7-mavzu. Tarixiy jarayonda jamiyatning madaniy va ma’naviy qadriyatlari.
Jamiyat va tarix falsafasi.
Reja:
1. Jamiyat va tarixning o’zgaruvchanligining falsafiy jihatlari.
2. Tarix falsafasining tuzilishi va funksiyalari.Demokratik davlat va fuqarolik
jamiyatida nodavlat tashkilotlarning tutgan o’rni.
3. Sivilizasiya tushunchasining tahlili va turli yondashuvlar tasnifi.
4. Qadriyat tushunchasining tavsifi va mohiyati.Qadrlilik va qadrsizlanish
,ularning ijtimoiy xarakteri .
Inson va insoniyat borlig’i o’ziga xos betakrordir. Bu borliqning hamma
odamlarga xos tomonlari bor. Inson borliq sifatida tabiat bilan uzviy bog’liq.
Chunki inson kosmosning (koinotning) faol qismi sifatida u bilan bog’liq holda
yashaydi, mavjud bo’ladi. Inson tabiat evolyusiyasining ajralmas qismi sifatida
o’ziga xos ijtimoiy evolyusiyani tashkil etadi. Insonlar esa o’zaro birlikda
jamiyatni tashkil etadi.
Ijtimoiy falsafa jamiyatning mohiyati va uning o’ziga xos xususiyatlarini
o’rganadi. Biz falsafa tarixiga nazar solsak jamiyat sirlarini ochish uchun harakat
qilmagan falsafiy yo’nalishni ko’rmaymiz. Platon o’zining «Davlat» nomli asarida
jamiyat to’g’risidagi ta’limotni g’oyalar dunyosining sir-asrori bilan bog’liq holda
o’rgandgan. Abu Nasr Forobiy «Fozil odamlar shaxri» asarida insonlar o’rtasidagi
munosabat, birgalikda yashash, tinch-totuv bo’lish to’g’risida «hamkorlik, moddiy
va ma’naviy totuvlik jamiyatning asosini tashkil etadi»,- deb ta’kidlaydi.
O’rta asr g’arb falsafasida jamiyat to’g’risidagi qarashlarda teosentrik nazariya
ustuvor bo’lgan. Yangi zamon falsafaning vakillari, Gobbs va Lokklar davlatning
shartnoma konsepsiyasini va shu asosda ijtimoiy shartnoma konsepsiyasini ishlab
chiqdilar. Falsafa kursida ijtimoiy shartnoma bo’lishi va uning huquqiy,
dunyoqarash ahamiyati bayon etila bordi. Gegel jamiyat, madaniyat sohalarning
ilmiy-falsafiy asoslarini maydonga tashladi. Ijtimoiy hayot ham tabiat singari
obyektiv qonunlarga ega. Bu qonunlar inson irodasiga, xohishiga bog’liq
bo’lmagan holda mavjud deb ko’rsatdi.
Marks jamiyatni ijtimoiy munosabatlar yig’indisidan iborat deb aytdi. Biroq
Gegel ham, Marks ham jamiyatdagi qonunlarni mavhum, konkret shaxs
faoliyatidan ajralgan holda o’rgandi. Pozitivizm (Kont, Spenser) tabiat fanlaridan
maxsus ijtimoiy fanlarni ajratdi va jamiyat uning o’ziga xos xususiyatlari
o’rganuvchi – sosiologiyaga asos soldi. Hayot falsafasi va fenomologiya (Gusserl,
Shyus) kundalik hayot ijtimoiyogiyasini o’rgandi.
Hozirgi zamon ijtimoiy falsafasining o’ziga xos tomoni nimada? Bunda gap
ijtimoiy jarayonlarga falsafiy yondoshish xaqida ketadi.
Afsuski, uzoq vaqt davomida-sho’rolar hukmron bo’lgan davrda jamiyat
to’g’risidagi ta’limotda markscha – lenincha qarashlar hukmron edi. Bugungi
kunda ham bu qarash ijtimoiy hayotni yangicha tahlil qilishga halaqit bermoqda.
Zamonaviy ijtimoiy falsafada jamiyat ma’naviy birlik, inson faoliyati, inson
mahsuldorligi hamda mantiqiylik nuqtai nazarda tahlil qilinmoqda.
Insonning «Tabiatdan jamiyatga» konsepsiyasi falsafada jamiyatni naturalistik
tushunish deb ataladi. Bu konsepsiyada jamiyatning rivojlanishida geografik va
demografik omillarning o’rni qaraladi asosiy deb. Odamning paydo bo’lishi Darvin
ta’limoti asosida tushuntiriladi. ijtimoiy borliqqa biolog – tabiatshunos ko’zi bilan
qaraladi.
Psixologizm konsepsiyasi. Bunda ijtimoiy hodisani insonning murakkab
ruhiyati bilan bog’laydilar. Ularning fikricha, ijtimoiy hayot ruhiy – fiziologik
holat bilan belgilanadi. Biroq madaniyat, inson amaliy faoliyatini ruhiy – fiziologik
nuqtai nazardan to’la – butkul izohlab bo’lmaydi.
Hozirgi kunda ijtimoiy hayotni tekshirishda ruhiy tahlil nazariyasi o’stivorlik
qilmoqda. Ruhiy tahlil asoschisi Freyd jamiyatni inson ruhiy dunyosidagi instinkt
bilan izohlaydi. Uning fikricha, ikki instinkt inson hayotida eng muhim ahamiyatga
ega. Gap hayot instinkti eros va o’lish instinkti tanatos haqida boradi.
Insonning jinsiy moyilligi negizidagi ikki instinkt kurashi ijtimoiy borliqning
asosida turadi.
(1) Freyd.
Din, axloq, ijtimoiy hissiyotlar tajovuzkorlik instinktini bo’shashtiradi. ijtimoiy
va axloqiy qoidalar insonning ongsiz faoliyatiga zid kelganligi uchun muayyan
sivilizasiya taqiqlagan, ongdan ustun turgan normalarni inson ba’zan buzadi.
Ruhiy tahlil falsafasining vakili Fromm insonning ma’naviy hayotini ijtimoiy
munosabatlar va inson xarakteri nuqtai nazaridan izohlaydi.
Inson xarakteri ijod qiluvchi, yaratuvchilikka qaratilgan bo’lib, inson o’z
borlig’ini, insoniyligini namoyon qilib yashaydi. Inson ana shunday faoliyatini
namoyon qilishi uchun ijtimoiy sharoit bo’lishi kerak.
(2) Fromm.
XX asr falsafasidagi ijtimoiy psixologik oqim o’z qarashlarini ijtimoiy amaliy
ta’sir konsepsiyasida (M. Veber, G. Parsons) davom ettirdi. Ular harakatdagi
shaxsning boshqa odamlarga, boshqa obyektga ta’siri haqida fikr yuritadilar. Har
bir individ (yakka shaxs) ijtimoiy normalarni o’zicha «dasturlantiradi» va ijtimoiy
hayotni o’zining ana shu mustaqil nuqtai nazaridan baholaydi, masalalarni hal
qilish bo’yicha qaror qabul qiladi va shu asosda faoliyatda bo’lib, u yoki bu
vazifalarni bajaradi. Butun jamiat ijtimoiy amaliy ta’sir tizimi sifatida namoyon
bo’ladi. Bu konsepsiya ko’pincha ijtimoiy aloqa tizimida shaxsni
mutlaqlashtirishni qoralaydi. Bunga javoban simvolik interaksionizm o’zaro talab
javobini beradi (J. Mid).
