QISHLOQ XO’JALIGI MAHSULOTLARI SIFATINI NAZORAT QILISH. MUNDАRIJА KIRISH…….………………………………………………………………………….. I TEXNOLOGIK QISM. 1.1. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini sifatini baholash ……..………………………... 1.2. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari sifatiga xalqaro talablar ………………………... 1.3. Paxta va paxta mahsulotlari sifatini nazorat qilish ….………………..………… II HISOBIY QISM. 2.1 Paxta namligini aniqlash ……………………….....…………………...………... 2.2 Paxta tolasiga qoyiladigan talablar ………………….............……...................... III METROLOGIK TАSNIFI. 3.1 HVI 900 SA tizimining tuzilishi va ishlashi …..…..…………………………….. 3.2 HVI 900 SA tizimining texnik xususiyatlari ……………..…………….………. XULOSА. FOYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR RO’YXАTI. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq KIRISH. Mamlakatimiz iqtisodiyotida paxtachilik va paxta tozalash sanoatining salmog’i katta. Soha qanchalik rivojlansa xalq xo’jaligining boshqa tarmoqlari ham rivojlanadi. Shu nuqtayi nazardan ham paxtachilikni yanada rivojlantirish respublikamizning ustuvor yo’nalishlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, mamlakatimiz azaldan o’zining iqlimi, senmiun tuprog’i, yer osti va yer usti boyliklari bilan mashhur bo’lib kelgan. Bugungi kunda ham 0’zbekistonda yetishtirilayotgan qishloq xo’jaligi mahsulotlari jahon bozori peshtaxtalarida o’ziga xos o’rin egallaydi. Buni birgina paxtachiligimiz misolida ham ko’rishimiz mumkin. Hozirda mamlakatimizda har yili 3,0-3,2 million tonna paxta xomashyosi yetishtirilmoqda Bunday muvaffaqiyatga erishishning asosiy omili hukumatimiz tomonidan sohaga berilayotgan doimiy e’tibor va ayniqsa, iqtisodiy imtiyozlar, fan va texnika yutuqlari hamda ilg’or texnologiyalarni joriy etish, fermerlik harakatiga katta yo’l ochilishi hisoblanadi. Bosqichma-bosqich olib borilayotgan islohotlar tufayli fermer xo’jaliklarining moddiy texnika bazasi yildan-yilga mustahkamlanib bormoqda. Paxtachilik sohasini rivojlantirish, paxta tozalash koixonalarini modemizatsiyalash va texnik qayta jihozlash, ishlab chiqarish va paxta xomashyosini qayta ishlash rentabelligini, shuningdek, ishlab chiqariladigan mahsulotlarning raqobatbardoshliligini oshirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Chunki paxta va uning mahsulotlariga bo’lgan talab doimo ortib borishi paxta tozalash sanoatida zamonaviy texnika va texnologiyalardan foydalanish kerakli ekanligini ko’rsatmoqda. Paxtachilik tarmog„ini boshqarish tizimini tubdan takomil- lashtirish, yuqori qo’shilgan qiymatli raqobatbardosh va sifatli tayyor mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish, ularni yirik xorijiy bozorlarga yanada olib chiqish, 2017-2021 yillarda 0’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarni izchil amalga oshirish maqsadida shuningdek, O’zbekiston Respublikasida ma’muriy islohotlar konsepsiyasiga O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq muvofiq “Paxtachilik tarmog’ni boshqarish tizimini tubdan takomillashtirish choratadbirlari to’g’risida” qaror qabul qilindi. Shunga asosan “0’zpaxtasanoat‟AJ tashkil etildi. Uning tashkiliy tuzilmasiga 98 ta paxta tozalash korxonalari, 13 ta transport korxonalari, 10 ta paxta tozalash korxonalariga xizmat ko’rsatuvchi viloyat mexanika ustaxonasi, 5 ta ekiladigan urug’lik chigit tayyorlash korxonalari, 19 ta ixtisoslashtirilgan paxta terminallari, “Moddiy - texnika ta’minoti bazasi” MChJ “Paxtasanoat ilmiy markazi”AJ va boshqalar kiritildi. Ular paxta xomashyosini qabul qilish, saqlash, tashish va qayta ishlash, ekiladigan urug’lik chigitni tayyorlash bo’yicha ishlarning butun kompleksini tashkil etish va amalga oshirish, xalqaro standartlar talablariga javob beradigan yuqori sifatli paxta mahsulotini tayyorlash bo’yicha zamonaviy ishlab chiqarishni tashkil qilish sohasida yagona siyosat olib borilishini ta‟minlash, qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilaridan qabul qilinadigan paxta xomashyosining miqdori, sifati va navlari, paxta tolasi va urug’lik chigitning unib chiqishiga oid ko’rsatkichlar, paxta tozalash korxonalari tomonidan ishlab chiqarilayotgan va sotilayotgan paxta tolasining miqdori va sifati bo’yicha ma’lumotlaming haqqoniy- ligini zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish orqali hisobga olish hamda nazorat qilish ishlarini tashkil etish, tuzilgan shartnoma (kontrakt)larga muvofiq sotib olinadigan paxta xomashyosi va iste’molchilarga jo’natiladigan paxta mahsuloti uchun o’z vaqtida va toiiq hajmda hisob-kitoblami amalga oshirish, zamonaviy yuqori unumli uskunalar va ilg’or ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy qilish, sohaga investitsiyalar jalb etish, xomashyoni qayta ishlovchi paxta tozalash korxonalarida ilmiy-texnik va tajriba-eksperimental tadqiqotlarni rivojlantirish, sohaga innovatsion g’oya, ishlanma va texnologiyalani joriy etish belgilangan. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq I TEXNOLOGIK QISM. 1.1 Qishloq xo’jalik mahsulotlarini sifatini baholash Qishloq xo’jalik mahsulotlariga texnologik, fiziologik va estetik talablar qo’yiladi. SHu sababli mahsulotning sifatini ma’lum bir ko’rsatkich bo’yicha baholanishi uncha to’g’ri bo’lmaydi. Mahsulotning sifati kompleks baholanishi lozim. Masalan, chigitli paxtaning sifati tolaning pishiqligi, tolaning uzilish kuchi, pishganligi, rangi, tashqi ko’rinishi, elastikligi, namligi, ifloslanganligi hamda kasallik va zararkunandalar bilan zararlanishi kabi ko’rsatkichlarning yig’indisidan aniqlanadi. Mahsulotni ishlatish maqsadiga ko’ra uning sifatiga qo’yiladigan talablar ham o’zgaradi. Masalan, oziq-ovqatga ishlatiladigan arpaga qo’yiladigan talablar bilan yem-xashak maqsadida ishlatiladigan arpaga yoki urug’lik arpaga bo’lgan talablar bir-biriga mos kelmaydi. Har bir maqsadda ishlatiladigan arpaning sifat ko’rsatkichlari bir-biridan farq qiladi. Mahsulotning sifat ko’rsatkichi uning ma’lum bir xossasining miqdor jihatdan xarakteristikasi hisoblanadi va ma’lum sharoitda sifatini belgilaydi. Sifat ko’rsatkichlari ma’lum birliklarda ifodalanadi va standartlarda yakka yoki kompleks tartibda o’z aksini topadi. Mahsulotning namligi, iflosligi, unuvchanligi, ma’lum kimyoviy va mpiric moddalarning miqdori (oqsil, kraxmal, uglevod va boshqalar), texnologik, mpiric , estetik, iqtisodiy va boshqa ko’rsatkichlari uning bir ko’rsatkichli sifat belgisi hisoblanadi1 Mahsulot sifatini nazorat qilish uning miqdor va sifat xossalariga xarakteristika berish bo’lib, bunda ma’lum turdagi o’lchash asbob-uskunalaridan va turli usullardan foydalaniladi. U ishlab chiqarish va ekspluatatsiya davrida nazorat qilinadi. Mahsulot sifatini ishlab chiqarish mobaynida nazorat qilishda mutaxassislar asosiy rolni o’ynaydilar. Ular mahsulotni sifatli yetishtirishni, o’z vaqtida yig’ishtirib topshirishni O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq ta’minlashlari lozim. Shu bilan birga, ularni qayta ishlashni ham turli tashkil qilish lozim. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarining sifati ularni davlatga yoki iste’molchiga topshirishda nazorat qilinadi. Bu jarayon mahsulot qabul qilish punktlarida amaldagi standart va sinash usullari yordamida amalga oshiriladi. Mahsulotlarni qabul qilishda, qabul qilingan mahsulotlarning sifatini tekshirishda inspektsion nazorat o’rnatiladi. Bunda tayyorlash punkti tomonidan mahsulotlar qabul qilinishi, standartdan to’g’ri foydalanish, sinash usullarining standartga to’g’ri kelishi, mahsulotlarning saqlanishi, sortlarga ajratilishi, joylashtirilishi, belgilanishi tekshirilishi kerak. Mahsulotning sifatini nazorat qilishda qo’llaniladigan o’lchash vositalariga qarab nazorat turlari quyidagilarga bo’linadi: o’lchash, organoleptik, qayd, hisoblash, sotsiologik va ekspert. O’lchash usuli. Mahsulot sifatini ulchab nazorat qilish ma’lum bir ulchash asbob-uskunalari yordamida amalga oshiriladi. Ulchash usullari qo’llaniladigan usulning asosiga qarab kimyoviy, fizik, mpiric , mexanik, mikroskopik, fiziko- kimyoviy, texnologik va fiziologik bo’lishi mumkin. Mahsulot sifatini kimyoviy usulda aniqlashda uning kimyoviy tarkibining asosiy moddalari aniqlanadi. Masalan oqsil, uglevod, moy, kraxmal, vitaminlar va boshqalarning miqdori aniqlanishi mumkin. Mahsulotlarning sifatini kimyoviy usulda aniqlash ob’ektiv usul bo’lib, mahsulot sifatini birmuncha aniq belgilaydi. Mahsulotning kimyoviy tarkibini aniqlashda mpiric, anorganik, analitik va mpiric kimyoda qo’llanilayotgan aniqlash usullaridan foydalaniladi. Mahsulotlarning sifatini fizik usulda aniqlash mahsulotning fizik xossalariga asoslangan. Mahsulotning fizik xossalariga uning