AVTOMATIK BOSHQARISH TIZIMLARINI
TADQIQ ETISH USULLARI FANIDAN MA’RUZA MAVZULARI
MUNDARIJA
1. “Avtomatik boshqarish tizimlarini tadqiq etish usullari” faniga kirish. Kirish.
2. Texnologik obyektni boshqarish sistemalarini qurish prinsiplari.
3. Sanoat
korxonalarida
qо‘llaniladigan
avtomatlashtirilgan
boshqarish
sistemalarining turlari. Korxonalarni avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalari.
4. Zamonaviy texnologik obyektlar va ulardagi texnologik jarayonlarni
boshqarishni xususiyatlari.
5. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalari (TJABS).
Ularni qо‘llanilishi, maqsadi, funksiyalari va turlari.
6. Zamonaviy boshqarish sistemalarining turlari, xususiyatlari va ularni qurishni
asosiy tamoyillari.
7. Integrallashgan va korporativ avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalari.
8. Avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalarining iyerarxiya (pog‘ona)lari. MRP,
ERP, MES- sistemalari. Dasturiy va texnik sistemalar.
9. TJABTlarning ishlatilishi, maqsadi, funksiyalari va turlari.
10.Boshqaruvning
texnologik
obyekti.
Boshqaruv
mezonlari.
Boshqaruv
ta’sirlariga qо‘yiladigan cheklanishlar.
11.Texnologik
jarayonlarni
avtomatlashtirilgan
boshqarish
sistemalarining
informatsion va boshqaruv funksiyalari.
12.Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalari.
13.Texnologik
jarayonlarni
avtomatlashtirilgan
boshqarish
sistemalarining
funksional strukturasi va elementlari.
14.Hisoblash majmuasisiz ishlaydigan TJABT.
15.Informatsion vazifani bajaruvchi hisoblash majmuali TJABT.
16.«Maslahatchi» rejimida boshqaruv funksiyalarini bajaruvchi hisoblash
majmuali TJABT.
17.Markaziy boshqaruv qurilmasi (supervizor) funksiyasi.
18.Markaziy boshqaruv qurilmasi (supervizor) funksiyasini bajaruvchi hisoblash
majmuali TJABT.
19.Bevosita raqamli boshqaruv funksiyasini bajaruvchi hisoblash majmuali
TJABT.
20. TJABTning boshqa turlari.
21.TJABTlarning tarkibi va texnologik funksiyalari.
22.TJABTning asosiy komponentalari. TJABTning asosiy komponentalari va bu
komponentlarning о‘zaro aloqalarini soddalashtirilgan sxemasi.
23.TJABTning tashkiliy strukturasi. Distansion boshqarish, signalizatsiya,
himoya, blokirovka texnologik funksiyalari.
24.Supervizor va distansion boshqaruv mexanizmlari.
25.Texnologik jarayonlarni va ishlab chiqarishni avtomatlashtirishga tayyorlash.
26. Texnologik
jarayonlarni
va
ishlab
chiqarishni
avtomatlashtirish,
mexanizatsiyalashtirish va dispetcherlashtirish.
27.Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishni asosiy yо‘nalishlari.
28.Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishni zamonaviy strukturasi.
29.Texnologik jarayonlarni va ishlab chiqarishni avtomatlashtirishni bosqichlari
va zamonaviy strukturasi.
30.Sanoatni avtomatlashtirishni usullari va vositalarini qisqacha xarakteristikasi.
31.Texnologik jarayonlarni lokal boshqaruv darajasida avtomatlashtirish.
32.Lokal boshqaruv darajasidagi avtomatlashtirishni klassifikasiyasi va asosiy
masalalarini tasnifi.
33.Texnologik jarayonlarni bir konturli va kо‘p konturli boshqaruv tizimlarini
strukturasi.
34.Diskret jarayonlarni boshqarish tizimlarini qurish.
35.Zamonaviy boshqarish tizimlarining xususiyatlari.
36.Murakkab tizimlarni boshqarish jarayonlariga xos bо‘lgan informatsiyalardagi
noaniqliklarning turlari va bu noaniqliklarni hisobga olish usullari va
vositalari.
37. Murakkab boshqarish tizimlarini tahlil etishning zamonaviy usullari va
vositalari.
38.Murakkab boshqaruv sistemalarini tadqiq etish usullari va vositalari.
39.Murakkab boshqaruv tizimlari. Asosiy tushunchalar.
40.Murakkab boshqaruv tizimlarini tadqiq etishning asosiy maqsadi, vazifalari va
formal sxemasi.
41.Dasturiy va texnik sistemalarni tahlil qilish usullari va vositalari.
42.Sistemali
tahlil
va
matematik
modellashtirish
murakkab
boshqaruv
sistemalarini tadqiq etishning ilmiy asosi.
43.Sistemalar va sistemalar tahlili nazariyasining asosiy ta’riflari va tushunchalari.
44.Sistemotexnika va sistemologiya.
45.Model, modellashtirish ularning turlari va ilmiy tadqiqotlardagi roli.
46.Konseptual modellashtirish. Modellashtirishning metodologik asoslari. Asosiy
tushunchalar va ta’riflar.
47.Tadqiqot obyektining umumlashgan matematik modeli.
48.Murakkab boshqaruv tizimlarining modellari.
49.Murakkab informatsion-boshqaruv tizimining konseptual va matematik
modellarini umumlashgan sxemalari.
50.Informatsion
va
jarayon
modellari.
Texnik
va
iqtisodiy
tizimlarni
modellashtirishning xususiyatlari.
51.«Texnologik
jarayon»,
«Texnologik
jarayonlarni
avtomatlashtirilgan
boshqarish sistemasi» tizimining modeli.
52.Boshqariluvchan texnologik jarayon. «Texnologik jarayon», «Texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish sistemasi» tizimining matematik
modeli.
53.Boshqaruv sistemalarining pog‘onaliligi. Asosiy boshqaruv funksiyalarining
tarkibi.
54.Tо‘plamlar va noaniq tо‘plamlar nazariyalarini murakkab boshqarish
sistemalarini tahlil etishda qо‘llash.
55.Boshqarish sistemalarining nazariy-tо‘plamli modeli.
56.Noaniq tо‘plamlar nazariyasining asosiy tushunchalari va ta’riflari.
KIRISH
Hozirgi kunda butun dunyoda shu bilan birga O’zbekistonda ham ishlab
chiqarishda texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish har jabhada rivojlanib
bormoqda. Odam hayoti uchun xafli bo’lgan ishlab chiqarish korxonlarida
xafsizlikni
oshirish
dolzarbligi
va
masofadan
boshqarishni
rivojlantirish
asosiyligini yo’qotmagan. Boshqarish tushunchasi bilan inson o‘z hayoti
mobaynida har soatda duch keladi. Boshqarish turli - tuman hollarda qo'llanilib,
har bir holda o‘z mezonini, maqsadini va usulini o'zgartiradi. Masalan, davlat va
xalq xo‘jaligini boshqarishni, soha va korxonani boshqarishni, ishlab chiqarish
uchastkalari, texnologik jarayon, alohida qurilma va dastgohni boshqarishni, ishlab
chiqarishga oid bo‘lmagan sohadagi boshqarishni, tirik mavjudotdagi va jonsiz
tabiatdagi boshqarishni farqlash mumkin. Davlatni, xalq xo‘jaligini, ishlab
chiqarish sohalarini boshqarishni ijtimoiy hodisa deb qarash mumkin. U butun
ijtimoiy mexanizmning maqsadga muvofiq ishlashi doirasida insonlar faoliyatini
aniq bir maqsadni ko‘zda tutgan holda tartibli boshqarishni ta’minlaydi.
Korxonalami, sexlami, uchastkalami, texnologik jarayonlami boshqarish moddiy
ishlab chiqarish jarayonining unumli ishlashini ta'minlashga qaratilgan. Har bir
boshqariluvchi sistema o‘z darajasidagi qonun - qoidalarga bo‘ysunadi. Shu bilan
birga unga bu sistemani o‘z ichiga oluvchi darajasi yuqoriroq bo'lgan sistema
parametrlari ham ta'sir etadi. Demak, boshqarish masalasi maqsad va
samaradorlikning
turli
mezonlarini
o‘zida
mujassamlashtirgan
holda
boshqariluvchi sistemaning darajasiga qarab o‘zgaradi. Bu o‘zgarishlar shaklidagi
fikr - mulohazalar faqat maqsad mezonlari, boshqarish masalasi va mazmuniga
tegishlidir. Ammo har xil darajali sistemalardagi boshqarish jarayonlarini tashkil
qilishda chuqur o‘xshashlik va umumiylik mavjud. Bunga sabab boshqarish
jarayoni doimo axborot jarayoni ekanligidir. Ma'lum darajali sistemada boshqarish
jarayonini axborot jarayoni sifatida ko‘rilishi boshqarishni bajarishdan aniq
ajratishga imkon beradi. Boshqarish - kelayotgan axborotni qayta ishlash yo‘li
bilan
olingan
yechimga
asoslangan
buyruq
axborotni
hosil
qilishdir.
Boshqarishning mohiyati akademik A.I. Berg asarlarida yetarlicha asoslab
berilgan. Uning ta'biricha, boshqarish - sistemani, uning parametrlariga ta’sir etish
yo‘li bilan yangi, oldindan belgilangan holatga o‘tkazish jarayonidir. Haqiqatan
ham, har qanday sistemaning holati uning o‘zgaruvchilari yoki koordinatalarining
vaqt va fazoda o'zgaruvchan parametrlari orqali aniqlanadi. Sistemaning u yoki bu
parametriga ta'sir etish yo‘li bilan uni 3 www.ziyouz.com kutubxonasi dastlabki
holatidan boshqarish maqsadlariga muvofiq oldindan aniqlangan boshqa holatiga
o‘tkaziladi. Inson ishtirokisiz amalga oshiriladigan boshqarish avtomatik
boshqarish va uning nazariy asoslari esa avtomatik boshqarish nazariyasi deyiladi.
Avtomatik boshqarish nazariyasi injenerlik bilimlarini shakllantirishda muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy fanlardan biri hisoblanadi. Avtomatik boshqarish
tizimlari sistemalarni umumiy tuzilishini va ularni tadqiq qilish usullarini
o‘rganadi. Bu usullar sistemalardagi fizik tabiati har xil bo‘lgan jarayonlar uchun
yaroqli bo‘lib, xalq xo‘jaligining turli sohalarida boshqarish sistemalarini
loyihalashda nazariy asos hisoblanadi. Avtomatik rostlash deganda berilgan
jarayonni xarakterlovchi kattalikni doimiy ravishda o‘zgarmas tarzda ushlab turish
yoki uni oldindan berilgan qonuniyat bo‘yicha o‘zgarishini ta’minlash tushuniladi.
U obyekt holatini yoki unga ta'sir qiluvchi ta'sirlami o‘lchash asosida obyektni
rostlovchi organiga ta’sir qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Avtomatik
sistemalami loyihalashda ularga turli-tuman talablar qo'yiladi. Bu talablami
quyidagi turkumlarga ajratish mumkin:
- sistema barqarorligi qiymatiga qo‘yiladigan talablar;
- barqarorlashgan tartibda rostlanuvchi parametming og‘ish qiymatiga qo‘yiladigan
talablar;
- o‘tkinchi jarayonlarda sistema holatiga qo‘yiladigan talablar. Avtomatik
boshqarish nazariyasida quyidagi ikkita masalani yechishga to‘g‘ri keladi:
- mavjud avtomatik boshqarish sistemasini tadqiq qilish;
- berilgan talablar bo‘yicha sistemani loyihalash - sistemani sintezlash masalasi.
Birinchi holda sistemaning unga qo'yilgan talablami qay darajada qanoatlantira
olishi aniqlanadi va bu masala sistemaning tahlili (analizi) deb yuritiladi. Ikkinchi
holda esa masala avtomatik sistemani qurishni, avtomatik boshqarish sistemalariga
qo‘yilgan talablar bajarilishini ta’minlovchi boshqarish prinsipi va sxemjisini,
ulaming alohida elementlari va parametrlarini tanlashni o‘z ichiga oladi. Hozirgi
vaqtda sistemalami tahlil qilish va sintezlash masalalari bir xil darajada ishlab
chiqilmagan.O‘tish jarayonlari turli darajali oddiy differensial tenglamalar
yordamida tavsiflanuvchi chiziqli avtomatik sistemalami tadqiq qilish usullari
yetarli darajada ishlab chiqilgan. Zamonaviy kompyuter dasturlarini qo‘llash
chiziqli bo‘lmagan sistemalami modellash yoki sistemalami tavsiflovchi chiziqli
bo‘lmagan tenglamalami sonli yechimi orqali tadqiq qilish imkonini kengaytiradi.
Avtomatik sistemalami sintezlash usullari oxirgi o‘n yillikda rivojlandi. Ammo
chiziqli bo’lmagan sistemalarni sintezlashning umumiy usullari hozirgacha yetarli
ishlab chiqilmagan. Avtomatik boshqarish nazariyasi unga yaqin texnik va ilmiy
sohalar bilan chambarchas bog'langan va bu sohalar natijalaridan o‘z masalalarini
yechishda foydalanadi. Avtomatik boshqarish nazariyasiga taalluqli masalalar
doirasi juda keng. Shuning uchun ham avtomatik boshqarish tizimlarini o'rganishni
avtomatik boshqarish sistemalarining umumiy xususiyatlari va ulami tadqiq
qilishning umumiy usullari bilan tanishishdan boshlash lozim.
Texnologik obyektni boshqarish sistemalarini qurish prinsiplari.
Reja
1. Texnologik obyektni boshqarish sistemalarini qurish prinsiplari.
2. Sanoat korxonalarida qо‘llaniladigan avtomatlashtirilgan boshqarish
sistemalarining turlari.
3. Korxonalarni avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalari.
4. Zamonaviy texnologik obyektlar va ulardagi texnologik jarayonlarni
boshqarishni xususiyatlari.
5. Texnologik
jarayonlarni
avtomatlashtirilgan
boshqaruv
(TJABS). Ularni qо‘llanilishi, maqsadi, funksiyalari va turlari.
sistemalari
6. Zamonaviy boshqarish sistemalarining turlari, xususiyatlari va ularni
qurishni asosiy tamoyillari.
7.
Sanoat korxonalarida qо‘llaniladigan avtomatlashtirilgan boshqarish
sistemalarining turlari. Korxonalarni avtomatlashtirilgan boshqaruv
sistemalari.
Avtomatik boshqarish sistemalarini qurish prinsiplari Yuqorida aytib
o‘tilganidek, har qanday avtomatik boshqarish sistemasi ikkita asosiy qismdan
iborat bo‘lib, ular boshqarish obyekti (BO) va boshqarish qurilmasi (BQ) deyiladi
(1.5 - rasm). Boshqarish obyektining holati boshqariladigan kattalik yoki
sistemaning chiqish kattaligi Y bilan xarakterlanadi. Boshqamvchi qurilma
kirishiga Uq ta'sir qo'yiladi va berilgan ta’sir deyiladi. Ushbu ta'sir chiqish
kattaligining talab etilgan qiymati va boshqarish bo‘yicha ko‘zda tutilgan
maqsaddan kelib chiqqan holda o‘zgaradi. Buning natijasida BQ chiqishida
boshqaruvchi ta’sir X paydo bo‘ladi va BO kirishiga beriladi va shu tariqa
boshqarish jarayoni amalga oshiriladi.
1.5-rasm.
Boshqarish qurilmasi uchta asosiy qismdan iborat bo‘lib, bular sezgirlik qurilmasi,
hisoblash qurilmasi va ijro qurilmalaridir [2]. Sezgirlik qurilmalari sistemaga
beriladigan ta'sirlami o‘lchash uchun xizmat qiladi. Hisoblash qurilmasi sezgirlik
qurilmasidan olingan axborotlami qayta ishlash asosida boshqarish qurilmasining
ishlash algoritmini ishlab chiqadi. Murakkab sistemalarda hisoblash qurilmasi
sifatida maxsus kompyuterlar ishlatiladi. Ijro qurilmasi esa hisoblash qurilmasi
tomonidan beriladigan signalga mos ravishda boshqarish obyektiga to‘g‘ridan
to‘g‘ri ta'simi amalga oshiradi, ya’ni uning holatini o‘zgartiradi. Boshqaruv
sistemalari ochiq yoki yopiq bo'lishi mumkin. Ochiq sistemalarda boshqaruvchi
ta’sir boshqariladigan kattalik qiymatini hisobga olmasdan faqatgina boshqarish
maqsadi, obyekt tavsiflari va ma’lum bo‘lgan tashqi ta’sirlami bilish asosida
beriladi. Ochiq sistemalarda boshqarish qurilmasi faqat berilgan ta'simi,
toydimvchi ta'simi hamda ikkala signalni bir vaqtning o'zida o'lchashi mumkin.
Boshqacha aytganda, ochiq sistemalarda boshqariladigan kattalik (chiqish
kattaligi) Y va BQ orasida o‘zaro bog‘liqlik mavjud bo‘lmaydi. 1.5-rasmda
ko‘rsatilgan sxema ochiq avtomatik boshqarish sistemasiga misol bo‘ladi. Yopiq
sistemalarda esa boshqamvchi ta'sir signali boshqariladigan kattalik o'zgarishiga
bog'liq ravishda shakllantiriladi. Bunday sistemalarda chiqish kattaligi bo‘yicha
ma'lumot doimiy ravishda boshqarish qurilmasiga uzatiladi va bu teskari bog'lanish
orqali amalga oshiriladi.
Umumiy tarzda avtomatik boshqarish sistemalari quyidagi turlarga bo‘linishi
mumkin:
1) Ochiq sistemalar (qattiq boshqarish prinsipi);
2) Toydiruvchi ta’simi kompensatsiyalash prinsipi;
3) Og‘ish prinsipi (yopiq sistemalar);
4) Kombinatsiyalashgan boshqarish sistemalari.
Ochiq sistemalar Birinchi tipdagi ochiq sistemaga misol tariqasida o'zgarmas tok
generatori kuchlanishini dasturli boshqarish sistemasini ko‘rsatish mumkin (1.6 —
rasm).
1.6-rasm
Bu yerda generator boshqarish obyekti bo‘lib, u qo‘shimcha motor yordamida
harakatga keltiriladi. Obyektning chiqish kattaligi - generator kuchlanishi Ug,
kirish kattaligi qo‘zg‘atish chulg‘amiga qo'yilgan kuchlanish Uq qiymatiga bog‘liq
ravishda o‘zgaradi. Bu holda qo‘zg‘atish chulg‘ami boshqarish qurilmasi
hisoblanadi va qo‘zg‘atish chulg‘amiga qo'yilgan kuchlanish Uq oldindan berilgan
dasturga muvofiq o'zgartiriladi. Generator toki yoki yakor zanjiridagi tok I yuklama tarzidagi toydiruvchi ta’sir (Z), qo‘zg‘atish chulg‘amidagi tok Iq
boshqaruvchi ta’sir (X),
𝜔 va Rq nazorat qilinmaydigan ta'sirlar hisoblanadi.
Stmktura jihatidan sistema 1.5 — rasmga mos keladi. Boshqarish qurilmasining
vazifasi boshqarish obyekti uchun ma’lum matematik tavsif bo‘yicha boshqamvchi
ta’simi ishlab chiqishdan iborat bo‘lgani uchun, agar 𝑢 = 𝑢0 boisa, boshqarish
sistemasi stabilizatsiya masalasini yechishga yo'naltirilgan boiadi.
1,7-rasmda boshqariladigan kattalik - generator kuchlanishining (Ug) yakor
zanjiridagi tokka bogMiq ravishda o'zgarish grafigi ko‘rsatilgan. Unga ko‘ra tok
qiymati oshishi bilan kuchlanish tushishi AU ham ortib boradi. Ushbu prinsip
bo‘yicha ishlovchi sistemalaming asosiy afzalligi oddiylik va arzonlik hisoblanadi.
Uning kamchiligi esa obyektning I matematik tavsifining zarurligi va chiqish
kattaligini o‘zgarmas ravishda ushlab turishga Z va F toydiruvchi ta’sirlami
sezilarli ta’sir ko‘rsatishidir.
1.7-rasm.
Toydiruvchi ta’sirni kompensatsiyalash prinsipi Ikkinchi tipdagi ochiq sistemaga
toydiruvchi ta'sir bo‘yicha avtomatik kompensatsiyalovchi sistema mos keladi
(1.8-rasm).
1.8-rasm
Bu tipdagi sistemaga misol 1.9 - rasmda ko'rsatilgan bo‘lib, u o'zgarmas tok
generatori klemmalarida yuklama o‘zgarganda uning kuchlanishini stabil ushlab
turish vazifasini bajaradi. Bu sxemada generator toki I bo'yicha signal R
qarshilikdan olinadi va berilgan kuchlanish 𝑈𝑏𝑒𝑟 bilan taqqoslashda hosil boMgan
boshqaruv kuchlanishi 𝑈𝑏 kuchaytirgich K kirishiga beriladi. Kuchaytirgich
chiqishidagi 𝑈𝑞 kuchlanish qo‘zg‘atish chulg‘amiga beriladi va shu parametmi
o'zgartirish orqali generator kuchlanishi boshqariladi.
1.9-rasm
Sistema elementlari kuchaytirish koeffitsiyentlarini shunday hisoblash va tanlash
