik Inson kapitalining qobiliyati tadbirkorlik modeli Iqtisodiy tarbiya Inson kapitalining konseptsiyasi tarbiya modeli 27 23 Л.Навруз-зода. Предпринимательская модель развития человеческого капитала. Проблемы становления международной человеческого научно-теоретической 2010.Караганда.2010. С.135. 28 капитала: конференции,15 Материалы марта Inson kapitalining evolyutsion modellari. Inson kapitalani rivojlanish konseptsiyalarini o`rganish natijasida ilmiy adabiyotlarda ularning 9 ta turli modellari aniqlangan (1-jadvalga qarang). 2-jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibtuki,ular o`rtasida inson kapitalining ahamiyatli komponenti sifatida “iqtisodiy tarbiya” tshkil etadigan “inson kapitalining tarbiya modeli” ham mavjud.Bitiruv malakaviy ishimizning ikkinchi bobida inson kapitalining tarbiya modeli batafsil ko`rib chiqiladi. Insoniy kapitalni shakllanishining shart-sharoitlari. Insonni kapitalga aylanishinig o’ziga xos(tovar va puldan farqlangan holda) sub’ektiv va ob’ektiv shart-sharoitlari va sabablari: 1) Bilvositaliligi, ya’ni insonning o’zi bevosita kapitalga aylanmasdan,faqat uning ayrim fazilatlari(sog`ligi,bilimdonligi,barkamolligi va b.) kapialga aylanadi; 2)Shaxsiyatni kamsitilmasliligi(ixtiyoriyliligi),ya’ni majbur qilmaslik(odam savdosida majburlab kishini sotadilar yoki qulchilik davrida inson bevosita kapitalga aylanardi); 3) Ijtimoiy nafliligi, ya’ni o’zi bilan bir qatorda yana o’z oilasiga,ishlaydigan korxonasiga,yashayotgan mahallasi va hududiga hamda jamiyatga ham naf keltirishi lozim. 4) Iqtisodiy doromaddorligi va boshqalar. 5) Inson va inson kapitalining bir biridan ajralmaslik xususiyati.Ular uzviy bog`langan,ya’ni inson bor joyda uning kapitali ham mavjud bo’ladi.Insonni kapitalga aylanish chizmasini chizish haqida o’ylash lozim! 6) Shuningdek,kapitalning sifat jihatidan o’zgarishlari(moddiy ko’rinishi bilan bir qatorda uning nomoddiy ko’rinshlarini,ya’ni innovastion mahsulotlari va b.vujudga kelishi;qiymat shaklidan biznes shakliga aylanishi) hamda bilimlarga asoslangan(innovastion) iqtisodiyotni shakllanayotganligi va insonning iqtisodiy o’sishdagi rolini oshib borishi ham insonni kapitalga aylanishiga sabab bo’ldi. 7) Inson kapitalini shakllanishining shart-sharoitlardan biri mexnat xususiyati va mazmunini uzgarishidan xam boglikdir. 29 Insoniy kapitalni shakllanish tartib darajasi quyidagi bosqichlarda kechadi: Inson kapitali (daromad keltirayotgan fazilatlar) - amalda iste’mol qilibbiron bir naf keltirayotgan insoniy fazilatlar. Inson potenstiali (daromad keltirishga qodir fazilatlar) – amalda ishlatilayotgan,lekin hali-hanuz naf keltirmayotgan insoniy fazilatlar. Salohiyatli (o’rganuvchi) inson (daromad keltirish uchun zarur bo’lgan fazilatlar) – tabbiy va ega bo’lgan insoniy fazilatlarning mavjudligi,lekin ulardan amalda foydalanilmayotgan. Salohiyatsiz (bioligik) inson (daromad kelitrishga qodir bo’lgan fazilatlar yo’q) – naf keltiradigan fazilatlar hali shakklantirilmagan. Inson kapitali Inson potenstiali Inson resurslari Salohiyatsiz (bioligik) inson 1-rasm. Inson kapitalini shakllanish tartib darajasi24 Insonning kapitalga aylanishida iqtisodiy insonni shakllanishi ham muhim 24 Bitiruvchi tomonidan ishlab chiqilgan. 19 ahamiyat kasb etadi deb hisoblaymiz.Biologik inson negizida dastavval ijtimoiy 24 Bitiruvchi tomonidan ishlab chiqilgan. 19 inson va so’ngra iqtisodiy insonni vujudga kelishi inson kapitalini vujudga kelishinig muhim iqtisodiy sababidir. I Iqtisodiy inson Mehnat Ishlab chiqarishda iste’mol qiladigan inson fazilatlari Mehnat qobiliyati N S O N Inson turlari Biologik inson Insonning Iqtisodiy salohiyati Tadbirkorlik qobiliyati Faoliyat ko`rsatish Kapital sifatidagi inson Daromad keltish I N S O N K A P I T A L I 2- rasm. Insonning kapitalga aylanish jarayoni25 Mehnat xususiyatini va mazmunini o’zgarishi insonni kapitalga aylanishga sabab bo’ldi desak xato qilmaymiz.Insonni kapitalga aylanishining asosiy iqtisodiy sabablari qo’yidagilardan iborat: “Kapital” tushunchasining evolyustiyasi va uning mazmun jihatidan kengaishi.Moddiy kapital bilan bir qatorda nomoddiy kapitalning shakllanishi(informastiya,bilim,malaka nomoddiy kapital sifatida amal qilinishi). Kapitalning biznesga aylanishi va biznesning riojlantirishi.menejment va marketing nazariyasining shakllanishi. Mehnat xususiyati va mazmunini o’zgarishi. Insonning iqtisodiy jihatdan rivoj topishi.Biologik inson negizida dastavval ijtimoiy inson va so’ngra uning ishlabchiqaruv(yaratuv)chanlik qobiliyatlarini riivojlanishi sari iqtisodiy insonning vujudga kelishi. Bilimlarga asoslangan iqtisodiyoti(innovastion iqtisodiyoti)ni shakllanishi. 20 Insonning ikki yoqlama tabiati:natija va jarayon? 20 Mehnat tavsifini tahlil qilganimizda shunday xulosa qilish mumkinki hech kim hatto, K.Marks ham, qaysiki qiymat manbasi bo’lgan mehnat va iste’mol qiymatini yaratuvchi mehnat o’rtasidagi qarama qarshilikni echgan bo’lsada, mehnatni alohida sifatga – xarajatdan ko’ra natijasining ustunligi elementini ajratgan emas. MEHNATNING XUSUSIYATLARI ABSTRAKT MEHNAT KONKRET MEHNAT INNOVATSION MEHNAT 3-rasm. Mehnatning uch tabiatli xususiyatlari Innovastion mehnatning o’ziga xos sifatini mehnat xarajatlariga nisbatan natijalarning ko’pligi ifodalanadi. Oddiy va domiy ravishda takrorlab turadigan mehnatdan innovastion mehnat o’zining ijodkorligi va navovarligi bilan farqlanadi. Innovastion mehnatning natijasi oddiy mahsulot emas, balki intellektual va innovastion mahsulot shaklida ko’rinadi. Innovastion mahsulotlarga ixtirolar, yangi mahsulotlar, yangi texnologiyalar, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishning yangi usul va uslublari kiradi. Inson ijodkorlik faoliyati jarayonida innovastion mehnat bilan shug`ullanishi natijasida oddiy va takrorlab turadigan mehnatga 20 nisbatan ko’proq daromadni qo’lga kiritish imkoniyatiga ega bo’ladi. 20 Zeroki, patent bilan himoyalangan yangi mahsulot yaratilganda, unga “qaymoq olish” strategiyasiga muvofiq yuqori narx o’rnatib bozorda sotiladi va o’xshash eski tovarlarga nisbatan ko’proq daromad keltiradi. Yangi mahsulotning iste’mol qiymati va nafliligi yuqori bo’lganligi sababli u bozorda qimmatroq sotiladi va sotib olinadi. 22 II.BOB. INSON KAPITALINING IQTISODIY TARBIYA MODELI 2.1.INSON KAPITALINING IQTISODIY TARBIYA MODELINING TASHKILIY TUZILISHI Individual inson kapitalini jamlash va shakllantirishda iqtisodiy tarbiyani roli juda kattadir. Bu sohadagi mavjud fikrlarning monografik analizi ko’rsatadiki olimlar inson kapitalini rivojlantirishning asosiy faktori sifatida ta’limni tahlil etadilar, qaysikim uning tarkibiga tarbiyaning elementlari ham kiradi. O.S.Ilyushenko fikriga ko’ra inson kapitali ta’limning ikki ta’rifiga tayanadi: 1. Ta’lim resurs sifatida (inson kapitalining o’zi). 2. Ta’lim sistema sifatida (unda jamlanish jarayoni boradi). O.S.Ilyushenkoning bu fikridan ta’limga bo’lgan iqtisodiy va sostiologik munosabatlar o’rtasida ko’prik tashlash mumkin. Iqtisodiy munosabat ta’limni iqtisodiy o’sish manbai sifatida ko’rib chiqadi. Bunday ta’lim ishchi kuchining sifatini oshiradi va mehnat unumdorligini ham oshirib iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Inson kapitalining jamlanishi maktabdagi o’quv jarayonida asosiy bilim va ko’nikmalarning shakllanishi bilan shuningdek maktabdan keyingi ma’lum kasbhunarni egallash maqsadida kasb-hunar doirasida amalga oshadi.27 23 Ta’kidlash lozimki, “iqtisodiy ta’lim ko’pincha ilmiy mafkuraviy – sistemalashgan nazariy qarashlarni, iqtisodiy tarbiya bo’lsa psixologiyani ya’ni ishonch, mativ, ichki fikrlar qadriyatli yo’nalishlar va boshqalarni shakllantiradi”.28 Shuning uchun “pedagonning vazifasi faqatgina ta’lim miqdoridagi iqtisodiy 27 Илющенко О. С. Образование – значимая составляющая человеческого капитала . http://careerist.ru/Publications-obrazovanie---znachimayasostavlyayuschaya-chelovecheskogo-- 984.html 28 Пономарев Л.