O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI
MATEMATIKA-INFORMATIKA FAKULTETI
AMALIY MATEMATIKA YO’NALISHI
20.07- guruh talabasi
Javohir Shokirovning
”Kompyuter tarmoqlari” fanidan
” Xisoblash tarmoqlarining rivojlanish tarixi. Kompyuter
tarmoqlari klassifikasiyasi” mavzusiga oid yozgan
MUSTAQIL ISHI
Farg’ona 2023-yil
Kompyuter tarmoqlariningtarixi.
Reja:
1. Kompyuter tarmoqlarining tarixi.
2. Kompyuter tarmoqlarining protokollari, ilovalar va texnologiyalar haqida umumiy
tushunchalar.
Kompyuter tarmoqlarining tarixi
Hisoblash texnikasi va telekommunikatsiyalari
Ushbu kursda o’rganiladigan kompyuter tarmoqlari, insoniyat sivilizatsiyasi
tomonidan yaratilgan yagona tarmoq emas. Hatto Qadimgi Rimning suv quvurlari
ham katta hududlarni qamrab oladigan va ko'plab mijozlarga xizmat ko'rsatadigan
eng qadimiy tarmoqlardan biri sifatida qaralishi mumkin. Boshqa, yana ham
ekzotikmisol – elektr tarmoqlari. Ularda har qanday hududiy kompyuter
tarmog'ining tarkibiy qismlarining o'xshashliklarini topish oson: elektrstantsiyalari ma'lumot manbalariga, yuqori voltli elektr uzatish liniyalari -magistrallarga,
transformator podstansiyalariga –ulanish tarmoqlariga, yorug'lik va maishiy elektr
jihozlari –mijoz terminallariga mos keladi.
Kompyuter tarmoqlari, shuningdek ma’lumot uzatish tarmoqlari deb ham
nomlanadi, zamonaviy sivilizatsiyaning ikki muhim ilmiy va texnik sohasi–
hisoblash texnikalari va telekommunikatsiya texnologiyalari rivojlanishining
mantiqiy natijasidir.
Bir tomondan, kompyuter tarmoqlari – bu o'zaro bog'liq bo'lgan vazifalar
to'plamini doimiy ravishda hal qiladigan, avtomatik rejimda ma'lumot almashadigan
kompyuterlar guruhidir. Boshqatomondan, kompyuter tarmoqlarini uzoq
masofalarga ma'lumot uzatish vositasi sifatida ko'rib chiqish mumkin, ular uchun
turli xil telekommunikatsiya tizimlarida ishlab chiqilgan ma'lumotlarni kodlash va
multipleksatsiya qilish usullari qo'llaniladi (1.1-rasm).
Paketni qayta ishlash tizimlari
Avvalo kompyuter tarmoqlarining kompyuter ildiziga murojaat qilaylik.
1950-yillarning dastlabki kompyuterlari - katta, qo’pol va qimmat bo’lib, juda kam
sonli foydalanuvchilar uchun mo'ljallangan edi. Ko'pincha buqurilmalar butun
binolarni egallab olishgan. Bunday kompyuterlar foydalanuvchilarning interfaol
ishlashi uchun mo'ljallanmagan, paketlarni qayta ishlash rejimida ishlatilgan.
