Kirish
Har bir texnik obyekt ma'lum bir xususiyat va funksiyalar to'plami bilan
tavsiflanadi. Texnik xususiyatlar orasida ishonchlilik alohida o'rinni egallaydi.
Ishonchlilik - bu obyektning belgilangan muddatlarda ushlab turish xususiyati,
belgilangan rejimlarda va saqlash sharoitida tashish, belgilangan rejimlarda va
obyektda
zarur
funksiyalarni
bajarish
qobiliyatini
tavsiflovchi
barcha
parametrlarning qiymatlari.
Texnik
obyektlar
va
tizimlarning
ishonchliligini
ta'minlash
inson
faoliyatining eng xilma-xil tomonlarini qamrab oladi. Ishonchlilik - bu texnik
tizimlarni ishlab chiqish, loyihalash va ishlatish bosqichlarida hisobga olingan eng
muhim xususiyatlardan
biridir.
Ishonchlilik
masalalari
yangi
uskunalarni
loyihalashtirish va rivojlantirishning ajralmas qismidir, chunki ishlashning
chidamliligi, uzluksizligi va ishonchliligi unga bog'liqdir. Ishonchliligini oshirish
uskunalarning ishlashi uchun moddiy xarajatlarning pasayishini ta'minlaydi, bu
rentabellikning oshishiga va resurslardan samarali foydalanishga olib keladi.
Binobarin, ishonchlilik texnik qurilmalar va tizimlar sifatining muhim texnikiqtisodiy ko'rsatkichlaridan biridir.
Ushbu ishning dolzarbligi shundaki, harorat sensori har qanday sohada,
masalan, xona haroratini o'lchash, dengiz sohasidagi dvigatellar va kema
uskunalarida, havo va suvni sovutish tizimlarida, soqol tizimlarida, chiqindi gazlarni
chiqarish tizimlarida, mobil va statsionar gidravlik tizimlarda, sovutgichli tizimlarda,
quvvat
tizimlarida,
reduktorlarda,
qo'llab-quvvatlovchi
(rulman)
tizimlarda
qo'llaniladi. Simsiz ma'lumot uzatish tizimi yordamida siz olingan ma'lumotlarni
uzoq masofalarga uzatishga imkon beruvchi elektronni yaratishingiz mumkin.
Yakuniy malaka ishining maqsadi ushbu rivojlanishning amaliy va iqtisodiy
jihatdan afzalliklarini ta'minlashdir.
Maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:
1. Raqamli o'lchov vositalarini analitik tahlil qilish.
2. Raqamli sensorning sxematik diagrammasini yaratish.
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
3. Raqamli sensorning metrologik ta'minotini yaratish.
4. O'lchov ma'lumotlarini tekshirgich bilan almashish algoritmini tavsiflang.
5. Ishning iqtisodiy maqsadga muvofiqligini tavsiflash.
6. Qurilma bilan ishlashda hayotiy faoliyatning xavfsizligini tavsiflash.
Yangi sanoat korxonalarini yaratish va amaldagilarini zamon talablari
darajasiga kelti
Ishlab chiqarish ishlab chiqish jarayonlarini avtomatlashtirishni ham qamrab
olib, u mehnat unumdorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash, sarf-harajatlar
miqdorini kamaytirish, ishlab chiqarish sharoitlarini talab darajasiga keltirish kabi
ijobiy samaralarga olib keladi. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish to‘xtovsiz
rivojlanib, u fan-texnikaning ko‘pchilik sohalari bilan bevosita bog‘langandir.
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirshda hal qilinadigan masalalar
mutaxassislardan turli avtomatika vositalarining tгzilishi va ishlash prinsiplari,
avtomatik sistemalarining turli ko‘rinishlari va sinflarini yasash usullarini bilishni
ham texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish soxasidagi ishlar bilan birga aniq va
bir qiymatli almashish mumkin bo‘lgan texnik tilni egallashni ham talab qiladi. Bu
biror texnologik jarayonni avtomatlashtirshning mantiqiy hisoblangan va texnik
jihatdan asoslangan sistemasini montaj qilish, sozlash va ishlatish masalalari bilan
shug‘ullanuvchi mutaxassislar uchun birday tushunarli bo‘lgan shaklda ifodalanishi
kerak.
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
I TEXNOLOGIK QISM.
1.1 Havo namligini o‘lchash usullari va asboblari.
(1.1-rasm) Havoning namligini(uning qarshiligi orqali) o‘zgaruvchan tokda
o‘lchashning sxemasi.
(1.2-rasm) Havoning namligini(uning qarshiligi orqali) o‘zgaruvchan tokda
o‘lchashning elektron boshqarish sxemasi.
(1.3-rasm) Aniq impulslarning shakllanish jarayonlari(dastlab 1-holat, so‘ngra
2,3,4 – holatlar kuzatiladi).Ordinata o‘qida – kuchlanish va kuchlanish impulsi
qiymatlari, abssissa o‘qida vaqtning qiymatlari joylashgan.
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
(1.4-rasm) Havoning namligini(uning qarshiligi orqali) o‘zgaruvchan tokda
o‘lchash uskunasi elektrodining tarkibiy elementlari
Sig‘imli
o‘zgartirgichlar.
Sig‘imli
o‘zgartirgich
o‘lchanayotgan
noelektrik
kattalik ta’sirida sig‘imi o‘zgaradigan kondensatordir. Kondensatorning sig‘imi
elektrodlarning yuziga, ularning o‘lchamiga, ular orasidagi masofa (б) ga,
shuningdek, dielektrikning o‘lchamlariga va uning singdiruvchanligiga bog‘liq.
Sig‘imli o‘zgartirgichlardan R, L, C parametrlardan birortasiga ta’sir ko‘rsatadigan
noelektr
kattaliklarni
o‘lchashda
foydalaniladi.
Sig‘imli
monometrlar
va
dinamometrlarda o‘lchanayotgan bosim R yoki F kuch ta’siridakondensatorlarning
ikkita qoplamalari orasidagi havo tirqishi (б ) o‘zgaradi.
(1.5-rasm) Sig‘imli o‘zgartirgich sxemasi.
Donning, poroshokning, tolaning va kalavaning namligini o‘lchash uchun
ishlatiladigan
o‘zgartirgich
silindrik
kondensatordan
iborat.
Ichki
elektrod silindrik sterjen shaklida, tashqisi esa stakan shaklida bo‘lib, ichki
bo‘shliq ma’lum balandlikkacha tekshirilayotgan material bilan to‘ldiriladi. Bu
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
materialdagi namlik suvning dielektrik singdiruvchanligi katta bo‘lganligi uchun
sig‘imini keskin oshirib yuboradi.
(1.6-rasm)nNamlikni o‘lchashga mo‘ljallangan sig‘imli o‘zgartirgich.
Sig‘imli o‘zgartirgichlarning sig‘imi juda kichik bo‘lganligi sababli ularning
sig‘imi yuqori yoki yuksak chastotada elektron kuchaytirgichlar yordamida
o‘lchanadi.
1.2 GTH 200 markali Zamonaviy namlik va harorat o’lchash vostalari
Haroratni o’lchash vositalari qaratilgan vositalarini ishlab havo xususiyatlari bilan
ishlashda bozorda siz maxsus bir aniq parametr aniqlash uchun vositalar, shuningdek,
ko'rsatkichlar keng foydalanuvchini xabardor ko'p fonksional qurilmalar topish
mumkin. Har bir birlik o'ziga xos sohalarda va sharoitida faoliyat ko'rsatish uchun
mo'ljallangan. Biroq, harorat metr universal vositasi bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Ular fabrikalarda, professional sohasida ishlatiladigan va ichki iqtisodiyotga etiladi.
(1.7-rasm) Harorat va namlikni o’lchash qurilmasi
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
Asosiy ko'rsatkich harorat o'lchash turlarini belgilaydi. Funksional elementi ish
sezuvchanligi bo'ladi. Shunday qilib, zamonaviy vositalar 80 ° C dan -30 qiymatlari
oralig'ida o’lchaydi. An'anaviy harorat o'lchash asboblari -20 dan 60 ° S gacha
o’lchaydi. Namlikni 100% gacha o’lchaydi. Ishlash xatoligi ±1.5
(1.8-rasm)
1.3 Harorat va namlikni masofadan nazorat qilishda foydalanilgan
SIEMENS QFM4171 markali sensorning harakterestikasi
Harakterestikasi
Ishchi kuchlanishi 13,5…35 V
Haroratni o'lchash diapazoni 0...50 °C, -35...35 °C, -40...70 °C
Namlikni o'lchash diapazoni 0...100 % r.h.