mumkinki, bu holda kompensatsiya koeffitsiyenti k = 1, 𝑘 < 1 𝑦𝑜𝑘𝑖k>1 bo‘lishi
mumkin. Agar k = 1 bo‘lsa, toydiruvchi ta'sir Z boshqariladigan kattalikka hech
qanday ta'sir ko‘rsatmaydi, ya’ni sistema Z ga nisbatan invariant.
Avtomatik boshqarish prinsiplari boshqarish obyektini bilgan holda
avtomatik boshqarish sistemasini qurish uchun biz qanday maqsadda va qanday
usullar bilan obyektni boshqarish, boshqarish sistemasi oldida qo'yilgan
masalalami bilishimiz zarur. Avtomatik boshqarish sistemalari tomonidan hal
qilinadigan masalalami quyidagicha guruhlarga bo‘lish mumkin. 1. Stabilizatsiya
masalasi. Bu holda obyektni xarakterlovchi u yoki bu kattaliklami berilgan
aniqlikda ushlab turish zarur. 2. Dasturiy boshqarish. Bu holda boshqariladigan
kattalikning o‘zgarish qonuni oldindan ma'Ium va boshqarish sistemasi operatori
tomonidan beriladi. 3. o‘zgarish qonuniyati oldindan ma’lum bo‘lgan kattalik
o'zgarishini kuzatish. Bu holda boshqariladigan kattalik berilgan aniqlik bilan
o‘lchanadigan kattalik o‘zgarishlarini aks ettirishi lozim.
Bunday boshqarish sistemalari kuzatuvchi sistemalar deyiladi. 4. Mustaqil
moslashuvchi sistemalar. Avtomatik boshqarish sistemalarini qurish prinsiplari
Yuqorida aytib o‘tilganidek, har qanday avtomatik boshqarish sistemasi ikkita
asosiy qismdan iborat bo‘lib, ular boshqarish obyekti (BO) va boshqarish qurilmasi
(BQ) deyiladi (1 - rasm). Boshqarish obyektining holati boshqariladigan kattalik
yoki sistemaning chiqish kattaligi Y bilan xarakterlanadi. Boshqaruvchi qurilma
kirishiga У0 ta'sir qo'yiladi va berilgan ta’sir deyiladi. Ushbu ta'sir chiqish
kattaligining talab etilgan qiymati va boshqarish bo‘yicha ko‘zda tutilgan
maqsaddan kelib chiqqan holda o‘zgaradi. Buning natijasida BQ chiqishida
boshqaruvchi ta’sir X paydo bo‘ladi va BO kirishiga beriladi va shu tariqa
boshqarish jarayoni amalga oshiriladi.
1-rasm.
Boshqarish qurilmasi uchta asosiy qismdan iborat bo‘lib, bular sezgirlik
qurilmasi, hisoblash qurilmasi va ijro qurilmalaridir. Sezgirlik qurilmalari
sistemaga beriladigan ta'sirlami o‘lchash uchun xizmat qiladi. Hisoblash qurilmasi
sezgirlik qurilmasidan olingan axborotlami qayta ishlash asosida boshqarish
qurilmasining ishlash algoritmini ishlab chiqadi. Murakkab sistemalarda hisoblash
qurilmasi sifatida maxsus kompyuterlar ishlatiladi. Ijro qurilmasi esa hisoblash
qurilmasi tomonidan beriladigan signalga mos ravishda boshqarish obyektiga
to‘g‘ridan to‘g‘ri ta'simi amalga oshiradi, ya’ni uning holatini o‘zgartiradi.
Boshqaruv sistemalari ochiq yoki yopiq bo'lishi mumkin. Ochiq sistemalarda
boshqaruvchi ta’sir boshqariladigan kattalik qiymatini hisobga olmasdan faqatgina
boshqarish maqsadi, obyekt tavsiflari va ma’lum bo‘lgan tashqi ta’sirlami bilish
asosida beriladi. Ochiq sistemalarda boshqarish qurilmasi faqat berilgan ta'simi,
toydimvchi ta'simi hamda ikkala signalni bir vaqtning o'zida o'lchashi mumkin.
Boshqacha aytganda, ochiq sistemalarda boshqariladigan kattalik (chiqish
kattaligi) Y va BQ orasida o‘zaro bog‘liqlik mavjud bo‘lmaydi. 1-rasmda
ko‘rsatilgan sxema ochiq avtomatik boshqarish sistemasiga misol bo‘ladi. Yopiq
sistemalarda esa boshqamvchi ta'sir signali boshqariladigan kattalik o'zgarishiga
bog'liq ravishda shakllantiriladi. Bunday sistemalarda chiqish kattaligi bo‘yicha
ma'lumot doimiy ravishda boshqarish qurilmasiga uzatiladi va bu teskari bog'lanish
orqali amalga oshiriladi.
Umumiy tarzda avtomatik boshqarish sistemalari quyidagi turlarga bo‘linishi
mumkin:
1) Ochiq sistemalar (qattiq boshqarish prinsipi);
2) Toydiruvchi ta’simi kompensatsiyalash prinsipi;
3) Og‘ish prinsipi (yopiq sistemalar);
4) Kombinatsiyalashgan boshqarish sistemalari.
Birinchi tipdagi ochiq sistemaga misol tariqasida o'zgarmas tok generatori
kuchlanishini dasturli boshqarish sistemasini ko‘rsatish mumkin (2-rasm).
2-rasm.
Bu yerda generator boshqarish obyekti bo‘lib, u qo‘shimcha motor
yordamida harakatga keltiriladi. Obyektning chiqish kattaligi - generator
kuchlanishi Ug, kirish kattaligi qo‘zg‘atish chulg‘amiga qo'yilgan kuchlanish Uq
qiymatiga bog‘liq ravishda o‘zgaradi. Bu holda qo‘zg‘atish chulg‘ami boshqarish
qurilmasi hisoblanadi va qo‘zg‘atish chulg‘amiga qo'yilgan kuchlanish Uq
oldindan berilgan dasturga muvofiq o'zgartiriladi. Generator toki yoki yakor
zanjiridagi tok I - yuklama tarzidagi toydiruvchi ta’sir (Z), qo‘zg‘atish
chulg‘amidagi tok Iq boshqaruvchi ta’sir (X),
Sanoat korxonalarida qо‘llaniladigan avtomatlashtirilgan boshqarish
sistemalarining turlari. Korxonalarni avtomatlashtirilgan boshqaruv
sistemalari.
Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish — mashinalashtirilgan i.ch. ni
nazorat qilish va boshqarish ishlarini avtomatik qurilmalar zimmasiga yuklash;
i.ch.
ni
mexanizatsiyalashtirishning
yuqori
bosqichi.
Fan
va
texnika
taraqqiyotinnng asosiy yoʻnalishlaridan biri. Mehnat unumdorligi, maqsulot sifati,
mehnat madaniyati va b. omillar i.ch. koʻrsatkichlarini yuqori darajaga koʻtarish
imkonini beradi. I.ch.a. ning qisman (lokal), yalpi (kompleks) va toʻla
avtomatlashtirish bosqichlari mavjud. Qisman avtomatlashtirish bosqichida i.ch.
ning alohida ish turlari (suyuklik sathi balandligi, t-ra, bosim va b.) ni rostlab turish
ishlari avtomatlashtiriladi. Yalpi avtomatlashtirish bosqichida bir necha qisman’
av-tomatlashtirilgan ish turlari boʻlim, sex, korxona miqyosida oʻzaro bogʻlangan
boʻladi, yagona avtomatik majmua sifatida muayyan dastur boʻyicha boshq-ariladi.
Boshqarish ishlari odam (operator) nazorati ostida oʻtadi. Toʻla avtomatlashtirish
bosqichida esa i.ch. jarayonining barqarorligi, ish turlari oʻzgarmasligi ishning
yuqori samarali boʻlishini taʼminlaydi. Odam uchun xavfli i.ch. sharoitlarida toʻla
av-tomatlashtirishdan foydalanish ay-niqsa oʻrinli boʻladi.
Avtomatlashtirish vositalarining baʼzilari qadimdan paydo boʻlgan. Ammo
mayda hunarmandchilik sharoi-tvda (18-asr gacha) bunday qurilmalar amalda
qoʻllanilmagan. Mehnat qurollari va uskunalarining takomillashtirilishi, yangi
mashina va mexa-nizmlarning yaratilishi natijasida (19-asr) i.ch. hajmi va darajasi
keskin oʻzgardi. Bu hol ishlab chikarishni mexa-nizatsiyalashtirish uchun zarur
shartsharoit yaratib berdi (mas, yigirish, toʻqish, metall va yogʻoch ishlash
korxonalarida). 20-asr boshlarida kuchlanish rostlagichi ixtiro qilinganidan key-in
elektr energiyasidan i.ch. da foydalaniladi; koʻp operatsiyali agregat-stanoklar va
avtomatliniyalar vujudga keladi. I.ch.a. tushunchasi shu davrda paydo boʻldi.
Avtomatlashtirilgan
boshqarish
qurilmalari
va
i.ch.
jarayonlarini
oʻzlashtirish ogʻir sanoat va mashina-sozlikni barpo qilish bilan bir vaqtda
(30y.larda) boshlandi. Ogʻir, yengil va oziqovqat sanoatlarida avtomatlashtirilgan
qurilmalar qoʻllanila boshladi, transport avtomatikasi tako-millashdi. Energetika,
metallurgiya, kimyo, mashinasozlik, kommunal xoʻjalik, i.t. institutlarida
avtomatika lab.lari tashkil etildi. 50-y. larga kelib xalq xoʻjaligining deyarli barcha
tar-moklarida avtomatika qoʻllanila boshladi. GES agregatlarini toʻla avtomatik
boshqarishga oʻtildi, suv bilan taʼminlash tizimlari va b. sohalar avtomatlashtirildi.
I.ch.a. ning ilmiy asoslari, asosan, uch yoʻnalishda rivojlandi.
Birinchidan,
boshqarish
obʼyektlarining
qonuniyatlari,
dinamikasi,
turgʻunligi va tashqi omillar taʼsirini oʻrganishning samarali metodlari ishlab
chiqildi. Bu masalalarni tadqiqrtchilar, konstruktorlar, texnologlar birgalikda hal
qiladi.
Ikkinchidan,
boshqarish
metodlarining
samaradorligi,
boshqarish
funksiyasining maqsadi aniqlandi. Shu asosda boshqarishga oid qaror qabul qilish
qoidalari belgilandi.
Uchinchidan, oʻlchash, natijalarni qayta ishlash va boshqarish fun-ksiyalarini
amalga oshiradigan avtomatika vositalarining tuzilishini uygʻunlashtirishning
puxta, oddiy va samarali muhandislik usullari ishlab chiqildi. Lekin I.ch.a. ni
takomillashtirish va rivojlantirishga doir ishlar uzluksiz davom etadi. Sexlar, omborlar va ishlab chiqarishning boshqa joylarida axborot (informatsiya) larni tuzish
va dastlabki ishlash klavishli qurilmalar vositasida bajariladi, yigʻilgan axborotlar
qayta ishlashga uzatiladi. Axborotlarni avtomatik qayd qilish uchun datchiklardan
foydalaniladi.
Axborotlarni
uzatish
qurollari
—
signal
oʻzgartirgichlari,
telemexanika apparaturasi, signallarni taqsimlovchi kommutatorlar va b. dan
iborat.
Axborotlarni mantiqiy va matematik ishlash qurilmalari — signallarning
harakteri va shaklini oʻzgartiruvchi funksional oʻzgartirgichlar axborotni berilgan
algoritm boʻyicha qayta ishlovchi qurilmalar (shu jumladan, hisoblash mashinalari)
va b. ni uz ichiga oladi. Axborotlarni kursatuvchi qurilmalar (shu jumladan,
hisoblash mashinalari) va b. ni uz ichiga oladi. Axborotlarni kursatuvchi kurilmalar — signal tablosi, mnemonik sxemalar, milli va raqamli asboblar, elektronnur trubkasi, harf va raqamli bosma mashinalar operatorodamga i.ch.
jarayonlarining borishini kursa-tadi va muhim parametrlarni qayd qilib boradi.
Boshqarish taʼsirlarini ishlab chiqadigan qurilmalar axborotlarning kuchsiz
signallarini kuchli impulslarga aylantiradi. Bu im-pulslar himoya, rostlash yoki
boshkdrish qurilmalarining ijro organiga taʼsir etib, ularni ishga tushiradi.
Axborotlarni yigish va dastlabki ishlash vositalari majmui xalq xujaligi
tarmoqlarini boshqarishni avtomatlashtirishga imkon beradi. I.ch. jarayonlarini
boshqarishni avtomatlashtirishda i.ch. ni maqbul (optimal) rejimda olib borishga
imkon beruvchi nazorat va rostlash jihrzlari, analitik texnika va dasturli boshqarish
majmualari ham juda muhim. Mac, gidroelektr st-yalarida suv havzasidan chiqqan
suv gidroagregat turbinalaridan uzluksiz oʻtib turadi. Avtomatik rostlagichlar
turbinalarning
aylanishlar
sonini,
ishlab
chiqarilgan
tok
chastotasi
va
kuchlanishini, faol (aktiv) va reaktiv quvvatlarni rostlab turadi. Himoya qurilmalari
avariyaning oldini oladi. Avtooperator agregatlarini jadvalga mos holda ishga
tushirib va toʻxtatib turadi. Energotizim dispetcheri telemexanika qurilmasidan
foydalanib, GES ni uzoqdan (markaziy pultdan) turib boshqaradi. Oʻzbekistondagi
de-yarli hamma GES lar shunday tartibda ishlaydi.
Issiqlik elektr st-yalarini boshqarish ancha qiyinroq. Quvvati bir necha yuz
MVt li "qozon — turbina — generator — transformator" bloki turli agregatlardan
tashkil topgan. Mas, quvvati 800 MVt li blokda 1000 ga yaqin boshkarish obʼyekti
va 1300 ga yaqin nazorat qilinuvchi parametrlar bor. Avtomat boshkarish tizimi
yordamida shu obʼyekt va parametrlarni bitta muhandis-operator boshkaradi.
Texnologik jarayonlari uzluksiz oʻtadigan kimyo, neft kimyosi, gaz va
farmatsevtika sanoati, suv taʼminoti, kanalizatsiya va b. ni ham avtomatlashtirish
mumkin. Konchilikda tog jinslarini qoʻporish usullarini takomillashtirish bilan
birga, bu ishni samarali avtomatlashtirishga imkon beradigan termik, elektr va
akustik qoʻporish usullari rivojlanmoqda; shaxtalarda EHM (elektron hisoblash
mashinasi) va kompyuterlar qoʻllanilmoqda.
Metallurgiyada foydali qazilmalarni qayta ishlash jarayonlari, asosan, siklli
tartibda olib boriladi. Domna ishlab chikarishida barcha asosiy parametrlar
avtomatik tarzda oʻlchanadi va rostlanadi. Issiklik rejimini boshqarish tizimida
EHM va kompyuterlar qoʻllaniladi. Marten pechlarida gaz sarfi avtomatik rostlab
turiladi.
Prokat stanlarida asosiy yuritma, qisish qurilmalarining yuritmalari va
yordamchi mexanizmlarni boshqarish avtomatlashtirilgan. Hisoblash mashinalari
yordamida ma-teriallarni chiqindiga chiqarmasdan bichish tizimi qoʻllanilmoqda.
Hozirgi zamon mashinasozligida I.ch.a, texnika taraqqiyotining asosidir. Avtomatstanoklar bilan birga koʻp operatsiyali agregatlar, gidravlik, pnevmatik, elektr yoki
aralash
boshqarish
tizimlari
yaratildi
va
takomillashtirilmoqda.
Dasturli
boshqariladigan metall ishlash stanoklarining ish sikli toʻla avtomatlashtirilganda
ham stanoklarning universalligi saqlanadi. Yigʻish jarayonlarini avtomatlashtirish
mashinasozlikning murakkab va dolzarb masalalaridan hisoblanadi. U katta
iqtisodiy samara beradi. Yigʻilgan uzel va buyumlarning sifati yigʻish vaqtida
avtomatik ravishda uzluksiz tekshirib turiladi. Mas, Toshkent q.x. mashinasozligi
zavodida shpindellar avtomat liniyada tay-yorlanadi, paxta terish mashinalari
avtomat konveyerlarda yigʻiladi, Andijondagi "OʻzDEU avto" korxonasida barcha
ishlar avtomatlashtirilgan.
Radiodetallar, elektron lam-palar, ion asboblar, elektron-nur trubkalari,
tranzistorlar, montaj simlari, radioelektron apparatlar va televizorlarni i.ch. toʻla
avtomatlashtirilgan.
Yengil
sanoatda
avtomatlashtirilgan
kurilmalar
va
korxonalarni boshqarishning avtomat tizimlari joriy etilgan va etilmoqda.
Poyabzal, galantereya va b. tarmoqlar buyumlarni yalpi ishlab chiqaradigan yuqori
unumli avtomat kurilmalar bilan taʼminlangan. Umumiy ovqatlanish korxonalarida
ham I.ch.a. ning ahamiyati katta. Mahsulotlarni ishlash (artish, toʻgʻrash,
maydalash va b.) avtomat qurilmalari masalliklarning toʻyimliligi va xushxoʻrligini
toʻla saqlaydi, iyerofgarchilikni ancha kamaytiradi.
Paxta sanoatida ham yalpi avtomatlashtirish joriy qilingan. Ularda paxtan i
qabul qilishdan tortib, tola, chigʻit va momiq ajratib olish va tolani toylashga qadar
jarayonlarni avtomatlashtirish majmualari mavjud. Transportda yukva yoʻlovchilar
tashish salmogʻining oʻsishi transportning barcha turlarini kengaytirish va mavjud
liniyalarda harakatni tezlatish bilan bogʻliq. T.y. transportini ekspluatatsiya qilishni
avtomatlashtirish poyezdlarning qatnash grafiklariga aniq rioya qilishga va harakat
xavfsizligini taʼminlashga imkon beradi. Poyezdlar "avtomashinist" yordamida
boshqarilmoqda. Yuk va passajir kemalarida koʻp ishlar avtomatlashtirilgan.
Samolyotlar "avtopilot"dan foydalanib boshqarilmoqda. Obhavo xizmati turli
meteorologik maʼlumotlarni oʻlchash, yigʻish,, uzatish va ishlash bilan
shugʻullanadigan murakkab kompleksdir. Bu maʼlumotlar atmosferaning turli
qatlamlarida havo bosimi, t-rasi va harakat tezligi, namlik, yogʻingarchilik miqdori
va b. dan iborat. Gidrometeorologiyani yanada rivojlantirish uchun bu sohani
avtomatlashtirish shart. Yer sunʼiy yoʻldoshlari, EHM, kompyuterlar bu sohada
insonga juda katta yordam bermoqda.
Ishlab chiqarishni avtomatik boshqarish — ishlab chikarishning turli
tarmoqlarini boshqarishda matematik metodlar, avtomatik qurilmalar va hisoblash
texnikasi vositalarini qoʻllash. Uning ilmiy asosi — iqtisodiy kibernetika. Odam
bilan kibernetik mashinalarning munosabatiga oid uslubiy va aniq masalalarni hal
qilish uning muhim vazifasidir.
I.ch. a. da EHM dan tashqari, oʻnlab ixtisoslashtirilgan avtomatik kurilmalar,
kompyuterlar ishlatiladi. I.ch.a. axborotlarni yigʻish, qayta ishlab chiqishga oid
mashaqqatli ishlardan ozod qiladi, uning ijodiy rolini oshiradi, ish unumini
koʻtaradi, ishlab chiqarishni boshqarish bilan band boʻlgan kishilardan boshqa
maqsadlarda foydalanishga imkon beradi.
Ishlab chiqarish jarayoni Ishlab chiqarish jarayoni deb xomashyo va
yarimfabrikat mahsulotlami tayyor mahsulotga aylantirib beruvchi barcha
jarayonlar yig'indisiga aytiladi. Bunga: ishlab chiqarishni tashkil etish, korxona va
zavodlaiga keltirilgan xomashyo, yarimfabrikat mahsulotlami tashish, quyma va
boshqa turdagi tanavorlami tayyorlash, mexanik, termik, kimyoviytermik va
boshqa ishlovlar berish, detallaming o'lchamlari va sifatini nazorat qilish, qism
(uzel) va mashinalami yig'ish, sinovdan o'tkazish, bo'yash, qaytadan detal va
qismlarga ajratish, qog'oz va yashiklarga o'rab-taxlash, omborxonaga joylashtirish,
tayyor mahsulotlarni buyurtma beigan buyurtmachining tashkilotlariga jo'natish
kabi jarayonlar kiritiladi. Ishlab chiqarish jarayoni korxona va zavodlaming turli
tsex va uchastkalarida bajariladi. Texnologik jarayonning strukturaviy tuzilishi
Texnologik jarayonning strukturaviy tuzilishi quyidagi chizmada ko'rsatilgan.
3-rasm.Texnologik jarayon strukturasi.
Texnologik jarayon Texnologik jarayon ishlab chiqarish jarayonining bir
qismi bo'lib, biror bir buyumga ishlov berish natijasida uning geometrik
o'lchamlari, shakli va sifati o'zgartirilib, chizmada ko'rsatilgan detal holatiga mos
keltirilishi tushuniladi. Texnologik operatsiya texnologik jarayonning bir qismi
bo'lib, bitta ishchi joyda bir yoki bir nechta bir vaqtda ishlov beriluvchi yoki
yig'iluvchi mahsulotlami bir yoki bir qancha ishchilar tomonidan uzluksiz bajarishi
tushuniladi. Texnologik operatsiya ishlab chiqarishni rejalashtirish va hisobga
olishda asosiy birlik hisoblanadi. Operatsiyalarga asoslanib, mahsulot (buyum)
ishlab chiqarishning ish hajmi, vaqt normasi va narxi belgilanib, kerakli sonda
ishchilar, asbob-uskunalar, moslamalar, keskich asboblar va mexanik ishlov
berishning tannarxi aniqlanadi. O'rnatuv texnologik operatsiyaning bir qismi bo'lib,