Paketni qayta ishlash tizimlari odatda – kuchli va ishonchli meynfreymlar
asosida qurilgan. Foydalanuvchilar ma’lumotlar va dastur buyruqlaridan tarkib
topgan perfokartalarni tayyorlashgan va ularni hisoblash markaziga yuborishgan
(1.2-rasm). Bir nechta foydalanuvchilarning vazifalari bajarishga qabul qilingan
paketga guruhlangan. Meynfreym operatori maksimal ish faoliyatini bajarish uchun
protsessor va kiritish-chiqarish qurilmalarini vazifalar o’rtasida taqsimlashni
optimallashtirib, ishlarni ko'p dasturiy rejimda qayta ishlaydigan kompyuterga paket
kartalarini joylashtirgan. Foydalanuvchilar odatda chop etilgan natijalarni faqat
keying kun olishgan. Shu bilan birgalikda, bitta noto’g’ri to’dirilgan karta kamida
sutkalik kechikishga olib kelagan. Albatta, foydalanuvchilar uchun o’zlarining
ma’lumotlarini qayta ishlash jarayonini terminal orqali tezkorlik bilan boshqarish
mumkin bo’lgan interaktiv rejim qulay bo’lgan. Ammo hisoblash tizimlari
rivojlanishining dastlabki bosqichlarida foydalanuvchilarning manfaatlariga katta
e'tibor berilmadi. Asosiy e'tibor hisoblash mashinasining eng qimmat qurilmasi –
protsessorning
samaradorligiga
qaratildi,
hattoki
undan
foydalanadigan
mutaxassislar ishining samaradorligiga zarar yetkazsa ham.
1.2-rasm. Meynfreymga asoslangan markazlashgan tizim.
Ko’p terminalli tizimlar – tarmoq prototipi
Protsessorlarning narxi 60-yillarning boshlarida pasayishi bilan hisoblash
jarayonini tashkil qilishning yangi usullari paydo bo'ldi, bu foydalanuvchilarning
manfaatlarini hisobga olishga imkon berdi. Vaqtni taqsimlashning interfaol
terminallari ishlab chiqila boshladi (1.3-rasm). Bunday tizimlarda har bir
foydalanuvchi kompyuter bilan muloqot qila oladigan o'z terminaliga ega bo'ldi.
Kompyuter bilan bir vaqtning o'zida ishlaydigan foydalanuvchilar soni uning
quvvati bilan aniqlandi: hisoblash tizimining reaksiya vaqti yetarlicha kichik bo'lishi
kerak edi, shunda foydalanuvchi boshqa foydalanuvchilarning kompyuter bilan
parallel ishlashi juda sezgir bo'lmas edi.
1.3-rasm. Ko’p terminally tizim – hisoblash tarmog’ining prototipi.
Terminallar
hisoblash
markazidan
tortib,
butun
tashkilot
bo’ylab
taqsimlangan. Hisoblash quvvati to’liqligicha markazlashgan holda qildi,
ma’lumotlarni kiritish va chiqarish kabi ba’zi funksiyalar taqsimlangan ravishda
bo’ldi. Bunday ko’p terminally markazlashgan tizimlar tashqi ko’rinishdan mahalliy
hisoblash tarmoqlariga juda o’xshash edi. Haqiqatdan ham, oddiy foydalanuvchilar
meynfreym terminalini hozirgi kunda Internet tarnog’iga ulangan shaxsiy
kompyuterda ishlash kabi qabul qilishgan. Foydalanuvchi umumiy fayllarga va
pereferiya qurilmalaridan foydalana olgan, bunday holda foydalanuvchi o’ziga
kerakli bo’lgan istalgan dasturni yuklayotganligi va deyarli darhol natija olganligi
uchun unda kompyuterga to’liq egalik qilayaotgandek tasavvur paydo bo’lgan.
(Ba’zi hisoblash texnikasidan yiroq bo’lgan foydalanuvchilar barcha hisoblashlar
ularning displeylari ichida bo’layotganiga ishonishgan).
Vaqt bo’yicha ajratish rejimida ishlovchi ko’p terminally tizimlar local hisoblash
tarmoqlarining namunasi bo’lgan.