Н., Попов В.Д., Чичканов В.П. Экономическая культура: сущность, направления развития. - М.: Мысль, 1987.-269 с. 24 bilimni berishgina emas, balki juda zarurni bu bilimlardan to’g`ri foydalanishni o’rganish, ya’ni iqtisodchini tarbiyalashdir”.29 Yuqoridagi ayrim fikrlarni hisobga olib biz shuni tahlil etishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymizki “iqtisodiy tarbiya”ni individual inson kapitalini jamlashni mustaqil manbai sifatida qarash kerak. Biz “inson kapitali rivojining tarbiyaviy modelini” individ darajasida qurishni tavsiya etamiz. Biz tavsiya etayotgan modelning ikki nazariyada ko’rish mumkin (2-rasm): 1. Iqtisodiy tarbiya nazariyasi. 2. Inson kapitali nazariyasi. Individual inson kapitali tarbiyasi tarkibini bizning fikrimizcha ikki nazariy qoida asosida shakllantirish mumkin. 1. Inson kapitali nazariyasi qoidasi foyda manbaida inson xarakteristikasidagi sifati o’zgarish sifatida. 2. Iqtisodiy tarbiya nazariyasi qoida, qaysiki iqtisodiy jihatdan tarbiyalangan insonni shakllantirish bilan bog`liq bo’lib, u shaxsning iqtisodiy jihatdan ahamiyatli sifatlari bahosi bilan belgilanadi (tadbirkorlik, xo’jalikni tushunish, tashkilotchilik, ishbilarmonlik, mehnatga ijodiy munosabat, tejamkorlik, raqobatbardoshlik). Bu sohada V.V.Novojilova tadqiqotlari diqqatga arzigulidir. U ilmiy jamoatchilikka “iqtisodiy tarbiyalar” degan tushunchani kiritgan. Bu tushunchaning mohiyatli xarakteristikasi iqtisodiy tarbiyaning motivastion, mazmunli professional komponentlarni echish. Shuningdek uning mezon va darajasini baholash ko’rsatkichlarini ishlab chiqdi.30 Iqtisodiy tarbiya va ta’limni turli komponentlarning o’zaro aloqadorligi yagona tarbiyaviy yo’nalish asosida iqtisodiy tarbiyalangan shaxsni shakllantirish jarayonining yaxshiligini ta’minlaydi; bilim va mahoratni egallaydi; tadbirkorlik 29 Рябинина Н.П. Педагогические условия экономического воспитания учащихся старших классов. - Автореф. дисс. канд. пед. наук.- Челябинск, 25 1984.- 21 с. 30 Новожилова В. В. Экономическое воспитание старших школьников в современных условиях (На примере многопрофильного лицея и школ) : Дис ................................................................................................ канд. пед. наук : 13.00.01 : Москва, 2003 206 c. РГБ ОД, 61:03-13/1231-X 26 munosabatlarining tajribasi shakllanadi inson ijodiy qobiliyatining qadriyatli yo’nalishlari rivojlanadi. Iqtisodiy tarbiya nazariyasi va inson kapitalining integrastiyasi natijasida iqtisodiy tarbiyalanganlik jarayoni inson kapitalini jamlash manbaiga aylanishi mumkin. Bunga qo’shimcha shaxsning iqtisodiy ahamiyatga ega sifatlari amaliyotda qo’llanishi va komerstiya sifatida sotilishi sharoitida inson kapitalini ma’naviy axloqiy ko’rinishi shakllana boradi. Iqtisodiy tarbiya uchun investistiyalarning oshishi natijasida shaxsning iqtisodiy tarbiyalanganlik darajasi osha boradi. Bu esa oila daromadini ko’payishiga va aholi hayot sifatining yaxshilanishiga olib keladi. Iqtisodiy tarbiyalanganlik individual inson kapitalining komponenti sifatida Shaxsni iqtisodiy Iqtisodiy tarbiya nazariyasi tarbiyalanganligining Inson kapitali nazariyasi inson kapitaliga aylanishi 3- rasm. Individual inson kapitalini tarbiyalash konstepstiyasining metodologik asosi.31 Iqtisodiy tarbiya nazariyasining asosida tashkil etilgan pedagogik faoliyat yotadi. Bu faoliyat insonni iqtisodiy ongini shakllantirishga qaratilgan. Iqtisodiy tarbiyaning bosh maqsadi inson iqtisodiy tafakkurini shakllantirish va rivojlantirishdir, o’sib kelayotgan avlodni iqtisodiy faoliyat olib borishga tayyor bo’lishni tarbiyalashdir. Hozirgi vaqtda iqtisodiy tarbiyani tarbiya tizimidagi 27 31 Джумаев Р.К. Экономическое воспитание как источник накопления человеческого капитала. Духовность и экономика. Проблемы становления человеческого капитала: Материалы международной научно-теоретической конференции,15 марта 2010.Караганда.2010. С.148. 28 o’rnini anglashda bir xil qarash mavjud emas. Shuningdek iqtisodiy tarbiyaning hamma tomonidan tan olingan ta’rifi ham yo’q. B.T.Lixachev iqtisodiy tarbiya deganda “tashkillashtirilgan pedagogik pedagogik faoliyat maxsus o’ylab chiqilgan ish sistemasidir bo’lib u talabalarning iqtisodiy ongini shakllantirishga qaratilgandir” deb tushunadi.32 N.P.Ryabinina iqtisodiy tarbiyaga shunday ta’rif beradiki u rejalashtiilgan sistemalashtirilgan jarayon bo’lib “talabalarga iqtisodiy bilim asoslarini mahoratni ishlab chiqarish munosabatlariga ongli ishtirok etish uchun zaruriy shaxs sifatli va ko’nikmalarni shakllantirishga” qaratilgan.33 I.B.Itkin iqtisodiy tarbiyaning boshlang`ich onlari deb “xo’jalik hisobini aytadi”. N.Ya.Klepach, V.D.Popov, L.E.Epshteyn iqtisodiy tarbiyani davr iqtisodiy talablariga muvofiq jamiyatning insonga tizimli maqsadli ta’sirini tushunganlarki undan maqsad insonda zaruriy bilim, mahorat, ko’nikma, talab va qiziqishlarni, boshqa ijtimoiy psixologik sifatlarni shakllantirishdir. R.S.Amandosova maqsadga muvofiq deb iqtisodiy tarbiyani iqtisodiy bilim mahorat va ko’nikmalarni egallash jarayoni shaxsda iqtisodiy ahamiyatli bo’lgan sifatlarni va iqtisodiy tafakkurni shakllantirish. Qaysiki ular hozirgi davr ijtimoiy iqtisodiy munosabatlarga mos keladilar.34 V.P.Shemyakin ko’rsatadiki iqtisodiy tarbiya talabalarda uslubsiz ravishda iqtisodiy tafakkurni shakllantirish bo’lib uning asosida shaxsda quyidagi sifatlarni shakllantirish mumkin: sarf-sarishta iqtisodiy hisob kitob xo’jalik tilini bilish ishbilarmonlik. Bular iqtisodiy ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur bo’lib moddiy ishlab chiqarishdan o’zga tarmoqlar va kundalik hayotda ham uchraydigan munosabatlarda kerak. Maktab bolalarini iqtisodiy tarbiyalash bosh vazifalaridan 29 32 Лихачев Б.Т. Педагогика. - М.: Прометей, 1998.-462 с. 33 Рябинина Н.П. Педагогические условия экономического воспитания учащихся старших классов. - Автореф. дисс. канд. пед. наук.- Челябинск, 1984.- 21 с. 34 Амандосова Р.С. Цели и задачи экономического воспитания и обучения школьников в современных условиях. 30 biri sifatida u ularni iqtisodiy faoliyatda tayyor bo’lishni tarbiyalash zarur deydi. 35 Iqtisodiy tarbiyaning turli xil ko’rinishlari mavjud (5-rasm): B.Lixachev fikricha yoshlar bilan iqtisodiy tarbiyaviy ishning mezoni Mulkiy Nafsiy Sarfakorlik IQTISODIY TARBIYA TURLARI Mehnat Tadbirkorlik Moliyaviy Soliq Kasbiy yo`naltirish va o`z kasbini tanlash 4- rasm.Iqtisodiy tarbiyaning turli xil ko’rinishlari.36 deganda quyidagilar tushuniladi.37 Asosiy iqtisodiy tushunchalar va radikal iqtisodiy islohotlarning asosiy g`oyalarini bilish; mehnatni tashkil etish masalalariga iqtisodiy o’lchovlar bilan qarash; jamoat va shaxsiy boylikka sarf- sarishtali ya’ni isrofgarchiliksiz munosabatlarni namoyon bo’lishi; xalq xo’jaligining rivojlanishi va holati uchun axloqiy mehnat burchi va mas’uliyatini anglash. Iqtisodiy tarbiyaning maqsadlari quyidagilardir. Iqtisodiy tafakkurni rivojini ta’minlash; iqtisodiy faoliyatda vujudga keladigan axloqiy va tadbirkorlik sifatlarni 31 shakllantirish: ijtimoiy faollik, tadbirkorlik, yangi g`oyalar bilan chiqish, xo’jalikni yuritish, jamiyat yutuqlariga halol va e’zoz bilan munosabat, rastionalistik 35 Шемякин Б.П. Экономическое воспитание школьников: вопросы теории и методики.- М.: Педагогика, 1986.- 96 с. 36 Bitiruvchi tomonidan ishlab chiqilgan. 37 Лихачев Б.Т. Педагогика. - М.: Прометей, 1998.