ishlov beriluvchi tanavorlar yoki yig'iluvchi yig'ilma birliklaming moslamaga
o'zgarishsiz mahkamlangan holati tushuniladi.
Texnologik operatsiyalar bir yoki bir necha marotaba o'matuvlarda
bajarilishi mumkin. Masalan: tokarlik stanogida po'lat valikni uch quloqli patronga
o'matib, bir tarafiga ishlov berib bo'lgandan keyin uni bo'shatib, qaytadan birinchi
ishlov berilgan tomoni bilan uch quloqli patronga o'matib va mahkamlab bo'sh
tomoniga ishlov berilib, operatsiya tugatilsa, operatsiya ikkita o'matuvda bajarilgan
hisoblanadi va h.k. Texnologik o'tish ishlov berishdan yoki yig'iluvchi detallami
birlashtirishdan tashkil topuvchi, qo'llanilgan asbob va yuzalarning doimiyligini
xarakterlovchi texnologik operatsiyaning tugallangan qismi tushuniladi.
Yordamchi o'tish texnologik operatsiyaning tugallangan qismi bo'lib, shakl va
yuzalar sifati o'zgarishi bilan bog'liq bo'lmagan ishchi va dastgoh harakatlaridan
tashkil topgan, ammo texnologik o'tish uchun zarur bo'lgan harakatlar tushuniladi.
Masalan: tanavorlami o'matish, keskich asboblami almashtirish va h.k. lar kiradi.
Ishchi yurish texnologik o'tishning tugallangan qismi bo'lib, keskich asbobning
tanavorga nisbatan bir marta siljishidan tashkil 9 topib, tanavorning o'lchamlari,
shakli, yuzalar tozaligi yoki xossalari o'zgarishi tushuniladi. Yordamchi yurish
texnologik o'tishning tugallangan qismi bo'lib, keskich asbobning tanavorga
nisbatan bir marta siljishidan tashkil topib, tanavorning o'lchamlari, shakli, yuzalar
tozaligi yoki xossalari o'zgarishi kuzatilmasdan, lekin ishchi yurishni bajarish
uchun zarur bo'lgan harakatlar tushuniladi.
Holat
(pozitsiya)
deb
muayyan
holatda,
moslamada
o'zgarishsiz
mahkamlangan ishlov beriluvchi tanavor yoki yig'iluvchi yig'ilma biriikning
moslama bilan birgalikda keskich asbobga yoki dastgohning biron siljimaydigan
qismiga nisbatan o'z holatini o'zgartirishiga aytiladi. Holat asosan: to'xtab-to'xtab
aylanuvchi pozitsion stollarda (agregat stanoklarida): chiziqli yoki aylanma
harakatlanuvchi konveyerlarda (avtomatik liniyalar, MIS, MAL va MAI)
kuzatiladi. Masalan: bironta oddiy vtulka shaklidagi detal ichki teshigiga to'rt
holatli agregat dastgohida ishlov berish kerak bo'lsin (4-rasm).
4-rasm. To’rt holatli agregat dastgohi.
1-holat — tanavorni o'rnatish va tushirish; 2-holat — parmalash; 3-holat —
zenkerlash; 4-holat - razvyortkalash.
Harakat — o'tuv yoki uning qismini bajarishda, bir maqsadga birlashtirilgan
ishchi harakatlarining tugallangan majmuyi. Shunday tanavorni moslamaga
o'rnatib, yordamchi o'tishni bajarishda ketma-ket quyidagi harakatlami bajarish
kerak bo'ladi: yashikdan tanavor olinsin, moslamaga o'rnatilsm va mahkamlansin.
Stanok 10 to'xtatilsin, tanavor moslamadan bo‘shatilsin va boshqa yashikka solib
qo'yilsin va hokazo.
Operatsiyalar bog'lanish koeffitsiyenti va ishlab chiqarish turlari
Turli texnologik operatsiyalar soni — O ning, bir oyga teng rejalashtirilgan
davr ichida bajargan yoki bajariluvchi ishchi joylar soni R-ga nisbati operatsiyalar
bog'lanish koeffitsiyenti 𝐾𝑏𝑘 deb ataladi.
𝑂
𝐾𝑏𝑘 = .
𝑅
Operatsiyalar bog'lanish koeffitsiyenti ishlab chiqarish ti pining asosiy
tavsiflaridan biridir (G O ST 3.1121—84).
Ommaviy (ko'plab) va yirik seriyalab ishlab chiqarish uchun operatsiyalar
bog'lanish koeffitsiyenti 1 = K bk< 10, o'rta seriyalab ishlab chiqarish uchun10 <
𝐾𝑏𝑘 < 20, mayda seriyalab ishlab chiqarish uchun uchun .
20 < 𝐾𝑏𝑘 < 40
yakka ishlab chiqarish uchun belgilanmagan.
Yuqoridan aniq bo'ldiki, ishlab chiqarish turigabesh tipdagi ishlab chiqarish
kirar ekan yakka, mayda seriyalab, seriyalab, yirik seriyalab va ommaviy.
Yakka ishlab chiqarish va uning tavsifi
Yakka ishlab chiqarish qayta tayyorlash ko‘zda tutilmagan kichik hajmdagi
bir xildagi mahsulotlar chiqarishni tavsiflaydi. Ishni tashkil qilish shakli oqimsiz
bo'lib, tanavorlarga ishlov berish nomlari bir xilda bo'lgan universallardan tashkil
qilingan uchastkalarda bajariladi.
Bu uchastkalarga: tokarlik stanoklar uchastkasi; frezerlik stanoklari
uchastkasi va boshqa tipdagi dastgohli uchastkalar kiradi. Ishlab chiqariluvchi
buyumlaming soni bitta-beshtadan ko'p bo'lmaganligi sababli, detal xomaki
tanavorlari chiviq po'lat prokatlardan, bolg'alash bilan tayyorlashdan, qolipsiz
yerga quyilgan chushkalardan olinadi.
Bunday tanavorlarga ishlov berib, detal shakliga keltiiguncha juda ko'p
miqdorda qirindi olib tashlanadi va material ishlatish koeffitsiyenti yuqori bo'ladi.
Qo'llaniluvchi moslamalar, o'lchagich asboblar ko'pincha universal bo'ladi va
standart keskich asboblar ishlatiladi. Ishchilaming malakasi esa yuqori bo'ladi.
Seriyalab ishlab chiqarish va uning tavsifi.
Seriyalab ishlab chiqarish deb buyumlami, detallami davriy ravishda
qaytalanuvchi partiyalab va seriyalab tayyorlash yoki ta’mirlash tushuniladi.
Seriyalab ishlab chiqarish, buyumlami yoki detallami ishlab chiqarish hajmiga,
murakkabligiga va og'irligiga qarab uchta turga, ya’ni: mayda seriyalab, o'rta
seriyalab va yirik seriyalab ishlab chiqarishga aytiladi. Mayda seriyalab ishlab
chiqarish asosan og'ir mashinasozlik ishlab chiqarishga taalluqli bo'Ub, yakka
ishlab chiqarishga yaqin bo'ladi, ishlab chiqariluvchi buyumlar seriyasi juda ham
uzoq vaqt ichida qaytarilishi mumkin, soni esa juda ham kam miqdorda bo'ladi.
Universal stanoklar bilan bir qatorda dasturli stanoklar ham qo'llaniladi.
Ishchilar malakasi yakka ishlab chiqarish kabi juda yuqori bo'ladi. Seriyalab ishlab
chiqarishning asosiy tavsiflaridan biri har bitta ishchi joyga tanavorlar partiyalab
keltirilishi va shu partiya tanavorlarga sozlangan stanoklarda ishlov berilishi
hisoblanadi. Ishni tashkil qilish usuli potokU ham potoksiz bo'lishi mumkin.
Mayda seriyalab ishlab chiqarishda ko'pincha yakka ishlab chiqarishdagi kabi
potoksiz ish tashkil qilish usuli qo'llaniladi.
Seriyalab va yirik seriyalab ishlab chiqarishlarda esa doimiy ravishda
potokli ish tashkil etiladi. Seriyalab ishlab chiqarishda asosan stanoklar sexlarda
tanavorlarga ishlov berish texnologik marshruti bo'yicha joylashtiriladi. Universal
stanoklar
bilan
bir
qatorda
maxsus-agregat
stanoklari,
raqamli-dasturli
boshqariluvchi stanoklar, yarimavtomatlar va avtomatlar, ishlov beruvchi
markazlar, moslashuvchan ishlab chiqarish sistemalari, moslashuvchan avtomatik
ishlab chiqarish va boshqalar qo'llaniladi. Universal moslamalar bilan bir qatorda
maxsus yig'ib-tuziluvchan va qayta boshqa tur detal uchun yig'iluvchan
moslamalar qo'llaniladi.
Standart va maxsus keskich asboblar ishlatiladi. Tanavorlar ko'pincha
maxsus quyma, sovuq va issiq shtamplangan, bosim ostida quyilgan, maxsus
qoliplarga mashinalarda quyilgan, qobiq qoliplarga quyilgan va boshqa usullarda
tayyorlangan bo'lishi mumkin. Ishchilarning malakasi yakka ishlab chiqarishga
qaraganda pastroq bo'ladi. Ko'pincha malakali sozlovchi ishchilar ishlaydi va
stanoklami asosiy ishchilarga sozlab beradi.
Yirik seriyalab ishlab chiqarish buyum ishlab chiqarish hajmi bo'yicha
ommaviy ishlab chiqarishga yaqin bo'lib, potokli ish tashkil qilinadi, dastgohlar
texnologik marshrut-rejasi bo'yicha joylashtiriladi. Bu yerda ham ishchilar
malakasi past bo'lib, ko'pchilik ishchi joylarda uzoq muddatda qaytariluvchi bitta,
ikkita
detallami
tayyorlash
operatsiyasini
bajarish
biriktirilgan
bo'ladi.
Operatsiyalar bog'lanish koeffitsiyenti 2 ga yaqin bo'ladi.
Ommaviy (ko'plab) ishlab chiqarish va uning tavsifi.
Buyumlami katta hajmda chiqarishni tavsiflovchi, uzoq muddatda uzluksiz
tayyorlanishini yoki ta’mirlanishini ta’minlovchi ishlab chiqarishga ommaviy
(ko'plab) ishlab chiqarish deb aytiladi. Ommaviy ishlab chiqarishning asosiy
tavsiflaridan biri bitta ishchiga bitta operatsiyani bajarishni uzoq muddatga bog'lab
qo'yilganligidadir.
Omaviy
ishlab
chiqarishda
operatsiyalar
bog'lanish
koeffitsiyenti 𝐾𝑏 = 1 ga yaqin bo'ladi.
Ommaviy
ishlab
chiqarish
bundan
tashqari
quyidagi
o'ziga
xos
xususiyatlarga ega: asbob-uskunalaming joylashishi, operatsiyalar bajarilishining
ketma-ketligiga qarab joylashtiriladi; yuqori unumdorlikga ega bo‘lgan asbobuskunalar, maxsus stanoklar, keskich asboblar va moslamalar qo'llaniladi;
tanavorlami oqimli liniyalar bo'ylab o'tkazish uchun transport vositalaridan va
konveyerlardan keng foydalaniladi; texnik nazorat qilishni mexanizatsiyalash va
avtomatlashtirish va boshqalar. Ommaviy ishlab chiqarishda tanavorlami shakllari
ishchi chizmada berilgan detal shakli va o‘lchamlariga juda ham yaqin qilib,
yuqori unumdorlikka ega bo'lgan tanavorlar olish usullaridan foydalaniladi.
Tanavorlar ishlanuvchi yuzalariga talabga mos ravishda mexanik ishlov
berish uchun qo'yimlar qoldiriladi, ishlov berilmaydigan yuzalari esa ko'pincha
tanavor olish usullaridan kelib chiqqanligicha qoldiriladi. Ishchilaming malakasi
juda ham past bo'ladi, chunki ular oylab-yillab takrorlanuvchi bitta operatsiyani
bajaradi,
biroq
ommaviy
ishlab
chiqarishda
ko'pincha
yuqori
malakali
sozlovchiishchilar, texnik-injener operatorlar ishlaydilar.
Ishni tashkil qilish shakllari.
Biz yuqorida asosan ikkita ishni tashkil qilish usuli (oqimli va oqimsiz)
to'g'risida fikr bildirgan edik. Bu usullar ishlab chiqarish turiga bevosita bog'Uq
bo'lib, oqimsiz ishni tashkil qilish — yakka va mayda seriyalab ishlab
chiqarishlarda qo'llanilgan edi. OqimU ishni tashkil qilish usuli esa qolgan boshqa
turdagi ishlab chiqarishlar uchun qo'llaniladi va yana quyidagi usullarga bo'linadi:
oqimli seriyalab, yirik-seriyalab va ommaviy ishlab chiqarishlar; to'g'ri oqimli
ommaviy oqimli ishlab chiqarish; ommaviy oqimli ishlab chiqarishlar.
Ishlab chiqarishni tashkil etishning eng oliy shakli ommaviy oqimli ishlab
chiqarish hisoblanadi, ya’ni bu yerda texnologik jarayonlar asosan avtomatik
liniyalarda va avtomatlashtirilgan uchastkalar va tsexlarda bajariladi.
To'g'ri oqimli ommaviy oqimli ishlab chiqarishda dastgoh va asbobuskunalar texnologik jarayon marshruti bo'yicha operatsiyalami bajarish ketmaketligida joylashtiriladi. Operatsiyalarni bajarishda, tanavorlami bitta ishchi joydan
boshqa ishchi joyga uzatish uchun turii g'altakli rolgang, sirpanchiq va
yumalatuvchi lotok, yuk ko'taruvchi kran hamda boshqa moslama va quriimalardan
foydalaniladi.
Har bir ishchi joyning ishlab chiqarish takti boshqa ishchi joylarniki bilan
teng bo'lmasligi mumkin. Bunday ishchi joylarda “to'planma” deb ataluvchi
tanavorlar zaxirasi tashkil etiladi. Ommaviy oqimli ishlab chiqarishda ko'pincha
pozitsion avtomatik konveyeriar qo'llaniladi va avtomatik liniyalar tashkil qilinadi.
Bunday hollarda bu liniyalarning ishlab chiqarish takti aniqlanadi. Ishlab chiqarish
takti deb ma’lum vaqt oralig'ida tanavorlar yoki qismlar ishlab chiqarilishiga
aytiladi va uning vaqti minut bilan belgilanadi. Ishlab chiqarish takti quyidagi
formula bo'yicha aniqlanadi:
𝒕𝒊𝒄𝒉 =
𝟔𝟎 ∗ 𝑭𝒙 ∗ 𝒎
, 𝒎𝒊𝒏
𝑵
Bu yerda: 𝑭𝒙 — rejalashtirilgan davr ichidagi dastgohlar ishlashining haqiqiy vaqt
fondi (smena, sutka, oy, yil), soatda; N — shu davr uchun ishlab chiqarish dasturi,
dona; m — smenalar soni. Asbob-uskunalar yoki dastgohlar ishlashining haqiqiy
vaqt fondi 𝑭𝒙 , nominal 𝑭𝒏 dan yoki asbob-uskunarii ta’miflash uchun kalendar
o'lchov vaqt yo'qotishdan kichik va h. k.
𝑭𝒙 = 𝑭𝒏 ∗ 𝒏, 𝒔𝒐𝒂𝒕
bunda: n — stanoklar vaqt yo'qotishi koeffitsiyenti. Uskuna — stanoklaming
ishlash vaqtining bir yillik nominal fondi: kuniga bir smenalab ishlaganda 2070
soat, ikki smenalab ishlaganda — 4140 soat va uch smenalab ishlaganda 6210 soat
bo'ladi. Metall kesuvchi dastgohlar uchun vaqt yo'qotish koeffitsiyenti 𝑛 =0,980,96 ni tashkil qiladi. Oqimli ishlab chiqarish ko'proq takomillashgan bo'lib, yuqori
unumdorlikka ega. Texnologik jarayonlami loyihalashning boshida ishlab
chiqarish turi birinchi bo'lib taxminan bo'lsa ham aniqlanishi zarur. Bu
operatsiyalar bog'lanishi va seriyalash koeffitsiyentlarini hisoblash orqali
bajariladi.
Texnologik operatsiyalarni me’yorlash usullari.
Texnologik operatsiyalarning bajarilish unumdorligi, texnologik jarayonning
tejamkorlik me’zoni bo'lib, texnik jihatdan asoslangan vaqt normasi bilan
aniqlanadi (GOST 3.1109-82). Vaqt normasi — ma’lum ishlab chiqarish sharoitida
bitta yoki bir nechta tegishli malakaga ega bo'lgan bajaruvchilar tomonidan
muayyan hajmdagi ishga sarflangan (reglamentlashtirilgan) vaqtga aytiladi. Ishlab
chiqarish normasi deb m a’lum tashkiUy-texnik sharoitda bitta yoki bir nechta
tegishli
malakali
bajaruvchilar
tomonidan
vaqt
birligida
bajariluvchi
reglamentlashtirilgan hajmdagi ishga aytiladi. Vaqt normasini aniqlashning uchta
usuli mavjud: 1) sarflangan ishchi vaqtni kuzatish asosida; 2) normativlar asosida;
3) tipiklashtirilgan yirik normativlar bo'yicha solishtirish va hisoblash asosida.
Birinchi usulda, vaqt normasini bevosita ishlab chiqarish sharoitida har bir ishchi
joyda sarflangan vaqt kuzatuv asosida o'rganish yo'li bilan aniqlanadi. Bu usul
ilg'or tajribalami va normativlar ishlab chiqishlami umumiylashtirish uchun
qo'llaniladi. Ikkinchi usulda ish (operatsiya)ning alohida elementlarini bajarilish
vaqti uzunligi normativini qo'llab, operatsiyalaming davom etish vaqti hisoblanadi.
Uchinchi usulda operatsiyalami normalash tipiklashtirilgan normativlar bo'yicha
taxminiy hisoblashlar asosida olib boriladi. Birinchi, ikkinchi normalash usuilari
seriyalab ommaviy ishlab chiqarishda qo'llaniladi, uchinchi usul esa donalab va
mayda seriyalab ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Tekshirish uchun savollar
1. Ishlab chiqarish jarayoni o‘z ichiga nimalarni oladi?
2. Texnologik jarayon deganda nimani tushunamiz?
3. Texnologik jarayon strukturasiga qaysi elementlar kiradi?
4. Operatsiya tushunchasini ta’riflab bering.
5. O'rnatuv, o'tish, ishchi yurish tushunchalarini izohlang?
6. Holat, harakat tushunchalarini izohlang.
7. Yakka ishlab chiqarish deb nimaga tushuniladi.?
8. Seriyalab ishlab chiqarish deb nimaga tushuniladi?
Zamonaviy texnologik obyektlar va ulardagi texnologik jarayonlarni
boshqarishni xususiyatlari.
Zamonaviy texnologik jarayonlarni boshqarishda
texnologik obyektlar,
ulardagi texnologik jarayonlarni boshqarishdagi bir nechta xususiyatlarini ko’rib
chiqishimiz kerak.
Zamonaviy
texnologiyani o’rganish uchun eng avval
texnologiya so’ziga ta’rif berishdan boshlaymiz.
Texnologiya (grekcha: „techno“ — hunar, usta va „logos“ — fan, taʼlim) ilmiy-praktika asosida xom-ashyoni tayyor mahsulotga aylantirishning usullari.
Texnologiya
(yunoncha techne —
sanʼat,
mohirlik,
uquv) — sanoat,
qurilish, transport, qishloq xoʻjaligi va boshqa sohalarda mahsulotlar olish, ularga
ishlov berish va ularni qayta ishlash usullari tartibga solingan tizim; shu usullarni
ishlab chiqish, joriy qilish va takomillashtirish bilan shugʻullanadigan fan. Har bir
sohaning oʻziga xos texnologiyasi boʻladi: kon ishlari texnologiyasi, mashinasozlik
texnologiyasi, qurilish texnologiyasi, qishloq xoʻjaligi va boshqalar.
Masalan,
qurilish
ishlari
texnologiyasi
bir
qancha
operatsiyalar
yigʻindisidan tashkil topgan: yer ishlari (yerni tekislash, kotlovan va transheyalar
kazish); poydevor yotqizish; devor tiklash (gʻisht terish, panel oʻrnatish);
antiseysmik belbogʻlar va temirbeton ustunlar ishlash; qavatlararo va tom
yopmalarini montaj qilish, tom yopish; elektr, gaz va suv tarmoqlarini oʻtkazish;
pardoz ishlari va h.k. Har qaysi operatsiyani oʻziga xos bajarish usullari bor. Mas.,
pardozlashda avval devor tekislanadi (mayaklar oʻrnatiladi), qora suvoq, keyin toza
suvoq qilinadi, soʻngra oqlanadi (boʻyoq beriladi) yoki gulqogʻoz (oboy)
yopishtiriladi.
Amalda texnologik jarayonlar qanchalik puxta ishlangan, tavsiya
etilayotgan usullar chuqur tajriba va ilmiy yondashuvga asoslangan boʻlsa,
tayyorlanadigan mahsulot (avtomobil, bino yoki inshoot va 6.) shunchalik sifatli
boʻladi. Texnologiyaning fan sifatidagi roli va vazifasi mahsulot tayyorlashning
eng zamonaviy va samarali usullarini yaratishdan iboratexnologiya Fan va texnika
rivojlanib borgan sari texnologiya ham yangilanib va oʻzgartirib turiladi. Har qaysi
sohada texnologiyani ishlab chiqish uchun texnologik hujjatlarni ishlab chiqish,
tipaviy texnologik jarayonlar, standartlashtirilgan jihozlar va uskunalardan
foydalanishning yagona tartibi boʻlishi lozim.
Texnologiya
mahsulot
ishlab
chiqarish
uchun sanoat protseslarda
foydalanuvchi materialning, xom-ashyonining yoki ayrim mahsulotning bichimini,
oʻlchamini, hususiyatini, kuyini oʻzgartirish shartlaridan iborat.
Umumiy sano’at protsesning boʻlagi boʻlib hisoblanuvchi ishlab chiqarish,
tashish, saqlamoq, nazorat qilish haqidagi ish-harakatlar ham texnologiya deb
ataladi. Jamiyatning oʻzgarishiga bogʻliq ishlab chiqarishning, hizmatning,
oʻqitishning, turli sohalarga innovatsiya texnologiyasi tushunchasi kiritilmoqda.
Hozirgi vaqtda texnologiya:

