1 Angliyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo'nalishlari 2 Fransiyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari 3 Germaniyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo'nalishlari SANOAT TO'NTARILISHI OQIBATLARI. XIX asrning 30-yillariga kelib Angliyada sanoat to'ntarilishi yakunlandi. Yirik mashinalashgan ishlab chiqarish past mehnat unumdorligi va qo'l mehnatiga asos- langan hunarmandchilik va manufaktura ustidan g'alaba qozondi. Mamlakatda muhim ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar yuz berdi. XIX asr o'rtalariga kelib Angliya shaharlar va ishchilar shaharchalari mamlakatiga aylandi, ularda aholining 86% istiqomat qilar edi. Qurilish va sanoatda band bo'lganlar ulushi 50%gacha ko'tarildi, qishloq xo'jaligida esa 15%ga pasaydi. Paxtani qayta ishlash sanoati. Industrial taraqqiyot yetakchisi bo'lib paxtani qayta ishlash sanoati saqlanib qoldi. To'qish sta- noklari bilan jihozlangan fabrikalar soni ko'paydi. 1800-1870 yy.da paxta matosini ishlab chiqarish 19 martaga, paxta iste'moli 1000 martaga o'sdi. XIX asr o'rtasiga kelib tekstil va to'qimachilik sanoatida ish kuchining 1/3 qismi band edi. Og`ir sanoat. og'ir sanoat ham sekin-asta rivojlana boshlandi. Mamlakatda 600ta domna pechlari ishlab turardi 1800-1870 yy.da ko'mir qazib olish 11 marotaba va metallni qayta ishlash mahsulotlari 28 marotaba o'sdi 72 dunyo bo'yicha cho'yan ishlab chiqarishning yarmi, toshko'mir qazib olishning yarmidan ortig'i Angliyaga to'g'ri kelardi mamlakatning og'ir sanoat mahsuloti AQSh, Germaniya va Fransiyani mahsulotlaridan 4-5 barobar ortiq edi. Jahondagi sanoat yetakchiligini yo'qotilishi XIX asrning 70-yillariga kelib Angliya o'z yetakchilik mavqei- ni yo'qota boshladi. Mamlakatning jahon sanoat ishlab chiqarishidagi ulushi 1870 yildagi 32%dan XX asr boshiga kelib 18%ga tushib qoldi. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish sur'atlari qisqardi. An'anaviy tarmoqlar ham (tekstil, metallurgiya, ko'mir) nisbatan tushkunlik holatiga tushdi. XIX asrda shakllangan ularning texnik asosi eskirgan bo'lib, yangi texnikani ishlab chiqarish yo'lga qo'yilmagan edi. Ingliz monopoliyalari. XIX asrning 80-90 yy.da birinchi ingliz monopoliyalari tashkil topdi. Yirik monopolistik birlashmalar sanoatning quyidagi tarmoqlarida vujudga keldi - elektrotexnika, quvur ishlab chiqarish, kimyo, harbiy va boshqalar. Ularga misol: ingliz-german portlovchi moddalar tresti (Dina- mit-Nobel, 1886 y.), kimyo tresti (Yunayted Alkali, 1890 y.). Morgan moliyaviy guruhi qudratli ingliz-amerika kemasozlik trestini yaratdi. Bug' dvigatellari. Industrial taraqqiyotning yutuqlari asosan bug' dvigatellarini joriy etilishi bilan bog'liq. Bu bug' transportini rivojlanishiga ham olib keldi. Mamlakatning orolda joylashgan- ligi kemasozlik rivojini taqazo etdi. 1811 yilda Angliyada paroxod transporti rivojlana boshlandi, 40-50-yy.dan boshlab yirik okean kemalari qurila boshlandi. Mustamlakalar. XIX asr o'rtalariga kelib Angliya qudratli ish- lab-chiqarish texnik bazadan tashqari katta mustamlaka yerlariga egalikni qo'lga kiritdi. Mamlakatning qudrati deyarli qaram hududlarni ekspluatatsiyasi evaziga ta'minlanar edi. Mahalliy aholini talon-taroj qilish, noekvivalent ayirboshlov, ko'psonli soliq to'lovlari keng tarqalgan edi. Mustamlakalardagi yerosti va yer usti boyliklari talon-taroj qilindi. Savdo siyosati. industirlashtirish jarayoni sanoatni qudratini oshirib Angli- yani "dunyoning fabrikasi"ga aylantirdi va tashqi savdo siyosatin- ing yo'nalishlarini o'zgartirdi Angliya sanoat