Identifikatsiya (Identification) - foydalanuvchini uning identifikatori (nomi) bo’yicha aniqlash jarayoni. Bu foydalanuvchi tarmoqdan foydalanishga uringanida birinchi galda bajariladigan funktsiyadir. Foydalanuvchi tizimga uning so’rovi bo’yicha o’zining identifikatorini bildiradi, tizim esa o’zining ma’lumotlar bazasida uning borligini tekshiradi. Autentifikatsiya (Authentication) — ma’lum qilingan foydalanuvchi, jarayon yoki qurilmaning haqiqiy ekanligini tekshirish muolajasi. Bu tekshirish foydalanuvchi (jarayon yoki qurilma) haqiqatan aynan o’zi ekanligiga ishonch xosil qilishiga imkon beradi. Autentifikatsiya o’tqazishda tekshiruvchi taraf tekshiriluvchi tarafning xaqiqiy ekanligiga ishonch hosil qilishi bilan bir qatorda tekshiriluvchi taraf ham axbo rot almashinuv jarayonida faol qatnashadi. Odatda foydalanuvchi tizimga o’z xususidagi noyob, boshqalarga ma’lum bo’lmagan axborotni (masalan, parol yoki sertifikat) kiritishi orqali identifikatsiyani tasdiqlaydi. Identifikatsiya va autentifikatsiya sub’ek tlarning (foydalanuvchilarning) haqiqiy ekanligini aniqlash va tekshirishning o’zaro bog’langan jarayonidir. Muayyan foydalanuvchi yoki jarayonning tizim resurslaridan foydalanishiga tizimning ruxsati aynan shularga bog’liq. Sub’ektni identifikatsiyalash v a autentifikatsiyalashdan so’ng uni avtorizatsiyalash boshlanadi. Avtorizatsiya (Authorization) — subektga tizimda ma’lum vakolat va resurslarni berish muolajasi, ya’ni avtorizatsiya sub’ekt harakati doirasini va u foydalanadigan resurslarni belgilaydi. Agar tizim avtorizatsiyalangan shaxsni avtorizatsiyalanmagan shaxsdan ishonchli ajrata olmasa bu tizimda axborotning konfidentsialligi va yaxlitligi buzilishi mumkin. Autentifikatsiya va avtorizatsiya muolajalari bilan foydalanuvchi harakatini ma’murlash muo lajasi uzviy bog’langan. Axborot xavfsizligi tushunchalari Axborot xavfsizligi deganda tabiiy yoki sun’iy xarakterdagi tasodifiy yoki qasddan qilingan ta’sirlardan axborot va uni madadlab turuvchi infrastukturaning ximoyalanganligi tushuniladi. Axborot xavfsizligi. Axborot xavfsizligining dolzarblashib borishi, axborotning strategik resursga aylanib borishi bilan izohlash mumkin. Zamonaviy davlat infratuzilmasini telekommunikatsiya va axborot tarmoqlari hamda turli xildagi axborot tizimlari tashkil etib, axborot texnologiyalari va texnik vositalar jamiyatning turli jabhalarida keng qo‘llanilmoqda (iqtisod, fan, ta’lim, xarbiy ish, turli texnologiyalarni boshqarish va x.k.). Axborot xavfsizligi Axborotlashtirish jarayoni muqarrar ravishda ushbu muhitlarning integratsiyasiga olib keladi, shuning uchun axborotni muhofaza qilish masalasi axborot aylanishining barcha shartlarini, ushbu axborot muhitida axborot resurslarini yaratish va ulardan foydalanishni hisobga olgan holda hal qilinishi kerak. Axborot muhiti axborot resurslarini yaratish va ulardan foydalanish uchun mo'ljallangan kompyuter tizimlariga asoslangan shartlar, vositalar va usullar to'plamidir. Axborot muhitining ishlashiga xavf tug'diradigan omillarning yig`indisi axborot tahdidlari deb ataladi Axborot xavsizligining maqsadlari • milliy manfaatlarni himoya qilish; • hodimlarni va raxbariyatni ishonchli va to'liq axborot bilan ta'minlash; • axborotni olish, tarqatish va undan foydalanishda hodimlarni va raxbariyatni huquqiy himoya qilish. Axborot xavsizligini taminlovchi vositalar • axborot resurslari; • axborot resurslarini yaratish, tarqatish va ulardan foydalanish tizimi; • jamiyatning axborot infratuzilmasi (axborot kommunikatsiyalari, aloqa tarmoqlari, ma'lumotlarni