oldingi qatordagi texnologiya;

qoldiqsiz texnologiya;

ishlab chiqarish va qayta ishlash texnologiyasi;

xalqaro standartga mos texnologiya boʻlib boʻlinadi.
Neft, gaz,
qishloq
xoʻjaligi
mahsulotlarini
ishlab
chiqarish
va
boshqa
texnologiyalar ishlab chiqarish talablariga mos ravishda amalga oshirilmoqda.
Zamonaviy ishlab chiqarish korxonalari juda murakkab va ko‘p tarmoqli
tashkilot bo‘lib, qaramog‘ida katta maydonlar mavjud. Tabiiyki bunday
maydonlarda xom ashyo, tayyor mahsulot va yordamchi matYeriallarni bir Yerdan
ikkinchi Yerga tashish uchun xilma-xil transport vositalari ishlatiladi.
Masalan, ayrim korxonalarda xom ashyoni poezdlarda yoki avtopoezdlarda,
traktor va pritseplarda tashib keltirilsa, ularning omborlardan avtomashina,
avtokara, elektrokaralar yordamida tashiladi.
Tayyor mahsulot, esa yana shu transport vositalari yordamida tayyor mahsulot
omborlariga va u Yerdan konteynYer va vagonlarga ortilib savdo bazalariga
yuboriladi.
Korxonalarda qo‘llanadigan barcha avtomashina va avtopoezdlar “Avtomobil
transporti korxonalari uchun xavfsizlik qoidalari” talablariga to‘liq javob bYerishi
kerak. Avtomobillarning yuk ortilgan holda korxonalar hududiga yurish tezligi 10
km/soat dan oshmasligi kerak.
Ularning yurish yo‘nalishi piyodalar yo‘li kesishmasligi va bu yo‘llar umumiy
yo‘l harakati belgilari bilan boshqarib borilishi kerak.
Bu qoidalar bilan barcha transport haydovchilari ogohlantirilishi va tanishtirib
chiqilgan bo‘lishi kerak.
Avtomobil transporti vositalarining harakati paytida, hatto eng past tezlikda
ketayotganda xam zinapoyalariga va kuzovlariga odamlarning chiqib olishiga yo‘l
qo‘ymaslik kerak. Ishlab chiqarish korxonalari hududida ichki yonish dvigatelli
transport vositalari albatta (iskragasitellar) uchqun o‘chirgichlar bilan ta’minlangan
holda yurishlari kerak. Ishlab chiqarish korxonalarida transport vositalari, ma’lum
aniq marshrut bo‘ylab yurishlari va bu marshrutlar odamlar gavjum bo‘lgan
yo‘laklar ustidan o‘tmasligi kerak.
Belanchak, aravacha, ilgak va zanjirlar hamda insonga jarohat etkazishi
mumkin bo‘lgan barcha buyumlar tanadan tushib ketmasligini ta’minlovchi
moslamalar bilan ta’minlanishi kerak.
Undan tashqari, konveyYerlarning xavfli mintaqalari, odamlar yuradigan
yo‘laklar bilan kesishgan joylarida himoya to‘siqlari bilan ta’minlanishi shart
hisoblanadi.
Yuqorida ko‘rsatilgan tartib qoidalarga so‘zsiz rioya qilgan taqdirdagina, ishlab
chiqarish korxonalarini transport vositalarining xavfsiz ishlashini ta’minlashga
keraklicha zamin yaratish mumkin bo‘ladi.
Maxsus avtomatlardan tashkil topgan avtomat liniyalar.
Bunday avtomat liniyalar juda yuqori unumdorlikka ega bo‘ladi. Ular uchun
texnologik jarayon xam maxsus ishlab chiqariladi. Shu sababli ular yalpi ishlab
chiqarishda (masalan; podshipniklar ishlab chiqarishda) ishlatiladi.
Maxsus dastgohlardan tashkil topgan avtomat liniyalar bilan kompleks
avtomatlashtiriladi, jumladan mexanik ishlov berishdan tashqari, yig‘ish, nazorat
qilish, moylash va boshqa operatsiyalar ham avtomatlashtiriladi. Bunday liniyalar
murakkab avtomat tsex va zavodlar qurish uchun asos bo‘la oladi. Xozirda ba’za
bir
maxsulotlarini
ishlab
chiqarishni
avtomatlashtirishda
maxsus
rotorli
dastgoxlardan tashkil topgan, rotorli avtomat liniyalar ishlab turibdi.
Raqamli
dastur
bilan
boshqariladigan
dastgohlar
qo‘llanishi,
avtomatlashtirishda yangi bosqichni boshlanishiga sabab bo‘ladi. Bunday
dastgoxlar asosida tuzilgan avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish modullari ishlab
chiqarishni
to‘liq
avtomatlashtirishga
erishishdan
tashqari
EXM
bilan
avtomatlashtirilgan boshqaruvni ham qo‘llanishiga imkoniyat yaratadi.
Raqamli dastur bilan boshqariladigan dastgohlarni yuqori moslanuvchanligi
donalab va seriyalab ishlab chiqarishni avtomatlashtirishni asosiy dastgohi bo‘lib
qoldi. Bundan tashqari ishlab chiqarish ob’ekti o‘zgarib turishi mumkin bo‘lgan
ko‘plab ishlab chiqarishda ham qo‘llanishi mumkin.
Turli sеriyalardagi ishlab chiqarishni avtomatlashtirish bo`yicha tajribalar
shuni ko`rsatadiki, bu muammolarni yеchishning bir qancha yo`li mavjud.
Tехnologik jarayonlarni avtomatlashtirish bo`yicha tехnik yеchimlari har хil
bo`lsa ham ularning maqsadi bitta - ishlov bеrishdagi mеhnat unumdorligini
oshirishdir. Istalgan tехnologik jarayonni bajarishda davr davomiyligi quyidagicha
topiladi:
T = tp + tх,
Bu yеrda:
tp - dеtallarga ishlov bеrish, ya’ni shakllantirish uchun sarflanadigan vaqt;
tх - bo`sh (uzatish, kеsuvchi asbob va zagotovkani o`rnatish va yеchish, ish
jarayoniga qo`shimcha mехanizmlarni qo`shilishi, asbobning tеzkor yetkazish va
qaytarish, dеtalni o`lchash va boshqa) harakatlanish uchun kеtadigan - ishlov
bеrish vaqtiga mos kеlmaydigan, ya’ni davriy yo`qotish vaqti.
Avtomatlashtirishning uchinchi bosqichi, sifatni boshqarish tizimlari,
ishlab chiqarishni avtomatik boshqarish tizimlari va EXM larni keng qo‘llangan
xolda avtomat bo‘limlar, tsexlar va zavodlar qurish bilan ishlab chiqarish
jarayonini
kompleks
avtomatlashtirish
bilan
bog‘liq.
Kompleks
avtomatlashtirishda yuqori texnika bilan ta’minlangan ishlab chiqarish jarayonini
siklini iloji boricha qisqartirish va ishlab chiqarishni avtomatlashtirilgan
boshqarishni qo‘llash muxim axamiyat kasb etadi.
Asosiy ishlab chiqarish jarayoni avtomat liniyalarda bajariladi, liniyalar va
tsexlar orasidagi tashish, taxlash qirindilarni yig‘ish va qayta ishlash, sifatni
boshqarish, ishlab chiqarishni avtomat boshqarish tizimlari keng qo‘llaniladi.
Xozirda
kompleks
avtomatlashtirishda
dastgoxlar
bazasida
tashkil
qilinadigan moslanuvchan ishlab chiqarish modullarida keng qo‘lanilmoqda.
Bundagi EXM bilan boshqarish imkoniyati, nafaqat texnologik dastgoxlar balki
butun ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish EXM.ga yuklatilmoqda.
Mexanizasiyalashtirish deb, texnologik jarayonlarni mashina va mexanizmlar
yordamida bajarish usuliga aytiladi. Harakatlarning bir qismi mexanizmlar
yordamida bajarilsa (zagotovka pnevmatik patron yordamida qisiladi, suppart tez
keltiriladi va h. k.) - qisman, hammasi mexanizmlar yordamida bajarilsa-kompleks
mexanizasiyalashtirilgan hisoblanadi. Kompleks mexanizasiyalashtirishda ishchi
(operator) zagotovkalarni o’rnatish, tayyor detalni olish, qurolni oldinga va ketinga
surish ishlariga kuch ishlatmaydi, balki stanok yoki agregatnigina boshqaradi.
Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish texnologik jarayonlarni qo’lda boshqarishni
avtomatik boshqarish bilan almashtirishni
operatorsiz,
faqat
avtomatlashtirshi
uning
ham
nazorati
qisman
ostida
yoki
ko’zda tutadi; bunda boshqarish
bajariladi.
kompleks
Ishlab
chiqarishni
bo’lishimumkin;
qisman
avtomatlashtirishda texnologik jarayonning faqat ayrim bo’laklarigina avtomatik
uskunalarda bajariladi. Ishlab chiqarishni kompleks avtomatlashtirishda esa texnologik
jarayonning barcha qismi bir butun boshqarish tizimiga bog’langan avtomatik stanok
yoki agregatlarda bajariladi. Boshqarishning o’zi ham dasturli qurilmalar yoki
elektron-
hisoblash
mashinalari
yordamida
amalga
oshiriladi.
Texnologik
jarayonlarni kompleks avtomatlashtirish shunday potok liniyalar, sex va zavodlarni
tashkil etish imkonini beradi.
Ishlab chiqarishni kompleks mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirishning
faqat ishlab chiqarish-texnikaviygina emas, balki ijtimoiy ahamiyati ham bor.
Jamiyatimizda u mehnatkashlarning zarur manfaatlariga mos tushadi va uning
xarakterini yengillashtiradi hamda tubdan o’zgartiradi, ish kuni davomiyligini
qisqartirish hamda aqliy va jismoniy mehnat orasidagi farqni yo’qotish uchun
sharoit yaratadi. Kompleks mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirish mamlakatimiz
texnika taraqqiyotining bosh yo’nalishidir. Korxonalar yil sayin avtomatik
uskunalarni ko’proq olmoqda.
Vaqt o’tishi bilan avtomatlashtirish mashinasozlikning ham aosiy, ham
yordamchi jarayonlarini hamda ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishni
keng ko’lamda qamrab oladi.
Mexanizasiyalashtirishning texnikaviy vositalariga zagotovkalar, detallar va
turli materiallarni sex ichida hamda sexlararo tashish uchun mo’ljallangan yuk
ko’tarish vositalari (kran, telfer) arava, konveyer, rolgang, skliz va boshqalar
kiradi.
Zavodning mexanika sexlarida ko’prikli krandan foydalaniladi. Bu kran sex
oraliqi
ustidagi
konstruksiyadan
relslar bo’ylab harakatlanuvchi ko’prik ko’rinishidagi metall
iborat.
Ko’prik
bo’ylab
ko’taruvchi
qurilmali
karetka
harakatlanadi. Yuk ko’taruvchi qurilmaning ilgagiga troslar yordamida og’ir
detallar yoki ularni stanoklarga o’rnatish va surish uchun mo’ljallangan
moslamalar ilinadi. Kranni kabina ichidagi kranchi boshqaradi.
Stanoklarning kranni kutib, bekor turysh vaqtini qisqartirish uchun ba’zi
stanoklar ustiga kran-balkalar yoki surilma ko’tarish qurilmali- telferli monorelslar
o’rnatiladi.
Zavod ichida harakat lanadigan transportni, detallar va uzellarni omborga
joylashni
mexanizasiyalashtirish
hamda
avtomatlashtirishni
yanada
rivojlantirmasdan turib avtomat potok liniyalar, sexlar va zavodlar yaratish va
ularning bir maromda ishlashiga erishish mumkin emas. Yuklarning manzilini
avtomatik o’zgartiradigan, yig’gichlari va mexanizasiyalashtirilgan omborlari
bo’lgan, turli vazifalarni bajaradigan avtomatik transport qurilmalari (yuk
tushirgichyuk
ortkichlar,
liftlar,
yakka
relsli
yo’llar,
konveyerlar,
transportyorlar)ning rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Bu vositalardan foydalanish
samaradorligi ortishi uchun sanoat robotlari va manipulyatorlari qo’llanilishi
lozim.
Mexanizasiyalashtirish va avto matlashtirish tog’kon sanoatida yangi konlarni
ishga tayyorlash va ishga tushirish muddatlarini qisqartirish, xom ashyo qazib olish
uchun sarflanadigan ekspluatasion xarajatlarni beradi. Xarajatlarning kamayishi
yuqorn. unumlitog’ mashinalaridan, mexanizasiyalashtirilgan kavlovchikom
lekslardan,
avtomatlashtirilgan
ko’tarishtashish
qurilmalaridan
yordamchi
jihozlardan foydalanish hisobiga ta’minlanadi. Ishlab chiqarish ni avtomatlashtirish
tadbirlari mamlakatimizda Tehnik resurslari muammosini ijobiy hal etishga
imkoniyat yaratadi.
Ishlab chiqarishning avtomatlashtirishni asosiy shartlaridan biri, oldindan
aytib
o‘tilganday,
mahsulotning
tayyorlash
seriyasini
oshirish,
ya’ni
avtomatlashtirish darajasi qancha oshirilsa, sarflanadigan xarajatlar shuncha ortib
boradi, lekin bu sarflarni qoplash uchun mumkin qadar tayyorlanadigan
mahsulotlarning sonini oshirish maqsadga loyiqdir. Bu ko‘p seriyalab va massalab
ishlab
chiqarishda,
bitta
mahsulotni
ishlab
chiqarish
uchun
o‘zgarmas
avtomatlashtirish sistemasidan foydalanilganda qulay bo‘ladi.
Bu mazmunda, seriyalab ishlab chiqarishni avtomalashtirish iqtisodiy
tomondan qulay kelmaydi, yakkalab (individual) va mayda seriyalab ishlab
chiqarishda, umuman, mumkin emas, chunki rivojlangan hamma davlatlarda ishlab
chiqarishning 70-80% dan ortig‘i seriyalab va mayda seriyalab ishlab chiqarish
xarakteriga ega.
Raqamli dastur bilan boshqariladigan dastgohlarni ishlab chiqarishga kirib
kelishi seriyalab ishlab chiqarishning avtomatlashtirish to‘g‘risidagi fikrlarni
o‘zgartib yubordi. Tez va qisqa vaqt ichida qayta sozlanuvchanligi; dastgohdan
alohida boshqaruvchi dasturlarni tayyorlash; ishchining ishtirokisiz berilgan dastur
asosida avtomatik ravishda ishlov berish; kabi raqamli dastur bilan boshqariladigan
dastgohlarni imkonlari va uning universalligi seriyalab ishlab chiqarish sharoitida
detallarga mexanik ishlov berishni, qisman bo‘lsada, avtomatlashtirishga qulaylik
yaratadi. Raqamli dastur bilan boshqariladigan dastgohlarni bir nechtasini
funksional biriktirish, transport qurulmasi yordamida zagotovkalarni avtomatik
yuklanishni ta’minlash va boshqa detallarga ishlov berish uchun tez va qisqa vaqt
davomida qayta sozlanuvchi avtomatik liniya-moslanuvchan ishlab chiqarish
sistemasini yaratish mumkin.
Moslanuvchanlik ishlab chiqarish sistema qancha yuqori universallashgan
bo‘lsa, uning struksiyasi shuncha murakkab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham
real holda ish bajaruvchi moslanuvchanlik ishlab chiqarish sistema yaratish asosida
detallarni guruhlab tayyorlash yotadi, ya’ni moslanuvchanlik ishlab chiqarish
sistema konkret predmet uchun tashkillash kerak.
Reduktorlarni seriyalab ishlab chiqarish sharoitida qobig‘ini (korpusini),
vallarni, tishli g‘ildiraklarni, qopqog‘ini tayyorlash uchun ishlov berishda, ular
uchun alohida moslanuvchanlik ishlab chiqarish sistema tashkil etish maqsadga
to‘g‘ri keladi. Bu har bir moslanuvchanlik ishlab chiqarish sistema ichki
moslanuvchanligini tashkil etishga olib keladi. Bunday sistema, tipik detallarga
guruhlab
ishlov
berishga
asoslangan
bo‘lib,
har
xil
ko‘rinishdagi
(modifikatsiyadagi) reduktorlarni tayyorlashga imkon beradi. Shuning uchun ham
dastgohlar sistemasini moslanuvchanligi - bu, qabul qilingan texnologik guruhlar
doirasida yangi detallarga ishlov berish uchun tez va qisqa vaqtda qayta sozlana
olish imkonidir.
Moslanuvchan ishlab chiqarish sistemasi - bu berilgan nomenklatura
doirasidagi yangi mahsulotlarni tayyorlashga o‘tishda, jixozni avtomatik ma’romda
qayta sozlash bilan ishlashni ta’minlovchi sistemadan iborat, bir necha biriktirilgan
texnik jihozlar birligidir.
Moslanuvchanlik ishlab chiqarish sistemaning umumiy ko‘rinishdagi
strukturasi quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalari
(TJABS). Ularni qо‘llanilishi, maqsadi, funksiyalari va turlari.
Boshqarishning avtomatlashtirilgan sistemalari haqida tushuncha
Reja
1. Bevosita raqamli boshqaruv funksiyasini bajaruvchi hisoblash majmuali
TJABT.
2. TJABTning boshqa turlari.
3. TJABTlarning tarkibi va texnologik funksiyalari.
4. TJABTning asosiy komponentalari. TJABTning asosiy komponentalari
va bu komponentlarning о‘zaro aloqalarini soddalashtirilgan sxemasi.
5. TJABTning tashkiliy strukturasi. Distansion boshqarish, signalizatsiya,
himoya, blokirovka texnologik funksiyalari.
6. Supervizor va distansion boshqaruv mexanizmlari.
7. Texnologik jarayonlarni va ishlab chiqarishni avtomatlashtirishga
tayyorlash.
8. Texnologik
jarayonlarni
va
ishlab
chiqarishni
avtomatlashtirish,
mexanizatsiyalashtirish va dispetcherlashtirish.
Kibernetika fanining jadal sur’atlarda rivojlanishi, ma’lumotlarni katta
tezlikda qayta ishlab bera oladigan texnik vositalar EHMlarning yaratilishi va
sanoatda qo’llanilishi ma’lumotlarni qayta ishlashni yangi texnologiyasini vujudga
keltirdi. Shu tufayli hozirgi vaqtda ikki:
1. Boshqarishning avtomatik sxemami (BAS)
2. Boshqarishning avtomatlashtirilgan sistemasi degan tushunchalar ishlab
chiqarishni avtomatlagtirishda keng foydalanilmoqda.
BAS deb, alohida lokal texnologik jarayonlarning berilgan dastur asosida
o’tishini inson ishtirokisiz ta’minlay oladigan boshqaruvchi va boshqariluvchidan
iborat texnik qurilmalar sistemasiga aytiladi.
Texnologik mashinani ishga tushirish, to’xtatish, harakat yo’nalishi va
tezligini o’zgartirish kabi operatsiyalarni bajarish uchun xizmat qiladigan
avtomatik boshqarish sistemasi, ob’ektning biror texnologik parametrini (harorat,
bosim, sath balandligi, tezlik, namlik) texnologik jarayon davomida rostlab
(stabillab) turish uchun xizmat qiladigan sistemalar yoki ob’ektlarning texnologik
parametrini oldindan berilgan
qonunga muvofiq o’zgartirish sistemalari,
texnologik jarayonni nazorat qilish, himoya va signallash funktsiyalari va
boshqalarni inson ishtirokisiz bajarish uchun xizmat qiladigan lokal avtomatik
sistemalarini tashkil etadi.
BAS deb, ma’lumotlarga ishlov berishni EHM yordamida avtomatlashtirish
hamda boshqarish masalalarining echimi iqtisodiy matematik modellash asosida
topish va bunda insonning ishtirok etishini ko’zda tutadigan ko’p pog’onali
murakkab sistemalar kompleksiga aytiladi.
Bu sistema boshqarish to’g’risidagi echimlarning pishiq va asoslangan
bo’lishini, boshqarish jarayonini yuqori operativlik va tezlikda o’tishini ta’minlash
va boshqaruvini zvenoning mehnat faoliyatini engillashtirishni ko’zda tutadi.
BAS inson faoliyatining turli sohalarida boshqarishni optimallash uchun kerak
bo’ladigan ma’lumotlarni to’plash va ishlov berishning avtomatlashtirishni
ta’minlaydigan “odam mashina” sistemasidir deb ta’riflanadi. Bunday sistema
quyidagi uchta vazifani bajaradi:
1. Boshqariluvchi ob’ekt to’g’risidagi ma’lumotlarni to’plash va uzatish.
2. Ma’lumotlarga ishlov berish va boshqaruvchi signal hosil qilish.
3. Boshqariluvchi ob’ektga boshqaruvchi ta’sir ko’rsatish.
BAS larda yuqoridagi funktsiyalarni EHM bajaradi. Ob’ektga boshqaruvchi
ta’sir ko’rsatish funktsiyasini, boshqaruvchi mashinalarda olingan ma’lumotlar
asosida operator bajaradi. Shuning uchun BAS “odam mashina sistemasi” deb
ataladi.
BAS 1960 yidan sanoatda qo’llanila boshlagan bo’lsa, 1980 yilga kelib ishga
tushirilgan avtomatlashtirilgan va avtomatik sistemalar soni 4370 dan oshib
ketgan. Shundan 1650 ga yaqin texnologik jarayonlarni BASni bo’lgan. 2000 dan