rivoji bo'yicha boshqa mamlakatlarni o'zib o'tib raqobatdan cho'chimas edi. Napoleonning iqtisodiy siyosati. Fransiyada XVIII asr oxiridagi inqilob mag'lubiyatga uchragandan so'ng 1799 yil 9-10 noyabrda davlat to'ntarishini amalga oshirib hukumatga general Napoleon Bonapart keldi. U yirik burjuaziyani holatini mustahkamladi va 1804 yilda o'zini imperator deb e'lon qildi. Napoleon davrida: * xususiy mulk muqaddas deb e'lon qildindi; * sanoat rivojlandi; * 1800 yilda uning qo'llab-quvvatlashi natijasida Fransuz banki tashkil etildi; * ushbu bank 30 millionli kapitalga ega bo'lib burjuaziyaning bosh moliyaviy asosiga aylandi. U poytaxt va boshqa hududlarda boshqa banklarni tashkil etishga asos soldi; * Napoleon tomonidan bosib olingan yerlarda hamda Yevropaga fransuz eksportini * kengayib borishi evaziga katta mablag'lar oqib kela boshladi; * Napoleonning mamlakatlarni bosib olish siyosati harbiy so- haga xarajatlarni keskin ravishda oshishiga olib keldi. Sanoat to'ntarilishi. Fransiyada sanoat to'ntarilishi Angliyadan kechroq amalga oshdi. U past sur'atlar bilan amalga oshdi. Buni mamlakatning tarixiy rivojlanish xususiyatlari, mayda hunarmandchilikning ustuvorlikka egaligi, proletarlashtirish jarayonining sustligi, sanoat kapitalini emas bank-savdo kapitalini rivojlanganligi taqazo qilar edi. Shunday bo'lsa ham: * manufaktura va fabrikalarni rivojlantirishga sharoit vujudga keldi; * sex tizimi yo'q qilindi; * fabrika sanoati uchun muhim hisoblangan ish kuchi bozori tashkil topdi; * Fransiyada sanoat inqilobi XIX asrning birinchi yarmida yuz berdi; * tekstil sanoati, ayniqsa paxtani qayta ishlash sanoatida katta ahamiyatga ega ixtirolar qilindi; * metallurgiyani sust rivojlanishiga xom ashyo (temir rudasi va ko'mir)ni yetishmasligi sababchi edi. Qishloq xo'jaligi. O'sha davrda Fransiya baribir agrar mam- lakat edi. Mamlakatning 8.7 mlrd.fr.li milliy daromadidan 5 mlrd. fr. agrar sektorga to'g'ri kelardi. * * * * * qishloq xo'jaligida 40% aholi band edi, aholining 56% qishloq joylarda yashar edi. feodal-qaram dehqonlar erkin yer egalariga aylandi. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi o'sdi. Ekin maydonlari kengaydi. Agrotexnika va mehnatni mexanizatsiyalashtirish yaxshilandi. Yirik qoramolning boshi 1.5 barobar ko'paydi. yirik yer egalari va dehqonlarning boy qatlamlarining holat- lari yaxshilanib bordi. bug'doy, qandlavlagi, ipak qurti, uzum yetishtirish o'sdi. chorvachilik qishloq xo'jaligining yetakchi sohasiga aylandi. Savdo va moliya. XIX asr o'rtalariga kelib Fransiyada savdo- * * * * moliya sohasida muhim voqealar sodir bo'ldi. bojxona siyosatidagi o'zgarishlar - ingliz uskunalari, metall va ko'miriga bojlar bekor qilindi. kapital ishlab chiqarish sohasidan kredit sohasiga oqib o'tdi. natijada ommaviy ravishda banklar tashkil bo'ldi: yer banki, savdo va sanoat banklari IQTISODIY QOLOQLIK SABABLARI XIX asr boshiga kelib Germaniya hanuzgacha iqtisodiy qoloq- likdan chiqish bo'yicha asosiy muammolarni yechmagan edi. Bun- ing asosiy sabablaridan biri mamlakatning siyosiy tarqoqligidadir. Faqatgina 1815 yilga kelib Vena kongressi qaroriga binoan 34 ta monarxiya va 4 ta erkin shaharlarni birlashtiruvchi Germaniya itti- foqi tuzildi. Shu davrda ham yagona pul tizimi, o'lchov birligi yo'q edi. Mamlakat ichidagi bojxonalar iqtisodiy, savdo va transport aloqalarining imkoniyatlarini chegaralar edi. Nemis hunarmandchilik tovarlari rivojlangan mamlakatlarning fabrikalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlari bilan raqobat qila olmasdi. O'tgan asrning oxirida