Midning fikricha, o’zaro ta’sir (interaksiya) simvolik ta’sir bo’lishi mumkin.
Ta’sir etuvchi shaxs, albatta, boshqa odam ta’siriga javob beradi. Faoliyatda
bo’lgan har bir obyekt o’zi bajarayotgan jarayon uchun simvolik bo’lib xizmat
qiladi. Har bir odam o’z rolini o’ynaydi; shifokor, olim, talaba va hokazo kim
bo’lmasin, baribir hammalarining o’z roli bor.
... dunyo – teatr, Bunda ayollar, erkaklarning har biri artistdir, Ularning
sahnaga chiqishi, ketishi bor, Har biri o’z rolini boshqacha o’ynaydi.
U.Shekspir
«Men» – ijtimoiy tajriba belgilagan rolni o’ynayman. Individ ijtimoiy
munosabatlar asosida shakllanib boradi. Uning ijtimoiylashishi ana shu tarzda
namoyon bo’ladi.
Inson predmet ta’sirida emas, balki ijtimoiy omillar ta’sir shakllanib boradi,
deb ta’kidlaydi Marks. XX asrdagi ijtimoiy konsepsiyalardan biri «Lingvistik tub
o’zgarish» deb ataladi. Ularning fikricha, til insonning eng muhim belgisi, shu bois
u jamiyatning qiyofasini belgilaydi. Yu. Xabermas odamlar orasidagi munozara
ma’lum qoidalarga asoslanadiki, shu asosda munosabatlar shakllanadi, birgalikda
faoliyatda bo’lish tamoyillari ishlab chiqiladi, deb yozadi. Jamiyat kommunikativ –
diskurtiv (birgalikda dunyoni tushunish) bir butunlik asosida tashkil topadi. Bunda
oshkoralik, demoqratiya, tanqidiylik hukmron bo’ladi.
Biz yuqorida ijtimoiy falsafaning turli konsepsiyalarini ko’rib chiqdik.
Ayrim shaxs faoliyati asosida butun bir xalq, millat haqida hulosa chiqarish
mumkinmi?
Bu savolga ijtimoiy falsafa hozircha «yo’q» deb javob bermoqda. Jamiyat
shunday tashkil qilingan tizimki, unda alohida shaxsdan tashqari ma’naviy hayot,
inson simvolik (ramziy) dunyosi va shu faoliyatning natijasi ham mavjuddir.
Demak, jamiyat insonlarning tizimli tashkil qilingan birgalikdagi hayotiy
faoliyatidan iborat. ijtimoiylik – jamiyatga tizimli tavsif berish demakdir.
ijtimoiylik (ijtimoiyllik) deganda insonlarning birgalikda mavjud bo’lishini
xarakterlaydigan hamma hodisalar tushuniladi, bu tabiiy – fiziologik – biologik
jihatdan farq qiladigan tomonidir. ijtimoiy yoki ijtimoiylik odamlar o’rtasidagi
bevosita yoki bilvosita munosabatlarning o’zaro ta’siri natijasida jamiyatning turli
qatlamlarga bo’linishidir. Insonlar munosabatisiz ijtimoiylik mavjud bo’lmaydi.
Uning tashuvchisi inson va mahsulotlar yaratishdagi insonning faoliyatidir.
Ijtimoiylik (ijtimoiylik) har qanday shaxsga xos xususiyat. Insonning
ijtimoiylashuv jarayonini o’rganish alohida shaxs ongining ijtimoiy tomonini
o’rganishdan boshlanadi. Alohida odam ijtimoiylikdan tashqarida qaraladigan
bo’lsa, faqat uning ongi ruhiy, neyrofiziologik jihatdan qatnashganligi o’rganiladi,
xolos.
Ijtimoiylik boshqa odamning ta’siri, unga bo’lgan munosabatda paydo bo’ladi.
Natijada insonning ruhiy dunyosi yangi ijtimoiy darajaga ko’tariladi. Jamiyat
o’ziga xos eng ko’zga ko’rinmas munosabatlar asosida yakka shaxslar o’rtasidagi
o’zaro munosabatning natijasi sifatida namoyon bo’ladi. Demak, ular o’rtasida
ma’lum aloqalar mavjud bo’ladi.
Jamiyat makrostrukturasi jihatdan odamlar, mutaxassislik, demografik,
iqtisodiy - siyosiy dunyoqarash mazmuniga ko’ra, o’zaro turli xil aloqada
bo’ladilar. Bu aloqalar kichik guruhlardan tortib xalq, millatqacha bo’lgan
munosabatlarni o’z ichiga oladi.
ijtimoiy tuzilishni o’rganganda jamiyatning makrostrukturasini aniqlash juda
murakkab masala. Ularda umumiy o’zak, umumiy jismoniy birlik yo’q. Lekin
ma’naviy birlik, fikrlash birligi, umumiy ong – ijtimoiy ong mavjud.
Jamiyatning makrotuzilishi tizimli (sistemali) xarakterga ega. Uning
sistemaliligi bir butun jamiyatni tashkil etadi. Jamiyatning bir butun tizimliligi bir
makonda bo’laklarning birgalikda faoliyatda bo’lishini, jamiyatning birgalikda
ishlashini ta’minlaydi.
Alohida shaxslar ruhiyati – ongi asosida ijtimoiy ong vujudga keladi.
Jamiyatning makrotuzilishga ega bo’lgan ijtimoiy hayoti bir butun ong va ruhiyatni
tashkil qilishining sababi uning bir butun tizimli tuzilishga ega bo’lishidadir.
Til, madaniyat, amaliyot, san’at, fan, axloqlarning ma’lum tizimga
tushganligini hamma biladi. Biz tizim nuqtai nazardan qaraydigan bo’lsak,
shaxsning ichki o’zgarish jarayonining ham bir butun sistemadan iborat ekaniligini
ko’ramiz. Uning ongi, hissiyoti, tili va madaniyati, dunyoqarashi kabilar bir butun
tizimga ega ekaniligini ko’rsatadi.
Tizim oz sonli odamlardan, millat va xalqlardan ularning his tuyg’ulari,
fikrlari, dunyoqarashining o’zaro birligi asosida tashkil topishi mumkin. Tizimda
tartibsizlik (xaos) tartibga aylanib boradi. Ana shu tartib asosida madaniyat, san’at,
axloq, til normalari vujudga keladi. Xalq, millatning ko’pchiligi unga amal qiladi.
Ma’lum tizimdagi odamlarning juda ko’p umumiy tomonlari bor (urf – odat,
an’ana, fikrlash stili va boshqalar). Biroq ularning o’ziga xos tomoni ham bor.
Demak, ijtimoiylik tizimlilik ta’siri asosida umumiylik va o’ziga xoslikni o’z
ichiga oladi.
Jamiyat taraqqiyotida rasionallikning ahamiyati
Falsafa fanni tahlil qilar ekan, uning asosiy xususiyatlari, bir butun umumiy
yo’nalishlariga ahamiyat beradi.
Ijtimoiy taraqqiyotning umumiy yo’nalishini harakatga keltiruvchi kuch nima?
Falsafa bu savolga javob beradi.
Ijtimoiy hayotni ilmiy tahlil qiladigan falsafa bormi?