O'lchov aniqligi
Namlik, 0...100% r.h. va 23 °C: ±2% r.h. ,
Harorat, 15...35 °C: ±0,6 K,
Harorat, 40...70 °C: ±0,8 K
Vaqt doimiysi namlik: <20 s , 2 m/s oqimdagi harorat: <3,5 min
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
Tarqalish balandligi 90...206 mm
Haroratning chiqishi doimiy 4...20 mA
Namlik chiqish signali DC 4...20 mA
Himoya klassi IP65
O’lchamlari (G x Y x D) 80 x 117 x 39 mm
1.9-rasm Chiqish signali
Xona sensori korpus, bosilgan elektron plata, ulanish terminallari, o'lchash uchi
va dumaloq ulagichdan iborat.
IP 65 himoya darajasi talablarini qondirish uchun taglik va qopqoq o'rtasida
rezina muhr o'rnatilgan. O'lchov sxemasi va sozlash elementi bosilgan sxemaga
joylashtirilgan qopqoq ichidagi taxtada ulanadi O'lchov uchi IP40 himoya darajasiga
ega. Sensor elementlari o'lchash uchining oxirida joylashgan bo'lib, a bilan
himoyalangan vintli filtr qopqog'I mavjud. Kabelning kirishi dumaloq ulagich orqali
amalga oshiriladi, u M16 tishli ulash qismidan va vintli vilkali ulagichdan iborat.
Ulanish qismi korpusga mahkamlangan va ichki sim bilan ulangan. Sensor devorga
o'rnatish uchun mo'ljallangan.
O'lchov vositalari o'lchash uchun ishlatiladigan va normallashtirilgan
metrologik xususiyatlarga ega bo'lgan texnik vositalardir. Maqsadga va konstruktiv
ishlashga qarab, o'lchash vositalari bir necha sinflarga bo'linadi: Standart o'lchov
vositasi yoki o'lchov vositalarining to'plami bo'lib, u birliklarni qayta ishlab chiqarish
va saqlash va uning hajmini kalibrlash sxemasiga muvofiq o'lchash vositasi ostida
o'tkazish va belgilangan tartibda mos yozuvlar sifatida tasdiqlangan. Agar o'lchov
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
faqat bitta o'lchamning qiymatini ko'paytirsa, unda u aniq deb ataladi. Ko'p qimmatli
o'lchov turli o'lchamdagi jismoniy miqdorni (o'zgaruvchan sig'imning kondensatori)
qayta ishlab chiqaradi. Foydalanish qulayligi uchun noyob chora-tadbirlar do'konlar
va to'plamlarga birlashtirilgan.
1.10-rasm Qurilma elementlarini o’rnatish
1.4 AsosiyYTA 70E harorat konvertorlari
Bir qator chora-tadbirlar har xil kombinatsiyalarda alohida va agar mantiqiy
bo'lsa, ishlatiladigan o'lchov nuqtalarini ko'paytiradigan chora-tadbirlar to'plami
hisoblandi.
Chora-tadbirlar
do'koni
turli
kombinatsiyalarda
chora-tadbirlarni
birlashtirish uchun qurilma mavjud bo'lgan bir qurilma ichiga konstruktiv ravishda
birlashtirilgan chora-tadbirlar to'plamidir. O'lchov transduserlari o'lchangan qiymatni
qayta ishlash, saqlash, keyingi konvertatsiya qilish yoki uzatish uchun qulay bo'lgan
va normallashtirilgan metrologik xususiyatlarga ega bo'lgan o'lchov ma'lumotlarini
boshqa miqdorga yoki signalga aylantirishga xizmat qiluvchi texnik vositalardir.
Odatda konvertorlar har qanday o'lchov vositasining bir qismidir yoki u bilan
ishlatiladi. Transduserlar o'lchov zanjirida (asosiy va oraliq), shuningdek, funktsional
maqsadlarda ishlatiladigan joylarda farqlanadi. O'lchov qiymatini anglaydigan
konvertor, ya'ni. bunga arziydi o'lchov zanjirida birinchi bo'lib asosiy deb ataladi.
Keyinchalik transduserlar oraliq deb ataladi. Analog konvertor-bu analog qiymatni
boshqasiga aylantiradigan konvertor. Katta o'lchamli konvertorlar ma'lum bir sonda
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
qiymatni o'zgartirish uchun mo'ljallangan. O'lchov asboblari belgilangan diapazonda
o'lchangan qiymat qiymat qiymatlarini olish uchun mo'ljallangan o'lchash vositasidir.
Odatda, o'lchash moslamasi o'lchangan qiymatni o'lchash ma'lumotlarining signaliga
aylantirish va uni idrok etish uchun eng qulay bo'lgan Rasmda ko'rsatish uchun
qurilmani o'z ichiga oladi. Ko'rsatkichlar har qanday qiymat mavjudligini aniqlash
uchun mo'ljallangan texnik vositalardir.
Kremniy harorat sensorida yarim o'tkazgichning ichki solishtirma qarshiligini
aniqlash:
𝑝𝑡=𝑝𝑡∙[1+𝑎∙(𝑡−20°𝐶)]
Bunday sensorlar uchun o'lchangan harorat oralig'i -50 dan + 150 °S gacha.
Ushbu oraliqda silikon harorat sensori yaxshi aniqlikni ko'rsatadi. Bunday sensorning
bir korpusida ishlab chiqarish qobiliyati nafaqat eng nozik element, balki signalni
kuchaytirish va qayta ishlash davrlari ham sensorni harorat oralig'ida yaxshi aniqlikni
ta'minlaydi. Bunday sensorga o'rnatilgan doimiy bo'lmagan xotira har bir qurilmani
alohida sozlash imkonini beradi. Katta ortiqcha turli xil chiqish interfeysi deb atash
mumkin: bu kuchlanish, oqim, qarshilik yoki raqamli chiqish bo'lishi mumkin, bu esa
bunday sensorni ma'lumotlar tarmog'iga ulash imkonini beradi. Silikon harorat
sensorlarining zaif joylaridan boshqa turdagi shunga o'xshash sensorlar, ayniqsa,
termokupllarga nisbatan tor harorat oralig'i va nisbatan katta hajmlarni qayd etish
mumkin. Silikon harorat sensori asosan sirt harorati, havo harorati, ayniqsa, turli xil
elektron qurilmalar ichida o'lchash uchun ishlatiladi. Misol uchun, Thermochron
markasi ostida ishlab chiqarilgan Dallas semiconductor kompaniyasining harorat
registrlarini keltirish mumkin. Ro'yxatga oluvchilar silikon harorat sensori, signalni
qayta ishlash chipi va natijalarni saqlab qolish uchun xotiraga ega.
Asosiy xususiyatlari: yuqori ishlash, yuqori ishonchlilik, o'lchov kiritish
signallarining xilma-xilligi, raqamli aloqa, o'z-o'zidan diagnostika funksiyasi, chiziqli
ko'rsatkichli LCD displey.
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
1.11-rasm Qarshilik termostati
1.12-rasm Termistorlar
1.12-rasm Harorat konvertori
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
1.1-jadval
Jadvalda - atrof-muhit haroratining simsiz konvertorga ta'siri ko’rsatilgan.
1.13-rasm YTA70-E harorat konvertori.
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
1.2-jadval
YTA70-E texnik xususiyatlari
1.5
Jarayonda foydalanilgan SIEMENS SIMATIC S7-300
dasturlashtirilgan mantiqiy kontrolleri.
S7-300 haqida umumiy ma`lumotlar:
-
Past
va
yuqori
darajadagi
murakkablikning
avtomatlashtirish
muammolarini hal qilish uchun universal modulli programlanadigan controller
hisoblanadi.
-
Masalani hal qilish uchun zarur bo'lgan maksimal moslashuv uchun
modullarning keng doirasi.
-
Lokal
va
tarqalgan
kirish-chiqish
strukturalari
va
tarmoq
konfiguratsiyalariga oddiy kiritish.
-
Qulay dizayn va tabiiy sovutish bilan ishlash.
-
Boshqaruv tizimini takomillashtirishda funksional imkoniyatlarni oson
kengaytirish.
-
Ichki funksiyalarning ko'pligi tufayli yuqori quvvat.
Simatic S7-300 Darturiy kontrollerlari quyidagilarga ega:
-
O’lch
Varaq
Rossiya GOST metrologik va muvofiqlik sertifikati;
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
-
Federal
ekologik,
texnologik
va
yadroviy
nazorat
xizmatidan
foydalanishga ruxsat berish;
-
"SIMATIC S7" o'rnatilgan avtomatizatsiya tizimining funktsional
ko'rsatkichlarining sanoat talablari va Rossiyaning "RAO UES" elektr energiyasini
ishlatish shartlari bilan muvofiqligi bo'yicha ekspert xulosasi;
“Российского
-
Морского
Регист¬ра
Судоходства”
tomonidan
tasdiqlash to'g'risidagi sertifikat.