-462 с. 32 mas’uliyat. Yuqori rentabillikka intilish jihozlar va texnologik jarayonlarni yangilashga intilish, yuqori shaxsiy muvaffaqiyatlar va safarlar.38 Hazrat Alisher Navoiyning: “Nafli bo’lur har bir kimsa, agar tug`ilgan ishiga o’rgatilgan bo’lsa”, degan fikriga qo’shilib, ”na kahu na don” toifali insonga o’xshamasdan, biron-bir nafli kasb-korga ega bo’lib, uni samarali yurgizishga intiling-da undan daromad olishini o’rganing. “Kah” toifali insonning qo’lidan hech narsa kelmasa ham,lekin gapga usta bo’lib topshirgan ishni bitiradi. “Don” toifali inson esa, nafli kasb-hunarga ega bo’lib daromad keltirish qobiliyatiga egadir. Siz esa hayyotda iqtisodiy jihatdan o’zgalarga nafi tegadigan inson bo’lishga harakat qiling. Kishining iqtisodiy nafliligi - bu shaxsning o’z mehnat Iqtisodiy tarbiya nazariyasi Inson kapitalining tarbiya konstepstiyasi Inson kapitali nazariyasi Shaxsiyatning muhim iqtisodiy sifatlarini shakllantirish Iqtisodiy tarbiya ko’rganlik individual inson kapitalining tarkibiy qismi sifatida Madaniy-axloqiy inson kapitalini shakllantirish Insonning iqtisodiy nafligi inson kapitalini ayirboshlash shakli sifatida 33 Insonnin Insonning Insonning Insonning Insonning g shaxsiy oilaviy ijtimoiy qo’shilmag iqtisodi iqtisodiy iqtisodiy iqtisodiy an nafligi nafligi naflig iqtisodiy i nafligi y nafsizligi rasm. Individual inson kapitalining tarbiya modeli39 5- 38 Лихачев Б.Т. Педагогика. - М.: Прометей, 1998.-462 с. 39 Лихачев Б.Т. Педагогика. - М.: Прометей, 1998.-462 с 34 va tadbirkorlik qobiliyatini jamiyat manfaatiga ro’yobga chiqarish natijasida ko’radigan daromadi hisobidan inson ehtiyojlarini qondira olish xususiyatidir. Yuqoridagilar asoslanib individual darajada inson kapitalining tarbiya modeli tuzilmasini tavsiya etish mumkin (6-rasm). Kishi daromadining ehtiyojlarni qondirish ko’lami buyicha uning beshta iqtisodiy naflilik holatlari va iqtisodiy komillik darajalarini ajratish mumkin: 1. Nafsizlilik holati – kishi o’z ehtiyojlarini qondirish uchun umuman yoki etarli miqdorda daromadga ega emas (iqtisodiy zayif inson). 2. Shaxsiy naflilik – kishi daromadi faqat o’zining ehtiyojlarini qondirishga etadi (iqtisodiy salohiyatli inson). 3. Oilaviy naflilik – kishi daromadi ham o’zining va ham oila a’zolarining ehtiyojlarini qondirishga etadi (iqtisodiy kuch-qudratli inson). Iqtisodiy tarbiya ko’rganliligi, jumladan nafsini jilovlay biladigan Kasb– hunarga egalik qilinishi BARKAMOL INSONNING NANOIQTISODIY QIYOFASI Mehnat va tadbirkorlikka layyoqatliligi 6- rasm. Insonning nanoiqtisodiy modeli40 35 Iqtisodiy ilimdonligi 40 Schultz T.P. Investment in Human Capital // The American Economic Review. March 1961, №1.р.70.. 36 4. Ijtimoiy naflilik – kishi daromadi o’zining va oilasining zaruriy ehtiyojlaring qondirishdan ortib qoladi. Daromadning bu qismini u kam ta’minlangan aholi qatlamlarga yordam berish, homiylik, vasiylik va boshqa xayriya ishlariga sarflanadi (iqtisodiy barkamol inson). 5. Qo’shilmagan naflilik – Kishi daromadi davlat solig`larni umuman yoki qisman to’lamaslik natijasida shakllanadi. Shaxs ishlab topgan daromadining ko’p qismini uy-ro’zg`orgia emas, balki turli noshoista mashg`ulotlar bilan shug`ullanishga sarflanadi (iqtisodiy nomukammal inson). Iqtisodiy tarbiya jarayonida shaxsda quyidagi sifatlar vujudga kelishi lozim: sarfsarishta, sokorlik – isrofsizlik intizomlilik, tadbirkorlik, tashkilotchilik mas’uliyati, ishbilarmonlik. Iqtisodiy hisob kitob va tejamkorlik mustaqillik mehnatsevarlik, rastionalistik – ixtirochilik yuqori rentabillikka intilish xo’jalik tilini tushunish va boshqalar. Shunday qilib iqtisodiy tarbiya natijasida shakllangan shaxsning iqtisodiy ahamiyatli sifatlari mikro iqtisodiy darajada “shaxsning iqtisodiy tarbiyalanganligini” amalda qo’llash va komissiya maqsadida almashtirish hozirgi jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozni bartaraf etish sharoitida individual inson kapitalini ko’paytirish faktori va jamlashning muhim manbai sifatida xizmat qilishi mumkin. 2.1. OILANING INSON KAPITALINI SHAKLLANTIRUVCHI FUNKTSIYASI Mustahkam oilaning iqtisodiy qiyofasi uning individual inson kapitalini shakllantirish va kuchaytirishga qo’shiladigan hissasi bilan aniqlanadi. Chunki, hozirgi davrda mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida inson omilining roli kuchayib bormoqda. Birinchi Prezident I.Karimov O’zbekiston Respublikasi Konstitutstiyasining qabul qilinganining 18 yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasida ta’kidlaydiki: “Albatta, hozirgi kunda taraqqiyot yo’lidan izchil rivojlanib borishimizda, ezgu maqsadlarimizni ro’yyobga 37 chiqarishda hal qiluvchi rol o’ynaydigan muhim bir mezon borki, u ham bo’lsa, inson kapitali, ya’ni inson omili, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan, mamlakatimiz istiqboli uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olishga qodir bo’lgan, hayotda dadil qadamlar bilan kirib kelayotgan yoshlarimizdir”. Inson kapitali g`oyasi individni iqtisodiy nuqtai nazardan o’rganishda, uni iqtisodiy komillik darajasini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Inson kapitali nazariyasining asoschilari: Teodor V. SHults (1979 y.) va Geri Bekker (1992y.) – «chikago maktabi» iqtisodchilari, iqtisodiyot bo’yicha Nobel mukofoti lauriatlari hisoblanadilar.T.Shulst ta’kidlaydiki, “kambag`al odamlarning farovonligini oshirish erdan, texnikadan yoki ularni jismoniy jihatdan ishlatishdan bog`liq bo’lib qolmasdan,ko’proq bilimlardan bog`liqdir” 41.U iqtisodiyotning bu sifat jihatini “inson kapitali”deb nomladi.G.Bekkerning ta’rifiga ko’ra “inson kapitali – bu har bir kishida mavjud bo’lgan bilim xazinasi, malaka ko’lami va motivastiyalar zaxirasidir”42. Bizning fikrimizcha, individual inson kapitali – bu daromad keltirishga qodir bo’lgan komil inson qobiliyatlaridir. Boshqacha qilib aytganda, inson kapitali bu odamlarning shaxsiy qobiliyat va iste’dodlarini shakllantirish va rivojlantirish bilan bog`liq faoliyati uchun “mukofot jamg`armasi”dir. Ya’ni shaxs bolaligi va yoshligidan boshlab kamolotiga etgunga qadar yig`ilgan o’zining bilim,malaka, ko’nikma va barcha qobiliyat va iste’dodlarini ro’yyobga chiqarishi evaziga kelajakda olishi mumkin bo’lgan individual daromadlari. Inson kapitalining uzviy tuzilishi “tabiiy inson kapitali” va “ijtimoiy inson kapitali”dan tarkib topgan. Amaliy faoliyat bilan shug`ullanish imkoniyatini beradigan, ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega bo’lgan shaxsiy qobiliyatlarini orttirish va rivojlantirish tufayli ijtimoiy inson kapitali shakllanadi va u shaxsning iqtisodiy salohiyatini oshiruvchi 41 Schultz T.P. Investment in Human Capital // The American Economic Review. March 1961, №1.р.70. 42 Беккер Г.С.Человеческое поведение: экономический подход. Избранные трудыпо экономической теории: Пер. с англ./ Сост.,науч. ред., послес. Р.И. Капелюшников;предисл. М.И. Левин - М: ГУ ВШЭ, 2003.-672 с. 38 omil sifatida namoyon bo’ladi. Ijtimoiy turdagi inson kapitali ta’lim,tarbiya va ilmga asoslangan, komil inson fazilatlarini shakllantirishga qaratilgan shaxsning ichki faoliyati evaziga shakllanadigan tabiiy inson kapitali bilan uyg`unlashuvi natijasida individual darajada inson kapitalini vujudga keltiradi. Tabiiy inson kapitalini o’ynaydi.Chunki,aynan oilada shakllantirishda bolaning oila ta’lim-tarbiyasi hal qiluvchi rol boshlanadi.Ota-ona farzandini bolaligidan qancha bilim olishga chanqoqligi va qiziqishini uyg`otsa,uni iqtisodiy jihatdan tarbiyalansa va kasb-hunarga yo’naltirilsa,u kelajakda shuncha iqtisodiy salohiyatli bo’lib ishlab pul topish, o’z oilasini boqishga tayyor bo’lib kamolotga etadi. Individual inson kapitalini shaklantiruvchi vosita sifatida iqtisodiy tarbiya xizmat qiladi. R.S.Amandosova fikricha, iqtisodiy tarbiya maqsadga muvofiq iqtisodiy bilim, mahorat va ko’nikmalarni egallash jarayoni bo’lib, shaxsda iqtisodiy ahamiyatli bo’lgan sifatlarni va iqtisodiy tafakkurni shakllantirishdir.Qaysiki ular hozirgi davr ijtimoiy iqtisodiy munosabatlarga mos keladilar43. V.P.Shemyakin ta’biriga ko’ra iqtisodiy tarbiya talabalarda uzluksiz ravishda iqtisodiy tafakkurni shakllantirish bo’lib, uning asosida shaxsda quyidagi sifatlarni shakllantirish mumkin: sarf-sarishta, iqtisodiy hisob-kitob, xo’jalik tilini bilish, ishbilarmonlik. Bular iqtisodiy ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur bo’lib, moddiy ishlab chiqarishdan o’zga tarmoqlar va kundalik hayotda ham uchraydigan munosabatlarda kerak. U maktab bolalarini iqtisodiy tarbiyalash bosh vazifalaridan biri deydi. Chunki iqtisodiy tarbiya ularni iqtisodiy faoliyatda tayyor bo’lishni tarbiyalash uchun zarurdir44. Iqtisodiy tarbiyaning asosiy o’chog`ini oila tashkil etadi. Oilada yosh avlodni jismoniy, aqliy va ma’naviy komilligi bilan bir qatorda, ularni iqtisodiy barkamollik ruhida ham tarbiyalash lozim. Farzandlarni iqtisodiy kamol toptirishda 43 Амандосова Р.