paydo bo'lgan nemis manufaktur- asi hali ancha kuchsiz edi. Nemis savdogarlari, ustalar va boshqa boy shaharliklar yirik manufaktura ishlab chiqarishini tashkil etish bo'yicha yetarli mablag' to'plamagan edilar. AGRAR INQILOBINING PRUSSCHA YO'LI 1850 yilning martida Prussiyada dehqonlarning qaramlig- ini bekor qiluvchi, lekin yirik yunkerlik yerga egalik qilishni va ko'pchilik feodal sarqitlarini saqlab qoluvchi qonun qabul qilindi. Asta-sekin agrar islohotlar boshqa nemis yerlarini qamrab oldi: Bavariya, Nassay, Vyurtenberg, Gessen-Darmshtadt, Baden va boshqalar. Bunday holatni olimlar qishloq xo'jaligida kapitalistik evolutsiyaning prusscha yo'li deb nomlagan edi. Shimoli-g'arbiy yerlarda va Bavariyada grossbauerlarning xo'jaliklari shakllandi. Janubi-g'arbda mayda dehqon xo'jaliklari ko'p edi. Qishloq xo'jaligi ixtisoslashuvining o'sishi va "savdo" hudud- larining ko'tarilishi iqtisodiyotdagi progressiv tendensiyalarni aks ettirdi. Germaniya kartoshka va lavlagi yetishtirish bo'yicha jahonda birinchi o'ringa chiqdi. Nemis qishloq xo'jaligi mahsuloti va oziq-ovqat sanoati mahsulotlari nemis eksportining asosiy qis- mini tashkil etardi. MONOPOLIYALAR XIX asrning oxirgi 30 yilligida ishlab chiqarish va kapitalning konsentratsiyalashuvi monopolizatsiyaning kuchayishiga olib keldi. Qazib olish va u bilan bog'liq og'ir sanoat tarmoqlarida kartel va sindikatlar ko'pchilikni tashkil etardi. Bu turdagi birlashma- lar faqatgina mahsulot sotilish sohasini monopollashtirgan edi. Texnik-iqtisodiy va tashkiliy jihatdan korxonalar erkinlikni saqlab qolishgan edi. Tog', metallurgiya, mashinasozlik va qurilish tarmoqlarida yirik monopoliyalar shakllandi. XIX asrning 80-90-yy. ichida mingta ishchisi bor korxonalar soni to'rt barobar ko'paydi. Reyn-Vestfal toshko'mir sindikati tashkil etildi. U o'ziga Rur basseynida ko'mir qazib olishni 95%ni bo'ysundirdi va mamlakatda ko'mir qazib ol- ishni 40%ga egalik qildi. Sanoatning elektrotexnika (AEG-Umumiy elektr jamiyati va "Simens"), po'lat quyish va harbiy sanoat ("Krupp" firmasi), kimyo (G.Farbenindustri), kemasozlik (Shimoliy-German Lloyd va Gamburg-Amerika kompaniyasi) tarmoqlarida yirik monopolistik birlashmalar shakllandi. Kartel va sindikatlar soni 50 barobarga ko'paydi, ya'ni 1870 y.da 6 tadan 1900 y.dagi 300 tagacha. Nemis monopoliyalarining o'ziga xos xususiyati - ular o'nlab va yuzlab korxonalarni birlashtirar edi. GERMAN IMPERIALIZMINING EKSPANSIYASI asr oxirida Germaniya imperialistik g'oyalarni targ'ibotini kuchaytirdi, va uni xom ashyo yetishmovchiligi va o'z mahsulot- larini sotish bozorlari cheklanganligi bilan asosladi. Mamlakat iqtisodiyoti ichki bozor chegarasidan chiqib ketdi, lekin arzon narxlardagi xom ashyo keladigan va o'zida ishlab chiqarilgan tovarlarni bojlarsiz sotish imkoni bo'lgan mustamlakalarga ega emas edi. Milliy chegaralarni kengaytirish g'oyasi Pangerman ittifoqi- ni (1891 y.) yaratishda, yangi hududlarni bosib olish zaruratida namoyon bo'ldi. Togo, Kamerun, ShimoliG'arbiy Afrika, Karolina, Marian va Marshallov orollari bosib olindi. Lekin baribir Germaniya mustamlakalari Angliya mustamlakalariga nisbatan hudud bo'yicha 11 marotaba va aholisi bo'yicha 32 marotaba kichik edi. Germaniyada qudratli harbiy-sanoat kompleksi shakllanib, unga mamlakatning butun industriyasi ishlar edi. Armiya va flot- ga xarajatlar sezilarli oshdi. Quruqlikdagi qo'shinlarning qurol- yarog'lari takomillashdi. Yirik harbiy-dengiz floti shakllandi. Mamlakat jahonni qayta taqsimlashda qatnashish uchun urushga tayyorlandi. ETIBORINGIZ UCHUN RAHMAT !