"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
Davlat maqsadli fondlari moliyaviy resurslaridan samarali
foydalanish yo‘nalishlari
Bobur Ruxiddin o‘g‘li Amirqulov
Akbar Aqmirzaevich Shernayev
Toshkent moliya instituti
Annotatsiya: Budjetdan tashqari jamg‘armalarni tashkil etishning maqsadi
jamiyat uchun muhim bo‘lgan xarajatlarni budjet mablag‘laridan tashqari mustaqil
manbalar hisobidan ta’minlashdir. Budjetdan tashqari jamg‘armalarni tashkil
etilishining muvofiqligini ta’minlovchi yana bir muhim omil - bu budjet taqchilligidir.
Xarajatlarni daromaddan o‘sib ketishi kuchayishiga moliyaviy resurslarni faqat qidirib
topishda emas, balki korxonalar, tashkilotlar va aholidan tushgan mablag‘larni qayta
guruxlanishini xam talab etadi. Va nihoyat, xo‘jalik yuritishning va
xususiylashtirishning ko‘p qirrali shakllari, budjet shakllari bilan bir qatorda jamiyatda
pul mablag‘larni qayta taqsimlashni yangi usullarini qo‘llash zaruriyatini qat’iy talab
etadi.
Kalit so‘zlar: maqolada maqsadli fondlar, fondlari moliyaviy resurslar tizimining
rivojlanishi bosqichlarining tashkiliy-iqtisodiy shart-sharoitlari tadqiq etilgan,
shuningdek, davlat maqsadli fondlari moliyaviy resurslaridan samarali yangi
innovatsion yo‘nalishlar, iqtisodi o‘sishga ta’siri hamda takomillashtirishga qaratilgan
tavsiyalar berilgan.
Directions of efficient use of financial resources of state target
funds
Bobur Ruxiddin ugli Amirqulov
Akbar Akmirzaevich Shernayev
Tashkent Institute of Finance
Abstract: The purpose of establishing extra-budgetary funds is to cover important
expenses for the society from independent sources outside the budget. Another
important factor in ensuring the adequacy of extra-budgetary funds is the budget
deficit. The increase in expenditures over income requires not only the search for
financial resources, but also the reclassification of funds from enterprises,
organizations and the population. Finally, the multifaceted forms of management and
privatization, along with the forms of budgeting, insist on the need to use new methods
of redistribution of funds in society.
www.openscience.uz
1048
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
Keywords: the article examines the organizational and economic conditions of
the stages of development of the system of financial resources of trust funds, as well
as effective new innovative directions from the financial resources of state trust funds,
the impact on economic growth and recommendations for improvement.
KIRISH
O‘zgarishga boy iqtisodiy sharoitlar ko‘pincha boshqaruv qarorlarini tez jalb
qilish zarurligini belgilab qo‘yadi, shu qatorda moliyaviy resuslarni qayta
taqsimlanishida hamdir. Budjet mablag‘laridan foydalanish hukumat organlari qonun
asosida qa’tiy tasdiqlab bersa, budjetdan tashqari jamg‘armalar esa ijroiya organlari
orqali belgilanadi. Qonun asosida tasdiqlangan budjet parlament tomonidan nazorat
qilinadi, budjetdan tashqari jamg‘armalar esa qonun chiqaruvchi organlar tomonidan
nazorat qilmaydi. Bu ham budjetdan tashqari jamg‘armalarni iqtisodiy sharoitiga
moslashishni tezlatadi. Budjetdan tashqari jamg‘armalarni tashkil etilishining
zarurligini va maqsadga muvofiqligini ta’minlovchi yana bir muhum omil - bu budjet
tangligidir. Xarajatlarning daromaddan o‘sib ketishi moliyaviy resurslarni faqat qidirib
topishni emas, balki korxonalar, tashkilotlar va aholidan tushgan mablag‘larni qayta
guruhlanishini ham talab etadi. Mana shunday sharoitda ma’lum tarmoq va sohalarni
rivojlantirishda budjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalarni roli kattadir. Iqtisodiyotni
modernizatsiya va isloh etish sharoitida iqtisodiy jamg‘armalarning roli alohida
ahamiyatga molikdir.