С. Цели и задачи экономического воспитания и обучения школьников в современныхусловиях. 44 Шемякин Б.П. Экономическое воспитание школьников: вопросы теории и методики.- М.: Педагогика,1986.- 96 с. 39 qo’llanadigan tarbiya turlarini 113 ta oilalarda o’rganish (2-jadval) ko’rsatdiki, ularda asosan quyidagi iqtisodiy tarbiya turdlaridan keng qo’llanilmoqda: mehnat tarbiyasi; kasbiy yo’naltirish va o’z kasbini tanlash; saranjom-sarishtalik hissiyotini o’yg`otish; mulkiy tarbiya; moliyaviy tarbiya; nafs tarbiyasi; xo’jalikni samarali yurgizishni o’rgatish. 2-jadvaldagi tadqiqot natijalari ko’rsatiyaptiki, oilalarda eng kam qo’llaniladigan iqtisodiy tarbiya turini “tadbirkorlikka o’rgatish” tashkil qiladi. 2-jadval. Farzandlarni iqtisodiy kamol toptirishda oilalarda qo’llanadigan tarbiya turlarini T/r Farzandlarni iqtisodiy kamol Oila Javoblar % toptirishda qaysi tarbiya turlarini namoyanda soni hisobida ko’proq qo’llaysiz? -larining soni 1 Mehnat tarbiyasi 109 96,5 2 Mulkiy tarbiya 94 83,2 3 Saranjom-sarishtalik hissiyotini 109 96,5 o’yg`otish 4 Moliyaviy tarbiya 96 85,0 5 Nafs tarbiyasi 102 90,3 6 Kasbga yo’naltirish 107 94,7 7 Xo’jalikni samarali yurgizishni 97 85,8 o’rgatish 40 8 Tadbirkorlikka o’rgatish Jami: 113 45 39,8 - - 113 ta oiladan faqat 45 tasi yoki qaryib 40% da tadbirkorlikka o’rgatish qo’lga qo’yilgan.Bunga asosiy sabab ota-onalarning o’zlari tadbirkorlik bo’yicha sayoz bilim va ko’nikmaga egaligidir.Ma’lumki, sho’rolar davrida faqat mehnat tarbiyasiga ahamiyat berib,ishbilarmonlik va tadbirkorlikka o’rgatish qonunlar bilan taqiqlangan edi. Oilada iqtisodiy tarbiyalash jarayonida farzandlarga sarf-sarishta, tejamkorlik, isrofsizlik, intizomlilik, tadbirkorlik, tashkilotchilik mas’uliyatlilik, ishbilarmonlik, iqtisodiy hisob-kitob va aniqlik, mustaqillik, mehnatsevarlik, novatorlik– ixtirochilik, yuqori rentabillikka intilish, xo’jalik tilini tushunish kabi iqtisodiy fazilatlar vujudga kelib pirovardida ularning insoniy kapitalini shakllantirishga erishiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida inson bosqichma-bosqich: dastlab ishlab chiqarishning potenstial (ishchi kuchi) va real (aniq mehnat sub’ekti) shaxsiy omili sifatida, keyin esa xususiy tadbirkorlik va kichik biznes faoliyati bilan shug`ullanuvchi tadbirkor va nihoyat korporativ tizimda kasbiy kasbiy menejer sifatida iqtisodiy kamol topadi.Iqtisodiy barkamol inson – bu ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga molik qobiliyatlarga ega bo’lib, ularni o’zining, oilasining, millati va xalqining, davlatining farovonligi va manfaati yo’lida samarali ro’yobga chiqara oladigan kishidir. Barkamol avlodning iqtisodiy salohiyatini tavsiflovchi ikkita kobiliyatni ajratish maqsadga muvofiq: 1. Inson mehnat qobiliyati ishchi kuchidan amalda foydalanish jarayonida yuzaga kelib aniq va abstrakt hamda jismoniy va aqliy mehnat turlaridan iborat. Kishi mehnat natijasida ish haqi olib tirikchilik qiladi. Iqtisodiy mantiqga muvofiq, inson qancha ko’p va unumli mehnat qilsa, shuncha farovon yashashi kerak. 2. Inson tadbirkorlik qobiliyati - bu har bir kishining faol va mustaqil tadbirkorlik ishida o’zining ishbilarmonlik fazilatlarini amalga oshirish shakli 41 bo’lib, ishlab chiqarish omillarni ulanishidan samarali foydalanish, izchil boshqaruv qarorlarini qabul qilish, texnologik va tashkiliy-boshqaruv yangiliklarni o’zlashtirish, tavakkalga intilish hamda foyda keltirayotgan ishni ta’minlash bilan bog`liq insonnig iqtisodiy qobiliyatidir. Individual inson kapitalini shakllantirishda kishilarning ham mehnat va ham tadbirkorlik qobiliyatlarini rivojlantirish lozim.134 ta oila namoyandalari nigohidan mehnat tarbiyasi va tadbirkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishning barkamol avlodni tarbiyalashdagi muhimlik darajasini o’rganish (3-jadval) shuni ko’rsatdiki,so’raganlarning 67,9% mehnat tarbiyasini va 42,5% tadbirkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishni “eng muhim”; mos ravishda 26,1% va 41,0% bu 3-jadval. 134 oila namoyandalari nigohidan barkamol avlodni shakllantirishda iqtisodiy tarbiya turlarining muhimlik darajasi T\r Muhimlik Mehnat Tadbirkorlik darajasi tarbiyasi qobiliyatlarini Nafs tarbiyasi son foiz rivojlantirish son foiz son foiz 1 Eng muhim 91 67,9 57 42,5 67 50,0 2 Muhim 35 26,1 55 41,0 31 23,1 3 Nisbatan muhim 3 2,2 10 7,5 21 15,7 4 Bir oz muhim 1 0,8 6 4,5 7 5,3 5 Uncha muhim 4 3,0 6 4,5 8 5,9 100 134 100 134 100 emas Jami: 134 tarbiya turlarini “muhim” deb hisoblaydilar.Oila a’zolarining qancha tadbirkorlik qobiliyatlarini rivojlangan bo’lsa,ularning daromadlari shuncha ko’payib farovon yashash imkoniyatlari oshadi.Shuning uchun oilalarda mehnat ruhida tarbiyalash bilan bir qatorda tadbirkorlikka o’rgatishga ham ahamiyat berilsa yaxshi bo’lar edi.Bu uchun oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadga muvofiq bo’lar edi. 42 Ma’lumki, dunyodagi barcha resurslar cheklangan bo’lib, faqat inson istakehtiyojlari esa cheksizdir. Cheklangan resurslar bilan cheklanmagan talabextiyojlarni qondirib, hayot kechirishning muhim iqtisodiy shart-sharoitini «nafsni jilovlashga asoslangan talab-ehtiyojni boshqarish» tashkil qiladi.Iqtisodiy komil inson – bu o’z nafsini boshqara oladigan hamda o’z sarf-xarajatlarini o’z daromadi hisobidan qoplay biladigan inson hisoblanadi. Bunday insoniylik fazilatini oilada nafs tarbiyasi vositasida shakllantirish mumkin. 2.3-jadvaldagi ma’lumotlarga ko’ra, so’raganlarning yarmi oilada nafs tarbiyasini “eng muhim” deb, 23,1%“muhim” deb va 15,7% “nisbatan muhim” deb hisoblangan. Nafsning mavjudligi zarurat va uning istaklari tabiiydir. Lekin uni nazorat qilish, tarbiyalash va yomon illatlardan poklab turish shart. Chunki uning tabiiy istaklari bajo etilaversa, u haddidan oshadi va jilovlab bo’lmaydigan holatga keladi. Professor O.Fayzullaev nafsni zaruriy va zararli deb ikkiga bo’ladilar.47 Zaruriy nafs – insonni sog`lom bo’lishiga xizmat qiladi. Zararli nafs – me’yoridan ortiq eyish, uxlash, zeb-ziynatga berilish, mansab va obro’ga ruju qo’yish insonni tanazzulga olib keladi. Shunday qilib, ota-ona,bobo-bibi va ustoz-murabbiylarning iqtisodiy tarbiyasi natijasida shakllangan individning iqtisodiy ahamiyatli sifatlari oila iqtisodiyoti darajasida “oila a’zosining iqtisodiy tarbiyalanganligini” amalda qo’llash va mamlakatni modernizastiyalash sharoitida inson kapitalini shakllantirish manbasi va kuchaytirish omili sifatida xizmat qiladi. 47 Qarang: O. Fayzullayev. Nafs, jon va ruh. Т.: Akademiya, 2005. 56 bet. 43 III. BOB. INSON KAPITALINING IQTISODIY TARBIYA MODELINI TA`LIM AMALIYOTIDA TADQIQ ETISH USLUBIYOTI 3.1.IQTISODIY TARBIYANING ROLINI O`RGANISH BO`YICHA SAVOLNOMA Barkamol avlodni shakllantirishda iqtisodiy tarbiya dolzarb muammo hisoblanadi. Iqtisodiy komik insonni kamol toptirishda mehnat tarbiyasi bilan bir qatorda tadbirkorlikka o`rgatish, moliya tarbiyasi, kasb tanlash, Nafs tarbiyasi, Mulkiy tarbiya, Xo’jalikni samarali yurgizishni o’rgatish kabi iqtisodiy tarbiya turlari muhim ahamiyat kasb etadi. Biz umumta`lim maktablari mehnat ta`limi o`qituvchilari nigohidan iqtisodiy tarbiyaning roli va ahamiyatini baholash maqsadida 7 ta yopiq va 1 ta ochiq savollardan iborat bo`lgan quyidagi savolnomani tuzdik: SO`ROQ SAVOLNOMASI Iqtisodiy tarbiyaning rolini o`rganish bo`yicha savolnoma: 1. Farzandlarni iqtisodiy kamol toptirishda oilalarda qanday iqtisodiy tarbiya turlarini qo’llaysiz? 