elastikligi, tukiluvchanligi, namligi, issiqlik xossalari va boshqalar kiradi. Mahsulotlarning fizik xossalarini aniqlashda dielektrik, refraktometrik, polyarimetrik va reologik usullardan keng foydalaniladi. Dielektrik usulda mahsulotning namligi aniqlanadi. Refraktometrik usuldan mahsulotning sifati, uning asosiy kimyoviy moddalarini aniqlashda foydalaniladi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Polyarimetrik usul moddalarning mpir hissasini, reologik usul mahsulotlarning struktura va mexanik xossalarini aniqlashga asoslangan. Mahsulotlarning sifatini aniqlashda qo’llaniladigan xromatografiya, konduktometrik eritmaning tok o’tkazuvchanligi, potentsiometrik (potentsiometr yordamida eritmadagi vodorod ionlarini aniqlash), kolorimetrik, sektroskopik, lyuminestsent usullar fiziko-kimyoviy usulga kiradi. Biologik usulda urug’larning unuvchanligi, ulardagi zaharli moddalar, mikroorganizmlar, kasallik hamda zararkunandalar bilan zararlanishi aniqlanadi. Fiziologik usulda oziq, moddalarning oziqaviylik qimmati, kaloriyasi va mpiric qimmati aniqlanadi. Paxta, zig’ir va kanop tolasining pishiqligini, ulardagi ayrim zararli mikroorganizmlar va mahsulotning zararlanish darajasini mikroskopik usulda aniqlanadi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining texnologik xossalari va qimmati texnologik usulda aniqlanadi. Mahsulotning texnologik xossalari uning sifati bilan to’g’ridanto’g’ri bog’langan. Organoleptik usul. Qishloq xo’jalik mahsulotlari sifatini aniqlashda asosiy usul hisoblanadi. Bu usulda kishining sezgi organlari ulchash asboblari (ko’rish, ta’m va hid bilish, eshitish, qattiqlikni sezish va boshqalar) bo’lib xizmat qiladi. Organoleptik usul oddiy bo’lib, maxsus asbob-uskunalar talab qilmaydi. Shu bilan birga usulning bir qator kamchiliklari ham bor. Bu usulda mahsulot sifatini aniqlashda sifat ko’rsatkichlari nisbiy xarakterga ega bo’lib, u to’g’risida to’liq ma’lumotga ega bo’linmaydi. Organoleptik usulda mahsulotning sifatini aniqlashda mahsulot partiyasi ko’zdan kechiriladi va shundan keyin idishlar yuvilib mahsulotning ahvoli, ko’rinishi, katta-kichikligi, rangi va tusi, hidi, xushbo’yligi, ta’mi kabilar aniqlanadi. Mahsulotni organoleptik baholashda mpiric yorug’ligi, mahsulotni tekshiruvchilar soni va sinovchining malakasi kabi omillar katta ta’sir ko’rsatadi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Mahsulotning sifatini organoleptik usulda aniqlashda etalonlardan va standart namunalardan foydalaniladi. Etalon va standart namunalar har yili davlat standart talabiga muvofiq tuziladi. Hisoblash usuli. Mahsulotning sifati bu usulda nazariy va mpiric ko’rsatkichlarning mahsulot sifati ko’rsatkichlari bilan bog’lanishi orqali amalga oshiriladi. Hisoblash usulidan mahsulotni loyihalashtirishda foydalaniladi. Mahsulotning sifat ko’rsatkichlari o’rtasidagi bog’lanish ham shu usulda aniqlanadi. Qayd qilish usuli. Mahsulotni muntazam ravishda kuzatish, hodisalarni, buyumlarni va xarajatlarni hisobga olish qayd qilish usulining asosi hisoblanadi. Masalan, mahsulotning qaytarilishida ulardagi nuqsonlarning soni va hajmi hisobga olinadi. Mahsulot sifatini baholashda mana shunday axborotlarga e’tibor beriladi. Sotsiologik usul. Iste’molchilarning mahsulot sifatiga bergan baholarini yig’ish va bildirilgan fikrlarni tahlil qilish asosida uning sifatiga baho berish usulidir. Bunda iste’molchilarga anketalar tarqatiladi, fikrlari so’rab olinadi, maxsus konferentsiya, yig’ilishlar, degustatsiya, ko’rgazmalar o’tkaziladi. Ekspert usuli. Mahsulotning sifat ko’rsatkichlari mutaxassis ekspertlarning qaroriga asosan aniqlanadi. Ko’pincha mahsulotning sifatini ob’ektiv usullarda aniqlash qiyin bo’lgan taqdirda ekspert usuldan foydalaniladi. Bu usul ko’pincha mahsulotning sifati organoleptik usulda aniqlangan vaqtda kerak bo’ladi. Mahsulot sifatini ekspert usulda aniqlashda mutaxassislardan iborat ekspert komissiyasi tuziladi va ushbu komissiyaning umumiy qarori bilan mahsulot sifatiga baho beriladi. Mahsulot sifatini aniqlashda mahsulot partiyasidan o’rtacha namuna olinadi. O’rtacha namuna mahsulot partiyasining hamma massasini xarakterlay olishi lozim. Mahsulot partiyasining ma’lum joylaridan dastlabki namunalar olingach, ulardan o’rtacha namuna hosil qilinadi. Namuna olish qoidalari tegishli standartlarda ko’rsatiladi. Mahsulotning sifatini iqtisodiy jihatdan baholaydigan ko’rsatkich integral ko’rsatkichdir. Integral ko’rsatkich mahsulotning foydali tomonlarining yig’indisini O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq uni yaratish, ekspluatatsiya va iste’mol qilish uchun sarf bo’lgan xarajatga nisbati orqali ifodalanadi. Bu esa mahsulot sifatining rentabelligini, ya’ni sarf qilingan so’mga tushadigan foydani belgilaydi. 1.2 Qishloq xo’jaligi mahsulotlari sifatiga xalqaro talablar Oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligi menejmentining NASSR tizimi hozirgi kunda juda yuqori nufuzga ega. Bu tizim XX asrning 70-yillarida (1971 yilda), ya’ni odamning fazoga ilk parvozlari boshlangan kezlari AQSHda o’ylab topilgan edi. Orbitaga chiqqan kosmonavtlar uchun mahsulotlar tayyorlaydigan «Pillsbury» korporatsiyasi AQSHning havo parvozi va fazo bo’shlig’ini tadqiq qilish milliy boshqarmasi – NASA bilan birgalikda ishlab chiqarishning butun jarayonini nazorat qilib turish kerak, degan xulosaga kelgan edi. Ana shunda ishlab chiqarishning biron bosqichida oziq-ovqat xavfsizligiga bo’ladigan har qanday tahdid imkoniyati istisno etilgan bo’lur edi. Butun ishlab chiqarish jarayonida potentsial tahdidlarning oldini olishga asoslangan oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligi menejmentining ana shu tizimini Hazard Analysis and Critical Control Points (NASSR) deb nomladilar. O’zbekchaga tarjima qilinadigan bo’lsa, u «xatarlar va tang nazorat nuqtalari tahlili» degan ma’noni anglatadi. Tizimli yondashuvga asoslangan va butun oziq-ovqat silsilasida oziq-ovqat mah sulotlari xavfsizligini uzluksiz ta’minlashni kafolatlaydigan NASSR tizimi o’z samarasini ko’rsatdi va oradan shuncha yillar o’tib, kurrai zaminimizdagi ko’pgina mamlakatlarda keng ommalashdi. Hozirgi kunda NASSR printsiplariga rioya qilish Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida majburiydir (28.01.2002 yildagi 178/2002/ES reglamenti oziq-ovqat bo’yicha qonun hujjatlarining umumiy printsiplari va talablarini belgilaydi). Bojxona ittifoqiga a’zo har uchala mamlakatning oziq-ovqat mahsulotlari yetishtiruvchilari (tayyorlovchilari)ning hammasi 2014 yil 1 iyuldan e’tiboran NASSR tartib-taomillarini joriy etishlari shart (Bojxona ittifoqining «Oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligi to’g’risida»gi TR TS 021/2011-raqamli texnik reglamenti). O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Mazkur reglamentga muvofiq mahsulot yetishtiruvchilarning (tayyorlovchilarning) hammasi NASSR printsiplariga asoslangan oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligi menejmenti tizimlarini ishlab chiqishlari, joriy etishlari va qo’llab-quvvatlashlari kerak. Ana shu talablar O’zbekiston korxonalariga ham taalluqlidir. Agar ular oziqovqat mahsulotlarini nafaqat Yevropaga, balki Rossiya, Qozog’iston va Belarusga eksport qiladigan bo’lsalar, mazkur tizimlarni joriy etishlari va qo’llab-quvvatlashlari lozim bo’ladi. NASSR tizimi oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligiga doir boshqa tizimlardan farqi. Oziq-ovqat mahsuloti xavfsizligining an’anaviy printsiplarida asosiy maqsad pirovard mahsulotga to’g’ri keladi. Boshqacha qilib aytganda, mahsulot tayyor bo’lganidan keyingina tanlov asosidagi tekshiruvga ro’baro’ bo’ladi. NASSR tizimida xom ashyo va tayyor mahsulotni, ta’bir joiz bo’lsa, qadambaqadam kuzatib borish printsipi inobatga olinadi. Bunda korxonadan xom ashyoni faqat ishonchli bo’lgan mahsulot yetkazib beruvchilardan olish taqozo qilinadi. Negaki, sifatsiz xom ashyodan sifatli mahsulot tayyorlash mushkul ishdir. Xuddi shuningdek mahsulot kimga yetkazib berilayotganligini ham juda puxtalik bilan kuzatib turish lozim. Bu narsa iste’molchilar xavfsizligiga tahdid solingan taqdirda mahsulotni kimdan chaqirib olish mumkinligini bilish uchun zarurdir. NASSR tizimining qiymati muayyan tarmoqning o’ziga, korxona, bino, foydalanilayotgan uskuna, texnologik jarayonlarning holatiga, foydalanilayotgan oziq-ovqat mahsuloti xavfsizligi yuzasidan korxonada qanday standartlardan foydalanilayotganligiga bog’liqdir. Agar sanab o’tilganlarning hammasi yaxshi holatda bo’lsa, NASSR tizimini joriy etish ancha arzonga tushadi. Bundan tashqari, mazkur tizim samarali amal qilishi uchun, uni muntazam ravishda bir maromda saqlab turish uchun korxona