-
dengiz sertifikatlari ABS, BV, DNV, GLS, LRS, PRS, RINA;
-
Din, UL, CSA, FM, IE sertifikatlari;
Foydalanish sohalari:
-
S7-300 maxsus mashinalar, to'qimachilik va qadoqlash mashinalari,
muhandislik uskunalari, texnik boshqaruv va elektr jihozlarini ishlab chiqarish
uskunalari, kema tizimlari va suv ta'minoti tizimlari uchun avtomatlashtirish
tizimlarini avtomatlashtirish uchun ishlatiladi.
Kostruktiv tuzilishi:
S7-300 dasturlashtiriladigan kontrollerlar quyidagilarni o'z ichiga olishi
mumkin:
-
Markaziy protsessor moduli (CPU). Vazifalarning murakkabligi
darajasiga qarab, dasturlashtiriladigan Kontrollerda 20 dan ortiq markaziy
protsessordan foydalanish mumkin.
-
O`zgaruvchan
yoki
o`zgarmas
tok
tarmog'idan
Kontrollerni
quvvatlantirish uchun quvvat manbalari (PS).
-
FailSafe va o'rnatilgan Ex-to'siqli modullarni o'z ichiga olgan alohida va
analog signallarni kiritish va chiqarish uchun mo'ljallangan signalli modullar (SM).
Ichki GOST termometrlari va termokupllarning termometrlarini kalibrlashni qo'llabquvvatlaydi.
-
Aloqa protsessorlari (CPs) AS-Interface, PROFIBUS, Industrial
Ethernet, PROFINET sanoat tarmoqlarida va PtP aloqa tizimlarida aloqa vazifalarini
avtonom tarzda ishlashga mo'ljallangan aqlli moduldir. Qo'shimcha dasturiy
ta'minotni ishlatish MODBUS RTU, MODBUS / TCP, BACnet va KNX / EIB
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
tarmoqlarida
ma'lumotlar
almashinuvini
qo'llab-quvvatlab,
sizning
konteyneringizning aloqa imkoniyatlarini kengaytirish imkonini beradi. Masofadan
boshqarish tizimida ishlash uchun S7-300 ni SINAUT ST7 va SIPLUS RIC apparat
va dasturiy ta'minot bilan to'ldirish mumkin.
-
Funksional
modular
(FM)
–
o`rnatilgan
mikroprotsessor
bilan
jihozlangan intelektual moduli va avtomatik boshqaruv, tortish, tezlikni hisoblash,
harakatni boshqarish va boshqa vazifalarni bajarishga qodir.
-
Bir qator funksional modular markaziy protsessor to`xtasa ham ularga
berilgan vazifalarni bajarishga qodir.
Kontroller konstruktsiyasi yuqori mosh\lashuvchan va foydalanishga qulayligi
bilan ajralib turadi:
-
Barcha modullar S7-300 profil shinasiga o'rnatiladi va ishchi holatdagi
vintlar bilan ishlaydi. Modullarni yagona tizimga integratsiyalashuvi ishning orqasida
o'rnatilgan shina ulagichlari (har bir modulni yetkazib berish bilan birga) yordamida
amalga oshiriladi.
-
Montaj ustunlarida modullarni tartibli joylashtirib foydalaniladi. Faqat
PS, CPU va IM modullari o`rnatiladigan joyda o`rnatiladi. Olinuvchi Frontal ulagich
modullari (alohida buyurtma beriladi) tashqi modul zanjirlariga halal bermasdan
modularni tez va demontaj ishlarisiz almashtirish
imkonini beradi. Frontal
ulagichlarning mexanik kodlashlari modullarni almashtirishda xatoliklarni bartaraf
etadi.
-
Moslashuvchan va TOP Connect modulli ulagichlardan foydalanish,
o'rnatish ishini ancha osonlashtiradi va ularni bajarish uchun vaqtni qisqartiradi.
Markaziy protsessorlar: S7-300 markaziy protsessorlari quyidagi ko'rsatkichlar
bilan ajralib turadi:
-
yuqori tezlik,
-
8 MBgacha bo'lgan micro MMC xotira kartasi ko'rinishida yuklanishi
mumkin (karta talab qilinadi),
-
rivojlangan kommunikatsiya imkoniyatlari, bir vaqtning o'zida ko`p sonli
aktiv aloqalarni ulashni qo'llab-quvvatlaydi,
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
-
zaxira batareyasi bo'lmagan holda ishlaydi.
S7-300 kontrollerini dasturlash va konfiguratsiya qilish uchun
STEP 7
dasturlash paketidamn foydalaniladi. Bundan tashqari, Runrime dasturiy ta`minoti va
loyihalar vositalarining keng spektrli intrumentlari yordamida S7-300 kontrollerini
dasturlash uchun ham ishlatish mumkin.
1.14-rasm SIEMENS SIMATIC S7-300 kontrollerining ko’rinishi
1.17-rasm SIMATIC HMI TOUCH PANELining ko’rinishi
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
II HISOBIY QISM.
2.1 O'lchov zanjiri elementlarini hisoblash
Shovqinga chidamlilikni oshirish nuqtai nazaridan: oqim qanchalik katta bo'lsa,
shuncha yaxshi bo'ladi, lekin oqim oshishi bilan o'z-o'zidan isitishdan kelib chiqqan
qarshilik termostatni qo'shimcha xatosi ortadi. Shuning uchun, odatda, o'rtacha oqim
1ma dan oshmasligi kerak.R2 qarshiligining qarshiligi rt termostatni qarshiligining
eng katta qiymatidan kattaroq bo'lishi kerak va bu qiymatga iloji boricha yaqinroq
tanlangan bo'lishi kerak, ammo R2 qarshiligining mumkin bo'lgan xatosini hisobga
olgan holda, harorat beqarorligi tufayli kiritiladi. Shuning uchun, rt termostatni
qarshiligining maksimal qiymati 164,47 Om (150 daraja haroratda) va R2 qarshiligi
uning nominal qiymatidan kichik bir chetga ega bo'lgani uchun R2ni 180 Om ga teng
deb hisoblaymiz. R1 qarshiligi yordamida Rt orqali kerakli oqimni o'rnatamiz:
i = Up / (R1 + R2 + Rt)
(2.1)
Keyin 5 formulasidan R1 qiymatini minimal rt qiymati bilan topishingiz mumkin.
Termostatni rt = 100 Ohm (0 daraja) ning minimal qarshilik qiymati formulasidan
R1 qiymatini olamiz:
R1 = – Up / i) - R2-Rt = (3 / 0,001) – 180 – 100 = 2720 Om
(2.2)
ADC konvertatsiya qilish formulasi quyidagi Rasmga ega:
(2.3)
bu yerda N ADC chiqish kodi;
N-ADC chiqish kodining hajmi.
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
Shunday qilib, konvertatsiya natijasi oqimga bog'liq emas va konvertatsiya xatosi
asosan R2 qarshiligining barqarorligi bilan aniqlanadi.
ADC ning asosiy xatosini tuzatish uchun mikrokontroller formula bo'yicha
o'lchangan rt qarshilikining Nrt kodini hisoblab chiqadi:
(2.4)
bu erda a0...A3 – sensorning individual parametrlarini tavsiflovchi polinom
koeffitsientlari;
Nr -RT o'lchovidan olingan ADC chiqish kodi.
Harorat hisoblash t o'lchanadi qarshilik termostatni harorat microcontroller quyidagi
formuladan ishlab chiqaradi:
(2.5)
b0 ... B3-polinom koeffitsientlari, qaramlikni taxmin qilish termoelektr tomonidan
ishlatiladigan qarshilik harorati qarshilik. 2.4 oqim interfeysi ADC tekshiruvi
kuchlanish tomchi o'zgartiradi R7 ning kodga yuk qarshiligi. Maksimal ruxsat etilgan
hisoblash yuk qarshilik qiymatlari quyidagi formula bilan amalga oshiriladi:
(2.6)
qaerda P u elektr ta'minoti chiqish kuchlanish;
D u konvertorning minimal ruxsat etilgan kirish voltaji
(2.7)
(2.8)
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
(2.9)
Bir qator standart qiymatlardan yaqin qiymatni tanlangan qarshilik 110 Om.
Ya'ni, Loop oqimi iste'mol oqimiga bog'liq emas transduser va up nazorat kuchlanishi
bilan belgilanadi kirish analogini o'lchash natijalari asosida ep hosil qiladi miqdorlar.
Roc oqim loopining umumiy yuk qarshiligiga kirganligi sababli, uning yuki o'nlab
Om ga teng.