1) Mehnat tarbiyasi 2) Mulkiy tarbiya 3) Saranjom-sarishtalik hissiyotini o’yg`otish 4) Moliyaviy tarbiya 5) Nafs tarbiyasi 6) Kasbga yo’naltirish 7) Tadbirkorlikka o’rgatish . 44 8) Xo’jalikni samarali yurgizishni o’rgatish 9) Soliq tarbiyasi 2. Barkamol avlodni shakllantirishda iqtisodiy tarbiya turlarining muhimlik darajasini belgillang. Marhamat qilib, 4-jadvaldagi iqtisodiy tarbiyaning turlarini fikringizcha amaldagi muhimlik darajasi bo’yicha 1 dan 5 gacha raqamlarining pastidagi katakchalariga “plyus” belgi qo’yib chiqish orqali o’rinlashtiring.Agar tarbiya turini “eng muhim” deb hisoblasangiz, uning qarshisidagi 5 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; “muhim” hisoblasangiz – 4 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; “nisbatan muhim” desangiz – 3 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; “bir oz muhim” desangiz – 2 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; “uncha muhim emas” desangiz – 1 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; agar bilmasangiz – “fikr yo’q” katakchasiga plyus qo’ying. Shu yo’l bilan har bir qadr-qimmatning qarshisida bitta plyus qo’yasiz. 4-jadval. Barkamol avlodni shakllantirishda iqtisodiy tarbiya turlarining muhimlik darajasini aniqlash shakli Iqtisodiy tarbiya turlari 1 Mehnat tarbiyasi Mulkiy tarbiya Saranjom-sarishtalik hissiyotini o’yg`otish Moliyaviy tarbiya Kasbga yo’naltirish Tadbirkorlikka o’rgatish Soliq tarbiyasi Novatorlik ruhida tarbiyalash . 44 2 3 4 5 Fikr yo`q 3. Shaxsning iqtisodiy tarbiyalanganlik sifatlarining muhimlik darajasini belgilang. Marhamat qilib, 5-jadvaldagi shaxsning iqtisodiy tarbiyalanganlik sifatlarini fikringizcha amaldagi muhimlik darajasi bo’yicha 1 dan 5 gacha raqamlarining pastidagi katakchalariga “plyus” belgi qo’yib chiqish orqali o’rinlashtiring.Agar tarbiyalanganlik sifatlarini “eng muhim” deb hisoblasangiz, uning qarshisidagi 5 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; “muhim” hisoblasangiz – 4 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; “nisbatan muhim” desangiz – 3 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; “bir oz muhim” desangiz – 2 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; “uncha muhim emas” desangiz – 1 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; agar bilmasangiz – “fikr yo’q” katakchasiga plyus qo’ying. Shu yo’l bilan har bir tarbiyalanganlik sifatlarining qarshisida bitta plyus qo’yib chiqing. 5-jadval. Shaxsning iqtisodiy tarbiyalanganlik sifatlarining muhimlik darajasini aniqlash shakli49 Shaxsning iqtisodiy tarbiyalanganlik sifatlari Saranjom-sarishtalik Intizomlilik Tejamkorlik Mehnatsevarlik Ishbilarmonlik Novatorlik Tadbirkorlik Tashkilotchilik Mas`uliyatlilik Xo`jalikni samarali yurgizish Iqtisodiy hisob-kitob Vaqt qadrini bilish . 44 1 2 3 4 5 Fikr yo`q 4. Mehnat (ish) Sizning hayotingizda qanday o’rin tutadi? A) Daromad olish maqsadida majburiy ishlayman; B) Ish men uchun juda ham muhimdir; V) Ishlash menga zavq va shavq bag`ishlaydi; G) Yoshlikdan farovon yashab, mehnatsevarlik ruhida tarbiyalanmaganligim sababli ish uncha yoqmaydi. 5. Kasbingizni qanday tanlangansiz? A) Ona-otam tavsiyalari bilan mazkur kasbni tanlanganman; B) Do’stlarimga ergashib shu kasbga o’qiganman; V) Kasbimni o’z qiziqishim bo’yicha o’zim tanlanganman va uni sevaman; G) Tanlangan kasbimni tasodifan tanlaganman va u menga uncha yoqmaydi; 6. Qay darajada tashabbuskorsiz? A) Ishimni vakolatim doirasida hech bir o’zgarishsiz va yangiliksiz bir xil bajaraman; B) Ishimni boshlig`im meni maqtab rag`batlantirsin deb, ayrim vaqt o’zgarishlar va yangiliklar kiritish taklifi bilan chiqaman; V) Yuqoridan topshiriqni kutmasdan o’z ishlarimni sidqi dildan va unumliroq qilishga intilaman; G) Yuqoridan topshiriqni kutaman, agar berilsa - bajaraman, berilmasa suhbatlashib ish vaqtimni o’tkazaman. 7. Marhamat qilib, 6-jadvaldagi insoniy qadr-qimmatlarni fikringizcha hayotdagi . 44 6-jadval. Insoniy qadr-qimmatlarni hayotdagi muhimlik darajasi aniqlash shakli Insoniy qadr-qimmat turlari 1 2 3 4 5 Fikr yo’q Mol va pul Mulk va biznes Bilim va tafakkur Kasb-hunar va mehnat Oila va farzand Ishqu muhabbat Umr va sog`liq Mansab va do’stlar Dinu e’tiqod muhimlik darajasi bo’yicha 1 dan 5 gacha raqamlarining pastidagi katakchalariga “plyus” belgi qo’yib chiqish orqali o’rinlashtiring. Agar qadr-qimmatni “eng muhim” deb hisoblasangiz, uning qarshisidagi 5 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; “muhim” hisoblasangiz – 4 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; “nisbatan muhim” desangiz – 3 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; “bir oz muhim” desangiz – 2 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; “uncha muhim emas” desangiz – 1 raqamli katakchasiga plyus qo’ying; agar bilmasangiz – “fikr yo’q” katakchasiga plyus qo’ying. Shu yo’l bilan har bir qadr-qimmatning qarshisida bitta plyus qo’yyasiz. 8. Iltimos, qo’yidagi jadvaldagi bo’sh joylarni to’ldirish orqali o’zingiz haqida demografik ma’lumotlarni bersagiz: 7-jadval. Shaxsiy demografik ma’lumotlar. Tug`ilgan yilingiz: Jinsingiz: Erkak Ayol . 44 Ijtimoiy kelib chiqishingiz Ish stajingiz Yashaydigan shahar va tuman Kasbingiz nomi: yil Oilaviy Farzandlar soni: Ishxona nomi: ahvolingiz: 2019 yilning 12-aprelida 25 kishidan iborat bo`lgan Buxoro viloyati umumta`lim maktablari “Mehnat ta`limi” fani o`qituvchilarini maskur so`rovnoma orqali so`roq o`tkazdik. So`roq panelidagi qatnashuvchilar to`g`risida demografik ma`lumot 8-jadvalda keltirilgan. 8-jadval ma`lumotlaridan ko’rinib turibtiki, so`raganlarning yoshi 29 dan 56 yoshgacha o`zgaradi. Ular o`rtasida 21 ta ayol va 4 ta erkak mavjud.Sinov guruhidagilar har xil ish stajiga ega, 1 tasi 7 yil, 9 tasi 11 yildan 15 yilgacha, 1 tasi 20 yilgacha va 14 tasi 21 yil va undan ko`p ish stajiga egadir. So`roqlanganlarning 3 tasi Buxoro shahrida va qolgan 22 nafari Buxoro viloyatining turli tumanlarida 8-jadval. Mustaqil bandlik bo`yicha munosabatlarini o`rganilgan so`roq guruhi haqida demografik ma`lumotlar52 T\r Ko`rsatkichlar Mezonlar Soni 1 Yoshi 25-30 yoshgacha 5 31-40 yoshgacha 8 41-50 yosh va undan 8 yuqori yosh 2 51 yoshdan yuqori yosh 4 Ayol 21 Jinsi . 44 3 Ish staji 4 Erkak 4 5 yilgacha 0 6-10 yil 1 11-15 yil 8 16-20 yil 1 21 yil va undan ko`p 14 shahar 3 tuman 22 Yashash hududi 5 Kasbi o`qituvchi 25 6 Ijtimoiy kelib chiqishi ziyoli 16 ishchi 6 dehqon 2 hunarmand 1 yashaydilar.Ulardan barchalarining kasblari o`qituvchilik.16 tasining ijtimoiy kelib chiqishlari – ziyoli, 6 talari ishchi, 2 tasi dehqon va 1 tasi hunarmand oilasida tug`ilgan. So`roq natijalari Kurs ishining 3.2. paragrafida batafsil yoritiriladi. 3.1. MEHNAT TA`LIMI O`QITUVCHILARI NIGOHIDAN IQTISODIY TARBIYANING ROLI VA AHAMIYATINI BAHOLASH Umumta`lim maktablari “Mehnat ta`limi” fani o`qituvchilarining hozirgi sharoitda o`lkamizda iqtisodiy tarbiyaning roli va ahamiyatiga bo`lgan munosabatini aniqlash maqsadida ularga “Farzandlarni iqtisodiy kamol toptirishda oilalarda qanday iqtisodiy tarbiya turlarini qo’llaysiz?” degan savol bilan murojaat qildik.Savolga javoblar 9-jadvalga keltirilgan. 9-jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibtiki, so`roqlarga Buxoro viloyatidagi 25 . 