Kompyuter tarmoqlarining protokollari, ilovalar va texnologiyalari
haqida umumiy tushunchalar
Kompyuter
tarmoqlarida
xabarlar
almashinuvi
jarayonida
foydalanuvchilarning ikkita kompyuteri qatnashadi, demak, turli kompyuterlarda
ishlaydigan ikki apparat-dasturiy vositalarning o’zaro aloqa tizimlarining ishlashini
ta’minlash zarur. Bunday aloqalarni moslashgan bajarilishi uchun uzatiladigan
ma’lumotlar o’lchami, ularning formati, nazorat qilish usullari bo’yicha
moslashtirilgan standartlar qabul qilinishi kerak. 1.4-rasmda o’zaro ishlashning
uchta pog’onasi keltirilgan bo’lib, ulardan har biri ikki turdagi: o’z kompyuteridagi
past va qo’shni yuqori pog’onalar bilan o’zaro ishlashni hamda boshqa
kompyuterning o’xshash pog’onalari bilan o’zaro ishlash interfeyslarini ko’zda
tutadi. Bu ikki tushuncha mos ravishda protokol va interfeys deyiladi. Boshqacha
aytganda, protokollar tarmoqning turli bog’lamalarida (kompyuterlarida) bir
pog’onadagi modullarning o’zaro ishlash qoidalarini, interfeyslar esa - bitta
bog’lamadan bo’lgan qo’shni pog’onalarning qoidalarini belgilaydi.
Абоғлама
Вбоғлама
3А-3В protokol
3А
3В
2А-3А
2В-3В
interfeys
interfeys
2А-2В protokol
2А
2В
interfeys
1А-2А
1В-2В
interfeys
1А
1А-1В protokol
1В
1.4-rasm. Bog’lamalaro’rtasidao’zaroaloqatartibi
Shunday
qilib,
tarmoq
arxitekturasida
muhim
elementlardan
biri
kommunikasion protokol - tarmoq bog’lamalarining o’zaro ishlash qoidalarining
rasmiylashtirilgan to’plami hisoblanadi. Protokol doimo bir rangdagi (pog’onadagi)
bog’lamalar orasida o’zaro ishlash qoidasi hisoblanadi. Iyerarxik tashkil etishga mos
ravishda turli pog’onalar uchun tarmoq bog’lamalarining o’zaro ishlashini
ta’minlaydigan protokollar to’plami protokollar steki deyiladi.
Iyerarxiyaning past pog’onalari protokollari ko’pincha dasturiy va apparatdasturiy vositalarning birligida ishlatiladi. Tarmoq bog’lamalarining o’zaro
samarador ishlashiga stekni tashkil etadigan barcha protokollarning sifati, ya’ni turli
pog’onalar protokollari orasida vazifalar qay darajada rasional taqsimlanganligi va
ular orasidan interfeyslarning qanday ishlashi ta’sir etadi.
Pog’onalararo almashadigan xabarlar sarlavha va ma’lumotlar maydonidan
iborat. Har bir pog’ona modulining vazifasi sarlavha tarkibining harakatlarini
boshqarish hisoblanadi.
Kompyuter tarmoqlari va hisoblash tarmoqlarining klassifikatsiyasi
Hisoblash texnikasi vositalarining rivojlanishi, ayniqsa shaxsiy kompyuterlarning
paydo bo`lishi mahalliy hisoblash tarmog`i (MHT) deb nomlanadigan yangi tipdagi
axborot-hisoblash tizimlarining yaratilishiga olib keldi. MHT ishlab chiqarishni
avtomatlashtirilgan loyihalash va texnologik tayyorlash tizimlari, ishlab chiqarish
va texnologik majmualarni boshqarish tizimlari, idora tizimlari, port boshqaruvi
tizimlari va boshqalarda keng qo`llanilmoqda. MHT turli ishlab chiqarish
bo`linmalarini boshqarishning murakkab tizimlarini qurishda samarali usul
hisoblanadi. MHT tibbiyot, qishloq xo`jaligi, ta`lim, fan va boshqa sohalarda jadal
joriy etilmoqda. Umuman olganda, tarmoq - kompyuterlar, terminallar va boshqa
qurilmalarning ma`lumot almashishni ta`minlaydigan aloqa kanallari bilan o`zaro
bog`langan majmui. Kompyuterlararo ma`lumotlarni almashishni ta`minlab
beruvchi bunday tarmoqlar kompyuter tarmoqlari deb ataladi. Mahalliy tarmoq (LAN - Local Area Network), ushbu nom nisbatan katta bo`lmagan hudud (bir
korxona, ofis, bir xona) da joylashgan kompyuterlarning birlashuviga mos keladi.