Nazorat kuchlanish ajralmas ADC microcontroller hosil bo'ladi. Kirish analog
qiymatini o'lchashdan so'ng, mikrokontrollerda tok oqimi uchun zarur bo'lgan tok
oqimini hisoblab chiqadi:
(2.10)
Bundan tashqari, mikrokontroller ustidan nazorat kuchlanishning zarur l u kodini
hisoblab chiqadi:
2.2 Signalni doimiy voltajga aylantirish
Nisbatan xatoligi δп, %, pulsatsiya natijasida hosil bo'lgan chiqish voltajining
taxminiy qiymati formula bo'yicha hisoblanishi mumkin:
(2.11)
bu yerda t-signal puls davri.
Chiqish zo'riqishida pulsatsiyani kamaytirish signal pulslarining t davrini
kamaytirish orqali amalga oshirilishi mumkin. T davri chastotani oshirish va 𝑁𝐶𝐶𝑅0.
𝑓тв kodini kamaytirish orqali kamaytirilishi mumkin.
(2.12)
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
Signalning aniqligi raqamli-analog konvertor (bundan keyin DAC) ning
kattaligiga bog'liq bo'lib, kerakli aniqlikni ta'minlaydigan 24 bit DAC ni tanlang. T
davrini hisoblang:
(2.13)
bu yerda 𝑁𝐶𝐶𝑅– ССR0;
𝑓тв – taymerga kiruvchi chastotalar.
50 com ga teng bo'lgan qarshilikni tanlab, C qiymatini topamiz:
(2.14)
Funksional sxemaga asoslanib, elementlar talab va vazifalarga muvofiq
tanlanadi.
1) harorat sensori
Qarshilik termometrlari haroratni o'lchash uchun mo'ljallangan elektron qurilma.
Faoliyat prinsipi qaramlikka asoslangan haroratdan metall, qotishmalar va yarim
o'tkazgich materiallarining elektr qarshiligi. Yarimo'tkazgich materiallarini qo'llashda
odatda termostat, termostat yoki termistor deb ataladi.
Qarshilik termorezistori TSP 0301 markasida asosiy sezgir element platinali
hisoblanadi .
Maqsad: suyuq, gazsimon muhitlar va qattiq moddalarning temperaturasini
o'lchash uchun himoyani mustahkamlash.
2.1-rasm qarshilik termometrlari
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
2.3 Jarayonda foydalanilgan harorat o’lchov qurilmasining sozlash va montaj
ishlari
1. Birlamchi o’zgartirgichlarni va olish qurilmalarini o’rnatish
Birlamchi o’zgartirgichlar maxsus zavodlarda yoki tayyorlash-o’rnatish
ustaxonalarida tayyorlangan va sinalgan qismlar va detallardan foydalanib o’rnatiladi.
Qator birlamchi o’zgartirgichlar (masalan, manometrlar, difmanometrlar)ni o’rnatish
uchun namunaviy o’rnatish konstruksiyalari (TK va TM) ishlab chiqilgan. Bular
montaj buyumlar zavodida tayyorlanadi. Difmanometrlar guruhini o’rnatish uchun
maxsus montaj ramalari (stativlar) qo’llaniladi.
2. Temperaturani o’lchaydigan birlamchi o’zgartirgichlarni o’rnatish haqida
Temperaturani o’lchaydigan birlamchi o’zgartirgichlar (suyuqlikli shisha
termometrlar,
manometrik
termometrlarning
termoballonlari,
qarshilik
termoo’zgartirgichlari va termoelektrik termometrlar) stendlarda tekshirilib, ularning
o’rnatishga yaroqloi ekanligi aniqlangandan keyin o’rnatish uchun qabul qilinadi.
3. Suyuqlikli tik shisha termometrlarni o’rnatish
Bular himoyalovchi metall g’ilof ichida yoki g’ilofsiz o’rnatiladi, ya’ni
termometr o’lchanadigan muhitga bevosita botiriladi. Sanoat sharoitlarida, oadtda
bunday termometr g’ilof 9 ichida o’rnatiladi. Bunday g’ilof termometrni sinishdan
saqlaydi va asbobni etarli darajada mustahkam va zich o’rnatishni ta’minlaydi.
4. Manometrik termometrning termoballonini o’rnatish
Asbobning to’g’ri ko’rsatishi uni o’rnatish sifatiga bog’liq. Termoballon 11
(139-rasm, b) o’lchanadigan muhitga to’liq botirilib, taxminan oqim o’rtasiga
o’rnatiladi. Agar o’lchanayotgan muhitning boisimi va tezligi uncha katta bo’lmasa,
muhit agressiv bo’lmasa, termoballon himoyalovchi gilzasiz o’rnatiladi. Agressiv
muhitda, shuningdek yuqori bosim sharoitalrida termoballon shikastlanmasligi uchun
himoyalovchi gilza 12 ichida joylashtiriladi.
5. Qarshilik termoo’zgartgichlarini o’rnatish
O’rnatish oldidan sezgir elementning butunligi va izolyasiyaning himoyalovchi
armaturaga nisbatan qarshiligi tekshiriladi. Qarshilik kamida 20 MOm bo’lishi lozim.
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
Qarshilik termoo’zgargichlarini quvuryo’llarga o’rnatish yo’llari 140-rasmda
ko’rsatilgan.
6. Termoelektrik termometrlarni o’rnatish
O’rnatish qoidalari ularning vazifasiga bog’lik. Quvuryo’llar yoki uskunalar
yuzasi (sirti)ning temperaturasini nazorat qilishga mo’ljallangan termoelektrik
termometrlarning ish qismi nazorat qilinadigan yuzaga zich yotadigan qilib
o’rnatiladi.
7. Temperaturani o’lchovchi ikkilamchi asboblarni o’rnatish
Temperaturani o’lchaydigan ikkilamchi asboblar (manometrik termometrlar,
millivoltmetrlar,
logometrlar
va
muvozanatlangan
ko’priklar)
shchitlarning
panellariga o’rnatiladi. Bunday asboblarning aksariyati cho’ktirib o’rnatishga
mo’ljallangan korpusli bo’ladi.
DTS065-PT100 chiqishi kalibrlangan raqamli uzatish. Maxsus raqamli signalni
yig'ish
texnikasi
va
namlikdan
foydalaniladi.
Sezgirlik
va
barqarorlikni
ta'minlaydigan texnologiyani yaratadi. Sensor elementlari 8 bitli yagona chip bilan
bog'langan
kompyuter.
Ushbu
modelning
har
bir
sensori
haroratni
muvozanatlashtiradi va to'g'ri kalibrlash xonasida qilinadi. Kichik o'lchamli va past
iste'mol va uzoq uzatish masofasi (20m) DTS065-PT100 ni har qanday turga mos
bo'lishiga imkon beradi qattiq dasturlarda.
2.2-rasm Temperaturani o’lchovchi ikkilamchi asboblarni o’rnatish
Temperaturani o’lchaydigan ikkilamchi asboblar (manometrik termometrlar,
millivoltmetrlar,
logometrlar
va
muvozanatlangan
ko’priklar)
shchitlarning
panellariga o’rnatiladi. Bunday asboblarning aksariyati cho’ktirib o’rnatishga
mo’ljallangan korpusli bo’ladi. Cho’ktirib o’rnatiladigan asboblar skobalar yoki
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
suxar-qisqichlar bilan mahkamlanadi, devorga o’rnatiladiganlari esa asboblar
to’plamida jo’natiladigan maxsus sirtmoqlarga ilib o’rnatiladi. Ikkilamchi asboblarni
o’rnatishga mo’ljallangan shchitlarning panellari barcha hollarda asboblarning bikr
va mustahkam mahkamlanishini, shuningdek o’rnatish va echib olish qulayligini
ta’minlamog’i lozim.
Termometrlar foydalanish sharoitlariga qarab shchitga yoki devorga
o’rnatiladi. Asbob shchit ichida o’rnatilganda ( a) shchitning paneli 5 da asbob uchun
teshik va boltlar uchun to’rtta teshik ochiladi, asbobning korpusi 1 shchitga teskari
tomondan kirgiziladi, korpusning flanesi bilan shchit orasiga to’rtta vtulka 4 qoyiladi
va asbob flanes vositasida boltlar 2 bilan mahkamlanadi.
L-4 logometr (b) panelga sharnirli biriktirilgan kronshteynlar 7 ga o’rnatiladi.
KSP2 avtomatik potensiometrlar va KSM2 muvozanatlangan ko’priklar (v)
ham panelga cho’ktirib o’rnatiladi va asboblar to’plamidagi detallar 9 bilan
mahkamlanadi. Shchitning panelida ochiladigan teshik mazkur asboblar uchun
mo’ljallangan normallardagi chizmalar boyicha kesiladi.