ASOSIY QISM
Budjetdan iqtisodiy sohaga pul ajratishdan asosiy maqsad, davlatning bu sohaga
aralashuvini ta’minlab turishdir. Davlatni iqtisodiyotga aralashishi esa iqtisodiyotni
o‘sishida muhim omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Ayniqsa, hozirgi sharoitda bizning
respublikamizda bu juda muhimdir.
Budjetdan tashqari fondlar iqtisodiyotni barqarorlashtirishning dastlabki belgilari
desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida bu fondlarning ham
ijtimoiy, ham iqtisodiy ahamiyati katta.
O‘zbekiston
Respublikasida
davlatning
maqsadli
jamg‘armalarini
shakllantirishda ularning tashkil qilinishi bo‘yicha jahon tajribasi o‘rganildi,
mamlakatdagi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar e’tiborga olindi. Albatta,
bunday uy-g‘unlashtirishga erishish natijasida ijtimoiy siyosatning samara-dorligi va
ta’sirchanligi oshdi. Ushbu fondlarning ba’zilari boshqa mamlakatlardagiga o‘xshash
bo‘lsa, boshqalari esa o‘xshashi yo‘q, ya’ni alohida bo‘lib, bozor munosabatlariga
o‘tishning o‘ziga xos milliy yo‘limiz borligini tasdiqlab turibdi.
Iqtisodiyot va xizmat ko‘rsatish sohasining yuqori sur’atlar bilan barqaror o‘sishi
biz uchun eng muhim ustuvor yo‘nalish bo‘lgan - aholi bandligini ta’minlash,
avvalambor, ishga joylashtirish uchun zarur sharoitlar yaratdi.
www.openscience.uz
1049
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
Davlatning
budjetdan
tashqari
maqsadli
jamg‘armalar
faoliyatini
takomillashtirish yuzasidan quyidagi fikrlarni keltirish mumkin:
➢ Davlat maqsadli jamg‘armalari faoliyatini moliyaviy jihatdan qo‘llabquvvatlash va barqarorlashtirish maqsadlarida jamg‘armalarga kapital qo‘yilmalar va
investitsiyalarni jalb etish ularning davlat budjetidan dotatsiyalar olish holatlarini
qisqartiradi;
➢ O‘zbekistonda davlat maqsadli jamg‘armalarining barqaror hamda uzluksiz
faoliyatini ta’minlash uchun eng muhim yo‘nalishi sifatida kichik biznes va xusu-siy
tadbirkorlik, xizmat ko‘rsatish va kasanachilik sohalarini qo‘llab-quvvatlash va
rivojlantirishni rag‘batlantirishdan etarli darajada mustahkam zaxiralar yaratilganligi
va zarur resurslar bazasining shakllantirsh zarur;
➢ Mamlakat moliyaviy qonunlariga jamg‘armar daromadlari hajmini
optimallashtirishni, moliyaviy resurslaridan foydalanish bo‘yicha javobgarlikni
oshirishni ko‘zda tutuvchi o‘zgartirishlar kiritish;
➢ Davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larining aniq va maqsadli,
standartlardan og‘ishmay ishlatilishi ustidan nazoratni yanada oshirish, jamg‘armalar
daromadlari shakllanishi va xarajatlarining ijrosini amalga oshirishda amaldagi
g‘aznachilik tizimi faoliyatini yanada mustahkamlash orqali davtlabki va joriy
nazoratlar mustahkamligini ta’minlash;
➢ Budjetdan tashqari davlat maqsadli jamg‘armalardan samarali foydalanish
maqsadida davlat moliyaviy siyosati bilan davlat hokimiyat organlarining moliyaviy
siyosatining bir xilligini ta’minlash;
➢ Mamlakatning kelgusi davrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini amalga
oshirishida moliya tizimi barqaror faoliyatini ta’minlovchi ijtimoiy yo‘nalishdagi
maqsadli jamg‘armalarni shakllantirish.