Ba’zi faylasuflar bu savolga salbiy javob beradilar. Chunki tabiatda zaruriyat,
qonuniyat hukmron bo’lsa, jamiyatda erkinlik mavjud, shuning uchun inson
irodasi, erkin tafakkurni qonunlashtirib bo’lmaydi, deydilar ular.
Gegel va Markslar ijtimoiy hayotning o’z qonunlari bor va bu qonunlar inson
ongidan tashqarida, uning ongiga, irodasiga bog’liq bo’lmagan holda mavjud, deb
aytdilar. Marks ijtimoiy - iqtisodiy formasiya haqida o’z ta’limotini yaratdi. Bu
konsepsiyaga ko’ra, jamiyat boshlang’ich jamoa tuzumidan qulchilikka,
qulchilikdan feodalizmga, feodalizmdan kapitalizmga va undan kommunizmga
muqarrar o’tadi. Bu Marks ta’limoti chiziqli, bir yoqlama tafakkurga
asoslanganligidan dalolat beradi. Ikkinchidan, Gegel ham, Marks ham ijtimsoiy
qonunlarni shaxs faoliyatidan ajratib qo’yganlar. Ular individning jamiyatdagi
betakror o’rni va rolini inobatga olmaganlar.
Strukturalistlar esa jamiyatning insondan tashqarida inson irodasiga bog’liq
bo’lmagan tuzilishi haqida fikr yuritadilar. Ular jamiyat ma’lum qonuniyatlar
asosida rivojlanadi, deb ko’rsatadilar va inson faoliyatiga e’tibor berish masalasida
kamchilikka yo’l qo’yadilar.
XX asrning ikkinchi yarmida falsafada "lingvistik" tub o’zgarish yuz berdi.
Mantiqiy pozitivizm, analitik falsafa tarafdorlari, keyinchalik Vitgenshteyn kabi
olimlar falsafada burilish yasadilar. Ular jamiyat to’g’risidagi fanni ma’lum
fikrlarni ifoda etish bilan bog’ladilar. 1942 yilda Gempel ijtimoiy fan soha
vakillariga mulohaza orqali deduktiv xulosa chiqarish modeliga o’tishni taklif
qiladi. Biroq bu maktabning ayrim vakillari, jumladan, Vitgenshteyn Gempel
mantig’i tor doirada ekanligini, tilning imkoniyati keng ekanligini, bitta sxema
doirasida ish ko’rish mumkin emasligini ta’kidladilar. Bir necha bor munozaradan
so’ng ijtimoiy qonunlar tabiat qonunlaridan farq qilishini tan olishdi. Biroq
munozara hamon davom etmoqda.
Tajribalar, eksperimentlar ijtimoiy hodisalarga ham tatbiq etildi. Natijada
jamiyat o’rganish bo’yicha empirik sosiologiya kabi fanlar paydo bo’ldi.
Neopozitivizm va postpozitivizmning fan dasturi ijtimoiy hayotga ham tatbiq
etildi. ijtimoiy sohalar matematik model bilan o’rganilib, ma’lum
muvaffaqiyatlarga erishildi.
Nima uchun matematik formulalar, o’zining aniqligi bilan ajralib tursa-da,
ijtimoiy sohada fizik formulalardan ustun tura olmadi?
Matematik modelning iqtisodiyot sohasida qo’llanilishi juda katta natija bergan
bo’lsa-da, tabiatdagi (oniy) lahza-tezlik, iqtisoddagi qiymat ko’rinishi fizikaviy
model bilan hal qilindi. Zarrachalarning holati xuddi insonlar faoliyatidagidek
erkin, oldindan bilib bo’lmas darajada ekan. Fizik-tadqiqotchi katta miqdordagi
zarrachalarning holatini aniqlash uchun statistik qonunlarni ishlatadi. Alohida,
yakka zarrachaning holati uchun esa ehtimollik nazariyasini qo’llaydi. Shunga
o’xshash ijtimoiy hodisalarda ham alohida olingan odam faoliyatini ehtimollik
nazariyasi asosida qayd qilinsa, ko’pchilikning faoliyati esa statistik qonun asosida
yoziladi.
Demak, jamiyat qonunlari o’ziga xos xarakterga ega bo’lish bilan birga
tabiat qonunlari bilan o’xshashligi ham bor.
Germenevtik metod esa ijtimoiy hodisalarning o’ziga xos tomonini talqin
qiladi. (M.Veber, G.Parsons).
Tabiat bizga begona... jamiyat esa-bizning dunyo
(3) V.Diltey
Biroq tabiat haqidagi ta’limot ham inson faoliyatining shaklidir. Ularni
tushunish, anglash eng muhim masalalardan biridir.
Jamiyat to’g’risidagi fan bormi?
Albatta bor. Ma’lum faktlar, tajribalar asosida jamiyatni ilmiy o’rganishga
kirishiladi. Inson o’zining bilimlari asosida jamiyatning rivojlanish yo’llarini,
umumiy tendensiyalarini topadi. Bu esa fan yo’lidir.
Jamiyatning inson o’rganmagan biror sohasi yo’q. Insonning qalbi kabi
hodisalar borki, ular ham ilmiy tahlil qilinadi. Fan hamma vaqt haqiqatni ochishga
intiladi.
Fan uchun aqllilik eng asosiy o’rinni egallaydi. Demak, ijtimoiy hayot aqliy
metod orqali, jamiyatning rivojlanishi esa uning normalari, usullari orqali esa
o’rganiladi. Fan inson hayotining ichki, murakkab tomonlarini o’rganadi. Buni
kundalik ong bilan hal qilib bo’lmaydi. Ilmiy tahlil, oldindan bilish ijtimoiy
hayotga ham tegishli. Bu ilmiy-rasional metod orqali amalga oshadi. Bu yuksak
tipdagi (rasionalllikdir) aqllilikdir.
Rasionallik insonning ongli, maqsadga qaratilgan faoliyati sifatida
qaraladi.
Veber insonda to’rtta ijtimoiy ta’sir mavjudligini aytadi ko’rsatadi. Ular qattiq
hayajon, an’anaviylik, rasional qadriyatlar uva rasionallikdir. Uning fikricha, eng
asosiysi qattiq hayajondir. Bunda inson o’z xohishini qondirishga intiladi. Individ
ana shu ustunlik asosida ish tutadi. qattiq hayajon hamma vaqt ham natija
beravermaydi. Chunki u hamma vaqt ham o’ylangan, atroflicha fikrlangan
bo’lmaydi. Bunda an’anaviy ta’sir, qoida va qonunlar ish beradi. O’tmishga tahlid
qilish an’ana va odatlarga asoslangan bo’ladi. Bular qat’iy xulosalar bo’lib,
odatda tanqid qilinmaydi. Rasional qadriyatlar ma’lum mustaqil harakatga ma’lum
dastur asosida faoliyatda bo’ladi.
Nihoyat maqsadli-rasional faoliyat. Bunda subyekt aniq dastur asosida
maqsadga qaratilgan bo’ladi. Bu ijtimoiy hayotni o’rganishdagi rasional (aqliy)
momentning o’sib borishidir. Faoliyatni o’rganishning rasional modeli maqsadli
aqllilikni tashkil etadi.