Shuni hisobga olish kerakki, potensiometrlar agressiv bo’lmagan muhitda 5
dan 550S gacha temperaturada ishlashga mo’ljallangan. Potensiometrga ulanadigan
termoelektrik termometrlar asbob bilan bir xil darajalangan bo’lishi lozim. Bunda
kompensasion simlarning markasi to’g’ri tanlangan bo’lishi va ularda oraliq
ulanmalar bo’lmasligi lozim.
2.3-rasm Termometrlarni (a), logometrni (b), potensiometr va ko’prikni (v)
shchitning paneliga mahkamlash:
1-korpus, 2-bolt, 3-gayka, 4-vtulka, 5-shchitning paneli, 6-termoballonga
ulanadigan kapillyar, 7-kronshteyn, 8-shchitning panelidagi kesilgan joy, 9mahkamlash detail.
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
2.4 Matlab dasturida haroratni boshqarish tizimining modelini ishlab chiqish
2.4-rasm Kaskadli ulangan harorat tarkibiy diagrammasi
2.5-rasm Kaskadli ulangan namlik tarkibiy diagrammasi
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
2.6-rasm Yagona elektron harorati tarkibiy diagrammasi
2.7-rasm Tashqi havo haroratining o'zgarishi haroratining o'zgarishi kanali
orqali tartibga solishning o'tish jarayoni.
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
2.8-rasm “Tashqi havo namligini o'zgartirish-xonadagi namlikning o'zgarishi
kanali orqali tartibga solishning o'tish jarayoni.
2.9-rasm "sovuq –qayta ishlaydigan o'lchov qurilmasi nisbati o'zgarishi xona
haroratining o'zgarishi"kanali orqali tartibga solishning o'tish jarayoni.
Avtomatlashtirish texnik vositalarini tanlash.
- Nazorat qilinadigan texnologik o'zgaruvchilarni tanlash va asoslash
- Doimiy havo ta'minotining haroratini saqlash
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
Xona havosining haroratini nazorat qilish (xonada havo haroratini tartibga
solish) xonaga doimiy haroratli isitish havosini yetkazib berishda ishlatiladi. Harorat
sensori kirish kanalida joylashgan.
Tashqi havo haroratini nazorat qilish
Tashqi havo haroratni nazorat qilish (xonadagi doimiy harorat, egzoz
havosining haroratini nazorat qilish) xonada doimiy haroratni saqlab turish uchun
ishlatiladi. Tashqi havo haroratini tartibga solish, shuningdek, isitish uskunalari va
boshqalar tufayli havo harorati o'zgarganda ham qo'llaniladi. Yordamchi harorat
sensori kirish kanalida joylashgan va quyultirish sexi supercooled yoki qizib ketgan
havo kirmasligi uchun ta'minot havosining minimal va maksimal haroratini nazorat
qiladi. Asosiy sensor xonada yoki egzoz havosida (agar bir necha xonadagi
haroratning o'rtacha qiymatini aniqlash kerak bo'lsa).
Muzlashdan himoya qilish
Muzlashdan himoya sensori asosan suv isitgichida sovutgichning
muzlashishini oldini olish uchun mo'ljallangan. Muz hosil bo'lganda, isitgichdagi mis
quvurlari portlashi mumkin, keyinchalik suv oqimi oqibatida zarar yetkazilishi
mumkin. Harorat sensori joylashuvi juda muhimdir, chunki u isitgichning eng past
harorat zonasida bo'lishi kerak.
Tashqi haroratni qoplash
Ba'zi hollarda tashqi haroratning o'zgarishi asosiy regulyatorning harorat
sozlamalarida ma'lum bir o'zgarishga olib kelishi kerak. Bu shuni anglatadiki, agar
tashqi harorat ma'lum bir qiymatdan o'tib ketsa, belgilangan harorat sozlamalari astasekin o'sishi kerak.
Bunday holda, tashqi havo haroratini nazorat qiluvchi sensor alohida birlik
orqali asosiy regulyatorga ulanadi. Bunday kompensatsiya yozda ham, qishda ham
amalga oshirilishi mumkin. Yozda kompensatsiya, agar tashqi havo harorati ma'lum
bir qiymatdan yuqori bo'lsa, harorat sozlamalari qiymati ham oshadi. Yilning qish
mavsumida kompensatsiya уставкиtashqi havo harorati ma'lum bir qiymatdan pastroq
bo'lsa, haroratni belgilash qiymati ortadi.
Havo namligi
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
Eng maqbul namlik 30% dan 60% gacha bo'lgan nisbiy namlik hisoblanadi.
Namlikning yuqori chegarasi 70% ga teng.
2.5 Harorat va namlik sensorlarini ulash
Sensorlarni ulash uchta sim orqali amalga oshiriladi:
1 – quvvat-Arduino raqamli kirishidan olinadi, chunki 5V kirishidan olingan bo'lsa,
sensor doimiy quvvat manbai tufayli qizib ketadi.
2-ma'lumotlar-biz Onewire protokolidan foydalanadigan raqamli sensorlardan
foydalanganimiz kabi, Arduino raqamli chiqishi bilan ham bog'lanamiz.
3-yer
4-pro o'rtasida 4.7 kmda qarshilik qarshiligini ishlatish kerak- suv ma'lumotlari va
tok manbayi.
2.10-rasm Harorat, namlik sensorlarini ulash.
PIN sda va scl (PIN ma'lumotlar va PIN tacting). Ulanish sxemasi 2.2-rasmda
keltirilgan.
2.11-rasm Displeyni kartasiga ulash.
Kodlash va ishlab chiqish muhiti
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
ishlab chiqish muhiti- bu to'plam:
-Matn kodi muharriri
-Matnni ekranga chiqarish uchun konsol oynasi
- Kerakli funktsiyalarga tezkor kirish uchun asboblar paneli muharriri.
2.12-rasm Asosiy panel bilan ishlab chiqish muhiti.
- Sizning nazoratchi platforma mos ravishda tanlang
-Sozlamalar menyusida k ga asoslangan to'g'ri ishlab chiqarish portini tanlang
qaysi USB porti tekshirgichga ulangan
-Menyu elementini tanlang sketchni tekshirgichga yuklash
Avvalo, temperatura sensorlari ulangan-QFM4171 modellarining ekskursiyalari va
namligi, buning uchun Kontroller dasturiy ta'minoti, dasturlash uchun harorat va
namlik sensori bilan ishlash va o'zaro ta'sir qilish uchun nazoratchi. Kontroller dasturiy
ta'minotini o'rnatgandan so'ng, kontroller dasturchilar jamoasi tomonidan ishlab
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
chiqilgan maxsus kutubxonalar ushbu sensor modellari bilan ishlash imkoniyatiga ega
bo'ldi.
Keyinchalik harorat va namlik sensorlaridan ma'lumotlarni olish uchun dastur
kodi yozilgan. Dasturiy kodni yozishning natijasi sensorlardan olingan harorat va
namlik bo'lib, Real vaqtda olingan va kontroller o'zi USB kabeli orqali ulangan Serial
port monitorining maxsus oynasiga kiritilgan.
2.13-rasm Bog'langan sensorlar.
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
2.14-rasm Dastur kodi bilan kontroller muhiti.
2.15-rasm Sensordan olingan ma'lumotlar.
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
III MAHSULOT SIFATI VA ISHLAB CHIQARISHNING METROLOGIK
TA’MINOTINI BAHOLASH
3.1 QFM 4171 sensorining to'liq xatoligini hisoblash
Normal ish sharoitlari axborot uchun o'lchov tizimlari statik rejimda formulalar
taqdim etiladi:
1) xatolarni muntazam ravishda tuzish o'lchash kanali.
2) tasodifiy component o'lchov xatolari kanali.
3) o'lchov kanalining xatosi.
O'lchov kanalining nominal statik xususiyatlari
fni (x) 22 formulasi bilan hisoblash mumkin:
(3.1)
(3.2)
(3.3)
(3.4)
Shuning uchun, axborot o'lchash tizimining metrologik modelida biz tizimni
ideal funktsiyadan haqiqiy konvertatsiya qilish funktsiyasining mos kelmasligi
xatosini e'tiborsiz qoldiramiz. Axborot-o'lchov tizimining o'lchov kanalining quyidagi
metrologik xususiyatlarini hisoblaymiz: М[𝛿 сi(x)] - ushbu turdagi o'lchash
kanalining muntazam soc-tavlyayuschey xatolarining matematik kutgusi (axboroto'lchov tizimining barcha o'lchash kanallari uchun i = 1,2,. . . , m); 𝛿[ссi(x)] – ushbu
turdagi o'lchov kanalining xatolarining muntazam komponenti (bundan keyin – SKO)
(axborot-o'lchov tizimining barcha o'lchash kanallari uchun i = 1,2, . . . , m).