➢ Jamg‘arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimini takomillashtirish va
jamg‘arib boriladigan pensiyani ixtiyoriy badallar hisobiga shakllantirishni
rag‘batlantirish
Aholini ijtimoiy himoyalash muammolari qanchalik keng qamrab olinganligi va
ilmiy jihatdan chuqur o‘rganganligiga qaramay, bu masalaning dolzarbligi saqlanib
qolaveradi. Iqtisodiyot taraqqiy etgan sari mazkur fondlarning ahamiyati ham ortib
boradi. Bu esa davlatning budjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalarining mohiyati va
vazifasini ilmiy tarzda tushunishni, tahlil etishni, ularning faoliyatini jahon tajribasini
hisobga olgan holda takomillashtirishni talab etadi.
Yuqorida tahlil qilgan jahon tajribasidan ma’lum bo‘ldiki, pensiya tizimini faqat
davlat tomonidan moliyalashtirish etarli samara bermaydi. Hozirgi kunda pensiya
tizimini moliyalashtirishning bir vaqtning o‘zida uch yo‘nalish - minimal pensiyani
kafolatlaydigan davlat pensiya tizimi, professional assotsiatsiya yordamida o‘zining
ish beruvchilariga qo‘shimcha pensiyani shakllantirish, fuqarolar imkoniyat-laridan
www.openscience.uz
1050
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
kelib chiqqan holda alohida, xususiy pensiyani ta’minlash belgilangan. AQSh,
Gollandiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Shveytsa-riya, Italiya kabi mamlakatlar shu
yo‘ldan bormoqda.
XULOSA
Budjetdan tashqari fondlar tizimini isloh qilish, hamda uni shakllantirish va
sarflash bilan bog‘liq bo‘lgan dolzarb muammolarni hal qilish maqsadida ishlab
chiqilgan amaliy taklif va tavsiyalarning asosiylari quyidagilardan iboratdir:
➢ xususiy (nodavlat) nafaqa jamg‘armalarini shakllantirish lozim. Bunday
jamg‘armalarni tashkil etish qoidalarini ta’minlovchi va faoliyat jarayonini boshqarib
turuvchi qonunlar talab qilinadi. Ularning investitsion faoliyati esa mahsus
boshqaruvchi kompaniyalar orqali amalga oshirilishi kerak. Bu esa mablag‘
quyishning samaradorligini va uning saqlanishini kafolatini ta’minlovchi asosiy shart
hisoblanadi;
➢ kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish va aholi bandligini oshirish orqali
Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi jamg‘arma xarajatlarini qisqarishiga erishish;
➢ aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlarini moliyalashtirish uchun
budjetdan tashqari mablag‘lar, jumladan xayriya tashkilotlari va homiylarning
mablag‘larini jalb qilish, bu kam ta’minlangan oilalarga ijtimoiy to‘lovlar hajmi va
qamrovini oshirishga imkon beradi;
➢ Ayrim nafaqa to‘lovlari va imtiyozlarni tugatish natijasida bo‘shagan
mablag‘larni muhtoj oilalarga manzilli nafaqa to‘lovlarini moliyalashtirish hajmini
oshirishga yo‘naltirish;
➢ Minimal ijtimoiy standartlarni, jumladan mintaqaviy xususiyatlarni hisobga
olgan holda, hisob-kitob qilish usulini takomillashtirish. Ma’lum bosqichda,
amaliyotga kun kechirish minimumi kattaligi ijtimoiy standartini tadbiq etish;
➢ Oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun aholining ijtimoiy zaif guruhlari,
avvalambor, talab qilinmagan mehnat salohiyatiga ega kam ta’minlangan oilalarni
kredit resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini ta’minlashga yo‘naltirilgan
mikromoliyalashtirish institutlarini kengaytirish. Bu maqsadda budjetdan tashqari
fondlar, xalqaro rivojlanish loyihalari va xorijiy donorlar ishtirokida ixtisoslashgan
ijtimoiy investitsiyalar Fondini yaratish imkoniyati ko‘rib chiqiladi.
Ushbu maqolani o‘rganish jarayonida shakllantirilgan yuqorida keltirilgan
takliflar davlat maqsadli fondlari moliyaviy resurslaridan foydalanishning
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi degan umiddamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Shernayev A.A. Budjetdan tashqari jamg‘armalar moliyaviy resurslarini
shakllantirish va taqsimlash amaliyotini takomillashtirish yo‘nalishlari //
www.openscience.uz
1051
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
«Студенческий вестник»: научный журнал. – № 1(99). Часть 6. Москва, Изд.