Jamiyat haqidagi fan avvalo maqsadli rasional-aqliy faoliyat bo’lib, bunda
pragmatik metod ustun turadi. Tabiat fanlari esa pragmatik metodga emas, balki
gipotetik-deduktiv metodga asoslanadi.
Gipotetik-deduktiv metod fanda ish qanday holatda bo’ladi, degan savolga
javob bersa, pragmatik metod o’ylangan maqsadga erishish uchun nima qilish
kerak, degan savolga javob beradi.
ijtimoiy falsafa
Falsafa
tarixida
Qadimgi
falsafada
O’rta
asrlarda
Jamiyat nima? Jamiyatning mohiyati, xususiyati
U yoki bu darajada muvaffaqiyatli, birligidan iborat.
Jamiyatda adolatning adolatsizlik ustidan g’alabasi (Avesto)
Dunyoviy haqiqatdan ilohiy haqiqatga intilish. Foniy
dunyodan boqiy dunyoga tayyorgarlik. Yashashdan murod
ezgulik (Ibn Sino). Jamiyat – insonlikdir. Insonlik mohiyati
haqiqiy baxt saodatga erishuv ekan, inson bu maqsadni
Yangi
zamonda
XX asrda
o’zining oliy g’oyasi va istagiga aylantirib, bu yo’lda barcha
imkoniyatlardan foydalansa, u baxt–saodatga erishadi
(Forobiy)
Insonlik tuzilgan ijtimoiy shartnoma asosida birgalikda
yashashdir. (Lokk, Russo)
Insonlarning birgalikda mehnat qilishi jarayonidagi
o’zaro munosabat.
Insonlarning ijtimoiy ta’siri tizimi bo’lib, u qadriyatlarni
yaratish bilan belgilanadi (Veber, Parsons, Sorokin va
boshqalar)
Insonlarning yaxshi tashkil qilingan munozara normalari
asosi yangi kommunikasiya aloqalaridir (Xabermas va
boshqalar)
Jamiyat taraqqiyotining asosi uni muqarrar halokatdan
qutqarib qoladigan yagona kuch-ma’rifatdir (I. Karimov)
Tarix yunoncha historia so’zidan olingan bo’lib, o’tmish voqyealar haqida
hikoya, bo’lgan hodisalar degan ma’noni anglatadi.
qadimgi dunyodayoq tarixga universal bilish sifatida qarab kelingan.
O’tmishning bugun va kelajak bilan aloqadaligini tarix ko’rsatadi.
O’tmishni qanday bilish mumkin? O’tmish bugungi kun bilan, kelajak bilan
qanday aloqada bo’ladi? U yoki bu xalq tarixining bir butun universal ma’nosi
bormi?
Bu va shu kabi savolllarga tarix faldsafasi javob beradi. Demak, tarix
falsafasini yaratish uchun bir butun inson evolyusiyasini, uning ma’no va
mazmunini tahlil qilish kerak. Tarix falsafasi tarixni anglash, uning orqaga
qaytmas jarayonini tushunib olishdir.
Tarixning dramatik jarayonlarida insonning ishtiroki qanday?
Bu savol ham bugungi kunda eng muhim masala bo’lib qoldi. Chunki har bir
shaxs o’z o’tmishini va undagi ishtirok etgan avlodlarni bilishga qiziqadi, tarixiy
jarayonda o’zining o’rnini belgilab olishga harakat qiladi. Demak, inson o’zining
shu jarayondagi o’rnini, o’z ishtirokini, o’zining qadr - qiymatini bilishni
istaydi.
Inson tarixiy mavjudot sifatida vaqtning davomiyligini his qilib, unda o’z
zimmasiga nimalar yuklanishini tushunib yashashga intiladi. Inson hayotning
ma’nosini anglar ekan, u nafaqat bugungi kun tashvishi bilan yashaydi, balki
o’tmish va kelajak haqida fikr yuritib, o’ylab, iztiroob chekib, quyinib, mamnun
bo’lib yashaydi. Bu esa tarixni keng ma’noda tushunish demakdir.
Yunonlar tarixga dunyoni estetik anglash, kosmosning garmoniyasi va undagi
davriylikning yakuni sifatida qaraganlar. Kosmosda ham, inson hayotida ham
uzluksiz almashish, aylanish yuz berishini qayd etdilar. Tabiatda issiqning - sovuq,
yozning – kuz, qishning - bahor almashinuvi, ijtimoiy hayotda esa yaxshining -
yomon, yovuzlikning - ezgulik bilan almashinuvi aylanma shaklda borayotganini
ko’rdilar. Bu doira shakli abadiylik va o’tkinchilikning geometrik ramzini
anglatadi, (doira boshlanishi ham, oxiri ham yo’q) degan fikrga keldilar.
Bobokalon allomalarimiz dunyoni charxpalak shaklida ifodalashgan.
Inson o’z tarixini o’zi yaratadi, undagi muammolarni keltirib chiqaruvchi
ham, hal qiluvchisi ham insonning o’zidir.
qadimgi falsafa tarixi, A.F.Losevning fikricha, abadiy tashkil topuvchi, abadiy
qaytish, davriy bo’ladigan dunyo ongini (Geraklit) ruhning davomiyligi va
ruhiyatning namoyon bo’lishi (Platon) shaklida ifodalagan. Yunonlar tarixning
davomiyligini bilib, fojiali hollarni ham ko’rsatishgan.
Tarixning fojiasi universal xarakterga ega emas. Tarixning oxiri yo’q.
Biroq, qadimgi yahudiylar ta’limotiga ko’ra, tarix tugaydi, uning oxiri bor
deyilgan. Tarixning oxiri borligi to’g’risidagi ta’limot esxologiya deb ataladi.
Barcha dinlarda inson olloh tomondan yaratilgani va insoniyat tarixi ilohiy
ifodaning sistematik reallashuvi ekanligi aytiladi (Avgustin). Esxologiya
konsepsiyasi providensial (taqdir, ilohiy reja demakdir) ta’limot bilan
uyg’unlashtiriladi.
Bu konsepsiyaga Gegelning tarix falsafasi ham mos keladi. Gegel, yuqorida
aytilganidek, tarixni tasodifiy, tartibsiz hodisa emas, balki ichki qonuniyat asosida
rivojlanuvchi jarayon, deb qaradi. Biroq u tarixni bir chiziqda, bir yo’nalishda
olg’a qarab ketuvchi jarayon, deb tushundi. Uningcha, tarixiy taraqqiyot o’zining
olg’a qarab taraqqiy etishini ta’minlaydi. Natijada o’zining oxirgi maqsadiga
erishadi. Fojialar, tarixiy iztiroblar, o’lish va adoyilikdagi azoblar, urushlar va shu
kabi dramatik, tragedik hodisalar, Gegel fikriga ko’ra, tarixiy taqdirning
reallashuv taraqqiyoti bo’lib, uning umumiy yo’nalishini, kelajagini
o’zgartirmaydi.
Taqdir konsepsiyasiga ko’ra, dunyo tarixi turli egri bugri yo’llar bilan
olg’a qarab ketadi.
Marksizm ham ana shu g’oyadan kelib chiqib, tarixni olg’a qarab boradi va
oxirgi sinfsiz, har qanday muammolar hal qilingan kommunizmga o’tiladi, deb
ko’rsatadi. Jamiyat XX asr falsafasida bunday qarashlarga qarshi ta’limotlar
vujudga keldi.