ortiq EHM ning uchinchi avlodi bilan jihozlangan hisoblash markazining ishlab
turganligi BASning qanchalik progressiv sistema ekanligini ko’rsatadi. Texnologik
jarayonlar BASning eng oddiy funktsional sxemasi 1-rasmda keltirilgan.
Funkutsional sxemani soddalashtirish maqsadida texnologik jarayonlar BASi
faqatgina avtomatik rostlash sistema va boshqaruvchi operatordan iborat qilib
tuzilgan.
Boshqarish to’g’risidagi hal qiluvchi buyruq esa operatort tomonidan
beriladi. Buning uchun u ma’lumotni tasvirlovchi qurilma yoki boshqaruvchi EHM
dan olingan signalni hisobga olgan holda boshqarish xaqida qaror qabul qiladi va
sistemani boshqarish organiga ta’sir ko’rsatadi. Boshqarish organi o’z navbatida
lokal avtomatik sistemaning ijro etuvchi elementni va rostlash organiga ta’sir qilib
boshqarish operatsiyalarni amalga oshiradi.
Boshqarishning avtomatik sistemalari (BAS) tavsifi.
Boshqariladigan sistemalarning murakkabligi, bajaradigan vazifasi, ishlab
chiqarish xarakteri, boshqaruvchi ob’ekt xarakteri, pog’onasi va boshqalarga qarab
BAS quyidagi sinflarga bo’linadi:
Boshqarish darajasi bo’yicha:
1. Umumdavlat BAS
2. Soha bo’yicha BAS. Vazirlik doirasida bo’lib, vazirlikka tegishli tashkilotlar
alohida yoki UBAS tarkibida boshqarish.
3. Xududiy BAS. Umumiy hududiy tumanlarni alohida yoki SBAS yohud UBAS
tarkibiga kirgan holda boshqarish.
4. Ishlab chiqarish birlashma BAS. Ishlab chiqarish birlashmalarini alohida yoki
SBAS yohud UBAS tarkibida bo’lgani holda boshqarish.
5. Korxona BAS. Ishlab chiqarish korxonalarini alohida yoki birlashma BAS
yohud firma BAS tarkibiga kirgan holda boshqarish.
Boshqarish ob’ektining xarakteri bo’yicha:
1. Texnologik jarayonlarning boshkarishning avtomatlashtirilgan sistemasi
texnologik jarayonlarni boshqarish uchun qo’llaniladi.
2. Tashkiliy boshqarishning avtomatlashgan sistemasi iqtisodiy va sotsial
sistemalarda xizmatchilardan iborat jamoani boshqarish uchun qo’llaniladi.
3. Boshqarishning yig’ma sistemasi TBAS va TPBAS ni yagona bir sistemaga
birlashtiradi.
Funktsional qo’llanilishi bo’yicha:
Reja hisoblari, moddiy texnika ta’minoti, davlat statistikasi, ilmiy texnika
progressi va boshqa sinflarga bo’linadi.
Ishlab chiqarish xarakteri bo’yicha
Jarayonlar uzluksiz va diskret turlarga bo’linadi. Ishlab chiqarishning har bir
turi uchun alohida korxona boshqarishning avtomatlashtirilgan sistemasi
qo’llaniladi.
Ma’lumki BAS administrativ yoki tashkiliy boshqarishdagi BAS ishlab
chiqarish sistemalaridagi BAS ga bo’linadi.
Administrativ sistemada inson faoliyati boshqarish sistemasining quyi
pog’onalardagi insonlar tomonidan amalga oshiriladigan rejalashtirish, operativ
boshqarish jarayonlarida qaror qabul qilish va shuningdek qarorni bajarilishini
nazorat qilib turish hamda shu kabi boshqarish funktsialarni bajarishdan iborat.
Bunday funktsiyalarni bajaradigan odam administrator deb ataladi. Ishlab
chiqarish sistemalaridagi boshqaruvchi odam esa operator deyiladi. Operator o’zini
boshqaruvchi funktsiyasini texnik vositalar va boshqaruvchi EHM yordamida
bajaradi.
1- rasm.
BAS larning tayyorlashda yuqori sifatli avtomatika elementlari bloklari,
EXM va boshqarish mashinalarining komplekslarini vujudga keltirish katta
ahamiyatga ega. Ulardan unumli foydalanish masalasini ratsional hal etish BAS
ning barcha elementlari texnik normativ ko’rsatgichlarini davlat standartlari
darajasida ko’tarishni talab qiladi.
Davlat standartida TNXlar, BASning tuzishdagi talab, qoidalar va me’yorlar
kompleksi berilgan bo’ladi. BAS tayyorlash sohasidagi barcha tashkilot va
korxonalar, shuningdek, BAS ni ishlatuvchi boshqa soxalardagi barcha tashkilot va
korxonarning bunga amal qilishi majburiydir. BAS elementlarinng optimal va
yuqori sifatli bo’lish, fan texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarish sohalarining
birligi, o’zaro bog’lanishni ta’minlash BAS va uni elementlarini davlat standarti
normativlari asosida bo’lishini talab qiladi.
Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish — mashinalashtirilgan i.ch. ni
nazorat qilish va boshqarish ishlarini avtomatik qurilmalar zimmasiga yuklash;
i.ch.
ni
mexanizatsiyalashtirishning
yuqori
bosqichi.
Fan
va
texnika
taraqqiyotinnng asosiy yoʻnalishlaridan biri. Mehnat unumdorligi, maqsulot sifati,
mehnat madaniyati va b. omillar i.ch. koʻrsatkichlarini yuqori darajaga koʻtarish
imkonini beradi. I.ch.a. ning qisman (lokal), yalpi (kompleks) va toʻla
avtomatlashtirish bosqichlari mavjud. Qisman avtomatlashtirish bosqichida i.ch.
ning alohida ish turlari (suyuklik sathi balandligi, t-ra, bosim va b.) ni rostlab turish
ishlari avtomatlashtiriladi. Yalpi avtomatlashtirish bosqichida bir necha qisman’
av-tomatlashtirilgan ish turlari boʻlim, sex, korxona miqyosida oʻzaro bogʻlangan
boʻladi, yagona avtomatik majmua sifatida muayyan dastur boʻyicha boshq-ariladi.
Boshqarish
ishlari
odam
(operator)
nazorati
ostida
oʻtadi.
Toʻla
avtomatlashtirish bosqichida esa i.ch. jarayonining barqarorligi, ish turlari
oʻzgarmasligi ishning yuqori samarali boʻlishini taʼminlaydi. Odam uchun xavfli
i.ch. sharoitlarida toʻla av-tomatlashtirishdan foydalanish ay-niqsa oʻrinli boʻladi.
Avtomatlashtirish vositalarining baʼzilari qadimdan paydo boʻlgan. Ammo mayda
hunarmandchilik sharoi-tvda (XVIII-asr gacha) bunday qurilmalar amalda
qoʻllanilmagan. Mehnat qurollari va uskunalarining takomillashtirilishi, yangi
mashina va mexa-nizmlarning yaratilishi natijasida (XIX-asr) i.ch. hajmi va
darajasi keskin oʻzgardi. Bu hol ishlab chikarishni mexa-nizatsiyalashtirish uchun
zarur shartsharoit yaratib berdi (mas, yigirish, toʻqish, metall va yogʻoch ishlash
korxonalarida). XX-asr boshlarida kuchlanish rostlagichi ixtiro qilinganidan key-in
elektr energiyasidan i.ch. da foydalaniladi; koʻp operatsiyali agregat-stanoklar va
avtomatliniyalar vujudga keladi. I.ch.a. tushunchasi shu davrda paydo boʻldi.
Avtomatlashtirilgan boshqarish qurilmalari va i.ch. jarayonlarini oʻzlashtirish ogʻir
sanoat va mashina-sozlikni barpo qilish bilan bir vaqtda (30y.larda) boshlandi.
Ogʻir, yengil va oziqovqat sanoatlarida avtomatlashtirilgan qurilmalar qoʻllanila
boshladi, transport avtomatikasi tako-millashdi.
Energetika, metallurgiya, kimyo, mashinasozlik, kommunal xoʻjalik, i.t.
institutlarida avtomatika lab.lari tashkil etildi. 50-y. larga kelib xalq xoʻjaligining
deyarli barcha tar-moklarida avtomatika qoʻllanila boshladi. GES agregatlarini
toʻla avtomatik boshqarishga oʻtildi, suv bilan taʼminlash tizimlari va b. sohalar
avtomatlashtirildi. I.ch.a. ning ilmiy asoslari, asosan, uch yoʻnalishda rivojlandi.
Birinchidan, boshqarish obʼyektlarining qonuniyatlari, dinamikasi, turgʻunligi va
tashqi omillar taʼsirini oʻrganishning samarali metodlari ishlab chiqildi.
Bu masalalarni tadqiqrtchilar, konstruktorlar, texnologlar birgalikda hal
qiladi.
Ikkinchidan,
boshqarish
metodlarining
samaradorligi,
boshqarish
funksiyasining maqsadi aniqlandi. Shu asosda boshqarishga oid qaror qabul qilish
qoidalari belgilandi. Uchinchidan, oʻlchash, natijalarni qayta ishlash va boshqarish
fun-ksiyalarini
amalga
oshiradigan
avtomatika
vositalarining
tuzilishini
uygʻunlashtirishning puxta, oddiy va samarali muhandislik usullari ishlab chiqildi.
Lekin I.ch.a. ni takomillashtirish va rivojlantirishga doir ishlar uzluksiz davom
etadi. Sexlar, om-borlar va ishlab chiqarishning boshqa joylarida axborot
(informatsiya) larni tuzish va dastlabki ishlash klavishli qurilmalar vositasida
bajariladi, yigʻilgan axborotlar qayta ishlashga uzatiladi. Axborotlarni avtomatik
qayd qilish uchun datchiklardan foydalaniladi.
Axborotlarni uzatish qurollari — signal oʻzgartirgichlari, telemexanika
apparaturasi, signallarni taqsimlovchi kommutatorlar va b. dan iborat. Axborotlarni
mantiqiy va matematik ishlash qurilmalari — signallarning harakteri va shaklini
oʻzgartiruvchi funksional oʻzgartirgichlar axborotni berilgan algoritm boʻyicha
qayta ishlovchi qurilmalar (shu jumladan, hisoblash mashinalari) va b. ni uz ichiga
oladi. Axborotlarni kursatuvchi qurilmalar (shu jumladan, hisoblash mashinalari)
va b. ni uz ichiga oladi.
Axborotlarni kursatuvchi kuril-malar — signal tablosi, mnemonik
sxemalar, milli va raqamli asboblar, elektron-nur trubkasi, harf va raqamli bosma
mashinalar operatorodamga i.ch. jarayonlarining borishini kursa-tadi va muhim
parametrlarni qayd qilib boradi. Boshqarish taʼsirlarini ishlab chiqadigan
qurilmalar axborotlarning kuchsiz signallarini kuchli impulslarga aylantiradi. Bu
im-pulslar himoya, rostlash yoki boshkdrish qurilmalarining ijro organiga taʼsir
etib, ularni ishga tushiradi.
Axborotlarni yigish va dastlabki ishlash vositalari majmui xalq xujaligi
tarmoqlarini boshqarishni avtomatlashtirishga imkon beradi. I.ch. jarayonlarini
boshqarishni avtomatlashtirishda i.ch. ni maqbul (optimal) rejimda olib borishga
imkon beruvchi nazorat va rostlash jihrzlari, analitik texnika va dasturli boshqarish
majmualari ham juda muhim. Mac, gidroelektr st-yalarida suv havzasidan chiqqan
suv gidroagregat turbinalaridan uzluksiz oʻtib turadi. Avtomatik rostlagichlar
turbinalarning
aylanishlar
sonini,
ishlab
chiqarilgan
tok
chastotasi
va
kuchlanishini, faol (aktiv) va reaktiv quvvatlarni rostlab turadi. Himoya qurilmalari
avariyaning oldini oladi. Avtooperator agregatlarini jadvalga mos holda ishga
tushirib va toʻxtatib turadi. Energotizim dispetcheri telemexanika qurilmasidan
foydalanib, GES ni uzoqdan (markaziy pultdan) turib boshqaradi. Oʻzbekistondagi
de-yarli hamma GES lar shunday tartibda ishlaydi.
Issiqlik elektr st-yalarini boshqarish ancha qiyinroq. Quvvati bir necha
yuz MVt li "qozon — turbina — generator — transformator" bloki turli
agregatlardan tashkil topgan. Mas, quvvati 800 MVt li blokda 1000 ga yaqin
boshkarish obʼyekti va 1300 ga yaqin nazorat qilinuvchi parametrlar bor. Avtomat
boshkarish tizimi yordamida shu obʼyekt va parametrlarni bitta muhandis-operator
boshkaradi.
Texnologik jarayonlari uzluksiz oʻtadigan kimyo, neft kimyosi, gaz va
farmatsevtika sanoati, suv taʼminoti, kanalizatsiya va b. ni ham avtomatlashtirish
mumkin. Konchilikda tog jinslarini qoʻporish usullarini takomillashtirish bilan
birga, bu ishni samarali avtomatlashtirishga imkon beradigan termik, elektr va
akustik qoʻporish usullari rivojlanmoqda; shaxtalarda EHM (elektron hisoblash
mashinasi) va kompyuterlar qoʻllanilmoqda.
Metallurgiyada foydali qazilmalarni qayta ishlash jarayonlari, asosan,
siklli tartibda olib boriladi. Domna ishlab chikarishida barcha asosiy parametrlar
avtomatik tarzda oʻlchanadi va rostlanadi. Issiklik rejimini boshqarish tizimida
EHM va kompyuterlar qoʻllaniladi. Marten pechlarida gaz sarfi avtomatik rostlab
turiladi.
Hisoblash mashinalari yordamida materiallarni chiqindiga chiqarmasdan
bichish tizimi qoʻllanilmoqda. Hozirgi zamon mashinasozligida I.ch.a, texnika
taraqqiyotining asosidir. Avtomat-stanoklar bilan birga koʻp operatsiyali
agregatlar, gidravlik, pnevmatik, elektr yoki aralash boshqarish tizimlari yaratildi
va takomillashtirilmoqda. Dasturli boshqariladigan metall ishlash stanoklarining
ish sikli toʻla avtomatlashtirilganda ham stanoklarning universalligi saqlanadi.
Yigʻish jarayonlarini avtomatlashtirish mashinasozlikning murakkab va dolzarb
masalalaridan hisoblanadi. U katta iqtisodiy samara beradi. Yigʻilgan uzel va
buyumlarning sifati yigʻish vaqtida avtomatik ravishda uzluksiz tekshirib turiladi.
Mas, Toshkent q.x. mashinasozligi zavodida shpindellar avtomat liniyada tayyorlanadi, paxta terish mashinalari avtomat konveyerlarda yigʻiladi, Andijondagi
"OʻzDEU avto" korxonasida barcha ishlar avtomatlashtirilgan.
Radiodetallar, elektron lam-palar, ion asboblar, elektron-nur trubkalari,
tranzistorlar, montaj simlari, radioelektron apparatlar va televizorlarni i.ch. toʻla
avtomatlashtirilgan.
Yengil
sanoatda
avtomatlashtirilgan
kurilmalar
va
korxonalarni boshqarishning avtomat tizimlari joriy etilgan va etilmoqda.
Poyabzal, galantereya va b. tarmoqlar buyumlarni yalpi ishlab chiqaradigan yuqori
unumli avtomat kurilmalar bilan taʼminlangan. Umumiy ovqatlanish korxonalarida
ham I.ch.a. ning ahamiyati katta. Mahsulotlarni ishlash (artish, toʻgʻrash,
maydalash va b.) avtomat qurilmalari masalliklarning toʻyimliligi va xushxoʻrligini
toʻla saqlaydi, iyerofgarchilikni ancha kamaytiradi.
Paxta sanoatida ham yalpi avtomatlashtirish joriy qilingan. Ularda
paxtan i qabul qilishdan tortib, tola, chigʻit va momiq ajratib olish va tolani
toylashga qadar jarayonlarni avtomatlashtirish majmualari mavjud. Transportda
yukva yoʻlovchilar tashish salmogʻining oʻsishi transportning barcha turlarini
kengaytirish va mavjud liniyalarda harakatni tezlatish bilan bogʻliq. T.y.
transportini ekspluatatsiya qilishni avtomatlashtirish poyezdlarning qatnash
grafiklariga aniq rioya qilishga va harakat xavfsizligini taʼminlashga imkon beradi.
Poyezdlar "avtomashinist" yordamida boshqarilmoqda. Yuk va passajir kemalarida
koʻp
ishlar
avtomatlashtirilgan.
Samolyotlar
"avtopilot"dan
foydalanib
boshqarilmoqda. Obhavo xizmati turli meteorologik maʼlumotlarni oʻlchash,
yigʻish,, uzatish va ishlash bilan shugʻullanadigan murakkab kompleksdir. Bu
maʼlumotlar atmosferaning turli qatlamlarida havo bosimi, t-rasi va harakat tezligi,
namlik, yogʻingarchilik miqdori va b. dan iborat. Gidrometeorologiyani yanada
rivojlantirish uchun bu sohani avtomatlashtirish shart. Yer sunʼiy yoʻldoshlari,
EHM, kompyuterlar bu sohada insonga juda katta yordam bermoqda.
Ishlab chiqarishni avtomatik boshqarish — ishlab chikarishning turli
tarmoqlarini boshqarishda matematik metodlar, avtomatik qurilmalar va hisoblash
texnikasi vositalarini qoʻllash. Uning ilmiy asosi — iqtisodiy kibernetika. Odam
bilan kibernetik mashinalarning munosabatiga oid uslubiy va aniq masalalarni hal
qilish uning muhim vazifasidir.
I.ch. a. da EHM dan tashqari, oʻnlab ixtisoslashtirilgan avtomatik
kurilmalar, kompyuterlar ishlatiladi. I.ch.a. axborotlarni yigʻish, qayta ishlab
chiqishga oid mashaqqatli ishlardan ozod qiladi, uning ijodiy rolini oshiradi, ish
unumini koʻtaradi, ishlab chiqarishni boshqarish bilan band boʻlgan kishilardan
boshqa maqsadlarda foydalanishga imkon beradi.
Zamonaviy boshqarish sistemalarining turlari, xususiyatlari va ularni
qurishni asosiy tamoyillari.
Tizim nazariyasini o‘zlashtirmoqchi bo‘lgan har bir shaxs avvalo
tushunchaning noaniqlik muammosiga duch keladi. «Tizimli yondashuv», «Tizim
nazariyasi», «Tizimli analiz», «Tizimlilik tamoyili» kabi tushunchalar ko‘plab
adabiyotlarda qo‘llaniladi. Bu tushunchalarni bir-biridan ajratish qiyin, aksariyat
hollarda sinonim kabi talqin qilinadi. Bizning fikrimizcha, tizim yaratilishining
barcha imkoniyatlari keng m a’noda «tizimlilik» deyiladi. Ushbu termin ikkita
asosiy m a’noni anglatadi: 1) insonga bog‘liq boim agan aniqlilik xususiyati
tizimlilikning obyektivlilik bilan mosligini tashkil qiladi; 2) insonlar tom onidan
to‘plangan xususiyatlar o‘zi haqidagi tushunchalarni anglatadi, ya’ni u o ‘zida
gnoseologik hodisalarni, turli tabiatli tizim lar to‘g‘risidagi bilimlarni ifodalaydi.
Fan sohasidagi ko‘p jihatli va kordinal yutuqlar tizimli dunyoqarash va tizimli
tahlilning keng qoilanilishi asosida kelib chiqqan. Keyingi yillarda ilmiy
texnikaviy inqilob asosida texnik yangilanishlar yaratish so‘zsiz tizimli
yondashuvlar natijasida yuzaqa kelmoqda. Va nihoyat, ishlab chiqarishning
muvaffaqiyatlari ham tizimlashtirilmoqda. Q at’iyat bilan shuni aytish m um kinki,
XX asr faqatgina atom ni kashf qilish yoki kompyuter ixtirosi bo‘lib qolmadi.
Uning asosiy yutug‘i bu tizim dunyoqarashining yaratilishi, ya’ni bilim olishning
tizimli usuli, so‘ngra atom energiyasidan oqilona foydalanish, kom pyuterning
yaratilishi, ta’lim, texnika, ishlab chiqarish, siyosat va madaniyat sohalarida
minglab yutuqlarga erishildi. Shu yillarda tizimning umumiy va qisman nazariyasi
ishlab chiqarila boshlandi. Keyinchalik, tizimli bilimlarning ajratilgan amaliy
sohasi — sistemotexnika tizimlari to‘g‘risidagi mu handislikka yo‘naltirilgan
bilimga
aylandi.
Umumiy
tizim
nazariyasi
tizimlar
haqidagi
yanada
umumiylashgan tizim bilimlarini integrallashtiradi. U ikkita fan: falsafa va
matematika asosida tashkil topgan. Umumiy tizim nazariyasi rivojlanishida
mantiq, to‘plam nazariyasi, kibernetika va boshqa fanlar katta ahamiyat kasb etadi.
Sohaga oid tizim nazariyasi har xil usullar yordamida tizim xususiyatlarini ochib
beradi. Gap fan sohalariga tegishli kuzatib boriladigan fizik, kimyoviy, biologik,
iqtisodiy, ijtimoiy tizim nazariyalari haqida ketmoqda. Maxsus tizim nazariyalari,
ularning alohida tomonlari, aspektlari, kesimlari, bosqichlarida aks etishiga
yo'naltirilgan. Tizimlilik tamoyili dialektik falsafaning bir chegarasi bo‘lib,
dialektik usulni aniqlash va rivojlanish sifatida talqin qilinadi. Ushbu fanni to‘liq
egallash uchun, uni har taraflama o‘rganish talab qilinadi. Bunga to‘liq erishib