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
М[cij(х)] – axborot-o'lchov tizimining o'lchash kanaliga kiritilgan har bir
komponentning bir kanalining xatolarining muntazam tarkibiy qismini matematik
kutish (j= 1, 2,. ... , N); М[cij(х)] komponentning barcha kirish signallarining chiziqli
kombinatsiyasi:
(3.5)
bu yerda i-ajratilgan kanalning raqami;
𝛿[cij(х)] - har bir komponentning bitta kanalida xatolarning muntazam komponenti (j
= 1,2,..., N2; [cij(х)] hc komponentlarining barcha kirish signallarining funktsiyasi (k
= 1,2,..., m).
(3.6)
bu yerda i-ajratilgan kanalning raqami.
Formulasidan kelib chiqqan holda, axborot-o'lchov tizimining chiqishida tizimli xato
komponentining SKO formulasi bilan topiladi:
(3.7)
Axborot - o'lchov tizimining chiqishida tasodifiy xato tarkibiy qismini quyidagi
formula bilan topamiz:
(3.8)
bu yerda an-konvertatsiya funksiyasi.
Axborot - o'lchov tizimining umumiy xatosi sistematik|Ds| va tasodifiy
сумму|D| xatolar yig'indisidir:
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
(3.9)
To'liq tizimli xato formula bilan hisoblanadi:
(3.10)
bu yerda 𝑀|Δ𝑐 | – elementlarning chiqishidagi xatolar matematik kutish; k-Student
koeffitsienti; 𝛿|Δ𝑐 | - chiqish xatosining tizimli komponenti axborot va o'lchov
tizimlari.
Raqamli harorat sensori metrologik modeli o'z ichiga oladi quyidagi
elementlar:
O'lchov kanalini taqdim etadi raqamli harorat sensori metrologik modeli.
3.1-rasm o'lchov kanali metrologik modeli.
Quyidagi formula bo'yicha muntazam xato varyansini toping:
(3.11)
Yuqoridagi formulasi bilan asosiy konvertorni toping:
(3.12)
2) ADC uchun: formula bilan ADC ning asosiy xatosining chegaralarini hisoblang:
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
(3.13)
bu yerda N ADC raqamlarining soni. Oldin2=2.4224 = 0.000073 b chiqarish.
Yuqoridagi formulaga ko'ra, biz muntazam komponentning farqini topamiz.
(3.14)
Xatoning tizimli tarkibiy qismini hisoblang 28 formulasiga ko'ra, biz to'liq tizimli
xatoni aniqlaymiz:
(3.15)
Ichida.
Tasodifiy xatoni hisoblang:
Hisoblash uchun ADC ning xususiyatlari: n = 15, T = 25 NS =25∙10-9 s,
F = 16∙106 Hz.
Turlarning korrelyatsiya funksiyasi: 𝑅𝑥 (𝜏) = 𝛿𝑥
(3.16)
ADC ning tasodifiy xatosi varyansının berilgan qiymati oddiy tasodifiy signal uchun
yagona kvant miqdori spektrning tarqalishi с 𝑀|Δ𝑐 | = 0
Natijada tasodifiy berilgan qiymati xatolar:
(3.17)
Korellatsiya jarayonining tarqalishi:
(318)
Korrelyasiya funksiyasi ikkinchi lotin: ) Rx(r)
(3.19)
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
Olingan tasodifiy xatolikning berilgan qiymati:
(3.20)
Quyidagi
formuladan
kelib
chiqadigan
tasodifiy
ADC
xatosining
dispersiyasining berilgan qiymatini hisoblab chiqamiz, bu qiymat va keyingi barcha
narsalar o'zgaradi:
𝜎2(Δ̇АЦП)=112∗224+((√1+√2)∙2∙𝜋∙16∙106∙(25∙10−9)2:9=0.0000026 с (3.21)
Olingandan biz tasodifiy komponentni topamiz ADC xatosi:
𝜎2(Δ̇АЦП)= √0.0000026=0.0016 с. s.
(3.22)
Quyidagi formula bilan o'lchash kanalining xato tasodifiy komponentini hisoblang
𝛿(Δ̇)= √0.0072∙0.0000732+0.00162=0.0016с.
(3.23)
Quyidagi formulaga ko'ra, o'lchov kanalining to'liq xatosini aniqlang:
Δ=0.000082+1.96∙0.0016=0.0032 В.
(3.24)
O'lchov usullarini ishlab chiqish O'lchov jarayoni uchun uning to'g'ri tashkil
etilishi katta ahamiyatga ega. Har qanday o'lchov ijrochidan o'lchov natijalariga
xatolarni bartaraf etish yoki kamaytirishga qaratilgan barcha operatsiyalar
majmuasini nazorat qilish, tushunish va aniqlikni talab qiladi. O'lchovlarning muhim
qismini murakkabligi va ularning natijalarini qayta ishlash o'lchovlarni amalga
oshirish usullarini (bundan keyin – MVI) ishlab chiqish zarurligiga olib keladi. MVImuayyan xato bilan o'lchov natijalarini olishni ta'minlaydigan operatsiyalar va
qoidalar to'plami.
1. Dastur doirasi o'lchovlarni amalga oshirishning haqiqiy usuli neft va gaz sanoati
ichidagi haroratni o'lchash uchun ishlatiladi, o'lchangan signallar oralig'i -200 dan +
400 S gacha.
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
2. O'lchov xatosi uchun talablar tasodifiy xato eksperimental ma'lumotlar asosida
hisoblanadi; sensor avtomatik ravishda o'lchovlarni amalga oshiradi va ma'lumotlarni
uzatadi, chunki shaxsiy xato yo'q.
To'liq sistematik xato Δc= 0,295 s ga teng.
Xatoning tasodifiy komponenti: Δc=0,295 C.
Simsiz tarmoq chiqishi bilan raqamli harorat sensori to'liq asosiy xatosi
oshmaydi: Δc= 0,295 s / 3.
3. O'lchov vositalari, yordamchi qurilmalar, materiallar, echimlar.
O'lchovlarni amalga oshirishda quyidagi o'lchov vositalari va boshqa texnik vositalar
qo'llaniladi:
Simsiz chiqish bilan raqamli harorat sensori, OSB 0301
3.2 O’lchash vositalarini qiyoslashdan o’tkazish tartibi
Davlat tekshiruvi va nazorati sohasida foydalaniladigan, qiyoslanishi lozim
bo’lgan
o’lchash
vositalarining
ro’yxati
O’zstandart
Agentligi
tomonidan
tasdiqlanadi.
O’lchash vositalarini Davlat qiyoslashini davlat metrologik xizmati idoralari
o’tkazadi, lekin o’lchash vositalari ni qiyoslash huquqi yuridik shaxslarning
akkreditlangan metrologik xizmatlariga ham topshirilishi mumkin.
Boshqa davlatlarda bajarilgan o’lchash vositalarini qiyoslash natijalari xalqaro
shartnomalar va bitimlar asosida tan olinadi.
Ekspluatasiyada turgan, ishlab chiqarilgan, ta’minlangan va import bo’yicha
sotib olinadigan o’lchash vositalarini qiyoslashni tashkil qilish va o’tkazish bo’yicha
asosiy nizomlar O’z DSt 8.003:2019. O’lchash vositalarini qiyoslash. Asosiy
nizomlar” da bayon etilgan.
O’lchash vositalarini qiyoslash - o’lchash vositalarining belgilangan talablarga
mosligini aniqlash va tasdiqlash maqsadida davlat metrologik xizmati idorasi yoki bu
ishga vakolatli boshqa idoralar (tashkilotlar) tomonidan bajariladigan amallar majmui
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
O’lchash vositalarini qiyoslash - o’lchash vositalarining belgilangan talablarga
mosligini aniqlash va tasdiqlash maqsadida davlat metrologik xizmati idorasi yoki bu
ishga vakolatli boshqa idoralar (tashkilotlar) tomonidan bajariladigan amallar majmui
Ekspluatasiyada turgan, ishlab chiqarilgan, ta’minlangan va import bo’yicha
sotib olinadigan barcha o’lchash vositalari davlat qiyoslashidan o’tishi lozim.
O’lchash vositalari birlamchi, davriy, navbatdan tashqari, inspeksion va ekspert
qiyoslashdan o’tkaziladi.
O’lchash
vositalarini
birlamchi
qiyoslash
o’lchash
vositasini
ishlab
chiqarilganda yoki ta’mirlangandan keyin, shuningdek o’lchash vositasini chet eldan
to’p-to’p qilib keltirishda, sotishda bajariladigan qiyoslash.
O’lchash vositalarining har bir nusxasi birlamchi qiyoslashdan o’tkaziladi.