XX asr falsafasi kelajak ravnaqiga qarshi emas, kelajakka umidsizlik bilan
qarashni ham targ’ib etmaydi. aksincha XIX asrda yaratilgan progress
tushunchasining kamchiliklarini tushuntirib, kelajak to’g’risida kafolatli, tarixning
mazmuni va mohiyatini ifodalovchi konsepsiyani yaratishga intildi. Gegel va
Marks konsepsiyalarining asosiy xatosi shundaki, ular kelajakni ilohiylashtirib,
uning ahamiyatini o’tmish va bugungi kunga past nazar bilan qarash hisobiga
ko’tarmoqchi bo’ldilar, noaniq kelajakni o’tmish va bugungi hayotdan, ustun
qo’yadilar. Butun o’tmish, bugungi hayot kelajak uchun qurbon qilinadi. Marks
esa butun insoniyat tarixi adashuvlardan iborat, haqiqiy tarix kommunizmdan
boshlanadi, deb aytgan edi. Kelajak albatta yaxshi bo’ladi, undan g’am qilmasa
ham bo’ladi, deb insonlarni mas’uliyatsiz bo’lishga chorlaydi. Kelajak to’g’risida
konkret tizimni emas mavhumlikni maydonga tashlaydi. Bu nazariya xatosi
kelajak muqarrar, u inson irodasi, xohishidan qat’iy nazar, obyektiv vujudga
keladi deb, inson subyekti va inson faoliyatining hal qiluvchilik ahamiyatini
tushunib yetmadi, tan olganda ham, ikkinchi darajali ahamiyatga ega, deb
ko’rsatdi.
XX asr falsafasi insonlar kelajak to’g’risida o’ylar ekanlar, mavhum,
odamlarga va’da beradigan jamiyat to’g’risida emas, balki kelajakning abadiyligi
to’g’risida, tarixiy taraqqiyotning doimiyligi kafolatlangan taraqqiyot to’g’risida
fikr yuritishlari kerak, deb o’rgatadi. Bu falsafaga, inson faoliyatimiz ana shu
abadiylikning lahzasi sifatida tarixning taqdiriga ta’sir etishini tushunish asosida
borishi kerak.
Bizning xatti-harakatimiz mahsuli kelajak uchun, kelajak qadriyatlari uchun
qanday bo’ladi. degan masala to’g’risida hukm chiqarish bizning ishimiz emas,
zero biz har daqiqada tarixiy taqdirga, abadiy olamga o’z munosabatimizni
bildirib yashashimiz kerak.
(4) N.Berdyayev
Boshqacha qilib aytganda, kelajakda uchun maxsus yashash shart emas. Ammo
inson o’zining faoliyat yo’nalishda qadriyatlar, burch, insonning qadr-qimmati
kabi universal xarakterdagi masalalarga o’tkinchi deb emas, balki abadiy insoniy
munosabatlar deb, tarixning ma’nosi sifatida qarashi kerak.
Tarixning ma’nosi nima?
Tarixning ma’nosi shundan iboratki, u muammosiz, yomonliksiz yashamaydi.
Bir muammo hal qilinsa, ikkinchi muammo kelib chiqaveradi. Inson o’z
muammolarini keltirib chiqarish bilan birga uni hal qilishga ham qodir. Mana shu
asosiy, hal qilish kerak bo’lgan masalalarni yechish va yangi muammolarga tayyor
turish, uni maydonga tashlash tarixning ma’nosini tashkil etadi. Bularning barchasi
inson faoliyati orqali amalga oshadi. Demak, inson butun tarixning yo’nalishiga
o’ta mas’uldir. Insonning amaliy faoliyatiga baho bermaslik, «hamma narsa
o’tib ketadi», deb beparvo bo’lish o’z uyini buzishga olib kelishi mumkin. O’z
Vatanini himoya qilmaslik, o’z uyida tartib o’rnatmaslik, inson faoliyatini
tuzishga emas, aksincha, buzishga qaratish butun insoniyatni halokat
yoqasiga olib keladi.
Tarixning mohiyati. Tarix mohiyatini tushunish dunyoqarash ahamiyatiga
ega. Bu, o’z navbatida, inson faoliyati qachon va qanday sharoitlarda buzish, yo’q
qilish va o’ldirishga qaratilgan bo’ladi; qaysi vaziyatda o’z-o’zini rivojlantiruvchi,
yaratuvchanlik va bunyodkorlik faoliyatida bo’ladi; tarixning sog’lom
rivojlanishiga kafolat berad, kabi masalalarni oydinlashtirishni taqozo etadi.
Bu falsafa tilida tarixning mohiyati deb ataladi.
Biz tarix mohiyatini aniqlash bilan tarixning mavjud bo’lishi chegarasini
aniqlaymiz. Tarix mavzusida bo’lishi uchun o’zining yo’qotgan qadriyatlarini
tiklashi, buzmasdan, to’siq bo’lmasdan harakat qilishi, rivojlanishi kerak.
Zamonaviy mutaffakkirlar ta’limotiga ko’ra tarixning olg’a ketishi progressga
kafolat bermasa-da, uning mavjud bo’lishiga, abadiyligiga kafolat beradi.
XX asr falsafasi XIX asr falsafasidan farqli o’laroq o’tmishning bugun va
kelajak bilan aloqasi asosida kafolatli taraqqiyotni ko’rsatib berdi. Buning eng
asosiylari quyidagicha:
Birinchidan, hozirgi zamon tarix falsafasi ijtimoiy amneziya (xotiraning
yo’qolishi) ga alohida e’tibor bermoqda. X1X asr falsafasi shu narsani aniqladiki,
xalq, millat o’z tarixini esdan chiqarishi hollari yuz berishi mumkin ekan. Bunday
jarayon alohida shaxslarda ham uchrashi mumkin. Bunda shaxs o’z o’tmishin
esdan chiqarsa, amneziya kasalligi deb ataladi. ijtimoiy bu ma’noda u yoki bu
xalqning tarixini butunlay yoki uning bir qismini unutishini anglatadi. Bunda
xalqning o’tmishi bilan bugungi kun o’rtasida izchil aloqa yo’qoladi yoki
kamayadi. Bu nafaqat tarixiy jarayonlarda, balki biror bir davrning tarixiy shaxslari
bilan ham yuz beradi. Masalan, sho’rolar davrida o’zbek xalqning bir qator ziyoli
farzandlari «xalq dushmanlari» timg’asi ostida qatag’on qilindilar… Bu ularning
halqimiz xotirasidan o’chirilishlariga, keyingi avlodda ular tug’risida yomon
taassurot qilishiga olib keldi.
Ikkinchidan, tarixni buzishga, yo’q qilishga qaratilgan kuchlar haqida gapirar
ekanmiz, XX asrda bo’lgan ikkita jahon urushlarini tilga olishga to’g’ri keladi. Bu
urushlar shunday oqibatlarga olib keldiki, sivilizasiyani vayron qilib, uni halokat
yoqasiga keltirib qo’ydi qoldi.
Ilgarigi zamonlarda harbiy to’qnashishlar jahonshumul ahamiyatga ega emas
edi. Gegelning «urushlar tarixiy jarayonlarni o’zgartishi mumkin emas», degan
fikri hozirgi sharoitda to’g’ri kelmay qoldi. Shu ma’noda shaxsning tarix oldida
o’ta mas’uliyati tarixning kafolatli davom etishida asosiy kuchga aylanib qoldi.