bo‘lmaydi, ammo har taraflama o‘rganish xatolardan xolis etadi. Tizimlilik
tamoyili — funksiya elementlarining o‘zaro aloqasi jamlanmasini taqdim qiladi,
kutilayotgan natijaga erishish esa karn muddat ichida, kam mehnat bilan moliyaviy
va iqtisodiy sarf-xarajatlarni, atrof-muhitga kam miqdorda zarar keltirishini
ta’minlaydi, kompleksli obyekt kabi yangi texnikaga yaqinlashishni ko‘zlaydi. U
obyekt tadqiqotini bir butun deb, boshqa tarafdan esa kattaroq tizimning qismi,
belgilangan
munosabatdagi
qolgan
tizimlar
o‘rtasida
joylashgan,
tahlil
qilinayotgan obyekt sifatida talqin qilinadi. Bu holatda, tizimlilik tamoyili obyekt
va predmetni har taraflama qamrab oladi. Ierarxiya tamoyili (ierarxiya yunonchada
ilohiy hukmronlik, quyida joylashgan elementlarni tashkil etuvchi tarkibining itoat
qilish tartibi va yuqorida joylashganlarning qat’iy belgilangan qadam bo‘yicha
xususiyatlari (ierarxik zinapoyalar) va quyi sathdan yuqori darajaga o‘tish)
murakkab
ko‘psathli
tizimlardagi
tuzilmaviy
munosabatlar
turidir,
xarakterlanuvchilarning tartiblanganligi, vertikal bo‘yicha alohida sathlarning
orasidagi o‘zaro ta’sirini tashkillashtirilganligidir. Ierarxik munosabatlar ko‘plab
strukturali xarakterga ega bo‘lgan tizimlarda mavjud, shuningdek, funksional
differensiyallash, ya’ni aniqlangan vazifalar aylanasini tatbiq qilish qobiliyatidir.
Buning ustiga ko‘plab yuqori sathlarda integratsiya, kelishishlik vazifalari amalga
oshiriladi. Murakkab tizimlarning ierarxik tuzilishining zarurligi ularda boshqarish
axborotlarining yirik massivlarini qayta ishlash va qo‘llanilishi bilan bogiiqligiga
asoslanadi, buning ustiga quyida joylashgan sathlarda qismli va aniq axborotlardan
foydalaniladi,
tizimning
faqatgina
alohida
aspektlarini
qamrab
oluvchi
funksionalligi, bundan yuqori sathlarda umumlashtirilgan axborotlar koiiladi.
Xarakterlaydigan shart barcha tizimning funksionalligidir va tizimga taalluqli
yechimlar butun tizim uchun qabul qilinadi. Real tizimlarda ierarxik struktura hech
qachon mutlaqo qat’iy boimaydi, chunki ierarxiyaning quyi sathdagi avtonomiya
bilan kichik yoki katta quyi sathda yotuvchi avtonomiyasi mos keladi va
boshqaruvda har bir sathga tegishli boigan o‘zini tashkillashtirish imkoniyati
qoilaniladi. Quyida tahlil qilingan asosiy tamoyillar va g‘oyalar asosan iqtisodiy
sohada yirik yechimlarni qabul qilishda zamonaviy boshqaruv amaliyoti bilan
uzviy bog‘langan. Integratsiya tamoyili (integratsiya — lotincha so‘zdan olingan
boiib, butunlik, qandaydir qismlarning yoki xususiyatlarning bir butunga
birlashtirilishi, qayta tiklanishi) integrativ xususiyatlarni va qonuniyatlarni tadqiq
qilishga
yo‘naltirilgan.
Integrativ
xususiyatlar
elementlarning
butunlikka
birlashtirish natijasida yuzaga keladi, vazifalarning muhitda va vaqt bo‘yicha
joylashuvi. Sinergetik samara — harakatlarni birlashtirish samarasi. Masalan,
rotor-konveyerli chiziqlarda transport va qayta ishlovchilarning vazifalari.
Shakllantirish tamoyili (formal-shaklga tegishli boigan, tub m a’noda qaramaqarshilik, ya’ni ahamiyatsizlik) miqdoriy va kompleks xarakteristikalarni olishga
yo‘naltirilgan. Tizimli tahlilning klassik tamoyillari faylasuflik xarakteriga ega,
bundan tashqari turli yo‘nalishlarda doimo rivojlanishda. Shunga o‘xshash
yondashuvlar tizimda ko‘riladigan axborot jarayonlari, boshqaruvni bog'lash 40—
50-yillarda shakllantirilgan va kibernetika nomini olgan. N. Vinnerning
«Hayvonlarda va mashinalarda aloqalar va boshqaruvlar» tadqiqoti kibernetika
axborot bilan bog‘liq muammolarni aniq talqinlarsiz o‘rganishi m um kin degan
tushunchaga asoslanadi. Bu yondashuv K. Shennoning axborot tushunchasini
matematik tadqiqot robotlari tomonidan qo‘llab-quvvatlandi, natijada axborotning
matematik nazariyasi paydo boidi. Keyinroq, taxminan 60-yillarda, M. Mesarovich
tomonidan tizimlar nazariyasining matematik asoslari shakllantirilgan va
taxminlardan kelib chiqib istalgan tizimni ko‘pliklar oilasiga yo‘naltirilgan
munosabatlar ko‘rinishida tasavvur qilish mumkin degan fikrga kelgan. Umuman
aytganda, matematik tizimlar nazariyasi tizimlar nazariyalarining birlashishidan
kelib chiqqan boiib, bu chegaraviy shartlar va differensial tenglamalarni
tavsiflovchi yagona matematik nazariya asosida vujudga keladi. A. Uaymora va M.
Arbibalarning ishlari bu yo‘nalishda hammasidan ham samaraliroq bo‘lib chiqdi.
Shunday qilib, ilm-fanning uchta sohasi: umumtizimli tadqiqotlar, kibernetika va
matematik tizimlar nazariyasi tizim haqidagi ilm-fanning muhim tarkibiy
qismlaridir. 0 ‘xshash tarkibga ega bo‘lgan boshqa atamalardan «tizimli
yondashuv» va «sistemologiya» atamalarining tarqalishi natijasiga ega bo‘lindi.
Bizga m a’lumki, hozirgi paytda tizimlar nazariyasi asosida o‘zining toiiqligi va
boshqalar bilan o‘zaro bog‘liq holatlarning umumiy tamoyillarni o‘rganuvchi
tendensiyalardir. Ikkinchisi, tizimli uslubiyotning ifodalanishi tizimning tahlili va
sintezi asosida hamda tizimni ifodalaydigan ilm-fanda qo‘llaniladi. Tizimli tahlil
uslubiyotini yanada chuqurroq aniqlab olish uchun u foydalangan g‘oyalarni ko‘rib
chiqamiz: 1-g‘oya. Murakkab obyektni o‘rganayotganda asosiy e ’tiborni uning
ichki qismlarining tuzilishiga emas balki, obyektni boshqa tizimlardagi tashqi
aloqalariga ajratish lozim, garchi oxirgisi istisno qilinmaydi. Misollar bilan
aniqlaymiz. Firmada biror-bir muammo paydo boidi, masalan, sotuv hajmining
kamayib ketishi, daromadning pasayib ketishi va h.k. Muammoni oddiy yechish
yoii muammoni firmaning ichidan qidirishdan iborat: oldindan yozib qo‘yilgan
texnologik yozuvlar tartibining buzilishi, noto‘g‘ri boshqaruv va h.k. A mmo
omadsizlik firmaning ichida bo‘lmasligi ham mumkin. Tizimli yondashuv ushbu
tizimning (firmaning) yechimini o‘rganib, xulosa chiqarib beradi. Bu holatda
bozorni chuqurroq o‘rganish haqiqatga yaqinroq hisoblanadi, ya’ni iste’molchilar
talabini ko‘rib chiqishga kiritish, raqobatchi firmalar va h.k., balki, tizimning
yanada kengaytirilishini talab qiladi, masalan, barcha iqtisodiy tizimlarni ko‘rib
chiqish, bu muvaffaqiyatsizlikning sababi moliyaviy holatlarning barqaror
emasligi, mamlakatning noto‘g‘ri moliyaviy siyosati va h.k.lar boiishi mumkin. Bu
sharoitda firmaning ichidagi muvaffaqiyatsizliklarning sababini izlash qoniqarli
natija bermaydi yoki oxirigacha doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqish va
yangilashga to‘g‘ri keladigan xususiy qaror qabul qilishga olib keladi. 2-g‘oya.
Murakkab obyekt o‘rganilayotganda ustunlik undan chiqariladigan strukturaning
maqsadi va funksiyalariga beriladi, ya’ni tizimli tahlil bu funksional yondashuvdir.
Bu g‘oyani izohlaymiz. Hayotda ko‘pincha teskari holat bilan to‘qnashishga to‘g‘ri
keladi, ya’ni obyektning strukturasi mavjud, u qandaydir funksiyaga ega, lekin
shunga qaramay undan kelib chiqadigan natijani bashorat qilish qiyin. Vazifasi
oldindan ma’lum bo‘lgan texnik tizimlar haqida gap borganda bunday yondashuv
jiddiy xatolikka olib kelmaydi. Inson yoki jamiyatdek m urakkab tizimlar bilan ish
olib borilganda an’anaviy yondashuv katta xatoliklarga olib kelishi mumkin. Gap
shundaki, bunday tizimlarning vazifasi oldindan m aium emas va bunday
noaniqliklar ularni boshqarishda qo‘shimcha qiyinchiliklar tug‘diradi. Tizimli
tahlil boshqacha yondashuvni taklif qiladi, ya’ni bundan maqsad (funksiya)
mavjud, unga erishish uchun esa qanday struktura kerakligini aniqlash funksional
yondashuv orqali amalga oshiriladi. Bunday yondashuv funksiyalar qaytarilishi va
ularning takrorlanishini istisno etib, optimal yechimlarni ishlab chiqish imkonini
beradi. 3-g‘oya. Tizimlar bilan bog‘liq bo‘lgan muammoni yechishda zarur va
bo‘lishi mumkin bo'lgan, istalgan (kutilgan) va erisha oladigan, samaradorlik va
samaradorlik uchun kerakli bolgan resurslarni solishtirish kerak. Boshqacha qilib
aytganda, doimo talab qilinayotgan natijani olish uchun qanday «narx» to‘lash
kerakligini nazarda tutish kerak. Bu g‘oyani izohlaymiz. Biz turli maqsadlar
qo‘yamiz va bundan ko‘p narsani kutamiz, lekin mavjud resurslarni, ya’ni fizik,
intellektual, moddiy, energetik, moliyaviy axborot, vaqt va boshqalarni oldindan
baholay olmasak, u holda biz xohish va maqsadlarimizni amalga oshira olmaymiz.
Buni esdan chiqarish esa bajarib bo‘lmaydigan loyihalarga qaysiki aniq natijani
bermaydigan uzoq muddatli ko‘p sonli dasturlarga olib keladi (bu hayotda eng
ko‘p uchraydi), xayoliy loyihalarga olib keluvchi asoratlar haqida gapirmasa ham
bo‘ladi. 4-g‘oya. Tizimlarda qaror qabul qilishda ko‘rib chiqilayotgan barcha
tizimlar uchun yechimning natijalarini hisobga olish kerak, ushbu g‘oyani ko'rib
chiqamiz. Amaliyotda quyidagicha bo‘lishi kuzatiladi: har qanday darajada qaror
qabul qilishdan osoni yo‘qday boladi. Bunda quyidagicha fikr kiritiladi: agar
menga qiziq bolmasa, boshqalarning qiziqishlarini nima uchun bilishim kerak?
Biroq hisobga olinmagan tizimlar qiziqishlarning bunday qarorlarini amalga
oshirishda ushbu qarorlarga qarshilik ko‘rsatish boshlanadi va oqibatda
bajarilmaydi, qaror qabul qilgani uchun esa natija salbiy bo‘ladi. Tizimli
yondashuv turli qiziqishlarni hisobga olish va qarorni ishlab chiqishga boshqa
tizimlarni jalb qilishni nazarda tutiladi. Boshqa tizimlarni jalb qilish natijasida
katta tizim uchun eng yaxshi qarorni va tashkil qiluvchi tizimlar uchun mumkin
bo‘lgan qarorni olish kerak bo‘ladi. Bunday yondashuvning unumdorligini
quyidagi fakt tasdiqlashi mumkin: tizimli yondashuv boshqa rivojlangan
mamlakatlarda keng tarqalgan. Yaponiyada qaror qabul qilishda 90% vaqt taalluqli
boiganlarning barchasi bilan kelishishiga va 10% esa uni amalga oshirishga
sarflanadi. Tizimlarni loyihalash bilan yuzaga keladigan vazifalar orasida
tuzulmaviy va funksional jihatlarni birlashtirish muammolari muhim hisoblanadi.
Murakkab masalalardan biri ierarxik tashkil etishni loyihalash muammolariga
kiradi. Har qanday ko‘p yoki kam murakkab tizimlar ierarxik tamoyil bo‘yicha
tashkil qilingan. Bu axborotni markazlashgan tarzda qayta ishlash bilan bogiiq
bo‘ladi va qarorlarni qabul qilish axborotning hajmi ko‘pligi, kechikishi va
buzilishlar sababli ko‘p hollarda to‘g‘ri kelmaydi. Murakkab tizimlarning ierarxik
tashkillashtirilishi afzalligini ko‘rsatish uchun quyidagi misolni keltirish mumkin:
«Ikkita usta m ingta detaldan iborat konstruksiyani har biri o‘zining usuli bo‘yicha
yig‘moqda. Birinchisi — ketma-ket, shunda agar konstruksiyani to‘lalig‘icha
yig‘may tanaffus qilsa, u holda konstruksiya sochilib ketadi va uni yig‘ishni
boshqatdan boshlash kerak boiadi. Ikkinchisi — konstruksiyani o‘nta bolakka
boiadi va har birini yana o‘n bo’lakka bo’ladi, shuning uchun konstruksiyani
yig‘ayotganda faqatgina o‘sha qismini yo‘qotadi. Ishdagi tanaffusning ehtimolligi
ular uchun r boisin, u holda ishni muvaffaqqiyatli tamomlash ehtimolligi birinchi
usta uchun (l-r)1000, ikkinchi usta uchun (l-r)10 ga teng. r = 0,01 boiganda
ikkinchi ustaga qaraganda birinchi usta o‘rtacha 20000 m arta ko‘proq vaqt
sarflashi kerak boiadi». Bu misol ierarxik tizimlarning qaror qabul qilish lokal
nuqtalaridagi xatoliklarga qaramasdan asosiy xususiyatlarini tasvirlab beradi,
umuman olganda bunday tizim yaxshi ishlashi mumkin. Tizimli tadqiqotning
maqsadi texnik tizimni loyihalashda lunksional sxemani ishlab chiqishga bogiiq, u
turli usullarda va ayrim bir alohida xususiy maqsadlarda amalga oshirilishi
mumkin. Tarkibiga insonlar kirgan tizimlar (ishlab chiqarish tizirn lari, ijtimoiy
tizimlar, xalq xo‘jaligi va boshqalar) ishlash jarayoni insonlar tomonidan amalga
oshiriladigan boshqaruvga bog‘liq. Insonlarni shaxsiy maqsadi va manfaatlarini,
yuzaga keladigan qo‘shimcha qiyinchiliklarni hisobga olgan holda maxsus
mexanizmlarni loyihalash kerak. Shuning uchun tizimli tahlilning muhim
bo‘limlari sifatida ierarxik ko‘p sathli tizim nazariyasi alohida o‘rin tutadi.
Shunday qilib, tizimli tahlil murakkab tizimlarni loyihalashni rivojlantirish usullari
fani hisoblanadi.
Zamonaviy boshqarish sistemalar zvenolarini chizig’iylashtirish oldin aytib
o'tilganidek, avtomatik boshqarish sistemasini ko‘rib chiqayotganda analiz yoki
sintez masalasi amalga oshirilishi mumkin. Sintez masalasi analizga qaraganda
biroz murakkabroq hisoblanadi. Ikkala holda ham avtomatik boshqarish
sistemasini tadqiq qilish uning matematik tavsifini o‘z ichiga oladi va u sistemani
zvenolarga bo‘lish va har bitta zveno uchun differensial tenglama tuzishdan
boshlanadi. Bu tenglamalar bo‘yicha sistema differensial tenglamasi tuziladi va
shuni asosida sistema tadqiq qilinadi. Bu holda sistemani iloji boricha oddiy
zvenolarga bo‘lish kerak va shu bilan birga bu zvenolar bir tomonga yo‘nalgan
bo‘lishi kerak. Bir tomonga yo'nalgan zveno deb shunday zvenolarga aytiladiki, bu
zvenolarda ta’sir faqat bitta yo‘nalishda, ya’ni kirishdan chiqishga uzatiladi va bu
zvenoning holat o‘zgarishi undan oldingi zvenoga ta'sir qilmaydi.
2-rasm.
Zvenolar tenglamalarini tuzishdagi asosiy qiyinchiliklardan biri zvenolami
ruxsat qilinishi mumkin bo‘lgan ideallashtirish va soddalashtirish darajasini
aniqlashdan iborat. Asosiy soddalashtirish — bu chizig‘iylashtirish, ya’ni ulami
chiziqli differensial tenglamalar bilan tavsiflashdir. Zveno tenglamasidagi
nochizig‘iylikni linearizatsiya qilish, uni taqribiy chiziqli bog’lanish bilan
almashtirishdan iborat. Bunday almashtirishning matematik isbotini ko‘rib
chiqamiz. Faraz qjlaylik, chiziqli boMmagan funksiya 𝑦 = 𝜑(𝑥) 𝑥0 , 𝑢0 nuqtalari
atrofida uzluksiz va undan n - darajagacha uzluksiz hosila olish mumkin (2 - rasm).
U holda uni Teylor qatoriga yoyish mumkin :
𝑦 = 𝜑(𝑥) = 𝜑(𝑥0 ) +
𝑥−𝑥0 𝑑𝜑
1!
( 𝑑𝑥 ) +
0
(𝑥−𝑥0 )2 𝑑 2 𝜑
2!
( 𝑑𝑥 2 ) + ⋯ +
0
(𝑥−𝑥0 )𝑛 𝑑 𝑛 𝜑
𝑛!
( 𝑑𝑥 𝑛 )
0
(2.1)
Ushbu formuladagi birinchi darajadan yuqori hadlarni yozmasdan quyidagiga ega
bo’lamiz:
𝜑(𝑥) = 𝜑(𝑥0 ) +
𝑥−𝑥0 𝑑𝜑
𝑑𝜑
( 𝑑𝑥 ) = 𝜑(𝑥0 ) + ∆𝑥 ( 𝑑𝑥 )
1!
0
(2.2)
0
Kordinata boshi 𝑥0 nuqtaga ko’chirilishi, u holda:
𝑑𝜑
𝑦 − 𝑦0 = (𝑥 − 𝑥0 ) (
Bu yerda, 𝑘 = (
absissalar
𝑑𝜑
𝑑𝜑
) yoki ∆𝑦 = ∆𝑥 ( 𝑑𝑥 ) = ∆𝑥 ∗ 𝑘, (2.3)
𝑑𝑥
0
0
) − 𝑥0 , 𝑢0
nuqtasida grafikka o'tkazilgan urinmani
𝑑𝑥 0
o‘qi
bilan
tashkil
qilgan
burchagining
tangensi,
ya'ni
bu
chizig'iylashtirishning geometrik interpretatsiyasi (talqini) hisoblanadi.
𝑦 = 𝜑(𝑥) funksiya grafigi bo‘lgan egri chiziqni ∆𝑦 = ∆𝑥 ∗ 𝑘 - funktsiya
grafigi - to‘g‘ri chiziq bilan almashtiramiz va shu tariqa chizig‘iylashtirish amalga
oshirilgan boMadi.
Agar o'zgaruvchilar soni ikkita bo’lsa, u holda Teylor qatori quyidagi
ko'rinishga ega bo’ladi:
𝑦 = 𝜑(𝑥, 𝑧) = 𝜑(𝑥0 𝑧0 ) +
(𝑧−𝑧0 )2 𝑑 2 𝜑
2!
( 𝑑𝑧 2 ) + ⋯ +
0
𝑥−𝑥0 𝑑𝜑
1!
( 𝑑𝑥 ) +
0
(𝑥−𝑥0 )𝑛 𝑑 𝑛 𝜑
𝑛!
𝑧−𝑧0 𝑑𝜑
1!
( 𝑑𝑥 𝑛 ) +
0
( 𝑑𝑧 ) +
(𝑥−𝑥0 )2 𝑑 2 𝜑
2!
0
(𝑧−𝑧0 )𝑛 𝑑 𝑛 𝜑
𝑛!
( 𝑑𝑧 𝑛 )
0
( 𝑑𝑥 2 ) +
0
(2.4)
Avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalarining iyerarxiya (pog‘ona)lari.
MRP, ERP, MES- sistemalari. Dasturiy va texnik sistemalar.
Reja
1. Avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalarining iyerarxiya (pog‘ona)lari.
MRP, ERP, MES- sistemalari. Dasturiy va texnik sistemalar.
2. Integrallashgan va korporativ avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalari.
3. TJABTlarning ishlatilishi, maqsadi, funksiyalari va turlari.
4. Boshqaruvning texnologik obyekti. Boshqaruv mezonlari. Boshqaruv
ta’sirlariga qо‘yiladigan cheklanishlar.
5. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalarining
informatsion va boshqaruv funksiyalari.
6. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalari.
7. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalarining
funksional strukturasi va elementlari.
8. Hisoblash majmuasisiz ishlaydigan TJABT.
9. Informatsion vazifani bajaruvchi hisoblash majmuali TJABT.
10.«Maslahatchi» rejimida boshqaruv funksiyalarini bajaruvchi hisoblash
majmuali TJABT.
ACU TP - ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonlarni boshqarish uchun
mo'ljallangan apparat va dasturiy ta'minot majmuasi.
ACU TP odatda uch bosqichli arxitekturaga ega:
pastki (maydon) darajasi
kontrollerlar (qisqartmalar: PLC, PLC)
kompyuterlar, dispetcherlik vazifalari uchun serverlar, SCADA dan
foydalanish odatiy holdir
APCS ning dala (pastki) darajasi
Dala darajasida biz har qanday analog, diskret, impuls, raqamli aloqa
interfeyslari orqali ulangan har qanday ishlab chiqaruvchining sensorlari
(konvertorlari) va aktuatorlari bilan ishlaymiz.
 Analog maydon aloqa interfeyslari haqida ko'proq bilib oling
 Diskret dala aloqa interfeyslari haqida ko'proq bilib oling
 Raqamli aloqa interfeyslari haqida ko'proq bilib oling
 Aktuatorlar elektr dvigatellari [nasoslar, kompressorlar, egzozlar,
klapanlar va boshqalar], servo uzatmalar, elektr, pnevmatik, gidravlik
klapanlar va boshqalar.
Agar texnologik sharoitlar yoki texnologik vazifa (o'rnatish joyi, ish
sharoitlari va boshqalar) mavjud bo'lsa, biz o'lchash uskunalarini (asboblarni) va
aktuatorlarni tanlaymiz.
2. ACU TP ning o'rta va yuqori darajasi
ACU TP ierarxiyasining o'rta va yuqori darajadagi texnik vositalari