44 ta umumta`lim maktablari “Mehnat ta`limi” fani o`qituvchilaridan o`z farzandlarni iqtisodiy kamol toptirishda quyidagi iqtisodiy tarbiya turlarini qo`llab kelganlar: Mehnat tarbiyasidan 25 nafardan 18 nafari yoki 72% qo’llagan; Mulkiy tarbiya 25 nafardan 6 nafari yoki 24% qo’llagan; Saranjom-sarishtalik hissiyotini o’yg`otish 25 nafardan 13 nafari yoki 52% qo’llagan; Moliyaviy tarbiya 25 nafardan 5 nafari yoki 20% qo’llagan; Nafs tarbiyasi 25 nafardan 5 nafari yoki 20% qo’llagan; Kasbga yo’naltirish 25 nafardan 11 nafari yoki 44% qo’llagan; Tadbirkorlikka o’rgatish 25 nafardan 10 nafari yoki 40% qo’llagan; Xo’jalikni samarali yurgizishni o’rgatish 25 nafardan 3 nafari yoki 12% qo’llagan; Soliq tarbiyasi 25 nafardan biror kishi ham ijobiy javob qaytarmagan. So`roq natijalaridan shunday xulosa chiqarish mumkinki, ”Mehnatdan kelsa boylik, turmush bo`lar chiroylik” degan xalq maqoliga ko`ra, bugungi kunda oilalarda eng ommabop iqtisodiy tarbiya turi “mehnat tarbiyasi’’ hisoblanadi.Bunga sabab sovetlar davrida odamlarni mehnat ruhida tarbiyalab, ularning tadbirkorlik, moliya, solig va boshqa iqtisodiy tarbiya turlariga e`tibor qaramasligidadir.Bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida mehnat tarbiya bilan bir qatorda iqtisodiy tarbiyaning boshqa turlariga ham e`tibor berish lozim deb, o`ylaymiz. . 44 9-Jadval.Farzandlarni iqtisodiy kamol toptirishda oilalarda iqtisodiy tarbiya turlarining qo’llanilish darajasi Т/р Iqtisodiy tarbiya turlari So`raganlar Javoblar Javoblar soni soni sonining so`raganlar soniga % hisobida 1 Mehnat tarbiyasi 18 72 2 Mulkiy tarbiya 6 24 3 Saranjom-sarishtalik hissiyotini 13 52 uyg`otish 4 Moliyaviy tarbiya 5 20 5 Nafs tarbiyasi 5 20 6 Kasbga yo’naltirish 11 44 7 Tadbirkorlikka o’rgatish 10 40 8 Xo’jalikni samarali yurgizishni 3 12 0 0 71 - o’rgatish 9 Soliq tarbiyasi Jami: 25 Umumta`lim maktablari “Mehnat ta`limi” fani o`qituvchilarining nigohidan barkamol avlodni shakllantirishda iqtisodiy tarbiya turlarining muhimlik darajasini aniqlash maqsadida biz sinov guruhimizga 10 ta iqtisodiy tarbiya turlarining beshta muhimlik darajasini belgilab berishlarini iltimos qildik (10-jadval). 10-jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibtiki fikrlar turlicha o`zgargan. Masalan, barkamol avlodni shakllantirishda “mehnat tarbiyasi” turini 13 nafar eng muhim, 8 . 44 nafar muhim,3 kishi nisbatan muhin va 1 kishi bir oz muhim deb hisoblaydilar. “Mulkiy tarbiya” tirini 5 nafar eng muhim, 5 nafar muhim, 6 nafar nisbatan muhim, 8 kishi bir oz muhim va 1 kishi uncha muhim emas deb, belgiladilar. 10- Jadval. Barkamol avlodni shakllantirishda iqtisodiy tarbiya turlarining muhimlik darajasi54 T/ R Iqtisodiy tarbiya Eng Muhi Nisba- Bir oz Uncha Jami muhim m tan muhim turlari muhim muhim emas 1 Mehnat tarbiyasi 13 8 3 1 0 25 2 Mulkiy tarbiya 5 5 6 8 1 25 3 Saranjom-sarishtalik 9 7 8 0 1 25 hissiyotini o’yg`otish 4 Moliyaviy tarbiya 7 8 8 1 1 25 5 Nafs tarbiyasi 5 3 6 5 6 25 6 Kasbga yo’naltirish 18 4 1 1 1 25 7 Tadbirkorlikka 3 12 6 3 1 25 7 9 6 2 1 25 Soliq tarbiyasi 4 1 9 6 5 25 10 Novatorlik ruhida 13 6 1 2 3 25 o’rgatish 8 Xo’jalikni samarali yurgizishni o’rgatish 9 tarbiyalash Jami: . 44 “Saranjom-sarishtalik hissiyotini o’yg`otish” iqtisodiy tarbiya turini 9 nafar eng muhim, 5 nafar muhim, 6 nafar nisbatan muhim va bir kishi uncha muhim emas deb, o`ylaydilar. “Moliyaviy tarbiya” turini 7 nafar eng muhim, 8 nafar muhim va 8 nafar nisbatan muhim, 1 kishi bir oz muhim va 1 kishi uncha muhim deb belgiladilar. “Nafs tarbiyasi” turini 5 nafar eng muhim, 3 nafar muhim, 6 nafar nisbatan muhim, 6 nafardan bir oz muhim va uncha muhim emas deb javob qaytardilar. “Kasbga yo’naltirish” iqtisodiy tarbiya turini 18 nafar eng muhim, 4 nafar muhim va 1 nafardan nisbatan muhim, bir oz muhim va uncha muhim emas deb, o`ylaydilar. “Tadbirkorlikka o’rgatish” turini 3 nafar eng muhim, 12 nafar muhim, 6 nafar nisbatan muhim, 3 nafar bir oz muhim va 1 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. “Xo’jalikni samarali yurgizishni o’rgatish” iqtisodiy tarbiya turini 7 nafar eng muhim, 9 nafar muhim, 6 nafar nisbatan muhim, 2 nafar bir oz muhim va 1 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. “Soliq tarbiyasi” turini 4 nafar eng muhim, 1 nafar muhim, 9 nafar nisbatan muhim, 6 nafar bir oz muhim va 5 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. “Novatorlik ruhida tarbiyalash” turini 13 nafar eng muhim, 6 nafar muhim, 1 nafar nisbatan muhim, 2 nafar bir oz muhim va 3 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. “Mehnat ta`limi” fani o`qituvchilarining nigohidan shaxsning iqtisodiy tarbiyalanganlik sifatlarining muhimlik darajasini aniqlash maqsadida biz sinov guruhimizga 10 ta shaxsning iqtisodiy tarbiyalanganlik sifatlarining beshta muhimlik darajasini belgilab berishlarini iltimos qildik (10-jadval). 10-jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibtiki fikrlar turlicha o`zgargan. Shaxsning iqtisodiy tarbiyalanganligining “Saranjom-sarishtalik” sifatlarini 25 so`raganlardan 14 nafar eng muhim, 3 nafar muhim,6 kishi nisbatan muhin va 1 kishi bir oz muhim uncha muhim emas deb hisoblaydilar. “Isrof qilmaslik” sifatini 11 nafar eng muhim, 9 nafar muhim, 3 nafar nisbatan muhim, 1 kishi bir oz muhim va 1 kishi uncha muhim emas deb, belgiladilar. “Intizomlilik” sifatini 7 nafar eng muhim, 13 nafar muhim, 4 nafar nisbatan muhim va bir kishi bir oz muhim deb, 45 o`ylaydilar. “Tejamkorlik” sifatini 6 nafar eng muhim, 13 nafar muhim va 4 nafar nisbatan muhim, 1 kishi bir oz muhim va 1 kishi uncha muhim deb belgiladilar. “Mehnatsevarlik” sifatini 15 nafar eng muhim, 4 nafar muhim, 4 nafar nisbatan muhim, 1 nafardan bir oz muhim va uncha muhim emas deb javob qaytardilar. 11-Jadval. Shaxsning iqtisodiy tarbiyalanganlik sifatlarining muhimlik darajasi55 T/R Eng Muhim Nisbatan Bir oz Uncha Jami muhim muhim muhim muhim emas 1 Saranjom-sarishtalik 14 3 6 1 1 25 2 Isrof qilmaslik 11 9 3 1 1 25 3 Intizomlilik 7 13 4 1 0 25 4 Tejamkorlik 6 13 4 1 1 25 5 Mehnatsevarlik 15 4 4 1 1 25 6 Ishbilarmonlik 7 8 6 3 1 25 7 Mulohazakorlik 5 11 5 2 2 25 8 Novatorlik 11 4 6 2 2 25 9 Tadbirkorlik 6 8 6 4 1 25 10 Tashkilotchilik 9 2 10 3 1 25 11 Mas`uliyatlilik 8 12 4 1 0 25 12 Xo`jalikni samarali 10 9 4 1 1 25 8 11 4 1 1 25 yurgizish 13 Iqtisodiy hisobkitob Jami: 46 “Ishbilarmonlik” sifatini 7 nafar eng muhim, 8 nafar muhim va 6 nafardan nisbatan muhim, 1kishi bir oz muhim va 1 nafar uncha muhim emas deb, o`ylaydilar. “Mulohazakorlik” sifatini 5 nafar eng muhim, 11 nafar muhim, 5 nafar nisbatan muhim, 1 nafar bir oz muhim va 1 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. “Novatorlik” sifatini 11 nafar eng muhim, 4 nafar muhim, 6 nafar nisbatan muhim, 2 nafar bir oz muhim va 2 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. “Tadbirkorlik” sifatini 6 nafar eng muhim, 8 nafar muhim, 6 nafar nisbatan muhim, 4 nafar bir oz muhim va 1 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. “Tashkilotchilik” sifatini 9 nafar eng muhim, 2 nafar muhim, 10 nafar nisbatan muhim, 3 nafar bir oz muhim va 1 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. “Mas`uliyatlilik” sifatini 8 nafar eng muhim, 12 nafar muhim, 4 nafar nisbatan muhim, 1 nafar bir oz muhim va 1 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. “Xo`jalikni samarali yurgizish” sifatini 10 nafar eng muhim, 9 nafar muhim, 4 nafar nisbatan muhim, 1 nafar bir oz muhim va 1 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. “Iqtisodiy hisob-kitob” sifatini 8 nafar eng muhim, 11 nafar muhim, 4 nafar nisbatan muhim, 1 nafar bir oz muhim va 1 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. 12-Jadval. Mehnat (ish) ning inson hayotidagi tutagan o’rini Т/р So`raganlar % Mehnatnin o`rni soni 1 Daromad olish maqsadida majburiy ishlayman; 2 8 2 Ish men uchun juda ham muhimdir; 9 36 3 Ishlash menga zavq va shavq bag`ishlaydi; 14 56 Jami: 25 100 47 hisobida Sinov guruhiga “Mehnat (ish) sizning hayotingizda qanday o’rin tutadi?” degan savol bilan murojaat qildik.Savolga javoblar 12-jadvalga keltirilgan. 12-jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibtiki, 25 ta so`raganlardan aksariyati, 56% “Ishlash menga zavq va shavq bag`ishlaydi”, deb hisoblaydi. Ulardan 36% “Ish men uchun juda ham muhimdir” degan fikga qo`shilmoqda. 