tomonidan sodir etiladigan xarajatlar ham bor. Xodimlarni muttasil o’qitib-o’rgatish, hujjat yuritish va shu singari ishlar bilan bog’liq xarajatlar shular jumlasidandir. Xodimlarning bilim va ko’nikmalari takomillashtirilmas ekan, hatto eng zamonaviy uskunalar ham oziqovqat mahsulotining xavfsizligini ta’minlashga qodir bo’lmaydi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Evropalik ekspertlarning ma’lumotlariga qaraganda NASSR tizimini ishlab chiqish va joriy etishga kiritilgan investitsiyalar odatda 2–3 yil mobaynida qaytadi, korxonani modernizatsiya qilish yuzasidan katta ishlar qilingan taqdirda ham shunday bo’ladi. Korxonalarning NASSR tizimini ishlab chiqish va joriy etish niyatlari amalga oshishi borasida faollikni tizginlab turgan omillar sirasiga boshqa qator kamchiliklar qatori axborotlar yetishmasligini, oziq-ovqat xavfsizligi sohasida qonun hujjatlari puxta emasligini, bu boradagi tashabbuslarni moliyalashtirish imkoniyatlari cheklanganligini kiritsa bo’ladi. Ba’zi korxonalar NASSR tizimi joriy etilganidan keyin 2 yil o’tishi bilan korxona ega bo’ladigan moliyaviy va amaliy afzalliklar haqida kerakli axborotlarga ega bo’lmaganliklari sababli ham uni shunchaki zamonasozlik, modaparastlik deb hisoblaydilar va shunday tizimni ishlab chiqishga mablag’ kiritishga shoshilmaydilar. Evropa Ittifoqida iste’molchilarning o’zlari korxonalarni NASSR hamda xavfsiz oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni kafolatlovchi boshqa tizimlarni joriy etishga undamoqdalar. Boshqa mamlakatlarda kor xonalarni sinchkovlik bilan auditdan o’tkazganidan keyingina ularning mahsulot yetkazib berishiga ijozat etayotgan yirik savdo tarmoqlari kuchli rag’batlantiruvchi omil bo’lmoqda. O’zbekiston agrobiznes sohasida katta salohiyatga ega va bu salohiyat muttasil ortib bormoqda. Sabzavot va mevalar yetishtirishni olaylik. O’zbekiston bunday mahsulotlarni ichki bozorda talab etiladiganidan bir necha marta ko’proq yetishtirmoqda. Xo’sh, qolgan mahsulotni nima qilish kerak? Ularni yangiligida sotish kerakmi yoki qayta ishlagan ma’qulmi? Mahsulotlarni mamlakatning o’zida sotgan durustmi yoki eksport qilgan yaxshiroqmi? SHu sababli ham O’zbekiston korxonalari uchun oziq-ovqat mahsuloti xavfsizligi menejmentini tahlil qilib, uning qanday tizimlarini joriy etish xalqaro bozorga chiqishga yordam berishini tushunib olish juda muhimdir. Bu yangi sabzavot va tar mevalar uchun Global GAP bo’lishi yoki ular qayta ishlangan taqdirda NASSR ISO 22000, FSSC 22000 tizimi bo’lishi mumkin. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Bundan tashqari, fermerda yoki korxonada ana shunday tizimlarning mavjudligi chet ellik hamkorlarda ishonchni oshiradi, korxonaning iste’molchilar va investorlar oldidagi yuqori saviyada mas’ulligidan dalolat beradi. Biz oziq-ovqat mahsuloti xavfsizligi menejmenti tizimlarini joriy etish bo rasida xalqaro tajribaga ega bo’lgan mutaxassislarni tanlab maslahatchilarni, bu olmoqdamiz. sohadagi Maslahatchilarimiz eng yaxshi qanchadan-qancha korxonalarda oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligi menejmentiti zimlari joriy etilishini kuzatib turdilar va mijozlarimiz sertifikatlashtirishdan yaxshi o’tdilar. Ayni bir vaqtda mahalliy maslahatchilarni ham jalb etmoqdamiz, ular tajriba orttirishiga ko’maklashmoqdamiz. O’zbekiston uchun eng dolzarb hisoblangan tarmoqlarda, ya’ni meva va sabzavot yetishtirish va qayta ishlash tarmoqlarida, sharbatlar va ichimliklar tayyorlashda korxonalar bilan ish olib borish nihoyatda muhimdir. HACCP kontseptsiyasi o’zida oziq-ovqat xom ashyolarini tayyorlashdan to yakuniy iste’mol mahsulotigacha barcha oziq-ovqat zanjiri orqali o’tishida oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligini ta’minlash uchun nazoratni o’tkazish, xavfli omillarni aniqlashga, ularni baholashga tizimli yondoshuvni namoyon etadi. SHuni aytib o’tish lozimki, HACCP tizimi asosan sifatni ta’minlashga profilaktik yondoshuvda qurilgan va shuning uchun na faqat ishlab chiqarish jarayonilari davomida nazorat vositasi bo’lib hisoblanib, balki, yangi mahsulotlarni ishlab chiqishda sifatni loyihalashtirish uchun qo’llaniladi. HACCP tizimini qo’llashdan asosiy maqsad barcha bosqichlarda (tayyorlash, qayta ishlash, ishlab chiqarish, qadoqlash, saqlash, tashish, tarqatish, yuklashtushirish ishlari, sotishga taklif etish va iste’molchilarga yetkazib berish) jarayonlarini uzluksiz tekshirish, tahlil qilish va monitoringini o’tkazish orqali oziqovqat mahsulotlarini xavfsizligi va gigienasi ta’minlash bo’lib hisoblanadi. To’g’ri qo’llanish sharoitlarida HACCP tizimi o’zida oziq-ovqat mahsulotlarining xavfsizligini samarali boshqarish ishonchini beruvchi sifatida tavsiyalarni namoyon etadi. Tizim korxonalarga xavfsiz mahsulot yetkazish va keraksiz vaziyatlar yuzaga kelishini oldini olishni rejalashtirishni imkoniyatini beradi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq 1.3 Paxta va paxta mahsulotlari sifatini nazorat qilish Bir necha yillar davomida asosiy maydonlarda ekilayotgan paxta navlarining tolalari bo„yicha umumlashtirilgan texnologik xususiyatlari 1 -jadvalda keltirilgan. 1.1-jadval Paxtaning zichligi 1300 kg/m3 (toylangan tolaning zichligi 1500 kg/m3 ga teng deb qabul qilinadi), bo’sh uyulgan paxtaning zichligi 5S – g’o’zani seleksion naviga, sanoat naviga va uning terim usuliga bog’liq. 1.2-jadval O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Paxtaning tabiiy uyulish burchagi a = 45° ga teng, yon tomonlari cheklangan hajmda paxtaning siqilishi quyidagi ifoda bilan belgilanadi: 5S =mRn, Bu yerda 5S - uyulgan paxtaning hajmiy zichligi, kg/m3; R - nisbiy siqilish bosimi, N/m2; m - paxta namligiga bog„liq boigan koeffitsiyent; n - G„o„za seleksion naviga bog„liq boigan miqdor. Paxta massasidagi tashqi kuchlar ta‟siri ostida siljishga boigan qarshilik (T) paxtaga boigan solishtirma bosim (R) va paxta tuzilish yopishqoqligi (S) gabogiiq. T= tg ф. P+C Bu yerda tg ф - ichki sirg„anish koeffitsiyentiga (f) teng boigan paxtaning ichki sirg„anish burchagi. Nisbiy yon bosimining koisatkichlari (q) N/m2 larda oichanadi va quyidagi tenglama bilan aniqlanadi. Paxta tolasining paxta tolasi bo„ylab ishqalanish koeffitsiyenti f harakat tezligi 0,1 m/s bo„lganda 0,24 ga teng. Paxta tolasi polat bo„ylab ishqalanganda tezlikka qarab ishqalanish koeffitsiyenti quyidagilarga teng. Paxta tolasining polatarra bo’ylab ishqalanish koeffitsiyenti 0,3 gateng. Tolaning chigitgabirikish mustahkamligi. Tolaning chigitga birikish mustahkamligi paxtani qayta ishlash texnologiyasida, paxtaga qayta ishlash xom ashyosi sifatida qaralganda, tolaning valikli va arrali jinlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu tabiiy ko„rsatkichga uskunalar ishining miqdoriy (ish unumdorligi), ham sifat (tolada ifloslik va nuqsonlar miqdori, kalta tola mavjudligi) ko’rsatkichlari bog’liq bo’ladi. Paxtani baholash va sifatini aniqlash uchun namunalar tanlash Paxtani baholash va sifatini aniqlashdan asosiy maqsad uning namligini, ifloslik darajasini, sanoat navini va sinfini aniqlashdir. Ushbu sifat ko„rsatkichlarini aniqlash uchun paxtadan namuna olinadi. Namunani olish tartibi va tanlab olish usullari 0„zDSt643: standartida aniq ko'rsatilib berilgan. Ushbu standart qo„llamlish sohasi bo'yicha bajarilishi majburiydir. Paxtani baholash va sifatini aniqlash uchun olinadigan namunalar quyidagicha nomlanib ta‟riflash mumkin: O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Namuna deb sinash uchun olingan paxtaga aytiladi. Nuqtadan olingan namuna - paxtaning ma‟lum joylarida bir paytda olingan paxta miqdori tushuniladi. Umumlashtirilgan namuna - nuqtadan olingan namunalar yig„indisi. 0’rtacha kunlik namuna - har bir topshirilgan to„da uchun alohida to„plangan, birlashtirilgan namuna yig„indisi. Paxtaning sifat ko„rsatkichlari bo„yicha bitta hujjat bilan rasmiylashtirilgan, bir xil seleksiya va sanoat navli, tip va sinfdagi paxta miqdori to„da deb hisoblanadi. Jamlanayotgan paxtani joylanayotgan paxtaning asosiy belgilari bo„yicha bir xil paxta deb tushuniladi. Paxta topshiruvchi - paxtani qabul qilish maskanlariga topshiruvchi (jamoat xo„jaligi, brigada, fermer) hisoblanadi. Ta’riflar 0’zDSt 581 va 0’zDSt 615- asosida tuzilgan. Namuna olish Paxta tayyorlash maskanlarida namuna va nuqtaviy namunalar maskan klassifikatori tomonidan topshiruvchi ishtirokida paxtani tortishdan oldin qo’lda olinadi. Nuqtadan olinadigan namunalarini to’kish joylarida olish ham mumkin. Keltirilgan paxta to’dasining har 2 tonnasidan kamida uchta joyidan har xil qalinlikdagi joylaridan 100-150 g bo„lgan namuna Olinadi. Sig’imi 1 kg bo’lgan qopqog’i zich berkitiladigan kichik bankalarga solingan nuqtaviy namunalar birlashgan namuna hosil qiladi. Olingan paxtaning namligini aniqlash mo„ljallanmagan bo„lsa, iflosligi to„kilmaydigan oddiy idishga solish mumkin. Umumlashtirilgan namunalarning sig„imi 6-8 kg bo„lgan zich berkitiladigan idishlarga solinadi va bir kun davomida, har bir jamlangan to„dalar uchun alohida o„rtacha bir kunlik namuna to„planadi. 