MHT - kompyuterlar, boshqa periferiya qurilmalari (printerlar, disk kontrollerlari va
boshqalar) ning bog`lanishini ta`minlaydigan va ularga umumiy disk xotirasidan,
periferiya qurilmalaridan birgalikda foydalanishga, ma`lumotlar bilan almashishga
imkon
beradigan
apparat
vositalari
va
algoritmlar
to`plamidir.
[Tanenbaum] Kompyuter texnologiyalari boshqa sanoat tarmoqlari (masalan,
avtomobil va aviatsiya) nisbatan hali yosh bo`lsada, kompyuterlar qisqa vaqt ichida
ajoyib taraqqiyotga erishdi. Kompyuter va kommunikatsiyaning birlashishi
kompyuter tizimlarini tashkil etiladi. Tashkilotda hisoblash ishlarini bajarish uchun
o`zaro bog`langan kompyuterlar tizimlariga kompyuter tarmoqlari deyiladi. Ikkita
kompyuter bir-biri bilan axborot almashish uchun mis sim orqali ulanishi shart emas,
balki, tolali optik, mikroto`lqinlar, infraqizil va kommunikattsiya yo`ldoshlar orqali
ham foydalanish mumkin.
Misol sifatida biror kompaniyaoladigan bo`lsak uning xodim va mijozlari
kompyuter tarmoqlari orqali ma`lumotlar almashadi. Ma`lumot almashish loal,
mintaqaviy yoki global tarmoqlar oraqali amalga oshiriladi. Tarmoqning afzalligi
shundaki, masalan, biror bir xonadagi printerga boshqa xonadagi, bo`limdagi,
qavatdagi yoki boshqa binolardagi ishchi xodimlar tarmoq orqali buyruq berishlari
mumkin bo`ladi, ya`ni umumiy printerga ega bo`lishadi. Ishchi xodimlar xuddi
shunday ma`lumotlarni ham almashish imkoniyatlariga ega. Kompaniya mijozlar
bilan moliyaviy hisobotlarni, soliq to`lov va boshqa ma`lumotlarni onlayn orqali
amalga oshiradi. Tarmoqdagi kompyuter va foydalanuvchilarni server boshqaradi,
nazorat qiladi, javob beradi va ma`lumotlarni saqlaydi. Ma`lumotlar ombori server
deb nomlanuvchi kuchli kompyuter. Ko`pincha bu markazda joylashgan va tizim
ma`muri deb ham atashimiz mumkin. Mijoz deb -tarmoqda kompyuter va
foydalanuvchi masofadan turib server bilan bo`glanishi, ma`lumot almashishiga
aytiladi. Ikki mijoz va server bir tarmoq orqali bog`lanishi quyidagi 1-rasmda
ko`rsatilgan.
1-rasm. Ikki mijoz va server bir tarmoq orqali bog`lanishi.
Bu ma`lumot almashish kelishuviga mijoz-server modeli deyiladi. Bu keng
tushuncha bo`lib, ma`lumotlar omboriga asoslangan veb ilovalarni ma`lumotlarini
mijozlar server orqali yangilashga erishadi. Server bir vaqtning o`zida internet
tarmog`idagi veb ilovalar orqali minglab mijozlarning so`rovlariga javob beradi.
Mijoz-server modeliga talabalarni fanlardan onlayn test nazorat o`tkazishini misol
qilib, ular orasidagi munosabatlarni quyidagi 2-rasmda ko`rsatilgan.