8% “Daromad olish maqsadida majburiy ishlayman”, deb o`yladilar. Bu savolga javoblar shundan dalolat beradiki, bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida ham mehnat insonlar uchun zavq va shavq bag`ishlaydi va ish muhim yashs manba sifatida xizmat qiladi. 13-Jadval. Kasbingizni qanday tanlangansiz57 Т/р 1 So`raganlar % Kasb tanlash yo`llari soni Ona-otam tavsiyalari bilan mazkur kasbni 7 28 1 4 o’zim 14 56 Tanlangan kasbimni tasodifan tanlaganman va u 0 0 3 12 25 100 hisobida tanlanganman; 2 Do’stlarimga ergashib shu kasbga o’qiganman; 3 Kasbimni o’z qiziqishim bo’yicha tanlanganman va uni sevaman; 4 menga uncha yoqmaydi; 5 Kasbni tanlashga ustozlarim maslahat berganlar va men kasbimdan mamnunman. Jami: 13-Jadval ma`lumotlariga ko`ra so`raganlarning aksariyati, 56% “Kasbingizni qanday tanlangansiz?” degan savolga “kasbimni o’z qiziqishim bo’yicha o’zim tanlanganman va uni sevaman”, deb javob beilgan. 28% “ona-otam tavsiyalari bilan mazkur kasbni tanlanganman” va va 12% “kasbni tanlashga ustozlarim maslahat berganlar va men kasbimdan mamnunman” variant javoblarini 57 tanlangan. Qolgan 4% esa “do’stlarimga ergashib shu kasbga o’qiganman” deb, javob qaytardishdi.“Tanlangan kasbimni tasodifan tanlaganman va u menga uncha yoqmaydi" degan javob variantini so`raganlardan birirotasi ham tanlamadi. So`ralganlarning tashabbuskorlik darajasini aniqlash maqsadida ularga “Qay darajada tashabbuskorsiz?” degan savol bilan murojaat qilganda (14-Jadval) shuni 14-Jadval. Qay darajada tashabbuskorsiz Т/р So`raganlar Shaxsning tashabbuskorlik darajasi 1 Ishimni vakolatim doirasida hech bir soni % hisobida 1 4 0 0 24 96 0 0 25 100 o’zgarishsiz va yangiliksiz bir xil bajaraman; 2 Ishimni boshlig`im meni maqtab rag`batlantirsin deb, ayrim vaqt o’zgarishlar va yangiliklar kiritish taklifi bilan chiqaman; 3 Yuqoridan topshiriqni kutmasdan o’z ishlarimni sidqi dildan va unumliroq qilishga intilaman; 4 Yuqoridan topshiriqni kutaman, agar berilsa bajaraman, berilmasa - suhbatlashib ish vaqtimni o’tkazaman. Jami: ko`rsatdiki, “yuqoridan topshiriqni kutmasdan o’z ishlarimni sidqi dildan va unumliroq qilishga intilaman” degan say`-harakat so`raganlarning 96% ga xos ekan.Atigi 4% o`zini “ishimni vakolatim doirasida hech bir o’zgarishsiz va yangiliksiz bir xil bajaraman” deb hisoblaydi. Javob variantlarining qolgan 2 tasiga: “ishimni boshlig`im meni maqtab rag`batlantirsin deb, ayrim vaqt o’zgarishlar va yangiliklar kiritish taklifi bilan chiqaman” va“yuqoridan topshiriqni kutaman, agar berilsa - bajaraman, berilmasa - suhbatlashib ishvaqtimni o’tkazaman” biror kishi mah ijobiy javob bermadi. Bu savolga javoblar shundan dalolat beradiki, ko`pchilikda tashabbuskorlik yuqoriy darajada qarortopgan. 58 Umumta`lim maktablari “Mehnat ta`limi” fani o`qituvchilarining nigohidan insoniy qadr-qimmatlarni hayotdagi muhimlik darajasini aniqlash maqsadida biz sinov guruhimizga 9 ta qadr-qimmat turlarining beshta muhimlik darajasini belgilab berishlarini iltimos qildik (15-jadval). 15-jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibtiki, so`raganlar inson hayoti uchuneng muhimi “Oila va farzand” deb qayt etdilar.Bu fikni 25 ta so`raganlardan 23 tasi yoki 92% qo`llab-quvvatlab, atigi 2 nafari bu qadr-qimmatni “muhim” deb belgiladi. Hayotdagi qadr-qimmatlardan “umr va sog`liq” ni so`raganlar eng muhimlik darajasi bo`yicha ikkinchi o`ringa qo`yishdi. So`raganlarning 80% bu qadrqimmatni “muhim” deb hisobladu. 16% esa uni “muhim” va qolgan 4% “bir oz muhim” deb belgiladi. Insoniy qadr-qimmatlari sifatidagi “Mol va pul” turini 8 nafar eng muhim, 11 nafar muhim,3 kishi nisbatan muhin va 2 kishi bir oz muhim va 1 nafar uncha muhim emas deb hisoblaydilar. “Mulk va biznes” tirini 1 nafareng muhim, 10 nafar muhim, 6 nafar nisbatan muhim, 5 kishi bir oz muhim va 3 kishi uncha muhim emas deb, belgiladilar. “Bilim va tafakkur” qadr-qimmatni 11 nafar eng muhim, 8 nafar muhim, 3 nafar nisbatan muhim, 2 kishi bir oz muhim vabir kishi uncha muhim emas deb, o`ylaydilar. “Kasb-hunar va mehnat” qadr-qimmatni 9 nafar eng muhim, 12 nafar muhim va 2 nafar nisbatan muhim, 2 kishi bir oz muhim deb belgiladilar. “Ishqu muhabbat” qadr-qimmatni 5 nafar eng muhim, 8 nafar muhim, 8 nafar nisbatan muhim, 1 nafar bir oz muhim va 3 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. “Mansab va do’stlar” qadr-qimmatni 4 nafar eng muhim, 10 nafar muhim va 5 nafar nisbatan muhim, 3 nafardan bir oz muhim va uncha muhim emas deb,o`ylaydilar. “Diniy e’tiqod” insoniy qadr-qimmatni esa 5 nafar eng muhim, 3 nafar muhim, 8 nafar nisbatan muhim, 7 nafar bir oz muhim va 2 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. 15-Jadval. Insoniy qadr-qimmatlarni hayotdagi muhimlik darajasi59 59 T/R Insonon qadrqimmatlari Eng Muhim Nisbatan Bir oz muhim muhim Uncha Jami muhim muhim emas 1 Mol va pul 8 11 3 2 1 25 2 Mulk va biznes 1 10 6 5 3 25 3 Bilim va tafakkur 11 8 3 2 1 25 4 Kasb-hunar va 9 12 2 2 0 25 mehnat 5 Oila va farzand 23 2 0 0 0 25 6 Ishqu muhabbat 5 8 8 1 3 25 7 Umr va sog`liq 20 4 0 1 0 25 8 Mansab va do’stlar 4 10 5 3 3 25 9 Diniy e’tiqod 5 3 8 7 2 25 muhim, 1 nafar bir oz muhim va 3 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. “Mansab va do’stlar” qadr-qimmatni 4 nafar eng muhim, 10 nafar muhim va 5 nafar nisbatan muhim, 3 nafardan bir oz muhim va uncha muhim emas deb,o`ylaydilar. “Diniy e’tiqod” insoniy qadr-qimmatni esa 5 nafar eng muhim, 3 nafar muhim, 8 nafar nisbatan muhim, 7 nafar bir oz muhim va 2 nafar uncha muhim emas deb javob qaytardilar. Shunday qilib o`tkazilgan so`roq shundan dalolat berdiki, inson kapitalini shakllantirishda iqtisodiy tarbiyaning rolini juda ham muhim ekan. Oila,bog`cha, maktab, kasb-hunar-kollej va akademik litsey hamda oliy o`quv yurtlarda yoshlarni tarbiyalashda jismoniy, intrllktual, ma`naviy tarbiya vositalari bilan bir qatorda iqtisodiy tarbiya bilan ham doimiy shug`llanshi lozim. 60 XULOSA Ushbu Kurs ishi natijalari asosida, qo`yidagi xulosalarga kelindi: 1. Inson kapitali – bu daromad keltirishga qodir inson qobiliyatlaridir. Uning asosiy manbalarini ta`lim, ilm, madaniyat va san`at, sport va jismoniy tarbiya, kasbga yo`naltirish tashkil etadi. 2. Inson kapitalani rivojlanish konseptsiyalarini o`rganish natijasida ularning 9 ta quyidagi modellari aniqlandi: - Inson kapitalaning ta’lim konseptsiyasi; - Inson kapitalaning informastion konseptsiyasi; - Inson kapitalaning innovastion konseptsiyasi; - Inson kapitalining mehnat konseptsiyasi; - Inson kapitalining biofizikaviy konseptsiyasi; - Inson kapitalining vaqt konseptsiyasi; - Inson kapitalining intellektual konseptsiyasi; - Inson kapitalining tadbirkorlik konseptsiyasi; -Inson kapitalining tarbiya konseptsiyasi. 3. “Iqtisodiy tarbiya”ni individual inson kapitalini jamlashni mustaqil manbai sifatida qarash kerak. “Inson kapitali rivojining iqtisodiy tarbiya modeli ikki nazariyaga tayanadi: A) Iqtisodiy tarbiya nazariyasi; B) Inson kapitali nazariyasi. 4. Individual inson kapitalining tarbiya modelining tarkibiy qismi sifatida iqtisodiy tarbiya ko’rganlik hisoblanadiki, u shaxsning quyidagi sifatlarida namoyon bo`ladi: sarf-sarishta, sokorlik – isrofsizlik intizomlilik, tadbirkorlik, tashkilotchilik mas’uliyati, 61 Ishbilarmonlik, iqtisodiy hisob kitob, tejamkorlik, mustaqillik, mehnatsevarlik, rastionalistik – ixtirochilik yuqori rentabillikka intilish xo’jalik tilini tushunish va boshqalar. 5. Insonning iqtisodiy nafligi inson kapitalini ayirboshlash shakli sifatida insonning quyidagi 5 ta naflik holatlaridan iborat: iqtisodiy nafsizligi, shaxsiy iqtisodiy nafliligi, oilaviy iqtisodiy nafligi, ijtimoiy iqtisodiy nafligi, qo’shilmagan iqtisodiy nafligi. 