0„rtacha bir kunlik namuna kamida 3-4 kg boiishi kerak. Idishga quyidagi ko„rsatmalar yozib qo„yiladi: - paxta topshiruvchi xo„jalik nomi; O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq - jamlanayotgan to„da nomeri; - seleksion navi; - sanoat navi va sinfi; - namuna olingan kun. Organoleptik yo’l bilan paxta navi, sinfi yoki gommoz kasalligi bor paxta miqdorini aniqlashda kelishmovchilik sodir bo„lsa, har 2 tonna paxtadan 15 ta joyidan nuqtaviy namuna olinib, birlashtirilgan namuna hosil qilinadi va tekshirish o’tkaziladi. Nuqtadan olinadigan namunani tayyorlash maskani laboratoriya xodimi, klassifikator va topshiruvchi ishtirokida oladi. Paxta tayyorlash maskanida kun bo„yi kelib turgan paxtaning sifatini aniqlash uchun namunalar yangi keltiriiayotgan paxtani joylashtirishdan oldin olinadi. Namunani paxta tayyorlash maskani xodimi, paxtani qabul qilib olgan katta klassifikator yoki klassifikator ishtirokida tanlab oladi. Umumlashtirilgan namunani hosil qilish uchun jamlanayotgan g„aramning har 10 m2 tidan 2 ta nuqtaviy namuna olinadi. Namuna zich berkitilgan kichik idishga solinadi. Umumlashtirilgan namuna kamida 2 kg bo„lishi kerak. Paxtaning tiplarga bo„linishi Paxtani tiplarga bo„lishdan maqsad - paxta tolasining fizik- mexanik ko'rsatkichlari: shtapel vazn uzunligi, chiziqli zichlik va solishtirma uzilish kuchi, paxta rangi, tashqi ko„rinishi, pishib yetilganlik koeffitsiyenti bo„yicha navlarga ajratishdan iborat. Ushbu maqsadga muvofiq belgilangan talablarni bajarish 0„zDSt615-2008 standartga asoslanib olib boriladi. Paxta tayyorlov maskanlaridagi paxtani qabul qilish dastlabki klassifikatsiyasi, miqdorining hisobi va saqlash uchun muayyan sharoitlarini yaratish qismi talablarini belgilaydi. Paxta yakuniy iste‟mol xususiyatlari paxta tozalash korxonalarida qayta ishlangandan keyin 0’zDSt604 ga muvofiq tolaning sifat ko„rsatkichlari bo„yicha aniqlanadi. Standart talablari urugiik paxtaga joriy etilmaydi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Paxta tozalash korxonalarida qayta ishlashga mo„ljailangan paxtani quyidagi texnik talablarga asosan tiplarga bo„linadi. 1. Paxta - tolasining fizik-mexanik ko„rsatkichlari: shtapel vazn uzunligi, chiziqli zichlik va solishtirma uzilish kuchiga (I va П nav) ko„ra 1.3-jadvaldagi meyorlarga muvofiq to„qqizta: la, lb, 1, 2, 3, 4, 5, 6 va 7 - tipga bo„linadi. Bunda paxtadagi paxta tolasining tipi shtapel vazn uzunligi yoki chiziqli zichlikning eng yomon ko„rsatkichi bo„yicha aniqlanadi. la, lb, 1,2 va 3 tipdagi tolalarga ega bo„lgan paxta uzun tolali, 4,5, 6 va 7 tipdagi tolalarga ega bo„lgan paxta esa o„rta tolali paxta navlariga kiradi. 2. har bir tipdagi paxta rangi, tashqi ko„rinishi, pishib yetilganlik koeffitsiyenti bo’yicha 1.4-jadvaldagi talablarga va belgilangan tartibda tasdiqlangan namunalarga muvofiq beshta navga bo„linadi. I, П, Ш, IV, V. 1.3-jadval O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq 1.4-jadval O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq II HISOBIY QISM. 2.1 Paxta namligini aniqlash Materialning namligi deb, uni quritishda yo„qotishi mumkin bo„lgan namlik miqdori tushuniladi. Material namligini yuqori issiqlikda doimiy quruq massagacha quritish yo„li bilan aniqlanadi. Namlikning massaviy nisbati - namlik massasining quruq modda massasiga nisbati (foizlarda). Meyorlangan (hisobiy) namlik - xomashyo yoki mahsulotning konditsion massasini aniqlash uchun meyoriy hujjat bilan belgilanadigan namlikning massaviy nisbatida (yoki namlikning massaviy ulushida) meyoriy namlik ifodalanadigan shartli namlik. Namlik - paxtadagi suv miqdori (foizlarda). Namlikning cheklangan meyori - yuqori namlikka ega bo„lgan xomashyoni qabul qilishni yoki mahsulot ishlab chiqarishni cheklovchi meyoriy hujjat bilan belgilanadigan namlik meyori. Paxta tozalash sanoatida paxta va uning mahsulotlari namligini quritish shkaflarida (Uz-7M, ShSX-1) (110±1,5)°S da va tezkor usulda USX-1, VXS, VXSM1 va "Sifat" tezkor aniqlovchi o„lchash uskunalarida (195±2)°S da namunani quritish yo„li bilan aniqlanadi. Namlikni aniqlashdan maqsad - quritish shkaflari va tezkor aniqlovchi o„lchash qurilmalarini qoilash yo„li bilan paxta namligining massaviy nisbatini aniqlashdir. Namlikni aniqlash uchun paxtadan namunalar olinadi. Namunani olish va tanlash tartibi va usullari 0„zDSt 644-standartida aniq ko„rsatib o„tilgan. Ushbu standart talablari qo„llanilish sohasi bo„yicha majburiydir. Namlikni tezkor aniqlovchi oichash qurilmalarida namlikni aniqlashda quyidagilar qoilaniladi; - USX-1, VXS-1 va VXS-MI o„lchash qurilmalari byukslar bilan. o„xshash metrologik tavsiflarga ega bo„lgan boshqa quritish shkaflarini qo„llashga ruxsat etiladi; O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq - Aniqligi 4 chi sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 500 g va har bir bo„linmasi 10 mg dan yuqori bo„lmagan umumiy qoilaniladigan laboratoriya tarozisi; Quritish shkaflarida namlikni aniqlashda quyidagilar qoilaniladi: - tarkibiga metall byukslar, shuningdek GOST 9871 bo„yicha shkala bo„limi 2°C boigan kontaktli termometr, GOST 28498 bo„yicha shkala boiimi 0,5°C dan oshmagan nazorat termometri kiritilgan tabiiy havo almashtirgichli UZ-7M tipidagi yoki majburiy havo almashtirgichli SHXS tipidagi quritish shkafi, yoki termoregulyatorli UZ-8 tipidagi qurilma. Ushbu standart talablarini qoniqtiruvchi boshqa oichash qurilmalarini qoilashga ruxsat etiladi. - xlorli kalsiyga ega bo„lgan GOST 25336 bo„yicha eksikator; - aniqligi 2-chi sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 200g boigan laboratoriya tarozisi; - valiklari oraligi (2,0 ±0,2) mm boigan paxta chigitini maydalash moslamasi. 0’lchashni bajarishga tayyorgarlik Namlikni tezkor aniqlovchi qurilmalar sinov natijalarini tasdiqlangan tekshirish qoilanma bilan vaqt-vaqti bilan quritish shkaflari sinov natijalariga solishtirish yoii orqali tekshirib turilishi lozim. Olchash bajarilishidan oldin oichash moslamalari va quritish shkaflari quyidagicha qizdirib turilishi lozim: - USX-I, VXS-I, VXS-MI -(195 ±1.5)° C; - quritish shkaflari - (110 ±1,5)° C. Paxta to’dasidan namunalar tanlash 0„zDSt 643 ga muvofiq bajariladi. USX-1, VXS-1, VXS-MI o„lchash moslamalarida namlikni aniqlash uchun namunalar tanlashda sinov uchun namunalar bankaga solingan yoki stolga yoyib qo„yilgan birlashtirilgan (o„rta kunlik) namunadan tanlab olinadi. Birlashtirilgan namuna stolga yoyib qo„yil- gan boisa namuna yoyib qo„yilgandan keyin darhol tanlab olinadi. Birlashtirilgan (o„rta kunlik) namunaning har yeridan 10-13 g boigan paxta tanlab olinadi. Tanlash 3-4 martaqaytariladi. Tanlab olinganpax- ta qo„shiladi va shu zahoti massasi (40,00±0,02) g ga yetkazib tortiladi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq - har bir o„rta kunlik yoki birlashtirilgan namunadan paxtaning namligi 20 % gacha boisa - bir namuna va namlik 20 % dan ortiq boisa - ikki namuna tanlab olinadi. - har bir keltirilgan paxta to„dasi namligini aniqlash uchun birlashtirilgan namunadan, uning namligidan qat‟iy nazar, bir namuna olinadi. Olchashni bajarish Paxta qabul qilish punktlarida namlikni aniqlashni to„g„riligini nazorat qilish uchun uch namuna tanlab olinadi. Quritish shkaflarida namlikni aniqlash uchun namunalar tanlashda sinov uchun namunalar birlashtirilgan (o„rta kunlik) namunadan USX-1, VSX-1 oichash moslamalariga qo„yilgan talablarga mos quyidagi o„zgartirishlar bilan tanlab olinadi. Massasi 10-13 g boigan paxta oldindan ogirligi tortilgan 4 byuksga bir xilda qilib solinadi. 