2-rasm. Mijoz-server modelidagi so`rovlar va javoblar
Mijoz-server modelini kengroq yoritadigan bo`lsak eletron hukumat, e-hujjat, ekommunal, e-tijorat, onlayn ro`yxatdan o`tishni, onlayn buyurtmalar va boshqalarni
3-rasmda ko`rishimiz mumkin.
3-rasm. Mijozlarni serverdagi ilovalarga murojati
Mobil foydalanuvchilar. Bunday noutbuk va portativ kompyuterlar kabi mobil
kompyuterlar, kompyuter sanoati eng tez o`sayotgan segmentlari biri hisoblanadi.
Mobil kompyuterlar 802.11 standarti asosida tarmoqqa simsiz ulanadi. Odamlar
kafe, mehmonxona, aeroport, maktablar, poezd va samolyotlarda simsiz tarmoqdan
mobil foydalanuvchilar tobora ortib bormoqda. Mashhur Samsung, iPhone kabi
cmart telefonlar mobil telefonlar va mobil kompyuter 3G, 4G va 5G mobil
tarmoqlari vositasida ular internetga ulanadi. Shaxsiy tarmoq maydoni. Shaxsiy
tarmoq qurilma va shaxs o`rtasida muloqot o`rnatadi. Bunga umumiy misol qilib
atrof-muhit bilan kompyuterni bog`lovchi simsiz tarmoqni olish kifoya. Bluetooth
deb nomlangan qisqa masofali simsiz tarmoq yordamida har bir kompyuterga
monitor, klaviatura, sichqoncha, va printerni simsiz ulash quyidagi 4-rasmda
ko`rsatilgan.
4-rasm. Bluetooth PAN
Mahalliy va mintaqa tarmoqlari. Mahalliy tarmoq - (LAN - Local Area Network),
ushbu nom nisbatan katta bo`lmagan hudud (bir korxona, ofis, bir xona) da
joylashgan kompyuterlarning birlashuviga mos keladi. MHT uchun mavjud
standartlar (tegishlicha Ethernet va ARCNET) 2,5 km dan 6 km gacha bo`lgan
masofadagi kompyuterlar orasida aloqani ta`minlaydi. MHT - kompyuterlar, boshqa
periferiya qurilmalari (printerlar, disk kontrollerlari va boshqalar) ning bog`lanishini
ta`minlaydigan va ularga umumiy disk xotirasidan, periferiya qurilmalaridan
birgalikda foydalanishga, ma`lumotlar bilan almashishga imkon beradigan apparat
vositalari va algoritmlar to`plamidir. Hozirgi vaqtda axborot-hisoblash tizimlarini 3
ta asosiy tipga bo`lish qabul qilingan (5- rasm):
5-rasm. Kompyuter hisoblash tarmoqlari
1. LAN (Losal Area Network) - korxona, muassasa, bir tashkilot doirasidagi
mahalliy tarmoq;
2. MAN (Metropolitan Area Network) - shahar yoki mintaqaviy tarmoq, ya`ni
shahar, viloyat va shu kabilar doirasidagi tarmoq (7-rasm);
3. WAN (Wide Area Network) - mamlakat, qit`a, butun dunyo abonentlarini
bog`lovchi global tarmoq (8-rasm). Juda keng tarqalgan Wi-Fi deb nomlanuvchi
IEEE 802.11 deb nomlangan simsiz tarmoq standarti mavjud. Lokal tarmoqni simsiz
va simli ko`rinishi quyidagi 6-rasmda ko`rsatilgan.
6-rasm. Simsiz va simli lokal tarmoq
7-rasm. Mintaqaviy tarmoq
8-rasm. Global tarmoq
9-rasm. Virtual xususiy tarmoq foydalanayotgan WAN.
10-расм. ISP tarmoq foydalanayotgan WAN.