6. Farzandlarni iqtisodiy kamol toptirishda oilalarda mehnat tarbiyasi; kasbiy yo’naltirish va o’z kasbini tanlash; saranjom-sarishtalik hissiyotini o’yg`otish; mulkiy tarbiya;moliyaviy tarbiya; nafs tarbiyasi;xo’jalikni samarali yurgizishni o’rgatish kabi tarbiya turlari qo’llanadi. Bizning tadqiqotlarimizga ko`ra Buxoro viloyatidagi 25 ta umumta`lim maktablari “Mehnat ta`limi” fani o`qituvchilaridan o`z farzandlarni iqtisodiy kamol toptirishda quyidagi iqtisodiy tarbiya turlarini qo`llab kelganlar: Mehnat tarbiyasidan 25 nafardan 18 nafari yoki 72% qo`llagan; Mulkiy tarbiya - 24%; Saranjom-sarishtalik hissiyoti - 52%; Moliyaviy tarbiya - 20%; Nafs tarbiyasi - 20%; 62 Kasbga yo’naltirish - 44%; Tadbirkorlikka o’rgatish - 40%; Xo’jalikni samarali yurgizishni o’rgatish - 12% qo`llagan. Kurs ishi natijasida quyidagi tavsiyalarni beramiz: Birinchidan, yoshlarning sarf-sarishta, isrofsizlik, tadbirkorlik, tashkilotchilik,ishbilarmonlik, tejamkorlik, mehnatsevarlik, xo’jalik tilini tushunish kabi iqtisodiy tarbiya ko’rganlik fazilatlarini shakllantirish maqsadida inson kapitaliningiqtisodiy tarbiya modelidan amalda keng foydalanishni yo’lga qo’yish darkor. Ikkinchidan, umumta`lim maktablari “Mehnat ta`limi” fani o`qituvchilarini iqtisodiy tarbiyaning mazmum-mohiyatini chuqurroq anglashlari maqsadida ularni “Inson kapitalining iqtisodiy tarbiya usullari” asoslari maxsus kursi bo`yicha o`qitishini yo`lga qo`yishini taklif etamiz. Uchunchidan, bitiruv malakaviy ishining 3.1. paragrafida tuzilgan “Iqtisodiy tarbiyaning rolini o`rganish bo`yicha savolnoma” ni maktabgacha ta`lim muassasalar, oilalar, umumta`lim maktablarda iqtisodiy tarbiyaningsamaradorligini baholash jarayonida qo`llashni tavsiya etamiz. To`rtinchidan, bitiruv malakaviy ishi doirasida yaratilgan “Inson kapitalining iqtisodiy tarbiya modeli” mavzusini tadqiqotlarga asoslangan o`qitish uslubiyotini umumta’lim maktablarda “Mehnat ta`limi” fanini o`qitishda uslibiy qo`llanma sifatida tavsiya etish. 63 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar Strategiyasi to’g`risida” Farmoni. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 6-son, 70-modda. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisiga Murijaatnomasi.http://www.press-service.uz/uz/lists/view/1371 [28.12.2018]. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti ning 2018 yil 21 sentyabrdagi “2019-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasini tasdiqlash to`g`risida” gi PF-5544-sonli farmoni. http://qalampir.uz/news/prezident-farmoni-bilan-yana-bir-rivojlanish-strategiyasitasdiqlandi-23609 22.09.18. 4. Антология экономической классики. Т. 1. М., 1993, С. 308. 5. Becker G. Human Capital and the Personal Distribution of Income: An Analytical Approach. Woytinsky Lecture, N 1/ IPA., UM, 1967. p-1. 6.Беккер Г.С. Человеческое поведение: экономический подход. Избранные труды по экономической теории: Пер. с англ./ Сост.,науч. ред., послес. Р.И. Капелюшников; предисл. М.И. Левин - М: ГУ ВШЭ, 2003.-672 с. 7. Блауг М. Методология экономической науки, или Как экономисты объясняют. Пер. с англ. / Науч. ред. и вступ. ст. B.C. Автономова. - М.: НП «Журнал Вопросы Экономики», 2004. с. 255-258. 8. Smirnov V.T., Skoblyakova I.V. Klassifikastiya i vidi chelovecheskogo kapitala v innovastionnoy ekonomike. http://creativeconomy.ru/library/prd165.php. [05.10.2010 ]. – 294 KB. 9. Smit A. Issledovanie o prirode i prichinax bogatstva narodov. M. Sostekgiz.1956. - 280 s. 10. Schultz T.P. Investment in Human Capital // The American Economic Review. March 1961, №1.р.70. 11. СэйЖ.Б. Трактат политической экономии. М., 1896, С. 212. 64 12. Davidov A.Yu. Obrazovatelniy faktor v formirovanii i razvitii chelovecheskogo kapitala. Pyatigorsk, 2001, s. 81. 13. Dyatlov S.A. Osnovi teorii chelovecheskogo kapitala. SPb. 1994, s. 83. 14. Denisenko M.B., Sagradov A.A. Chelovecheskiy kapital v Rossii: modeli tekushix i pojiznennix doxodov//Naselenie Rossii na rubeje XX-XXI vekov: problemi i perspektivi / Pod red. V.A.Ionsteva, A.A.Sagradova M., 2002. S. 110135 15. Джумаев Р.К. Экономическое воспитание как источник накопления человеческого капитала. Духовность и экономика. Проблемы становления человеческого капитала: Материалы международной научно-теоретической конференции,15 марта 2010.Караганда.2010. С.148. 16. Leontev A.N. Deyatelnost.soznanie.lichnost. /http://azps.ru/hrest/59/6979041.html. [04.04.2010 ]. – 184 KB. 17.Лист Ф. Национальная система политической экономии. СанктПетербург, 1841, С.270, 271. 18. Лихачев Б.Т. Педагогика. - М.: Прометей, 1998.-462 с. 19. Илющенко О. С. Образование – значимая составляющая человеческого капитала . http://careerist.ru/Publications-obrazovanie---znachimayasostavlyayuschaya-chelovecheskogo--984.html 20. Fayzullayev O.. Nafs, jon va ruh. Т.: Akademiya, 2005. 56 bet. 21.Корицкий А.В. Введение в теорию человеческого капитала., Сиб УПК, www.sibupk.nsk.su 22. Капелюшников Р.И. Экономической подход Г.Беккера к человеческому поведению. //США: Экономика, политика, идеология. 1993, №3. С. 54. 23. Морозова Н.Н. Роль образования в развитии человеческого потенциала. http://belisa.org.by/ru/izd/other/Kadr2007/kadr07_62.html 24. Маршинкевич В.И., Соловьева Н.В. Экономика человека. 1995, С. 14. 25.Макконель К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика.– 65 T.2. – M.: Республикa, 1992, - 400 с. 26.Mulyukova R.R. Ekonomicheskaya realizastiya sobstvennosti na rabochuyu silu : Dis ..... kand. ekon. nauk : 08.00.01 Kazan, 2005 176 s. RGB OD, 61:05-8/2597 .http://www.lib.ua-ru.net/diss/cont/152918.html. [31.03.2010 ]. – 75 KB. 27.Machlup F., Methodology of Economics and Other Social Sciences. New York: Academic Press., 1978., ch.l 1. 28. Мельянцев А. Счастье от ума: вложения в человеческий капитал остаются самыми эффективными // Известия, 17.05.2000. 29. Mincer J. Market Prices, Opportunity Costs, and Income Effects // Measurements in Economics / Ed. by C.F. Christ et al. Stanford University Press, 1963. 30. Маркс К. Капитал.- Маркс К., Энгельс Ф.- Соч. Т.23.С. 141. 31.Navro’zzoda B.N. Barkamol avlodning iqtisodiy salohiyatini shakllantirish. Buxoro Davlat universiteti ilmiy axboroti, 2-son, 2010 y. 32-38 b. 32. Bakhtiyor Navro’zzoda, Golib Shomiev, Nutfillo Ibragimov. Teaching and Learning at Universities Promoting good teaching to promote good learning in a changing society. Collective Monography Edited by Gerhard Geissler Franz-Karl Skala. Vienna University of Economics and Business (WU). Vienna.Erasmus+. Vienna, 2018. – 244 p. 21-30 рр. 33. Bakhtiyor Navro’zzoda, Golib Shomiev. The different approaches of human capital formation. International Journal of Innovative Technologies in Economy 5 (11) Novemer. 2017.Dubai.UAE. 6-10 pp. 34.Навруз-зода Л.. Предпринимательская модель развития человеческого капитала. Проблемы становления человеческого капитала: Материалы международной научно-теоретической конференции,15 марта 2010.Караганда.2010. С.135. 35.Новожилова В. В. Экономическое воспитание старших школьников в современных условиях (На примере многопрофильного лицея и школ) : Дис. 66 ... канд. пед. наук : 13.00.01 : Москва, 2003 206 c. РГБ ОД, 61:03-13/1231-X 36.Петти У. Экономические и статистические работы - М.: Соцекгиз, 1940. с.154, 156, 171. 37.Пономарев Л.Н., Попов В.Д., Чичканов В.П. Экономическая культура: сущность, направления развития. - М.: Мысль, 1987.-269 с. Рикардо Д. Сочинения.- Т.1., М.: Госполитиздат, 1955. с. 89. 38.Фридмен М. Количественная теория денег.- М.: Эльф-пресс, 1996. 594с. 39. Рябинина Н.П. Педагогические условия экономического воспитания учащихся старших классов. - Автореф. дисс. канд. пед. наук.- Челябинск, 1984.- 21 с. 40. Сенков В.А. Человеческий капитал в развитой рыночной и переходной экономике (вопроси теории). Диссертация. Москва: 2000, С. 38. 41. Цыпин Б.Л., черных Н.Ф. взаимосвязи развития средств труда и уровня общеобразовательной подготовки рабочих //Социально-экономические проблемы рабочей силы при социализме.: Тез. Докл.-Л., 1972, С. 52-61. 42. Шемякин Б.П. Экономическое воспитание школьников: вопросы теории и методики.- М.: Педагогика, 1986.- 96 с. 43. www. lex. uz 44.www.stat.uz 45. Ziyonet Axborot Ta`lim tarmog`i.www.ziyonet.uz. 67