3-4 marta tanlangandan keyin har bir byuksdagi paxtaning massasi (10,00±0,01) g ga yetkaziladi. Bir byuksdagi namunani tortib ko„rish ham ruxsat etiladi bunda tortilgan namuna bo„sh byuksga olib quyiladi. Namuna solib oichanadigan byuks massasi bir kunda 2-3 marta tekshirilib turilishi kerak. Namlikni oichash tezkor usulda aniqlaydigan USX-I, VXS-I va VXS-MI asboblarida bajariladi. Oichashga tayyor boigan asbobning quritish qismiga tanlab olingan namuna bir tekis qilib yoyiladi va qopqoq yopilib, vaqt relesi ishga tushiriladi. Quritish boshlangandan 5 minutdan so„ng quritish kamerasi qopqogi ochilib namuna chiqarib olinadi, to„kilgan iflos aralashma kurakcha va cho„tka yordamida yigishtiriladi. Namuna bilan iflos aralashma, byuksga joylanadi, qopqogi berkitiladi va darhol massasi oichanadi. So„ngra bo„shagan byuksa qopqogi yopilgan holda oichanadi. Oichashning xatoligi ±0,02 g. Oichashlar soni ko„p boiganda va birinchi ikki-uch oichash- larda bo„sh byuksning massasi 0,01 g dan ortiq farq qilmasa, bo„sh byuks massasi oichanmasa ham boiadi. Keyinchalik bo„sh byuksning massasi har 10 oichashdan keyin tortib turiladi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Quritish shkaflari yordamida oichash usuli Tanlab olingan har bir namunani chigit maydalaydigan qurilmadan o„tkazib, bo„sh byuksga (qopqogi yo„q) solib, quritish shkafiga joylashtiriladi va 4 soat davomida quritiladi. Keyin byukslar chiqariladi, qopqoqlari yopilib sovitish uchun eksikatorda 30 minut saqlanadi. Sovitilgan byukslar namuna bilan birga tortiladi, keyin bo„shatilgan byukslar tortiladi. Paxtaning namligi 12% dan yuqori boisa massasi tortilgan har bir namuna quritish shkafida (110±1,5)°S da bir soat davomida quritiladi, keyin chigit maydalaydigan qurilmadan oikaziladi. Namunalar maydalangich quritish shkafida 4 soat davomida quritiladi. Namlikni tezkor usulda aniqlovchi oichash qurilmalarida namunalar quritilganda paxtaning rangi och jigar ranggacha o„zgarishi ko„zda tutiladi. Olchashlaming ruxsat etilgan xatoligi 1. Ikki har xil laboratoriyada olingan ikki namunani sinash (usulning kelishuvchanligi) natijalari orasidagi yoki, bir laboratoriyada har xil sharoitda olingan ikki sinov (usulning qaytariluvchanligi) orasidagi farqlanish, namlikning massaviy nisbatini aniqlashni to„g„riligini tekshiruvchi nazorati ostida olingan natijalarning ruxsat etilgan farqla- nishidan, paxtaning namligi 10% gacha boiganda ±0,5 % dan va USX-1, o„lchash moslamasi qoilanilganda va namlik 10 % dan yuqori boiganda ±5 nisb. % dan oshmasligi kerak. 2. Paxtaning namligi 10 % gacha boiganda USX-1, VXS-1, VXS- MI oichash qunlmalarida namlikni aniqlashning xatoligi quritish shkafida aniqlanganiga nisbatan ±0,5 abs. % dan oshmasligi va namlik 10% dan yuqori boiganda ±5 nisb. % dan oshmasligi kerak. 3. Quritish shkafida namlikni aniqlashning hisobga olingan sistematik xatoligi ±0,2 % dan oshmasligi kerak. USX-1, VXS, VXS-MI va "SIFAT” tezkor aniqlovchi oichash uskunalarida paxta namligini aniqlash Namlikni tezkor usulda aniqlash 0’zDSt644 standart bo„yicha aniqlanadi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq USX-1, VXS, VXS-MI va "SIFAT" oichash uskunalari byukslar bilan birgalikla paxta, tola, momiq va chigitning namligini tezkor usulda aniqlashga moijallangan. Ushbu uskunalarda quritilayotgan namuna yupqa qatlamini qizdirilgan sirtlar oraligida yopiq kamerada qizigan sirtga tegib turgan holda tez quritish usuli qo„llangan. Oichash uslubiyatlari 0„zDSt 644, 0„zDSt 634, 0„zDSt 659, 0„zDSt 600 davlat standart talablari bo„yicha amalga oshiriladi. USX-1 oichash uskunasi quyidagi texnik ko„rsatkichlarga ega - quritish kamerasi; - qizdiriladigan yuzalarning markazidagi o„rtacha harorati (195±2)°C; -quritish shkaflarining qizdiriladigan yuzalarining oraligi ( 3; 7) mm; - quritish vaqtini tugaganligi haqida yorugiik signali berilish vaqti - 5min±l 0 s paxta ushlab turish - avtomatlashgan. USX-1, VXS, VXS-MI va "SDFAT" qurilmalari yordami bilan chigitli paxta, chigit va toladan namunalar olinadi. Olingan namunalaming aniqligi 0,01 g gacha aniqlikda oichanadi. VXS va VXS-MI va "SIFAT" o„lchash uskunalari o„xshash texnik tavsiflarga ega bo„lib, VXS-MI va "SIFAT” qurilmalarida qo„shimcha ravishdatola va momiqni quritish uchun 3 min±10 s vaqt ko„zda tutilgan (2.1-rasm). Tahlillarda GOST 24104 bo„yicha aniqligi 4 sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 500 g va har bir bo„linmasi 10 mg dan yuqori bo„lmagan umumiy qo„llaniladigan laboratoriya tarozisi hamda kurakcha va cho„tka qo„llaniladi. Tezkor aniqlovchi oichash uskunasi elektr tarmog„iga ulanib 30- 40 min o„tgandan so„ng quritish kamerasidagi harorat (195+2)°C yetganda "Gotov" ("norma") signal chiroqchalari yonadi va bu esa namlikni o„lchash uskunasini ishga tayyorligini bildiradi. Sinov uchun tanlab olingan namuna oichashga tayyor boigan uskunaning quritish zonasida bir tekis qilib yoyiladi va qopqoq yopilib, vaqt relesi ishga tushiriladi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq 2.1-rasm. VXS namlikni tezkor o„lchash uskunasi: 1 - quritish qurilmasi; 2 tarozi; 3 – cho’tka; 4 - byuks; 5 - kurakcha. Quritish boshlangandan 5 minutdan so„ng quritish kamerasi qopqogi ochilib namuna chiqarib olinadi, to„kilgan iflos aralashma kurakcha va choika yordamida yigishtiriladi. Namuna bilan iflos aralashma byuksga joylanadi, qopqogi berkitiladi va darhol tarozida ± 0,02 g aniqlikda massasi oichanadi. So„ngra bo„shagan byuksa qopqogi yopilgan holda oichanadi. Quritish shkaflarida paxta namligini aniqlash Quritish shkaflarida paxta va undan olinadigan mahsulotlarni namligini oichashga, shuningdek vaqti-vaqti bilan turli konstruksiyadagi termonamoichagichlarda o„tkaziladigan sinovlar natijasining to„g„riligini nazorat qilishga moijallangan. Oichash uslubiyatlari 0„zDSt 644, 0„zDSt 634, 0„zDSt 659, 0„zDSt 600 davlat standartlari talablari bo„yicha amalga oshiriladi. Quritish shkaflarida paxta namligini aniqlash 0’zDSt 644 standarti bo„yicha bajariladi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Namlikni aniqlash uchun quyidagi oichov vositalari va yordamchi qurilmalar qoilaniladi. - tarkibiga metall byukslar, shuningdek GOST 9871 bo„yicha shkala boiimi 2° S boigan kontaktli termometr; - GOST 28498 bo„yicha shkala boiimi 0,5°C dan oshmagan nazorat termometri kiritilgan tabiiy havo almashtirgichli Uz-7M rusumidagi quritish shkafi (2.2-rasm). - 0„xshash metrologik tavsiflarga ega boigan boshqa quritish shkaflarini qoilash ham ruxsat qilinadi. - GOST 450 bo„yicha xlorli kalsiyga ega boigan GOST 25336 bo„yicha eksikator; - GOST 24104 bo„yicha aniqligi 2 sinfga mansub yuqori tortish cheklanishi 200 g boigan laboratoriya tarozisi; - valiklari oraligi (2,0±0,2) mm boigan paxta chigitini maydalash qurilmasi. Oichash bajarilishidan oldin quritish shkaflar (110±1,5)°C da qizdirilishi lozim. Har bir sinash uchun namunani chigit maydalaydigan qurilmadan oikazib, bo„sh byuksga solib quritish shkafiga qopqogi ochiq holda joylashtiriladi va 4 soat davomida quritiladi. Keyin byukslar chiqariladi, qopqoqlari yopilib sovitish uchun eksikatorda 30 minut saqlanadi, sovitilgan byukslar namuna bilan birga tortiladi, keyin bo„shatilgan byukslar tortiladi. Paxtaning namligi 12 %dan yuqori boisa massasi tortilgan har bir namuna quritish shkafida (110+1,5) °C darajadabir soat davomida quritiladi, keyin chigit maydalaydigan qurilmadan o„tkaziladi. Namunalar maydalangach quritish shkafida 4 soat davomida quritiladi. Paxtaning namligini namlikning massaviy nisbatini (W) ko„rsatkichi bo„yicha, foizlarda quyidagi formula orqali hisoblanadi: O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq 2.2-rasm Uz-7M quritish shkafining chizmasi: 1 - boshqarish pulti; 2 termoelement; 3 - o„matgich; 4 - byuks; 5 - korpus; 6 - yulduzcha; 7 - val; 8kontakt termometri; 9 - nazorat termometri. W = mH~mc xl00 mc (2.1) Bu yerdamH - paxta namunasining quritishgacha boigan massasi, g; mc paxta namunasining quritishdan keyingi massasi, g; Hisoblash to ikkinchi o„nlik belgisigacha boigan aniqlik bilan bajariladi vabirinchi o„nlik belgisigacha yaxlitlanadi. Agarda oichashlar bir nechta namunalarda olib borilgan boisa, sinash natijasi sifatida ulaming o„rtacha arifmetik qiymati qabul qilinadi. Quritish shkafida namlikni aniqlashning hisobga olmgan sistematik xatoligi ±2% dan oshmasligi kerak. Uz-8 uskunasi Uz-8 uskunasi yangidan yaratiladigan namlikni oichash uskunalarini graduirovka va attestatsiya qilish hamda ishlatilayotgan paxta va undan olinadigan mahsulotlar namligini oichash uskunalarini ishini tekshirishga moijallangan. Uz-8 uskunasining umumiy koiinishi 2.3 -rasmda keltirilgan. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq 2.3-rasm. Uz-8 qurilmasi: 1 - SHSX-1 quritish shkafi; 2 - kuchlanish stabilizatori; 3 - byuks; 4-2 chi sinfga mansub laboratoriya tarozisi; 5 - qisqichlar; 6 - chigitni maydalash qurilmasi; 7-eksikator; 8 - "Yantar" soati; 9 - nazorat termometri; 10 – sozlash termometri; 11 - ta‟minlash kabeli; 12-ta‟minlash kabeli. Uz-8 uskunasiga quyidagi qismlar kiradi: SHSX-1 quritish shkafi ( 2.4 -rasm); S-0,9 stabilizatori; VLR-200 tarozisi; 2- 250 eksikatori (2 ta); “Yantar”-6973 signalli soat; Uz-8 uskunasi П razryadli namunaviy oichov vositalari safiga kiradi. Namlikni oichashda xatolikni sistematik tashkil etuvchisini o„rta kvadrat ogishining ruxsat etilgan qiymati chegarasi 0,05 foizgateng. Parallel quritilayotgan namunalar orasidagi xatolikning tasodifiy tashkil etuvchisining ruxsat etiladigan qiymati 0,1 foizgateng. Foydalanish shartlari: a) Atrof muhitning harorati +10 °C dan +35 °S gacha b) Atrof muhit havosining nisbiy namligi 80 foizgacha d) (50+1) Nz chastotada ta‟minlash kuchlanishi 220+22 v O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Laboratoriya quritgichi chigitli paxta tarkibida ortiqcha namlik miqdorini quritishgamoijallangan asbob. 