Uchinchidan, insonlar faoliyatida yuz berayotgan g’ayri insoniy xattiharakatlar jamiyatning o’zini o’zi yo’q qilishiga olib keldi. Jahonda yadro,
ekologik, demografik fojialar va shu kabi global muammolar paydo bo’ldi.
Olimlar, faylasuflar, tarixchilar jamiyatning kafolatli taraqqiyoti bo’yicha inson
faoliyatining dasturini ishlab chiqdilar. Dasturda tarixiy vorislikni ishga tushirish,
insoniyat tarixini saqlab qolish mumkin deb ko’rsatildi. Buning uchun odamlar real
hayotni to’g’ri tushunishlari, tarixni saqlab qolish va kafolatli taraqqiyot
mohiyatini chuqur anglashi kerak. Har bir shaxs o’zining qobiliyati va iste’dodini
reallashtirib, namoyon qilib, ishonch, e’tiqod, sevish bilan odamgarchilikni
birinchi o’ringa qo’yib yashashi kerak. Bugungi kunda har bir shaxs, millat, xalq
butun tarixiy jarayonlarni o’zida namoyon qilib, o’ziga xos, o’ziga mos yo’lni
topib yashashni ta’minlamasa, dunyo tarixi quruq bir sxemaga aylanib qoladi. Har
bir shaxs, millat, xalq hayot betakror ekanligi hisobga olinishi zarur, aks holda
tarix oddiy andozadan iborat bo’lib qoladi. Tarixning mazmuni ana shular bilan
to’ldiriladi
XX asr falsafasi «o’tmish bilan bugungi kun va kelajak bir butun jarayonni
tashkil etar ekan, bu jarayon alohida shaxsda qanday yuz beradi?» degan savolga
javob beradi. Demak, tarixiylik shaxs va har bir avlod taqdirini tarix taqdiri
bilan uzviy bog’liqlikda olib qaraydi. Bular avlodlar bilan jonli munosabat,
ularning o’zaro bog’liqligi, ma’naviy muloqotda bo’lishi tarixning kafolatli abadiy
yashashini ta’minlaydi. Bu dunyodagi barcha odamlarning bir-birlari bilan o’zaro
hamkorlikda bo’lishi, o’zaro bir-birini tushunishi, o’zaro ishonch asosida boradi.
qayerda shaxs taqdiri har bir avlod taqdiri bilan bog’liq holda o’zaro
munosabatda bo’lsa, o’sha yerda tarixning taraqqiyot kafolati ta’minlanadi.
Tarixning mohiyati har bir insonning tarix jarayonlari bilan turlicha
munosabatda bo’lishi orqali belgilanadi.
XX asr falsafasida tarixning mohiyati har bir shaxs uchun tarixiy davrning uch
o’lchovi bilan belgilanadigan tushunchalar orqali ochib beriladi. Bu uch o’lchov
shaxsning o’tmish, bugungi kun va kelajakka bo’lgan munosabatini ta’minlaydi.
Mana shu o’tmish, bugungi kun va kelajak tarix jarayonida shaxsning vaqtga
bo’lgan munosabatini ifoda etadi. Bu o’lchov ma’lum tarixiy davrda
avlodlarning o’zaro ma’naviy munosabatini ta’minlaydi.
Birinchidan, tarixda ma’naviy farzandlik tushunchasi amal qiladi. Inson
dunyoda yashar ekan, o’tmish avlodning farzandi sifatida yuzaga keladi, yashaydi.
Biroq u butun yumushni boshidan boshlamaydi, ajdodlar yaratgan moddiy va
ma’naviy madaniyatning davomchisi, o’zi yashayotgan jamiyat, vaqt nuqtai
nazaridan baholovchi, bajaruvchi sifatida mavjud bo’ladi. Chunki ota-onadan
qolgan moddiy va ma’naviy boylikning egasidek, shu jarayonni davom ettiruvchi
farzand sifatida yashaydi. Ma’naviy farzandlik shaxsning ma’naviy dunyosining
tarkibiy qismidir. Ayni bir vaqtda u tarixning vorisi sifatida namoyon bo’ladi.
Tarix, bu jihatiga ko’ra, avlodlarning almashuv jarayonidagi munosabatni
anglab yetishdir.
Ma’naviy farzandlik ma’nosini tushunmaslik avlodlar qadriga yetmaslikdir.
Bunda shaxs ajdodlarini tanimaydigan mavjudotga aylanib qoladi.
Ma’naviyatning tiklanishi, tug’ilib o’sgan yurtda o’zini boshqalardan kam
sezmay, boshini baland ko’tarib yurishi uchun insonga albatta tarixiy xotira kerak.
Har qaysi inson «men shu millat farzandi ekanman, mening ajdodlarim kimlar
bo’lgan, millatning ibtidosi qayda, uning ayoqqa turishi, tiklanish jarayoni qanday
kechgan?» degan savollarni o’ziga berishi tabiiy... Tarixiy xotirasi bor inson –
irodali inson.
Inson uchun tarixdan judo bo’lish – hayotdan judo bo’lish demakdir,
(5) I. Karimov
Tarixni bilmaslik o’z ajdodini bilmaslikdir, demak, ma’naviy farzandlikdan
mahrum bo’lish demakdir. Bundan shunday hulosa kelib chiqadiki, har bir inson
o’tmish ota - bobolari yaratgan bilimlardan, madaniyat va qadriyatlardan
foydalanar ekan, u o’z davrining farzandi sifatida yashaydi.
Inson o’z davrininggina emas, o’z tarixi, o’z avlodining farzandidir.
Bizdagi g’urur, iftixor, insoniylik o’tmish avloddan meros bo’lib qolgan. Shuning
uchun o’zini ajdodlarining ma’naviy vorisi sifatida tasavvur qilmagan odam, to’la
ma’noda shaxs bo’lib yetisha olmaydi. Odamlarning ming yillar davomida
shakllangan va mentalitetiga aylangan, ayni vaqtda shu xalq, shu millatning
kelajagini ko’zlagan va uning dunyodagi o’rnini aniq - ravshan belgilab berishga
xizmat qiladigan, kechagi va ertangi kun o’rtasidagi o’ziga xos ko’prik bo’lishga
qodir g’oyani men jamiyat mafkurasi deb bilaman,
I.Karimov
Ikkinchidan, bugungi kun tarix falsafasi ma’naviy birodarlik tushunchasini
maydonga tashladi. Biz shunday tarixiy davrda yashamoqdamizki, har bir
shaxsning dunyo oldidagi mas’ulligini anglab yetishi masalasi asosiy o’ringa
chiqib qoldi. Dunyodagi ziddiyatlar, muammolarni hal qilish uchun odamlar bir –
birlari bilan do’st – birodar bo’lib yashashi eng muhim masalaga aylanib qoldi.
Dunyodagi urushlar, o’ldirishlar odamlar o’rtasidagi dushmanlik tuyg’usi asosida
paydo bo’ladi. Insonlarning bir-biri bilan do’st bo’lishini ta’minlash insoniy
xislatlarni namoyon qilish demakdir.