«Интернаука», 2020. – с. 87-89
2. Shernayev A.A, Qalandarov Z.I. Strategik rivojlanish sharoitida mahalliy
byudjetlar daromadlarini takomillashtirish yo‘nalishlari // «Студенческий вестник»:
научный журнал. – № 20(165). Часть 14. Москва, Изд. «Интернаука», 2021. – с.
74-76
3. Shernayev A.A, Qalandarov Z.I. Sog‘liqni saqlash tizimini moliyalashtirishda
mahalliy byudjetlarning rolini oshirish masalalari «Интернаука»: научный журнал № 20(196). Часть 7. Москва, изд. «Интернаука», 2021. - с. 58-60
4. SHERNAEV A.A. PRINCIPLES AND METHODS OF ORGANIZATION OF
THE INTERNAL TAX CONTROL SYSTEM IN JOINT STOCK COMPANY //
International Journal of Economics, Business and Management Studies - ISSN:23474378 SJIF Impact Factor(2021) :7.473, Journal DOI: 10.36713/epra1013 (Volume: 8,
Issue: 4, April 2021), Pages: 43-53.
5. Кобулов Х.А. Вопросы финансовой безопасности в условиях
модернизации Республики Узбекистан // «Интернаука»: научный журнал - №
3(132). Часть 2. Москва, Изд. «Интернаука», 2020. - с. 14-16
6. SHERNAEV A.A. TAX ANALYSIS IN MICROLEVEL TAX PLANNING //
ELECTRONIC JOURNAL OF ACTUAL PROBLEMS OF MODERN SCIENCE,
EDUCATION AND TRAINING. FEBRUARY, 2021 -IV. ISSN 2181-9750, 75-82-p.
7. SHERNAEV A.A. ON THE ISSUE OF THE EFFICIENCY OF TAXATION
OF JOINT STOCK COMPANIES // «ЭКОНОМИКА И БИЗНЕС: теория и
практика». Международный ежемесячный научный журнал - №9-2 (67). Москва,
изд. ООО «Капитал», 2020. – с. 149-152.
8. Шернаев А.А. Совершенствование налогового планирования в
акционерных обществах – как механизм повышения эффективности
финансового менеджмента // Экономика и общество: международный научнопрактический журнал. – Нижний Новгород: Научно-издательский центр
«Открытое знание», Ноябрь-Декабрь 2020. №04 (18). с. 20-28
9. Shernaev A.A. GENERAL METHODOLOGICAL BASES OF TAX
PLANNING IN ENTERPRISES // International Journal of Economics, Commerce and
Management United Kingdom ISSN 2348 0386 Vol. VIII, Issue 4, April 2020 Licensed
under Creative Common Page 357
10.
Tohir Malikov, Khotamjon Kobulov. Models of market economy
formation and Interaction of fiscal policy // International Journal of Economic Growth
and Environmental Issues - ISSN: 2321-6247 SJIF Impact Factor ((2021): 8.047,
Journal DOI: 10.36713 / epra0713 (Volume: 9, Issue: 2) , February 2021)
www.openscience.uz
1052
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
11. Шернаев А.А. Налоговое планирование в системе обеспечения
финансовой безопасности в акционерных обществах // «Интернаука»: научный
журнал - № 12(141). Часть 2. Москва, изд. «Интернаука», 2020. - с. 43-45
12. Маликов Т.С., Қобулов Х.А. Молиявий саводхонликни оширишга “яшил
чироқ” – давр талаби // “Moliya” журнали. – 3/2020-сон, 2020. 17-23 б.
13. Nurmuxamedova B., Kabirova N. “Moliya”, O‘quv qo‘llanma. T:, Iqtisodmoliya, 2012 y. 207 bet
14. Srojiddinova Z. O‘zbekiston Respublikasi budjet tizimi. «infoCOM.UZ».
Toshkent-2010y. 500 bet
15. Srojiddinova Z. Budjetlararo munosabatlar. «infoCOM.UZ». Toshkent-2010
y. 156 bet.
16. Qosimova G., Shaakramov K. Mahalliy budjetlar. O‘quv qo‘llanma. – T.:
“Moliya”, 2012. 260 b.
www.openscience.uz
1053