2.4-rasm. SHSX-1 quritish shkafining chizmasi: 1 - quritish kamerasi; 2 qizdirish kamerasi; 3 - ventilyator 4 - boshqarish pulti; 5 - byukslar uchun platforma; 6 - byuks; 7 - eshik; 8 - dasta; 9 - fiksator;10 - qizdirish elementi; 11 parrak; 12 - kataliza- tor; 13 - vilka; 14 - kontakt termometri; 15 - nazorat termometri. SXL-3 rusumli laboratoriya quritgichi. SXL-3 rusumli quritgichida paxtaning namligi 12% dan yuqori boiganda LKM va 2L-12 asbobida chigitlar paxtaning ifloslanganlik darajasini aniqlashdan oldin olib boriladi. 2.2 Paxta tolasiga qoyiladigan talablar 0„zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi 0„zbekiston paxta tolasini sertifikatlashtirish «Sifat» markazi tomonidan ishlab chiqilgan. Standartlashtirish bo„yicha «Paxta» Texnik qo„mitasi tomonidan kiritilgan. 0„zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi stan-dartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish 0„zbekiston Davlat markazi tomonidan tasdiqlanadi va joriy etiladi. Qoilanish doirasi O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Ushbu standart paxta korxonalarida paxtani qayta ishlashda olinadigan paxta tolasiga joriy etiladi. Standart talablari majburiydir va sertifikatlashtirish maqsadlariga yaroqli. Me‟yoriy taqdimotlar Ushbu standartda quyidagi standartlarga taqdimotlar qoilaniladi: 0„z DSt 614- Paxta tolasi. Namuna tanlab olish usullari. 0„z DSt 618- Paxta tolasi. Pishib yetilganlikni aniqlash usullari. 0„z DSt 619- Paxta tolasi. Solishtirma uzilish kuchini aniqlash usullari. 0„z DSt 620- Paxta tolasi. Chiziqli zichlik va mikroneyr ko„rsatkichini aniqlash usullari. 0„z DSt 625- Paxta tolasi. Rangi va tashqi ko„rinishini aniqlash usullari. 0„z DSt 632- Paxta tolasi. Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini aniqlash usullari. 0„z DSt 633- Paxta tolasi. Uzunligini aniqlash usullari. 0„z DSt 634- Paxta tolasi. Namlikning massaviy nisbatini aniqlash usullari. 0„z DSt 741- Paxta tolasi, paxta momig„i, paxta tozalash korxonalarining oiik aralashgan chiqindilari va paxtaning kalta momig„i aralashgan chiqindilari. 0„rash, belgi qo„yish, tashish va saqlash. Ta‟riflar, belgilashlar va qisqartirishlar Mazkur standartda quyidagi atamalar, ta‟riflar va belgilashlar qoilaniladi: Klassyorlik usuli - paxta tolasiga navi va sinfi bo„yicha organolentik baho berishdir, bunda tola tashqi ko„rinishi bo„yicha belgilangan tartibda tasdiqlangan namunalar bilan solishtiriladi hamda uning shtapel uzunligi qoida tortilgan shtapel bilan aniqlanadi. Asbob yordamida faqat mikroneyr ko„rsatkichi aniqlanadi. Bu usul har to„dadan 10 % ni nazorat qilishda qoilaniladi, lekin toyma-toy sinovlarda ham foydalanilishi mumkin. HV1 (Eych Vi Ay) - paxta tolasining uzunlik, uzunlik bo„yicha bir xillik aniqlik uzulishidagi uzayish, mikroneyr rang va ifloslanish ko„rsatkichlari bo„yicha O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq yuqori samarador High Volume Instruments sinovlari oichash tizimining qisqartirilgan nomlanishi. Tashqi ko„rinish namunalari paxta tolasining aniq bir navi va sinfiga xos boigan rang, dogiar mavjudligi, tuzilishi hamda iflos- langanlik jihatidan sifat ta‟riflari majmuini ifodalovchi, belgilangan tartibda tasdiqlangan paxta tolasi namunalari. Namunalar uzun tolali va o„rta tolali paxta tolasi uchun alohida tayyorlanadi. Maxsus qoilaniladigan usullar - paxta tolasi kam namuna asosida asbob yordamida sinashning an‟anaviy usullari. Bunda paxta tolasining turli toylaridan yoki tekshirilayotgan andazaning turli joylaridan tanlab olingan namunalar miqdorini ko„p marotaba o„rtacha holga keltirish va kamaytirish yoii bilan sinov namunasi olinadi. Ko„p mehnat va vaqt talab qilishi, sinalayotgan namunaning kam miqdori bilan ajralib turuvchi bu usullar paxta tolasini sertifikatlash maqsadlari uchun yaroqsizdir. Mazkur usullar paxta xomashyosini baholashda, seleksiyachilar ishida paxta korxonalarida va to„qimachilik korxonalaridagi texnologik jarayonni nazorat qilishda qoilaniladi. Mikroneyr ko„rsatkichi - Mikroare (Mic) paxta tolasi namunasining havo o„tkazuvchanligiga qarab tolaning ingichkaligi va pishib yetilganligini ta‟riflash. Yuqori o„rtacha uzunlik - Upper Half Mean Length (UHM) - tekshirilayotgan namuna massasining yarmini tashkil qiluvchi eng uzun tolalarning o„rtacha uzunligi boiib, duymda yoki mm da ifodalanadi. Bu atama mazmuni «Yuqori yarim o„rtacha uzunlik» deb qilingan noto„g„ri tarjimasidan ham maium. 1/32 dyuymdan iborat shtapel uzunlik - Staple Length 32nds (Staple) - tolaning uzunligi bo„lib, u klassifikator tomonidan qo„lda tortilgan parallel tolalar shtapelini vizual, ya‟ni ko„z bilan ko„rib aniqlanadi va 1/32 duymda (masalan, 1/32), yoki kodda 1/32 oralig„iga barobar miqdordagi kodda aniqlanadi, ushbu misolda -33 ga barobar. 0„rtacha uzunlik - Mean Leng th (ML) - namunadagi barcha tolalarning o'rtacha uzunligi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Uzunlik bo„yicha bir xillik indeksi - Uniformity Index (Unf) - tolalar o„rtacha uzunligining yuqori o„rtacha uzunlikka nisbati bilan belgilanuvchi ta‟rifboiib, foiz hisobida ifodalanadi. Kalta tolalar indeksi - Short Fiber Index (SFI) - namunadagi uzunligi 0,5 duymdan (12,7 mm) kalta boigan tolalar ulushi bo„lib, foiz hisobida ifodalanadi. Nur qaytarish koeffitsiyenti - Reflectance (Rd) - sinalayotgan paxta tolasi namunasi yuzasidan qaytgan yorugiik miqdori, foiz hisobida ifodalanadi. Sarg„ishlik darajasi - Yellowness (+b) - sinalayotgan namuna tarkibida sarg„ishlik darajasi. Tresh kod - Nrash Code (T) - notolaviy aralashmalar bilan ifloslanganlik ko„rsatkichi, iflos aralashmalar maydonini 10 ga ko„paytirish yoii bilan aniqlanadi. Masalan, agar iflos aralashmalar maydonining ulushi 0,4 % ni tashkil etsa, Tresh kod 4 ga teng boiadi. Iflos aralashmalar maydoni - Trash Area (Area) - HVI tizimi-da oichov asboblari yordamida aniqlanadigan iflos zarrachalaming umumiy maydoni, bu namuna yuzasini skanerlash yo„li bilan aniqlanadi hamda tekshirilayotgan namuna yuzasi maydoniga nisbatan foiz hisobida ifodalanadi. Iflos aralashmalar soni - Trash Count (Cnt) - namunadagi diametri 0,01 duym (0,25 mm) va undan katta boigan alohida iflos zarrachalar soni. Solishtirma uzilish kuchi - Strength (Str) - paxta tolasining pishiqligi boiib, kalibrlanuvchi paxtaning HVI gradiuirovkasida (HVI Calibration Cotton), gs/teksda (cH/teks) ifodalanadi. Uzilishdagi uzayish - Elongation (Elg) - HVI tizimidagi dinamometrda tolaning uzilishidagi uzayishi, foizlarda ifodalandi. Asosiy ko„rsatkichlar Tasniflash klassifikatsiya usullariga qarab paxta tolasi sifat ko„rsatkichlarining nomlanishi (nomenklaturasi) 2.1-jadvalda keltirilgan. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq 2.1-jadval Texnik taiablar Paxta tolasining tiplari. Paxta tolasi uzunlik ko'rsatkichi bo„yidia 2.2jadvaldagi me‟yorlarga muvofiq 9 ta la lb, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7- tiplarga boiinadi. Har xil ko„rsatkichlar bo„yicha tipini aniqlashda farqlar kelib chiqqan holda yuqori o„rta uzunlik (UHM) mm da ustuvor mavqeda boiadi. la lb, 1,2 va 3 tipdagi paxta tolalari uzun tolali 4, 5, 6 va 7 tipdagilari esa o„rta tolali paxta navlariga kiradi. Maxsus sinov usullari yordamida aniqlanadigan paxta tolasi tipi ko„rsatkichlarining ta‟riflari Ш. 1-jadvalida keltirilgan. Paxta tolasining navlari. Har bir tipdagi paxta tolasi rangi, tashqi ko„rinishi va dogiariga qarab jadvaldagi ko„rsatilgan talablarga va tashqi ko„rinish namunalariga muvofiq beshta navga boiinadi: Birinchi (1), Ikkinchi (2), Uchinchi (3), To„rtinchi (4) va Beshinchi (5). 0„rta tolali paxta Birinchi (1) va Ikkinchi (2) navlar uchun mikroneyr ko„rsatki chining asosiy diapazoni 3,5-4,9 chegarasida boiishi kerak. Mikroneyr ko'rsatkichi 4,9 dan yuqori yoki 3,5 dan past boisa belgilangan tartibda narxi kamaytiriladi. 