Shu vaqtgacha bu tushunchaga unchalik etibor berilmagan edi. Do’stlik,
birodarlik juda deganda yaxshilik deb qaralgan edi. Endilikda real hayot, bir
sayyorada, bir yer sharida yashaydigan odamlarning hamkorligi muqaddas qat’iy
qoidalarga aylanishini taqozo qilmoqda. Chunki sayyoramiz, ayrimlar
o’ylagandek, juda mustahkam emas ekan. Mana shu umumiy uyimizni avaylab
saqlab qolish uchun faqat hamkorlikda yashash kerak. Yadro fojialarini, ekologik
buhronlarni birodarlik bilangina hal qilish mumkin.
Barcha insonlar, ijtimoiy ahvoli, boy – kambag’alligidan qat’iy nazar Yerda
hayotni saqlab qolishga, butun insoniyat taqdiriga mas’ul ekan, birgalikda hamkor
bo’lib yashashning hayot tarziga aylanib borishidan – bu davra bugungi kun
talabidir. Ma’naviy birodarlik ziddiyatli masalalarni tinch va osoyishta hal qilishni
ko’zda tutadi. Inson o’zligini, o’z qadr - qimmatini anglab yetishi va shu qadr qimmatni ruyobga chiqarishga o’ta ma’sul ekanligini his qilishi o’ta dolzarb
masalaga aylandi.
O’zbekiston XXI asrga qadam qo’yar ekan, tinchlik, birodarlik, millatlararo va
fuqarolararo totuvlikni, barqarorlikni ta’minlash g’oyasi bilan jahon hamjamiyatiga
kirib bormoqda. Bu g’oya tarixiy taraqqiyotning mohiyatini belgilaydi. Chunki
odamlar o’rtasidagi urushlar, bir- biriga tajovuz qilish, insonga qarshi g’ayriinsoniy
faoliyatda bo’lish g’oyasi XX asrda qolib ketgani yaxshi. XX1 asr insoniylik asri
bo’lishi, insonlar o’z hayotlari ro’yobga chiqarishlari uchun to’liq imkoniyat
yaratilishi kerak. Jamiyatimizdagi tinchlik, osoyishtalik, birodarlik, o’zaro
hamkorlikning samarasi ham shunda. Yurtboshimiz bu tamoyil nafaqat alohida
olingan millat va, xalqning, balki dunyo xalqlarining ma’naviy birodarlik
tamoyiligiga aylanishi kerakligini nazarda tutadi. Bizning jamiyatimiz boshqa
xalqlar, mamlakatlar bilan birodarlik murosa qilish konsepsiyasi asosida ish
ko’radi.
Uchinchidan, tarix falsafasi kelajak haqida fikr byuritar ekan, ma’naviy otalik
g’oyasini maydonga tashladi. Otalik mas’uliyati kelajak oldida mas’uliyat yukini
ko’tarish demakdir. Kelajak avlod bugungi avlodni, ya’ni bizni o’z taqdirini hal
qilishga qaratilgan namuna sifatida baholaydi. Boshqacha qilib aytganda, biz otabobolarimiz ishini davom ettirib, kelgusiga zamin yaratdik. Demak, biz boshlagan
ishni kelgusi avlod davom ettiradi va qanday baholaydi. Biz kelgusi avlodga
nisbatan boshlovchi sifatida ish qilmoqdamiz. Biz o’z hayot tarzimizni tanlash
bilan kelgusiy avlod taqdirini hal qilishning turli vositalarini ham tanlab olamiz.
Biz bugungi faoliyatimiz bilan kelajakka zamin tayyorlaymiz, kelgusi avlodni
davom ettirishning asosini yaratamiz Xush, shunday ekan, biz kelgusi avlodga
yuksak ma’naviyat, ozod, obod Vatanni qodiramizmi yoki uni buzib, otalik
burchimizni bajarolmaymizmi? Bunday savollarga har bir inson, yashayotgan
avlod javob berishi kerak. O’tmishda ham, bugun ham, kelajakda ham biz
kabi insonlar yashashini unutmaslik kerak.
Tarixning ma’nosi. «Tarixning olg’a qarab borishi (progress) konsepsiyasiga
ko’ra, jamiyat borgan sari yaxshilanib, rivojlanib boradi. Shuning uchun ko’p
qayg’uurishning hojati yo’q. Tarix muqarrar ravishda, ertami – kechmi,
mukammallashgan, har tomonlama rivojlangan jamiyatga keladi. Odamlar hyech
qanday muammosiz farovon hayotga yetib keladi»,-deb fikrlangan yaqin
o’tmishimizda. Bunda tarixning asl ma’nosi ikkinchi o’ringa surib qo’yilgan edi.
Biroq tarixiy taraqqiyot jarayoni shuni ko’rsatdiki, tarixning olg’a qarab borishi
ta’minlanmadi va kafolatlanmadi.
XX asrdagi jahon urushlari ko’p vayronagarchilikka olib keldi. Millionlab
qurbonlar, rahmsiz diktatorlik, totalitarizm, ommaviy genosid (u yoki bu xalqni
yo’q qilib tashlash) odamlarning ommaviy qashshoqlashuvi kabi hodisalar asr
fojiasi bo’ldi. Jahon urushlari, vayronagarchiliklar, insoniyatning yer yuzidan
yo’qolib ketishi mumkinligi kabi masalalar jamiyatning olg’a qarab ketishiga
kafolat bermas edi. Jamiyatning bir butun taraqqiyoti masalasiga ham shubha bilan
qaraydigan bo’ldilar. Haqiqatdan ham odamlar mehnat qildilar, o’z asrining
fidoiysi sifatida, jismoniy va aqliy faoliyatda bo’ldilar. Yangi texnika, yangi
moddiy ne’matlar yaratdilar. Biroq odamlar ahvoli, avlodlari hayoti
yaxshilanmoqdami? degan savol maydonga endi tashlandi.
Keyingi uch yuz yil ichida odamlarning moddiy ahvoli o’ttiz martta oshishi
uchun imkoniyat tug’ildi, hamma narsa o’zgardi, faqat insonning o’zida o’zgarish
bo’lmadi,
K. Yaspers
Hayotda yomonlik borgan sari ortib bordi. Adolatsizlik, ma’naviy qashshoqlik
ham avjiga chiqdi. Ana shunday sharoitda odamlarning baxtli hayot kechirishi
mumkinmi, degan savolni maydonga tashladi nemis faylasufi K Yaspers. Shuning
uchun faylasuflar o’z nigohlarini tarixning mavjudligini, uning abadiyligini
kafolantiradigan zamonga qaratdilar. Bu tarixning ma’nosini anglash zarurati
edi.
Biroq tarixning ma’nosini aniqlash juda mushkul masala. Faylasuflar yech
qachon oson yo’ldan bormagan. Hozirgi zamon falsafasi X1X asr falsafasidan
farqli o’laroq ijtimoiy hayot, tarix murakkab, ko’p qirrali jarayon bo’lib, uning
yo’nalishini oldindan bilish qiyin ekanligini anglab yetdi. Faylasuflarning
ko’pchiligi tarixning taqdirini shaxs taqdiri bilan bog’liq holda o’rgandilar. Uni
turli tomondan tekshirishda N. Berdyayev, K. Yaspers, J. Maritiyen va
boshqalarning xizmatlari katta. Dastavval, ijtimoiy tarix insonlar tarixidan
iborat ekanligini tan olish kerak. X1X asr falsafasida tarix obyektiv, insondan
tashqaridagi jarayon sifatida o’rganilib shaxs bu jarayondan chiqarib tashlangan
edi.