O’lchash vositalari yalpi ishlab chiqarilganda tanlab qiyoslash ruxsat etiladi. Tanlab
birlamchi qiyoslash qoidalari, o’tkazish tartibi bu o’lchash vositalarini qiyoslash
metodikasida ko’rsatiladi.
O’lchash vositalari ning har bir nusxasi birlamchi qiyoslashdan o’tkaziladi.
O’lchash vositalari yalpi ishlab chiqarilganda tanlab qiyoslash ruxsat etiladi. Tanlab
birlamchi qiyoslash qoidalari, o’tkazish tartibi bu o’lchash vositalarini qiyoslash
metodikasida ko’rsatiladi.
O’lchash vositalarini davriy qiyoslash o’lchash vositasini foydalanish davrida
ma’lum vaqt oraliqlarida qiyoslash. Davriy qiyoslash uchun qiyoslashlararo vaqt
oraliqlari u yoki bu o’lchash vositasinig barqarorligiga qarab qiyoslash me’yoriy
hujjatlarida Davlat davriy qiyoslashi namunaviy va ishchi o’lchash vositalarini
qiyoslash grafiklari (shartnomalari) da belgilangan kalendar muddatlarda o’tkaziladi
va belgilanadi va bir oydan bir necha yilgacha belgilanishi mumkin.
O’lchash vositalarini navbatdan tashqari qiyoslash o’lchash vositasini
navbatdagi davriy qiyoslash muddati kelmasdan oldin bajariladigan qiyoslash.
Navbatdan tashqari qiyoslash zaruriyati turli sabablar: o’lchash vositasining
metrologik xususiyatlari yomonlashgan yoki bunga gumon paydo bo’lganda,
foydalanish sharoitlari buzilganda, qiyoslash tamg’asi buzilganda va boshqa
kamchiliklar natijasida yuzaga keladi.
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
O’lchash vositalarini navbatdan tashqari qiyoslash o’lchash vositasini
navbatdagi davriy qiyoslash muddati kelmasdan oldin bajariladigan qiyoslash.
Navbatdan tashqari qiyoslash zaruriyati turli sabablar: o’lchash vositasining
metrologik xususiyatlari yomonlashgan yoki bunga gumon paydo bo’lganda,
foydalanish sharoitlari buzilganda, qiyoslash tamg’asi buzilganda va boshqa
kamchiliklar natijasida yuzaga keladi.
Ekspluatasiyada turgan va saqlanayotgan o’lchash vositalari uchun navbatdan
tashqari qiyoslash quyidagi hollarda o’tkaziladi:
– qiyoslashlararo davrning yarim vaqti o’tgandan keyin o’lchash vositasidan
butlovchi sifatida foydalanilganda;
-qiyoslash tamg’asi, plombasi, shikastlanganda yoki o’lchash vositalarining
birlamchi yoki davriy qiyoslashdan o’tganligini tasdiqlovchi hujjatlar yo’qolganda;
– agar qiyoslash tamg’asining yoki o’lchash vositasining qo’llanishga
yaroqliligini tasdiqlovchi hujjatning amal qilinish muddati tugagan bo’lsa, saqlashdan
olinib ekspluatasiyaga kiritishda;
– agar qiyoslash tamg’asining yoki o’lchash vositasining qo’llanishga
yaroqliligini tasdiqlovchi hujjatning amal qilinish muddati tugagan bo’lsa, saqlashdan
olinib ekspluatasiyaga kiritishda;
– qiyoslashlararo vaqt ichida xaridga chiqarilmagan o’lchash vositalarini
tayyorlovchi korxona iste’molchiga etkazib berishda
O’lchash vositasining holati va qo’llanilishini davlat nazoratidan va mahkama
tekshiruvidan o’tkazishda o’lchash vositalarining qo’llanishga yaroqli ekanligini
aniqlash uchun inspeksion qiyoslash o’tkaziladi.o’lchash vositalarini inspeksion
qiyoslash natijalari davlat yoki mahkama tekshiruvi dalolatnomasida aks ettiriladi.
Davlat qiyoslashidan majburiy ravishda o’tkaziladigan vositalar:
Davlat qiyoslashidan majburiy ravishda o’tkaziladigan vositalar:

a) davlat metrologik xizmatlarining va tadbirkorlik sub’ektlarining
namunaviy o’lchash vositalri;
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
b) o’zining bevosita vazifasiga muvofiq namunaviy o’lchash vositalari

sifatida yoki tayyorlashga buyurtma shartlari bo’yicha ishlab chiqarilgan o’lchash
vositalari;

v) nurlanishni ionlovchi va tarkibida nurlanishni ionlovchi manba bor
bo’lgan o’lchash vositalari;
g) priborlarni ta’mirlovchi xo’jalik yurituvchi sub’ektlari chiqargan,

ta’mirdan keyin boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga berish uchun mo’ljallangan
o’lchash vositalari;
d) milliy va xalqaro rekordlarini qayd qilish bilan bog’liq o’lchash

vositalari;
e) davlat arbitraj idoralari tomonidan ekspertiza o’tkazishda, shuningdek

bojxona tekshiruvida o’lchashlar uchun qo’llaniladigan o’lchash vositalari;
k) o’lchash uchun ishchi o’lchash vositalari sifatida qo’llaniladigan, o’lchash
natijalari:
k) o’lchash uchun ishchi o’lchash vositalari sifatida qo’llaniladigan, o’lchash
natijalari:

tabiatni muhofazalash;

sog’liqni saqlash;

mehnat xavfsizligini ta’minlash;

barcha turdagi transportning harakat xavfsizligini ta’minlash;

ishlab
chiqarish
va
texnologik
jarayonlarning
xavfsizligini
ta’minlash;aloqa tizimlarini ta’minlash;

xo’jaliklararo o’zaro hisoblashlar;savdoning barcha turlari;

aholiga pulli xizmatlarning barcha turlari uchun qo’llaniladigan o’lchash
vositalari.
O’lchash vositalarini qiyoslash davlat yoki mahkama qiyoslovchisi malakasi
berilaganligi to’g’risida amaldagi guvohnomasi bor shaxslar tomonidan bajariladi.
3.3 Sinov, attestatsiya, qiyoslash, kalibrlashdan o’tkazish tartibi
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
Oʻlchash vositalarini davlat sinovlaridan, metrologik attestatsiyadan, qiyoslash
va kalibrlashdan, shuningdek sinov vositalarini metrologik attestatsiyadan oʻtkazish
qoidalari tasdiqlandi (29.08.2020 yildagi 528-sonli qaror).
oʻlchash vositalari – oʻlchash uchun moʻljallangan va normal metrologik
хususiyatga ega boʻlgan teхnik vositalar;
sinov vositalari – sinovdan oʻtkazish uchun moʻljallangan, normal teхnik
хususiyatlarga ega boʻlgan teхnik qurilma, buyum va (yoki) materiallar.
Shuningdek
eslatib
oʻtamiz,
oktyabrdan
«Metrologiya
toʻgʻrisida»gi
Qonunning yangi tahriri kuchga kiradi, unga muvofiq:
Metrologik attestatsiya bir birlikda ishlab chiqarilgan yoki Oʻzbekistonga bir
birlikda import qilingan oʻlchash vositasining хususiyatlarini tekshirish asosida uni
qoʻllashga yoʻl qoʻyilishi mumkinligini aniqlash maqsadida oʻtkaziladi, sinov
vositalariga nisbatan esa – ularning normal teхnik хususiyatlari teхnik tartibga solish
sohasidagi normativ hujjatlar talablariga muvofiqligini aniqlash uchun oʻtkaziladi;
Kalibrlash ma’lum sharoitlarda, oʻlchash vositasi yordamida olingan kattalik
qiymati va etalon bilan qayta tiklanadigan tegishli kattalik qiymati oʻrtasidagi
nisbatni aniqlash orqali oʻlchash vositalarining metrologik tasniflarini aniqlashga
imkon beradi;
Qiyoslashda oʻlchash
vositalarining
belgilangan
metrologik
talablarga
muvofiqligi tekshiriladi va tasdiqlanadi.
Barcha ishlar akkreditatsiyalangan metrologiya хizmati tomonidan manfaatdor
yuridik yoki jismoniy shaхslarning arizasiga asosan bajariladi, arizaga oʻlchash yoki
sinov vositasi hamda tegishli hujjatlar ilova qilinadi. Ariza beruvchi va ijro etuvchi
oʻrtasida shartnoma tuziladi, shu jumladan elektron shaklda tuzilishi ham mumkin.
Ariza beruvchi tuzilgan shartnoma shartlariga muvofiq ishlar uchun haq toʻlaydi.