2.2-jadval O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Paxta tolasi sinflari Paxta tolasi nuqson va iflos aralashmalar miqdoriga qarab keltirilgan me‟yorlarga va belgilangan tartibda tasdiqlangan tashqi ko„rinish namunalariga muvofiq ravishda Oliy, Yaxshi, 0„rta, Oddiy va Iflos sinflarga boiinadi. Paxta tolasida butun chigitlar, yog„ dogiari, begonajismlar va chirigan hid boiishigayoi qo„yilmaydi. Uzun va o„rta tolali paxta tolalarining aralashib ketishiga yo„l qo„yilmaydi. Paxta tolasidagi mavjud yopishqoqlik belgilangan tartibda tasdiqlangan tajriba usullarida ko„rsatilgan me‟yorlardan oshmasligi kerak. Paxta tolasini o„rash va unga belgi qo„yish - 0„z DSt 841 bo„yicha. Qabul qilish sharti Paxta tolasi to„dalar bo„yicha yetkazib berilishi va qabul qilib olinishi kerak. Sifat ko„rsatkichlari yagona hujjat bilan rasmiylashtirilgan bir xil tipdagi seleksiya va sanoat navli sifatga oid birga qo„shib yuboriladigan bitta hujjat bilan rasmiylashtirilgan toylar soni to„da deb hisoblanadi. To„daning eng ko„p miqdori bir temir yoi vagonidan oshmasligi kerak. Konditsion massasini hisoblash uchun namlikning me‟yorlangan massaviy nisbati 8,5 %. Namlikning eng kichik massaviy nisbati 5,0 %. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Hisoblash o„nlik belgisigacha aniqlikda amalga oshiriladi va butun songacha yaxlitlantiriladi. Birga qo„shib yuborilgan hujjatda quyidagilar ko„rsatiladi: — paxta tozalash korxonasining nomi va manzili; — to„da nomeri; — to„dadagi toylar soni; — toylaming raqamlari; — har bir toyning brutto vazni; — to'daning konditsion massasi; — paxta tolasining seleksiya va sanoat navlari, tipi va sinfi; — 1-jadvalga asosan sinov natijalari; — tola ishlab chiqarilgan kun (sana). 0„zbekiston Respublikasi hududida paxta tolasi albatta sertifikatlashtirilishi shart boiib, har bir to„daning 100 % toylari 2.3- jadvaldagi nomenklatura bo„yicha HVI tizimida sinaiadi. Paxta tolasining belgi qo„yish va o„rash talablariga muvofiq kelishi toylaming 100 % da tekshirib ko„riladi. Ta‟minlovchi bilan iste‟molchi o„rtasida paxta tolasining miqdorini aniqlash xususida kelishmovchiliklar kelib chiqqan hollarda, tola miqdorining toyma-toy nazorati amalga oshiriladi. 2.3-jadval O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq Sinash usullari Paxta tolasi quyidagi tartibda sinovdan o„tkaziladi: Namunalami tanlab olish - 0„z DSt 614 bo„yicha. Pishib yetilganlikni aniqlash - 0„z DSt 618 bo„yicha. Solishtirma uzilish kuchi va chiziqli zichlikni aniqlash - 0„z DSt 619 bo„yicha. Chiziqli zichlik va mikroneyr ko„rsatkichini aniqlash - 0„z DSt 620 bo„yicha. Paxta tolasining rangi va tashqi ko„rinishini aniqlash - 0„z DSt 629 bo„yicha. Nuqsonlar va iflos aralashmalar miqdorini aniqlash - 0„z DSt 632 bo„yicha. Shtapel massa uzunligini aniqlash- 0„z DSt 633 bo„yicha. Namlikning massaviy nisbatini aniqlash -0„z DSt 634 bo„yicha. HVI tizimida paxta tolasining sifat ko„rsatkichlarini aniqlash bo„yicha. Paxta tolasida yopishqoqlikning mavjudligini aniqlash belgilangan tartibda tasdiqlangan usul bo„yicha o„tkaziladi. Paxta tolasining muayyan bir to„dasi sifat ko„rsatkichlari bo„- yicha sinov usullari standardaiida ko„rsatilgan nie‟yor chegaralaridan oshmasligi kerak. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq III METROLOGIK TАSNIFI. 3.1 HVI 900 SA tizimining tuzilishi va ishlashi USTER HVI 900 SA yarim avtomatik tizimi Qo‘shma shtatlarning qishloq xo‘jalik departamenti (USDA) tomonidan marketing paxta tizimida belgilangan yettita fizik tavsiflarni o‘lchaydi. HVI 900 SA tizimi: tolaning uzunlik, pishiqlik, uzunlik bo‘yicha bir xilligi, uzayishi, mikroneyri, ranggi ifloslanganlik ko‘rsatkichlarini o‘lchaydi. Bu xossalarni barchasi tolaning sifatini aniqlashda va aralashmani to‘qishga tayyorlashni yaxshilashda muhim hisoblanadi. Tolani HVI 900 SA da sinash tizimi kompyuter yordamida kalibrlash va diagnostikani nazorat qilish bilan birga ishni aniq va ishonchli hamda avtomatlashtirilgan holda bajarishga imkon beradi. 3.1-rasm. Sistemning umumiy ko‘rinishi. Tarozi, printer va klaviaturali rangli monitor HVI 900 SA tizimi quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: • Rangli monitor • Klaviatura O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq • IBM PC bilan moslashuvchi kompyuter • Zarur bo‘lgan operatsiyalar, hisoblashlar va hisobotlarning paketlari to‘ldirilgan bikr disk • 3,5 dyuymli disk • 4 Mg xotirali protsessor • Tarozi • Printer • Shtrixli kodni o‘quvchi moslama • Laboratoriyadagi havoning nisbiy namligi, temperaturasini o‘lchaydigan asbob. Tizimda aniqlanadigan asosiy ko’rsatgichlar Mikroneyr-Mikroneyrni aniqlash, havoni mahlum bosim ostida vazni aniq bo‘lgan tola namunasidan o‘tishiga asoslangan. Tolani massasi va kamerani hajmi doimiy bo‘lib tolalarning yuzasi ortib borishi bilan havoning qarshiligi ortib boradi. Shuning uchun mikroneyr ko‘rsatkichi qancha yuqori bo‘lsa, tola shuncha dag’al bo‘ladi. Mikroneyr tolaning pishib yetilganligi va ingichkaligini tavsiflaydi. Mikroneyr ko‘rsatkichi tolalar perimetri yoki tolalar devorining qalinligiga (tsellyuloza bilan to‘ldirilganligi darajasiga), yoki bir yo‘la ikkala parametriga bog’liqdir. Mikroneyr ko‘rsatkichiga bog’liq holda tolaning tavsiflari quyidagi jadvalda keltirilgan. 3.1-jadval Tola uzunligi-HVI da uzunlikni o‘lchash namunasi “taramcha” ko‘rinishida qisqich tomonidan ixtiyoriy ravishda qisib qolgan tolalar tutamidan iborat. HVI 900 SA tizimida paxta tolasining uzunligini aniqlash fibrogrammani tuzishdan iborat. Fibrogrammani tushunish uchun taramchada qisib qoligan tolalar HVI da uzunlik ko‘rsatkichlarini o‘lchash bilan birga, tolalarni uzunlik bo‘yicha bir xilligi hisoblab chiqariladi. HVI da o‘lchanayotgan uzunlik (qoplama uzunlik yoki O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq o‘rtacha uzunlik) ko‘rsatkichlariga qarab, birxillik koeffitsienti (UR) yoki birxillik indeksi (UL) hisoblab chiqariladi. 3.2-rasm. Fibrogrammadan tola uzunligining quyidagi ko‘rsatkichlari hisoblab chiqariladi: qoplamaning 50% va 2,5% uzunligi, o‘rtacha uzunlik (ML) va yuqori o‘rtacha uzunlik (UHM). Uzunlik ko‘rsatkichlaridan tashqari Bir xillik indeksi va bir xillik koeffitsienti ham hisoblab chiqariladi. Yuqori o‘rtacha uzunlik -(UHM)-Tekshirilayotgan namuna massasining yarmini tashkil qiluvchi eng uzun tolalarning o‘rtacha uzunligi. Fibrogrammada bu uzunlik, fibrogrammaning egri chizig’iga 50 % foizli miqdor nuqtasidan tolalarni qisqichdan chiqish o‘qi bilan kesishgunigacha o‘tkazilgan urinma chiziq bilan aniqlanadi. Kesishish nuqtasi Yuqori O’rtacha Uzunlik – UHM kattaligini beradi. O’rtacha uzunlik (ML) – taramchadagi barcha tolalarning o‘rtacha arifmetik uzunligi. Fibrogrammada bu uzunlik, fibrogrammaning egri chizig’iga 100 % miqdor nuqtasidan tolalarni qisqichdan chiqish o‘qi bilan kesishgunigacha o‘tkazilgan urinma chiziq bilan aniqlanadi. Kesishish nuqtasi O’rtacha Uzunlik – ML kattaligini beradi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq 50% qoplama uzunlik (50% SL) – qisqichdan 50% tolalar chiqib turgan masofa. 2,5% qoplama uzunlik (2,5%SL) – qisqichdan 2,5% tolalar chiqib turgan masofa. Fibrogrammada 50% va 2,5% qoplama uzunliklar, 50% va 2,5% nuqtalardan tolalarni qisqichdan chiqish o‘qiga parallel ravishda fibrogramma bilan kesishgunga qadar o‘tkazilgan kesmalar uzunligiga muvofiq keladi. Uzunlik-Pishiqlikni Kalibrlash Menyusida belgilangan uzunlikni o‘lchash birligiga qarab, HVI da uzunlik ko‘rsatkichlari dyuymlarda yoki mm larda o‘lchanishi mumkin. Birxillik koeffitsienti (UH) – 50% qoplama uzunlikni 2,5% qoplama uzunlikka nisbati bilan belgilanib, foizlarda ifodalanadigan tavsif: (3.1) Agarda namunadagi barcha tolalarning uzunligi bir xil bo‘lganda, bir xillik indeksi 100 % teng bo‘lar edi. Quyida keltirilgan jadval bir xillik indeksi qiymatlariga tushuntirish beradi. 3.2-jadval Tolani uzunlik bo‘yicha bir xilligi xom ipning birxilligi va pishiqligiga, shuningdek paxtadagi kalta tolani miqdoriga ta’sir qiladi. Bir xilligi past bo‘lgan paxta tolasida odatda, kalta tolalarni foizi yuqori bo‘ladi. Bunday toladan asosan sifati past bo‘lgan xom ip ishlab chiqariladi. Rang/Ifloslik moduli-Presli dinomometrida yuklama qiyalik bo‘yicha sirpanadigan yuk yordamida beriladi. Yuk qiyalik bo‘yicha xarakterlanishga qarab yuklama kattaligi ortib boradi. Stelometrda berilayotgan yuklama kattaligi doimiy bo‘ladi. Presli dinomometrida qisqichlar orasidagi masofa dastlab nolga teng bo‘lar O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq edi. Hozirgi vaqtda ko‘proq 1/8 dyuymli (3,2mm) ga teng bo‘lgan masofa qo‘llaniladi, bu uzilish kuchi bo‘yicha ishonchliroq ma’lumotlarni olishga imkon beradi. O’rtacha shtapel uzunligi 1 dan 3/32 dyuymgacha bo‘lgan tola uchun uzilish kuchining solishtirma qiymatlarini jadvali quyida keltirilgan. 3.3-jadval Pishiqligi aniqlangan vaqtda bir yo‘la tolalarning uzilish paytidagi uzayishi, % larda hisoblab chiqariladi. Uzayish materialning cho‘ziluvchanlik o‘lchovi hisoblanadi, u keyinchalik ishlov berishda kutiladigan yigiruvchanlik xossalari haqida ma’lumot beradi. 