tahlil qilish va qayta ishlash markazlari, axborotni muhofaza qilish tizimlari va vositalari); • ommaviy axborot vositalari;inson va davlatning axborotni olish, tarqatish va ulardan foydalanish huquqi; • intellektual mulk va maxfiy axborotni himoya qilish. Axborot xavsizligiga tahdid qiluvchi manbalar Manbalar: Tashqi Davlat siyosati Axborot urushi Jinoiy faoliyat Boshqa manbalar Ichgi Axborotlashtirish rivojlantirishda kechikish Texnologiya rivojlanishida kechikish Bilim yetishmasligi Boshqa manbalar Himoya usullari • • • Ma'lumotlarga kirishni cheklash; • Axborotni shifrlash; • Uskunaga kirishni nazorat qilish; • Qonunchilik choralari Axborot xavfsizligini ta’minlashda login va parol tushunchasi Login – shaxsning, o‘zini axborot kommunikatsiya tizimiga tanishtirish jarayonida qo‘llaniladigan belgilar ketma-ketligi bo‘lib, axborot kommunikatsiya tizimidan foydalanish huquqiga ega bo‘lish uchun foydalaniluvchining maxfiy bo‘lmagan qayd yozuvi hisoblanadi. Parol – uning egasi haqiqiyligini aniqlash jarayonida tekshiruv axboroti sifatida ishlatiladigan belgilar ketma-ketligi. U kompyuter bilan muloqot boshlashdan oldin, unga klaviatura yoki identifikatsiya kartasi yordamida kiritiladigan harfli, raqamli yoki harfli-raqamli kod shaklidagi mahfiy so‘zdan iborat. • Login va parol masalalari • Login va parolga ega bo‘lish shartlari. Biror shaxs o‘zining login va paroliga ega bo‘lishi uchun u birinchidan axborot kommunikatsiya tizimida ruyxatdan o‘tgan bo‘lishi • • kerak va shundan so‘ng u o‘z logini va parolini o‘zi hosil qilishi yoki tizim tomonidan berilgan login parolga ega bo‘lishi mumkin. Login va parolni buzish. Login va parolni buzish – bu buzg‘unchining biror bir maqsad yo‘lida axborot kommunikatsiya tizimi ob’ektlaridan foydalanish uchun qonuniy tarzda foydalanuvchilarga tegishli login va parollarini buzishdir. Login va parolni o‘g‘irlash. Login va parolni o‘g‘irlash – bu foydalanuvchilarning mahfiy ma’lumotlari bo‘lgan login va parollarga ega bo‘lish maqsadida amalga oshiriladigan internet firibgarligining bir turidir. Identifikaciya (Identification) - paydalanıwshın onıń identifikatori (atı ) boyınsha anıqlaw procesi. Bul paydalanıwshı tarmaqtan paydalanıwǵa urınǵanda birinshi náwbette atqarılatuǵın funkciya bolıp tabıladı. Paydalanıwshı sistemaǵa onıń sorawı boyınsha óziniń identifikatorın ańlatadı, sistema bolsa óziniń maǵlıwmatlar bazasında onıń bar ekenin tekseredi. Autentifikatsiya (Authentication) — xabar berilgen paydalanıwshı, process yamasa qurılmanıń haqıyqıy ekenligin tekseriw emlewi. Bul tekseriw paydalanıwshı (process yamasa qurılma ) rasında áyne ózi ekenligine isenim payda etiwine múmkinshilik beredi. Autentifikatsiya otırǵızıwda tekseriwshi tárep tekseriliwshi táreptiń xaqiqiy ekenligine isenim payda etiwi menen bir qatarda tekseriliwshi tárep de informaciya almasinuv processinde aktiv qatnasadı. Ádetde paydalanıwshı sistemaǵa óz jónindegi kem ushraytuǵın, basqalarǵa málim bolmaǵan informaciyanı (mısalı, parol yamasa sertifikat ) kirgiziwi arqalı identifikaciyanı tastıyıqlaydı. Identifikaciya hám autentifikatsiya sub'ektlerdiń (paydalanıwshılardıń ) haqıyqıy ekenligin anıqlaw hám tekseriwdiń óz-ara baylanısqan procesi bolıp tabıladı. Arnawlı bir paydalanıwshı yamasa processtiń sistema resurslarınan paydalanıwına sistemanıń ruxsatı tap usılarǵa baylanıslı. Sub'ektti identifikaciyalaw hám autentifikatsiyalashdan keyin onı avtorizatsiyalash baslanadı. _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ ____________________________________________________