Taomillar tasdiqlangan sхemalarga muvofiq bosqichma-bosqich amalga
oshiriladi (sхemalarga quyida keltirilgan havolalardan oʻtib kirish mumkin). Har bir
keyingi bosqichga avvalgi bosqichda ijobiy natijalarga erishilgandan keyin oʻtiladi.
Quyidagi asosiy jihatlarga e’tibor qaratamiz:
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
a) oʻlchash vositalarini davlat sinovidan oʻtkazishda taqdim etilgan hujjatlar
metrologik ekspertizaga beriladi va ekspert хulosasi rasmiylashtiriladi. Davlat
sinovidan oʻtkazish davomiyligi ayrim holatlar istisno qilingan holda 25 kundan
oshmasligi lozim.
Bu jarayonda tasdiqlangan oʻlchash vositasi turlarini qiyoslashdan oʻtkazish
uslubiyatining sinovdan oʻtkazish va eksperimental namuna olish dasturiga muvofiq
eksperimental tadqiqot oʻtkaziladi va natijalar qayta koʻrib chiqiladi.
Natijalar boʻyicha oʻlchash vositasi tasdiqlanadi va reyestrda roʻyхatdan
oʻtkaziladi, soʻngra oʻlchash vositasi turining ta’rifi hamda oʻlchash vositasi turini
tasdiqlash toʻgʻrisidagi sertifikat rasmiylashtiriladi. Sertifikatning amal qilish
muddati 5 yilni tashkil etadi, ushbu muddat tugagach esa sertifikatning amal qilish
davrida ishlab chiqarilgan mazkur turdagi oʻlchash vositasi qiyoslashdan oʻtkazilishi
lozim, bundan keyin oʻtkaziladigan qiyoslash esa ular reyestrga kiritilgandan soʻng
amalga oshiriladi;
b) metrologik attestatsiya:
Oʻlchash vositalari boʻyicha – oʻtkazish davomiyligi ayrim holatlarni istisno
etgan holda 10 kundan oshmasligi kerak. Natijalar boʻyicha vosita reyestrda
roʻyхatdan oʻtkaziladi va sertifikat rasmiylashtiriladi. Sertifikatning amal qilish
muddati qiyoslash oraligʻidagi intervallarga muvofiq belgilanadi. Sertifikatning amal
qilish muddati tugagach qiyoslash oʻtkaziladi;
Standart namunalar (buyum, materiallar) boʻyicha attestatsiya ayrim holatlarni
istisno etgan holda koʻpi bilan 10 kun mobaynida oʻtkazilishi kerak. Natijalar
boʻyicha standart namuna reyestrda roʻyхatdan oʻtkaziladi va amal qilish muddati 5
yildan iborat boʻlgan sertifikat rasmiylashtiriladi. Vaqt oʻtishiga qaramay oʻzining
turgʻun
metrologik
хususiyatlarini
saqlab
qolgan
standart
namuna
uchun
sertifikatning amal qilish muddati uzaytiriladi;
Sinov vositalari boʻyicha birlamchi, davriy, navbatdan tashqari, inspeksion va
ekspert qiyoslash oʻtkaziladi (huquqni muhofaza qiluvchi organlar yoki sudlar
topshirigʻiga koʻra). Natijalar ijobiy boʻlganda sertifikat rasmiylashtiriladi;
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
v) oʻlchash vositalari birlamchi, davriy, navbatdan tashqari, inspeksion va
ekspert qiyoslashdan oʻtkaziladi. Bular tasdiqlangan uslubiyatga muvofiq amalga
oshiriladi. Natijalar boʻyicha guvohnoma rasmiylashtiriladi;
g) oʻlchash vositalarini kalibrlash – shartnoma boʻyicha toʻlov toʻlangan
kundan boshlab 10 kun mobaynida oʻtkaziladi. Natijalar boʻyicha sertifikat
rasmiylashtiriladi.
3.4 Metrologiya va metrologik ta’minot
"Metrologiya va metrologik ta’minot" – o‘lchashlar birliligi va talab qilingan
aniqligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan ilmiy, texnik va normativ-usuliy asoslar
sohasi. Xalq xo‘jaligi uchun ushbu ixtisoslik ilmiy va texnik muammolarining
yangiligi va ahamiyati yangi o‘lchash usul va vositalarini ishlab chiqish va
mavjudlarini takomillashtirish, o‘lchashlar birliligi va talab qilingan aniqligini
ta’minlashga qaratilgan yangi ilmiy asoslangan tashkiliy va usuliy muammolarni hal
qilish, shuningdek ishonchsiz o‘lchash natijalarining salbiy oqibatlarini bartaraf etish
va istisno qilishdan iborat. Mahsulot (xizmatlar) va texnologik jarayonlar, korxona va
sinov laboratoriyalarining asbob-uskunalari, o‘lchov, sinov va tekshiruv usul va
vositalari, normativ hujjatlar, ilmiy, ishlab chiqarish, ijtimoiy va ekologik faoliyatni
metrologik ta’minlash tizimlari professional faoliyat ob’ektlari hisoblanadi.
Hozirda “MXKM” DK – O‘zbekistondagi, asosiy vazifasi – sanoatda, sog‘liqni
saqlashda, aloqa tizimlarida, savdoda, mudofaada, resurslarni (suv, gaz, neft, elektr
energiyasi) hisobga olishda, tabiat muhofazasi va boshqa xo‘jalik faoliyati sohalarida
o‘lchashlar birliligini ta’minash va saqlab turish bo‘lgan eng yirik amaliy metrologiya
tashkilotidir. Metrologik faolyatning asosiy yo‘nalishlari: O‘V qiyoslash, kalibrlash,
turini tasdiqlash maqsadida sinash, sinov jihozlari va o‘lchashlarni bajarish
usuliyatlarini metrologik ekspertiza qilish, attestatlash. Har yili “MXKM” DK
tomonidan (100 ming energotashuvchilarni hisobga olish priborlari!) ortiq metrologik
xizmat ko‘rsatish amalga oshiriladi. Metrologik potensialning izchillik bilan
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq
oshirilishi muntazam ravishda yangi O‘V qiyoslash, kalibrlash va sinash turlarini
o‘zlashtirishga imkon beradi.
Yoqilg‘i, issiqlik, suv yetkazib beruvchilari va iste’molchilari o‘rtasidagi
o‘zaro hisob-kitoblarning to‘g‘riligi faqat magistral neft - va gazquvurlarida, neftni
qayta ishlash zavodlarida, neft bazalarida, neft va gazni hisobga olish uzellarida,
issiqlik va suv ta’minoti tizimlarida gaz, suv, issiqlik, elektr energiyasi va neft
mahsulotlarining sarfini o‘lchash vositalarining omilkor va mustaqil metrologik
ta’minoti sharti bilan kafolatlanishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi “Metrologiya to‘g‘risidagi” Qonunining 14moddasiga muvofiq moddiy boyliklarni va energetika resurslarini hisobga olish
davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati tatbiq etiladigan doiraga kiradi va shu
sababdan barcha gaz, sovuq va issiq suv va elektr energiyasini hisobga olish
priborlari davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati tatbiq etiladigan doiraga kiradi
hamda belgilangan qiyoslashlararo intervalga asosan majburiy tekshiruvdan
o‘tkazilishi kerak.
Majburiy davlat qiyoslovidan o‘tkazilishi kerak bo‘lgan o‘lchash vositalarining
nomlangan ro‘yxatiga muvofiq qiyoslashlararo interval quyidagilarni tashkil etadi:
- aholining gaz hisoblagichlari uchun - 4 yilda 1 marta;
- korxona va tashkilotlarning gaz hisoblagichlari uchun - 2 yilda 1 marta.
“O‘zstandart” agentligi tomonidan, bugungi kunda Respublikamizda yagona
bo‘lgan, sanoat hisoblagichlari va o‘lchash diapazoni 2500 m3/ch gacha bo‘lgan sarf
o‘lchagichlari uchun zamonaviy qiyoslash uskunasi xarid qilindi.
Gazni
hisobga
olish
o‘tkaziladigan
qiyoslash
qiyoslashdan
keyin
priborlarini
turlari,
o‘rnatish
yechish,
qiyoslashlararo
tartibi
qiyoslashdan
intervallar,
“O‘zstandart”
o‘tkazish,
ta’mirlash
va
agentligi
va
O‘zdavneftgazinspeksiyasining qo‘shma Qarori bilan tasdiqlangan (O‘zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 31.07.2014y. 2604 son bilan ro‘yxatga
olingan) Gazni hisobga olish priborlarini qiyoslashdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi
nizomda reglamentlangan.
O’lch
Varaq
Hujjat №
NDKvaTU BMI 5310900.0744-18.T.Yo.
Imzo
Sana
Varoq