3.4-jadval O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq 3.2 HVI 900 SA tizimining texnik xususiyatlari Paxta tolasi O’zbekiston Respublikasi uchun muxim xom ashyo mahsulotlaridan biri hisoblanadi, hamda milliy boylik sifatida e’tirof etiladi. O’zbekiston paxta tolasini raqobatbardoshliligini, dunyo bozorida xaridorgir bo‘lishi uchun paxta tolasining sifat ko‘rsatkichlari xaqidagi ma’lumotlarni kengaytirish muammosini xal etish va xalqaro tan olingan bazaviy ko‘rsatkichlarni kiritish joriy etildi. O’zbekiston Vazirlar mahkamasi tomonidan 1992 yil paxtachilik soxasini modernizatsiyalash, dunyoviy darajada rivojlantirish maqsadida paxta tolasini sertifikatlashtirish uchun maxsuslashgan mustaqil tashkilot «Sifat» markazlari tashkil etildi. Paxta tolasini klassifikatsiyasini takomillashtirildi va rivojlantirildi. Muhim jihatlardan shuni ta’kidlash joizki shu rivojlantirishlar orqali, yangi milliy standart O'z. Dst-2004 «Paxta tolasi. Texnikaviy shartlar» (GOST 3279-95) joriy etildi. Bu standart MDH davlatlari uchun xalqaro toifada qabul qilindi va ro‘yxatdan o‘tkazildi. Markaz hozirgi davrda paxta tolasi klassifikatsiyasini bajarish uchun rivojlangan HVI tizimi bilan ta’minlangan, bu tizim xalqaro baza usuliga asoslangan. HVI tizimini konstruktsiyasini ishlab chiqishni boshlanishi 1930-40 yillarga to‘g’ri keladi, bu paytlarda butun dunyo laboratoriyalarida paxta tolasini tekshirishning eng oldi usullari bajarilardi. Bu o‘rganishlar orqali paxta tolasini uzunligini, o‘lchash, pishiqlik, zichligi, rangini tekshirishni asosiy usullarini o‘rnatdi, buning natijasida 1955 yillarda yuqori tezlikda paxta tolasini sifatini tekshirishni yo‘nalishlari birlashtirildi. Shu yilda Karl Kok AQSH ning Texas shtatida testsinovlarini o‘tkazish kompaniyasida ishlardi va Glen Vitts - Dallasda kichik mexanik ustaxonasining prezidenti bo‘lib ishlardi, mikroneyr jixozini avtomatlashtirishga muvaffaq bo‘lishdi. Bu jixoz yuqori xarakatchan, yuqori aniqlikdagi jihoz edi va uni Fibroneyr deb atashdi. Bunda paxta tolasini mikroneyri: pishganlik darajasi va havo o‘tkazish orqali paxta tolasi chiziqiy zichligini aniqlashda qo‘llaniladi. Paxtachilik Kooperativlar Assotsiatsiyasi (RSSA) bu tizim operativligini ko‘rib, paxta tolasini o‘lchov jihozlarini birlashtirish va bir liniyaga qo‘yish g’oyasini ishlab chiqishni boshladi. Albatta paxta tolasini sifat ko‘rsatkichlarini xususiyatlarini O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq o‘lchanish sharti bilan D. Davis va G. Vitts 1960 yilning noyabrida birga ishlay boshlashdi va shu yili uchta sinov liniyasini barpo etishdi. Bu sinov liniyasi Texas shtatining Lubbokdagi Paxtachilik Assotsiatsiyasida (RSSA) o‘rnatildi. Xar bir liniya o‘zida o‘lchov maydonlariga ega bo‘lib, mikroneyr, rang, lifkod (ifloslik) ko‘rsatkichlari aniqlanardi. 1970 yillar oxirlarida «SPINLAB» Kompaniyasi HVI tizimidagi o‘lchov vositalarini ishlab chiqishni yo‘lga qo‘ydi, 1980 yilda birinchi SPINLAB 800 modelini «DUNAVANT» Kompaniyasi sotib oldi. Ahamiyatli tomonlaridan biri shundaki 70 yillardan ko‘ra 80 yillarda HVI tizimini rivojlanishga turtki bo‘lgan omillardan, bu butun dunyoda rotorli yigirish tizimini qo‘llashni o‘sishi bo‘lgan. Chunki pishiq va sifatli kalava ipni tayorlashda paxta tolasining pishiqligi ko‘proq ahamiyatni talab etadi, klassyorlik usulida paxta tolasini pishiqligini baholash esa murakkab hisoblanadi. 28 may 1987 yilda HVI tizimini xronologiyasida eng muxim voqeligini o‘tkazdi. Bu kunda Milliy Paxtachilik Sanoatini Boshqaruv organi HVI klassifikatsiyasidagi tizimni joriy qilishni rasmiy e’lon qildi. Buning oqibatida qishloq xo‘jaligini tegishli sohalarini HVI tizimida klassifikatsiya qilish xizmatiga o‘tkazildi. 1991 yilda Amerikada yetishtirilgan barcha paxta tolasi HVI tizimida klassifikatsiyadan o‘tkazildi. O’zbekistonda birinchi HVI tizimi 1989-1990 yillarda paydo bo‘ldi. USTER HVI tizimi yarim avtomatlashtirilgan tizim bo‘lib. yettita fizik xususiyatni o‘lchaydi. HVI tizimi paxta tolasini uzunligi, pishiqligi, uzunlik bo‘yicha bir xilliligi, uzayishi, mikroneyri, rang, ifloslilik modullarini o‘lchaydi. Bu xususiyatlarni barchasi paxta tolasini sifat ko‘rsatkichlarini aniqlashda muximdir, xamda yigirishda aralashma (smeska) tayyorlashni yaxshilash va sotib olingan paxta tolasini texnik mutanosibligini tasdiqlashga yordam beradi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq 3.5-jadval 3.6-jadval USTER NVI o‘lchov vositasini tasnifi. 1. Mikroneyr 2. Rang/ifloslik 3. Uzunlik / pishiqlik 4. Elektron tarozi 5. Mikroneyr kamerasi 6. Sinalayotgan paxta tolasini o‘lchashda qo‘llaniladigan oynali plita 7. Fibrosempler - uzunlik va pishiqlikni o‘lchash qurilmasi 8. Alfavitli - raqamli kompyuter klaviaturasi 9. Monitor O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq 10. Printer 3.3-rasm. Tolaning to‘liq xossa ko‘rsatkichlarini aniqlashda ishlatildigan USTER HVI 1000 M1000 asbobi Asosiy ko‘rsatkichlar. Paxta tolasini asosiy sinalayotgan ko‘rsatkichlari metrologik tasniflari HVI- tizimida quyidagicha. 3.7-jadval O’lchash shartlari. HVI tizimi standart klimatik sharoitda turishi, havo xarorati 21 +1 °S, solishtirma namlik 65+2 % bo‘lishini taqozo etadi. Sinalayotgan namuna 6,75 % dan 8,25 % oraliqdagi namlikda bo‘lishi kerak. Sinovlar oldidan HVI tizimini etalon (standart) paxta tolasi bilan kalibrlash talab etiladi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq XULOSА O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida paxtaning o’rni katta. Mamlakat eksport mahsulotlarining eng katta qismini paxta mahsulotlari egallaydi. Shu sababli paxta “oq oltin” deb ataladi. Paxtaning sifatli navlarini yetishtirish mamlakatimiz uchun muhim. Shu sababli paxta va paxta mahsulotlarining sifatini nazorat qilishga alohida etibor qaratish lozim. HVI 900 SA tizimi paxtaning eng muhim va kerakli kattaliklarini aniqlashga imkon beradi. Ko’p yillardan buyon ishlatilib kelayotgan ushbu qurilma paxta sifatini nazorat qilishda eng samarador tizimlardan biri hisoblanadi. O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. ALL PRIBORS Internet sahifalari 2. N.R.Yusupbekov, B.I.Muhamedov, SH.M. G‘ulomov. Texnologik jarayonlarni boshqarish sistemalari: Texnika oliy o‘quv yurtlari uchun darslik, - T.: “O‘qituvchi”, 1997, 704 b. 3. N.R.Yusupbekov, X.Z.Igamberdiev, A. Malikov. Texnologi jarayonlarni avtomatlashtirish asoslari, T.: ToshDTU, 2007,-237 b. 4. A.A.Artikov, A.K.Musaev, I.I.YUnusov Texnologik jarayonlarni boshqarish tizimi: O‘quv qo‘llanma, T.: TKTI, 2002y. 5. G.I.Lapshenkov, L. M.Polotskiy, Avtomatizatsiya proizvodstvennыx protsesovv ximicheskoy promыshlennosti. – M.: «Ximiya», 1991, -180 s. 6. Avtomaticheskoe upravlenie v ximicheskoy promыshlennosti: - Uchebnik dlya vuzov/pod red. E.G.Dudnikova – M.: «Ximiya», 1987, -358 s. 7. A.I.Emelyanov i dr. Proektirovaniya avtomatizirovannыx sistem upravleniya texnologicheskimi protsessami: – M.: «Mashinostroenie» , 1984, 155 s. 8. O.F.SHestixinidr. ASU predpriyatiyami neftepererabatыvayuщey i nefteximicheskoy promыshlennosti: Uchebnoe posobie. - L.: «Ximiya», 1986, -200 s. 9. O.E.Vershinin. Primenenie makroprotsessorov dlya avtomatizatsii texnologicheskix 10. Xoshimov O.O., Imomnazarov A.T. «Elektr yuritma asoslari», Toshkent, 2016-y 11. Xoshimov O.O, S.S.Saidahmedov «Elektr yuritma asoslari», Toshkent, 2017-y 12. Sa’dullaev Mardullo “Elektr xavfsizligi asoslari” Navoiy 2017-y 13. Sadullaev N.N. «Avtomatlashtirilgan elektr yuritmalar», Buxoro 2016-y 14. I.F.Borodin., N.M.Nedilko «Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov» 15. Milliy iqtisodda axborot tizimlari va texnologiyalari: Oliy o`quv yurtlari talabalari uchun uquv qo`llanma // Mualliflar: R.Х.Alimov, B.Yu.Хodiyev, K.A.Alimov va boshqalar.; S.S.G`ulomovning umumiy tahriri ostida. – Т.: «Sharq», 2004. – 320 b. 16. O’lch Nazarov X.N., Jurayev R. Robototexnik sistemalar. T.: TDTU 2004y. - 50b Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq 17. N.R. Yusufbekov, va boshq.«Avtomatik boshqarish nazariyasi» Toshkent. O`qituvchi 1995y. -217-b. 18. O’zbekiston Respublikasininig «Yoshlarga oid davlat siyoati to`g`risida» gi Qonuni, //“Хalq so’zi”, 2016 y. 15 sentabr 19. O’zbekiston Respublikasininig «Axborotlashtirish to’g`risida» gi Qonuni, //“Хalq so’zi”, 2004 y. 11 fevral. 20. Chupin A.V. Texnologik jarayon va uskunalar avtomatika tizimlarini hisoblash. - Kemerovo: KuzGTU, 2004. - 63 b. Elektron resurslar: 1. www.news.eltek.ru 2. www.mathtools.net 3. www.labaratory.ru 4. www.ziyouz.com 5. https://lk.iek.ru/lk/ 6. https://rozetkaonline.ru/ 7. https://vidsyst.ru/ 8. http://:www.leks.uz O’lch Varaq Hujjat № Imzo Sana NDKTU KI 5310900 MSM Varoq