Tarix esa konkret odamlarsiz yuz bermaydi. Chunki tarixda inson o’z mehnati,
faoliyati, kurashi, sevishi, azoblanishi, o’y-fikrlari bilan ishtirok etadi. Har bir
odam tarixiy jarayonda ishtirok etar ekan, u yoki bu darajada iz qoldiradi. Ammo
tarixiy burilishlar, ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy, madaniy-ma’rifiy o’zgarishlar
to’g’risida fikr yuritilganda, asosiy shu jarayon va o’zgarishlarga xazmati singan
ayrim birok tarixiy shahslar va mutafakirlarda.
Har bir inson betakror, uning qilgan faoliyati ham jozibador.
Hamma odamlar fan bilan shug’ullanib, tarixiy subyekt sifatida namoyon
bo’lavermaydi, biroq tarixda hamma vaqt konkret shaxs sifatida ishtirok etadi,
muammolarni hal qilishda u yoki bu darajada ishtirok etib, o’zi qanday bo’lsa,
shunday namoyon qiladi. Har bir shaxs, yuqorida aytganimizdek kabi tarixiy
tajribalardan foydalanib, tarixda ishtirok etadi va kelajakka zamin tayyorlaydi.
Biroq ularni o’z dunyoqarashdan kelib chiqib qabul qiladi, amalga oshiradi.
Tarixiy jarayonlarni payqash hammaga ham nasib bo’lavermaydi. Ko’plar bu
jarayonlarni payqamaydilar ham. Buyuk shaxslar, salohiyatli insonlar bu
jarayonni ilmiy amaliy tahlil qilish qudratiga egadirlar.
Inson o’tmish bilan munosabatda bo’lar ekan, bu inson yashashining umumiy
shartidir. Agar insonni o’tmishdan mahrum qilinsa, bu uni o’ziga xos yo’ldan, o’z
qadriyatidan mahrum qilishdir. O’tmishga faqat obyekt sifatida qaray olmaymiz.
O’tmish borlig’imizning, qadriyatlarimizning tarkibiy qismidir. U o’zligimizni
anglashning, mustaqil fikrlashimizning zaminidir. O’tmish ajdodlarimiz o’zi
xohlaganicha, mustaqil qadriyat sifatida yashagan. Biz ulardan tamomila
boshqacha emasmiz. Ularning vorislarimiz. Demak, tarix har bir shaxsning
o’tmishga munosabatda bo’lishi, tarixiy jarayonda ishtirok etishining betakrorligini
ifodalaydi.
Tarixga har bir shaxs o’z fikri, e’tiqodi, dunyoqarashi bilan mustaqil
munosabatda bo’ladi. Bu esa shaxsning umumiy tarixiy jarayonlarda ishtiroki
mazmunini tashkil etadi. Shundan ko’rinadiki, umumiy jarayonlar sifatida tarix
shaxsning qadr-qimmatining o’ziga xosligini namoyon qilish asosida boradi.
Bugungi dunyoda haxsning qadr-qimmatini namoyon qilishiga to’sqinlik
qiluvchi omillar juda ko’p. Boylik orqasidan quvish, amalga intilish, shonshuhratga berilish, nopoklik va boshqalar qadr-qimmatni oshirish emas, aksincha,
shaxsning o’zi o’zini pastga urishi ekanligini hamma vaqt ham payqamaydilar.
«Oddiy» odamga e’tibor bermaslik, «yuqoriga» qarab «pastni» ko’ra bilmaslik
shaxsning qadr-qimmatini pastga uradi. Hozirgi zamon gumanizmi har bir
shaxsning qadr-qimmatini oshirishga, uning borlig’ini, yashashini qolishi, tarixiy
jarayonda faol ishtirokini ta’minlashga qaratilgan.
Milliy ma’naviyatimiz, milliy g’oyamiz ana shularni ifoda etadi. O’zbekiston
Konstitusiyasi xalqaro huquq normalariga amal qilgan holda inson erkinligi va
huquqlariga kafolat beradi. Xalqimizning bugungi kunda millatga, jamiyatga, o’zo’ziga, boshqa xalqlar qadriyatlariga bo’lgan munosabati tarixga bo’lgan
munosabat mezoni bilan o’lchanadi.
Tarixning ma’nosi umuminsoniy ma’no bo’lib, hamma vaqt konkret shaxs
bilan bog’langan holda namoyon bo’ladi. Tarixning ma’nosi deganda sof
obyektiv yoki sof subyektiv deb qaramaslik kerak.
«Ma’no» tushunchasi (kimgadir, nimagadir) insonga bo’lgan munosabatni
ko’zda tutadi. «Ma’no» inson borligi jarayonida ijod qilishi, dunyoni bilib borishi,
payqashi kabilar bilan birgalikda namoyon bo’ladi.
Inson o’z ijodiy faoliyatida insoniylikni namoyon qiladi. Shu asosda
tarixning ma’nosini kashf qiladi. Tarixning ma’nosiga tashqi jarayon sifatida emas,
balki insonning ichki ma’naviy dunyosi sifatida, hamma jarayonlarning inson
ko’zgusidan o’tishi nuqtai nazaridan qarash kerak. Tarixning ma’nosi - meniki,
men uchun, deb qarashni, butun tarixiy borliq men uchun daxldor deb, qarashni
ko’zda tutadi.
Tarixga ijodiy munosabatda bo’lish, uni yaratish va uni anglab yetishmuhim masala. Biror narsaga ma’no berar ekanman, men o’z yashashimning bir
qismidan ajralaman (vaqtim, umrim ketadi), biroq qashshoqlashib, kuchsizlashib
qolmayman, aksincha, ma’naviy boyib boraman. Yangi bilimlarga ega bo’laman,
dunyoni chuqurroq anglayman. Ana shuning uchun, yuqorida aytilganidek, «tarix –
meniki, men uchun»
Kimki o’tmishni ardoqlar ekan, tarixiy xotira bilan yashar ekan, tarixning
betakrorligi, uning qadr-qimmatini va shu bilan birga o’z qadr-qimmatini anglab
yetadi, shakllantiradi. Shaxsning o’ziga xos faoliyati tarixning ichki rivojlanish
jarayoniga aylanadi. Demak, tarixning universal ma’nosi shaxsning o’z
qadriyatlarini namoyon qilishi, bilishi, o’tmishga bo’lgan munosabati orqali
uyg’unlashib boradi.
Shaxs qadr-qimmati inson faoliyatining bunyodkorligi, insonga, tarixga
bo’lgan munosabati, insoniy (odamiy) xislatlarining ro’yobga chiqishi asosida
namoyon bo’ladi. Biroq inson hech qachon maqsadlarning amalga oshish vositasi
bo’lmasligi kerak, deb yozadi I.Kant. Inson uchun qoidalar, tartib qoidalar, axloqiy
prinsiplar umumiy, biroq inson maqsadlarini amalga oshirish qurboniga
aylanmasligi kerak. Bugungi kunda xalqimizning abadiyligini, mustaqilligimizning
orqaga qaytmasligini anglab yashash tarixni har bir shaxs hayotining mazmuniga
aylantirib bormoqda. Abadiylik-bu insonlarning yaxlitligidir. Abadiylik uchun
yashash-bu o’tmish, bugungi kun va kelajak avlodlar bilan yashash
demakdir.