ko'pincha PTK nomi ostida birlashtiriladi - dasturiy-apparat kompleksi. Apparatdasturiy kompleksning texnik vositalari birgalikda o'lchash, nazorat qilish,
tartibga solish, arxivlash va ko'rsatish (dispetcherlik) funktsiyalarini bajaradi.
APCS ierarxiyasining o'rta darajasida o'lchash, nazorat qilish, tartibga
solish, signalizatsiya, diagnostika, himoya va blokirovkalash funktsiyalarini
bajaradigan kontrollerlar mavjud.
Operator panellari (HMI) ma'lumotlarni mahalliy (joyida) ko'rsatish,
mexanizmlarni
va
tizim
sozlamalarini
boshqarish
uchun
ishlatiladi.
O'rnatishlarimizda biz quyidagi ishlab chiqaruvchilarning operator panellaridan
foydalanish
tajribasiga
egamiz:
Mitsubishi,
Siemens,
Omron,
Weintek,
Advantech.
O'rta darajadagi texnik vositalar, qoida tariqasida, elektr shkaflar, taxtalar,
konsollar, panellar shaklida yig'iladi.
Bizning ACSning yuragi va miyasi F, iQ-F, L, Q, iQ-R va Omron seriyali
CJ, CS seriyali Mitsubishi Electric kontrollerlaridir.
Kamroq muhim ob'ektlarda xarajatlarni kamaytirish uchun biz Advantech,
ICP DAS (shuningdek, boshqa shunga o'xshashlar) va OWEN kontrollerlari
tomonidan ishlab chiqarilgan I / U modullaridan foydalanishimiz mumkin.
ACU TP ierarxiyasining yuqori darajasida sanoat yoki umumiy sanoat
dizayndagi serverlar va kompyuterlar mavjud. O'rnatishlarimizda biz quyidagi
ishlab chiqaruvchilarning serverlari va kompyuterlaridan foydalanish bo'yicha
tajribaga egamiz: HPE, Advantech, NEXCOM.
Tashqi ta'sirlarga qarshilik
Tashqi ta'sir etuvchi omillarga qarshilik ko'rsatishga qo'yiladigan talablar
texnik vositalarni ishlatish joyidagi real vaziyatni hisobga olgan holda
shakllantiriladi
va
texnik
topshiriqda
yoki
Texnik
spetsifikatsiyada
rasmiylashtiriladi (belgilanadi).
Agar kerak bo'lsa (masalan, faoliyati nazorat qiluvchi organlar tomonidan
nazorat qilinadigan korxonalar uchun) biz akkreditatsiyalangan laboratoriyalarda
yoki ixtiyoriy sertifikatlash jarayonida (aslida xuddi shu akkreditatsiya qilingan
laboratoriyalarda) laboratoriya sinovlarini o'tkazish orqali tashqi ta'sirlarga
chidamliligini tasdiqlaymiz.
Qoida tariqasida, quyidagi ta'sir etuvchi omillarga qarshilik normallashadi:
operatsion va chegaraviy (maksimal) atrof-muhit parametrlari: harorat,
bosim, namlik, chang miqdori, korroziv moddalar bug'lari tarkibi, korroziv
moddalar tarkibi, yonish mahsulotlarining tarkibi
quvvat manbai parametrlarini o'zgartirish
elektromagnit parazit (EMC)
muayyan operatsiyalar yoki vaziyatlarda texnik vositalarga ta'sir qiluvchi
maxsus muhitga ta'sir qilish: yuvish vositalari, gidroksidi va kislotalarning
eritmalari va boshqalar.
mexanik ta'sirlar: zarba, tebranish, seysmik tebranishlar
radiatsiya yukining oniy va integral ko'rsatkichlari
Xavfsizlik, texnik reglamentlarga muvofiqlik, sertifikatlash
Ishlab chiqarish korxonalarimizda ishlab chiqilgan texnologik jarayonlarni
boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimining tarkibiy qismlari imkon qadar
elektr, mexanik, sanitariya va yong‘in xavfsizligi talablariga javob beradi. Elektr,
mexanik, sanitariya va yong'in xavfsizligi talablari texnik topshiriq yoki texnik
shartlarda rasmiylashtiriladi (belgilanadi).
Agar kerak bo'lsa (masalan, faoliyati nazorat qiluvchi organlar tomonidan
nazorat qilinadigan korxonalar uchun) biz akkreditatsiyalangan laboratoriyalarda
laboratoriya sinovlarini o'tkazish yoki ixtiyoriy sertifikatlash jarayonida (aslida
xuddi shu akkreditatsiya qilingan laboratoriyalarda) xavfsizlik talablariga
muvofiqligini tasdiqlaymiz. .
Laboratoriya sinovlari natijalariga ko'ra ishlab chiqarishimiz texnologik
jarayonlarni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimining texnik topshiriq
(Texnik spetsifikatsiya) va davlat standartlari (texnik reglament) talablariga
muvofiqligini tasdiqlovchi hujjatlar tuziladi.
Uskunaning texnik reglament talablariga muvofiqligini tasdiqlashni amalga
oshiramiz:
 past kuchlanishli elektr jihozlari
 elektromagnit moslik
Agar kerak bo'lsa, biz nafaqat xavfsizlik talablariga, balki sanitariya
me'yorlariga, tashqi ta'sirlarga (atrof-muhit, seysmik, tebranish, zarba, elektr
ta'minoti parametrlarining o'zgarishi va boshqalar) chidamliligini tasdiqlash uchun
akkreditatsiyalangan laboratoriyalarda uskunamizning laboratoriya sinovlarini
o'tkazamiz.
Biz xodimlarning doimiy yashash xonalarida joylashgan texnik jihozlarga
qo'yiladigan sanitariya talablari ko'rsatkichlaridan oshib ketmaslik va shovqinlarni
chiqarish masalalariga katta e'tibor beramiz (biz texnik jihozlarimiz salbiy ta'sir
manbalari emasligiga ishonch hosil qilamiz: elektromagnit, radio, tebranish va
boshqalar) ...
MRP va ERP tizimlari korxonada zamonaviy rejalashtirish va malakali
boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asosiy dasturiy vositalardir.
MRP tizimi (yoki moddiy talablarni rejalashtirish) kompaniyaning moddiy
va inventar talablarini rejalashtirish metodologiyasi. Uning korxonada amalga
oshirilishi quyidagi vazifalarni hal qilishga imkon beradi:
korxonada materiallar va boshqa resurslar hisobini ta'minlash;
har qanday rejalashtirish ufqi bilan ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan
xom ashyo va butlovchi qismlarni etkazib berish jarayonlarini optimal tarzda
sozlash;
mahsulot ishlab chiqarishga va xaridorlarga zarar yetkazmagan holda
ombor zaxiralarining kamaytirilishini ta’minlash;
uzluksiz ishlab chiqarish tsiklini ta'minlash;
ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish.
ERP (Enterprise Resource Planning) tizimlari moliyaviy quyi tizimlarga
katta e'tibor qaratadigan ilg'or boshqaruv tizimlaridir. Ularning yordami bilan
nafaqat korxonaning ishlab chiqarish tsiklini, balki uning faoliyatining barcha
boshqa sohalarini, shu jumladan etkazib beruvchilar, sheriklar va mijozlar bilan
o'zaro munosabatlarni, moliyaviy oqimlarni boshqarish, xodimlar, hisobotlar,
tahlillar va boshqalarni qamrab olish mumkin.
ERP tizimlarini joriy etish natijalarini tahlil qilish xarajatlarni kamaytirish
va moliyaviy resurslarni optimallashtirish va boshqaruv sifatini oshirish orqali
ulardan foydalanishning yuqori samaradorligini isbotlaydi.
Yaxshilashning asosiy manbalari:
omborni saqlash xarajatlarini kamaytirish (15-20% gacha);
moliyaviy boshqaruvning umumiy samaradorligini oshirish (2-6% gacha);
tahliliy va hisobot sifatini oshirish (25-35% gacha);
biznes jarayonlarining tashqi qonunchilik talablariga muvofiqligi uchun
xarajatlarni kamaytirish (10-20% gacha);
buxgalteriya hisobi samaradorligini oshirish (10-15% gacha);
moliyaviy rejalashtirish samaradorligini oshirish (3-5% gacha);
bozorga chiqish vaqti kabi ko'rsatkichni yaxshilash (15-20% gacha);
omborlarning umumiy samaradorligini oshirish (25-50% gacha);
xodimlarning samaradorligini oshirish (5-10% gacha);
xaridlar va rejalashtirish samaradorligini oshirish (20-30% gacha);
MRP ERP tizimini joriy etish kompaniyaning kelajakka sifat jihatidan
sakrashi,
kompaniyaning
modernizatsiyaga,
etuklik
darajasining
raqobatbardoshligini
oshirishga
keskin
va
oshishi,
keng
uning
rivojlanishga
yo'naltirilganligining ko'rsatkichidir. Bu kompaniya rahbariyatiga nafaqat
murakkab boshqaruv muammolarini hal qilish imkonini beradi, balki obro'sini
mustahkamlash, biznes hamkorlar va investorlarning ishonchini oshirishga xizmat
qiladi.
Bu tizimlardan foydalanish yana bir samarali zamonaviy axborot vositasi –
kompyuter yordamida loyihalash (SAPR) tizimlarini joriy etish imkoniyatlarini
ochib beradi. CAD-tizimlari - bu korxonada loyihalash jarayonini avtomatlashtirish
amalga oshiriladigan tizim. SAPR qisqartmasi bugungi kunda bunday tizimlarni
belgilash uchun keng qo'llaniladi. Tizimni joriy qilishda barcha dizayn qarorlari
to'liq yoki qisman dasturiy ta'minot yordamida matematik modellarni hisoblash va
tuzish natijasida olinadi. SAPR texnologiyalaridan foydalanadigan asosiy
tarmoqlar mashinasozlik, arxitektura va qurilish dizayni, bosilgan elektron
platalarning SAPR idir.
ERP qulay, samarali, zamonaviy biznes vositalari to'plami bo'lib, ko'plab
korxonalar uning afzalliklaridan foydalanishga intilmoqda. Talab taklifni yaratadi
va ishlab chiquvchilar doimiy ravishda yangi modul variantlarini yaratadilar.
O'qitilmagan tadbirkor uchun ularning qaysi biri e'tiborga loyiq va qaysi biri
ikkinchi darajali ekanligini aniqlash qiyin. Mahalliy biznes sohasidagi ERP bozori
yirik korporatsiyalar uchun integratsiyalashgan paketlar shaklida shakllangan.
Ular G'arbning ilg'or ishlanmalaridan, ularni amalga oshirish istagi va moliyaviy
resurslaridan foydalanish imkoniyatiga ega edilar.
Bozor segmentatsiyasi aniq joylashishni hisobga olgan holda amalga
oshiriladi. Har bir tizim ma'lum bir funksionallikka ega, ma'lum mavzu sohalarini
qamrab oladi. Bundan tashqari, ishlab chiquvchilar ko'pincha sanoat ixtisosligini
olib keladi: ishlab chiqarish, savdo, ta'lim va moliya sektori. TAdviser hisobotiga
ko'ra, ERP tizimlari savdo sohasida eng ko'p talabga ega - amalga oshirilgan
yechimlarning umumiy hajmining 16% dan ortig'i. Rahbarlar qatoriga
mashinasozlik sanoati, qurilish va oziq-ovqat sanoati ham kiradi.
Segmentatsiya mahsulot qiymatini oshiradi va muayyan mijozning
ehtiyojlarini
to'liq qondirish imkonini beradi. Tejamkorlikdan
foyda
-
moslashtirish mahsulotni noldan yaratishdan ko'ra arzonroqdir. Bu amaliyot juda
keng tarqalgan.
Shunday qilib, eng mashhur yirik tizimlarni etkazib beruvchilar orasida,
TAdviser mutaxassislari tahliliga ko'ra, SAP, JD Edwards, Oracle, PeopleSoft va
boshqa bir qancha "sanoat gigantlari" bor edi.
2000-yillarning o'rtalariga kelib, eng ilg'or, eng zo'r ERP tizimlari o'rta va
hatto kichik / mobil biznes uchun mavjud edi - odatda Sage Group va Microsoft
tomonidan taqdim etilgan. Moduldan foydalangan barcha korxonalarda bitta
muammo bor edi: tizim quvvatidan to‘liq foydalanilmaslik. Modullarni
"qismlarda" sotib olgan kompaniyalar samaradorlikni 30-40% dan yuqori darajaga
"tortib" olmadilar. Bundan tashqari, eng samarali, ammo murakkab bloklar mahsulotni rejalashtirish, sifatni boshqarish, xarajatlarni boshqarish - kamdankam qo'llaniladi. 1C mutaxassislarining ta'kidlashicha, xaridorlar ko'pincha
tarqatish, moliya va ishlab chiqarish modullariga qiziqishadi. Bu bugungi ERP
bozoridagi aktsiyalarning taqsimlanishiga ta'sir qildi.
"RBC" portaliga ko'ra, ko'pincha Rossiyada ular quyidagi echimlarni
amalga oshirmoqdalar:
SAP: bu eng mashhur ERP tizimlari, sanoat asoschisi bozorda asosiy o'rinni
egallaydi - deyarli 50%;
1C (masalan, "Enterprise 8") - kuchli pozitsiya (taxminan 25-30%) past
dinamika bilan murakkablashadi;
Microsoft va Oracle - kompaniyalar umumiy mijozlarning 7-10% ni tashkil
qiladi;
"Galaktika" va boshqa ishlab chiquvchilar (shu jumladan korporativ).
Ko'rib turganingizdek, birinchi ikkita kompaniya bozorning deyarli 80% ni
egallaydi, ular yirik va o'rta biznes uchun echimlarni taklif qiluvchi uzoq muddatli,
taniqli korporatsiyalardir. Kichik biznes ko'pincha eng qulay va arzon variantlarni
tanlab, ilg'or mahalliy takliflarga e'tibor beradi.
Dasturiy va texnik sistemalar.
Dasturiy ta'minot va apparat majmuasi bir yoki bir nechta bir xil vazifalarni
bajarish uchun birgalikda ishlaydigan apparat va dasturiy ta'minot majmuasidir.
Malakali xodimlarni jalb qilmasdan IT infratuzilmasi bilan bog'liq muayyan
tizimlarni tezda joylashtirish imkonini beradi. Bu muayyan infratuzilma
elementlarini amalga oshirish xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishga
yordam beradi.
Biz ishlab chiqayotgan komplekslarni qo'llash sohasi ijtimoiy sohada ham,
biznes ob'ektlarida ham keng ko'lamli faoliyatni qamrab oladi:
ulgurji va chakana savdo;
axborot-kutubxona resurslari;
kredit tashkilotlari;
ta'lim muassasalari;
ishlab chiqarish maydoni;
logistika korxonalari;
aloqa va aloqa korxonalari;
sog'liqni saqlash tashkilotlari;
turistik faoliyat va boshqalar.
Yuqoridagi sohalarning o'ziga xos muammolarini hal qilish uchun biz
dasturiy ta'minot va apparat tizimlarini ishlab chiqishni taklif qilamiz:
• avtomatlashtirilgan ish stantsiyasi;
• elektron navbat;
• videokuzatuv va kirishni nazorat qilish;
• tasvirni aniqlash tizimlari;
• tibbiy diagnostika;
• maxfiy axborotni himoya qilish;
• kitoblarni avtomatik tarqatish;
• simulyatsiya modellashtirish va tajriba o'rnatish;
• boshqaruv vazifalarini hal etish;
• video tahlil tizimlari;
• himoyalangan axborotni uzatishni yashirish tizimlari va boshqalar.
Tizim integratsiyasi bo'limi mutaxassislari sizning biznesingizning o'ziga
xos xususiyatlariga to'g'ri keladigan echimlarni tanlashda yordam beradi va eng
maqbulini tanlang - narx, sifat, ishlash va funksionallik.
Texnik va dasturiy ta'minot tizimlari tirik va moddiylashtirilgan mehnat
samaradorligi ko'rsatkichlarini oshirish, aylanma mablag'lar hajmini kamaytirish
va rentabellik ko'rsatkichlarini oshirish imkonini beradi.
Texnik va dasturiy ta'minot tizimlari quyidagilardir:
boshqaruv qulayligi va intuitiv interfeys tufayli minimal texnik xarajatlar,
qurilmani boshqarish jarayoni oddiy va har qanday Internet-brauzer yordamida
amalga oshirilishi mumkin;
optimallashtirilgan dasturiy ta'minotdan foydalanish orqali mumkin bo'lgan
eng tez joylashtirish;
ishlashni nazorat qilish har qanday muammo yuzaga kelganda qurilmaning
ish faoliyatini avtomatik ravishda tiklash imkonini beradi;
rejalashtirilmagan to'xtashlar sonini minimallashtirish,
faol qarshi kurashish virus tahdidlariga imkon qadar tezroq javob berishga
imkon beradi.
Texnik va dasturiy ta'minot tizimlarini yaratishda Replication Technologies
mutaxassislari quyidagi tamoyillarga amal qiladilar:
• mualliflik huquqiga rioya qilish;
• muayyan muammoni hal qilish uchun komponentlarni yagona PAK
kompleksiga birlashtirish usulini tanlashda o'zgaruvchanlik. PAKni yig'ishda keng
tarqalgan xatolarni bilish va tuzatish;
• dasturiy ta'minotni o'rnatishda xatolarni aniqlash va bartaraf etish;
• mavjud dasturiy ta'minotni yangi o'rnatilgan dasturiy ta'minot bilan
integratsiyalash;
• muayyan muammoni hal qilish uchun zarur bo'lgan PAKni loyihalash va
joriy etish;
• PAK foydalanuvchisi uchun ochiq trening.
Yangi fan sohalari va innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqish, axborot
sohasidagi tadqiqotlar Replication Technologies kompaniyasining dasturiy-apparat
komplekslarini yaratishning ajralmas qismi hisoblanadi.
Texnik dasturiy taʼminot majmuasi bir yoki bir nechta oʻxshash vazifalarni
bajarish
uchun
majmuasidir.
birgalikda
ishlaydigan
apparat
va
dasturiy
taʼminotlar
Texnik dasturiy ta'minot kompleksi - bu, qoida tariqasida, hujjatlarda
tavsiflangan ma'lum bir asosiy buyruqlar to'plamidan (buyruqlar tizimi) kodni
bajarish orqali boshqariladigan murakkab tizim uchun algoritm tushunchasining
texnik echimi.
O'z navbatida ikkita asosiy qismdan iborat:
Texnik - kompyuter, videotasvir kartasi, biometrik detektor, kalibrator va
boshqalar kabi ma'lumotlarni to'plash va yoki qayta ishlash uchun qurilma.
Dasturiy ta'minot - apparat tomonidan to'plangan ma'lumotlarni qayta
ishlovchi va sharhlovchi maxsus dasturiy ta'minot (odatda apparat kompaniyasi
tomonidan yoziladi).
Mikroelektron qurilmalarni loyihalash bo'yicha apparat-dasturiy kompleks
(HSC)
mikroelektronik
asbob-uskunalar
va
elementlar
bazasini
avtomatlashtirilgan loyihalash uchun oxirigacha yo'lni ta'minlaydi. SAPR
asboblari ilg'or apparat namunalarini yaratish uchun ishlatiladi, shuningdek, juda
katta integral mikrosxemalar (VLSI), xususan, "chipdagi tizimlar" - SoC (SoC Chipdagi tizim), ularning murakkabligi uchun vositadir. bir necha million
darvozaga yetib boradi. Hozirgi vaqtda PAK 0,65 mikrongacha bo'lgan texnologik
standartlarga ega integral mikrosxemalarni loyihalash imkonini beradi.
Dastur Hewlett-Packard (HP.com) serverlarida ishlaydi. Kompleksning
apparat qismiga quyidagilar kiradi:
HP Proliant DL580G5 X7350 hisoblash serveri (4 ta Intel x7350 2,93
gigagertsli protsessor, 4 yadro; 40 GB operativ xotira)
HP Proliant DL580G5 X7350 hisoblash serveri (4 x Intel x7350 2,93
gigagertsli protsessor, 4 yadro; 16 GB operativ xotira)
HP Proliant DL580G5 X7460 hisoblash serveri (6 ta Intel x7460 2,66
gigagertsli protsessor, 6 yadro; 32 GB operativ xotira)
Ikki saqlash tizimi IBM DS4200 EXP (8 TB) va IBM DS 3512 (12 TB),
foydalanuvchi ma'lumotlarini ishonchli saqlashni ta'minlaydi.
Ma'lumotlarni zaxiralash uchun PowerVault TL2000 LTO5 lenta
kutubxonasi
10 000 VA va 6 000 VA quvvatga ega ikkita uzluksiz quvvat manbalari.
Asosiy operatsion tizim sifatida Red Hat Enterprise Linux v 5.5 (RHEL 5.5)
ishlatiladi.
Kompleksning
dasturiy
asosini
Cadence
Design
Systems
(www.cadence.com) kompaniyasining litsenziyalangan amaliy dasturiy ta'minoti
(APO) tashkil etadi, bu raqamli, analog va analog-raqamli VLSI-ni oxirigacha
loyihalash imkonini beradi: tizim darajasidan tortib to to'g'rigacha. topologiyani
ishlab chiqish va tekshirish
Hozirgi vaqtda dasturiy ta'minot Cadence Design Systems kompaniyasining
quyidagi litsenziyalangan dizayn vositalarini o'z ichiga oladi:

Virtuoso Analog Design Environment XL

Assura Design Rule Checker

Assura Graphical User Interface Option

Assura Layout Vs. Schematic Verifier

Assura Multiprocessor Option

Virtuoso QRC Extraction Advansed analysis GXL Option

Encounter Digital implemtntation System XL (EDS200) with Low Po-Wer
Option (EDS10)

Encounter Digital Implementation System XL

Encounter Low Power GXL Option

Encounter Power System XL (EPS 200)

Encounter RTL Compiler – XL

Encounter RTL Compiler GLX Upgrade

Encounter RTL Compiler Low Power Option

Encounter Test Architect – XL

Encounter Timing System – XL

Incisive Design Team Simulator

Incisive Enterprise Simulator-L

Physical Verification System – L

Virtuoso Analog VoltageStorm Option

Virtuoso Layout Suite GXL

Virtuoso Multi-mode Simulation

Virtuoso QRC Extraction –XL

Virtuoso Schematic Editor XL

Virtuoso Analog ElectronStorm Option.
Hisoblash va dasturiy ta'minot resurslariga kirish SSH va VNC
protokollaridan foydalangan holda ishlab chiquvchilarning ish stantsiyalaridan
mumkin.
Kontragentlar uchun qo'shma ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar, ilmiy-tadqiqot,
ilmiy-tadqiqot
va
ishlanmalarni
amalga
oshirishda
zarurat
tug'ilganda
kompaniyaning ish joylari va litsenziyalangan dasturiy ta'minotidan foydalanish
imkoniyati taqdim etiladi. Ushbu maqsadlar uchun alohida ish o'rinlari mavjud.
Integrallashgan va korporativ avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalari.
Respublikaning axborot-kutubxona tizimlari asosida tashkil etilgan axborotkutubxona tarmog‘i elektron ilmiy-ta’limiy resurslarni shakllantirish va tarqatish
mexanizmini yaratishga imkon beradi. Korporativ tarmoqda jahon elektron
resurslarini to‘plash bosqichlari keltirilgan (1-rasm). Avtomatlashtirilgan va
elektron-kutubxonalarni tashkil etish – bu juda qimmat va ko‘p mehnat talab
etiladigan jarayondir. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi va hisob-kitoblar shuni
ko‘rsatadiki, axborot-kutubxona muassasalari yakka holda o‘zlarining elektron
resurslarini tashkil etar ekanlar ular ulkan resurslarni yo‘qotadilar, aksariyat
hollarda ish xodimlarning darajalari pastligi tufayli, yozuvlarning takrorlanishi
kabi xatoliklar asosida tashkil etiladi.
Quyida mijoz-server va Cloud Computing texnologiyalari va Library 2.0
konsepsiyasi asosida tashkil etilgan O‘zbekistonning oliy o‘quv yurtlari korporativ
tarmog‘ini tashkil etish borasidagi tadqiqot va ishlanmalarning natijalari
keltirilgan. Tizimning texnologik asosi ARMAT-1.13 dasturiy kompleksi va
«Elektron ta’lim» Davlat dasturining telekommunikatsiya tarmog‘i hisoblanadi.
Dasturiy kompleks yuksak texnologik yechimlarni qo‘llagan holda tarmoqni
samaradorligini amalga oshirdi.
Library 2.0 va Cloud Computing konsepsiyalarida keltirilgan tamoyillar
o‘xshash bo‘lib, axborot-kutubxona muhitida quyidagi talablarga keltiriladi:
• shaxsga qaratilganligi;
• integratsiyalangan axborot resurslari, shuningdek, shaxsiy resurslarini
shakllantirishda foydalanuvchi faolligini oshirish;
• foydalanuvchining virtual shaxsiy kabinetini shakllantirish;
• hamkorlikdagi
forumlar
tashkil
etish
va
o‘tkazish
–
«kitobxon-
kutubxonachi» yoki yanada kengroq - «kitobxon-kutubxonachi-axborot resurslarni
shakllantiruvchi»;
• elektron katalog imkoniyatlarini kengaytirish, to‘liq matnli elektron
resurslardan jamoaviy foydalanish tizimini yo‘lga qo‘yish;
• axborot xizmatlarini olishda o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish usul va vositalarini
rivojlantirish;
Boshlanishi
Jahon
resurslari
JAR resurslariga kirish huquqiga ega
bo‘lish borasida shartnomalar
imzolash
JAR elektron resurslarini lokal
tarmoqlarda to‘plash
Yuklab
olingan
JAR
To`liq matrnli JAR larini tizimlashtirish.
Elektron kutubxonaning multimedia
ma`lumot bazasiga o`quv qo`llanmalarni
kiritish
Materiallarni kataloglashtirish.Elektron
kutubxonani shakllantirish.
shartnomalar
JAR
ma`lumotlar
massivi
Ma`lumotlarn
i
tizimlashtiris
h
Elektron
kutubxona
EB1
Korparativ tarmoqda ishlash
EB2
Yig`ma electron katalogni
shakllantirish
YEK
Elektron
katalog
Korparativ tarmoqda ishlash uchun
mualliflik huquqlari masalasini hal
qilish
Lisenziyon
kelishuv
Elektro
n
kutubx
ona
Korparativ tarmoqda jaxon rtsurslarining
elektron kutubxonasiga kirishni ta`minlash
Tamom
1-rasm. Korporativ tarmoqlarda jahon elektron resurslarini to‘plash
algoritmi.
Barcha tashkilotlarda soha yoki qiziqishlaridan qat’i nazar lokal tarmoqlar
rejimida kerakli bo‘lgan resurslarni izlash, nusxa ko‘chirish
kabi amallar bajariladi. Olingan materiallar tizimlashtiriladi, hujjat turlari
asosida metama’lumotlarga ajratiladi: ilmiy maqola, kitob, darslik, ko‘p tomli
nashrlar, jurnallar, dissertatsiyalar, multimedia resurslari va h.k.
Resurslarni kataloglashtirishning keyingi bosqichi MARC formatlari asosida
yuqori malakali mutaxassislar tomonidan tegishli metama’lumotlar maydonlari
asosida amalga oshiriladi. Korporativ tarmoqda ishlash bir qator vazifalarni
bajarishni taqozo etadi. Bular: konsorsium ishtirokchilari o‘rtasida axborotlarni
operativ almashish; yozuvlar va materiallarning qayta takrorlanishi oldini olish;
yig‘ma elektron katalogni (YEK) shakllantirish. YEK tarmoqqa yagona portaldan
kirish va JAR lardan samarali qidiruvni tashkil etishga imkon yaratadi.
2-rasmda axborot kutubxona markazlarining (AKM) korporativ tarmoqlarida
integratsiyalangan tizim tuzilmasi keltirilgan. Bu tizim turli xil tashkilotlar,
nafaqat, oliy ta’lim muassasalari doirasida, balki kollej, litsey, maktablar, arxivlar
va h.k.larning korporativ tarmoqlarida yagona texnologiyalar asosida tezkorlik
bilan ilmiy-ta’limiy axborotlarning ma’lumotlar almashuvini ta’minlashga imkon
yaratadi.
Integratsiya
masalalarini
hal
etish
uchun
bulutli
texnologiyalardan
foydalaniladi. Bunday tizimlarda bulutli texnologiyalarning roli barchaga ochiq
resurslar va yig‘ma elektron katalogni shakllantirish hamda foydalanishni
ta’minlashdan iborat. YEK axborot resurslari oqimida respublikaning turli xil
turdagi foydalanuvchilari uchun virtual muhitda tezkor axborotga ega bo‘lishda
yo‘lko‘rsatkich bo‘lib xizmat qiladi.
OTM kutubxonalari KT
Kollej va litsey
kunubxonalari KT
Internet/ Internet
Umumiy o`rta ta`lim muassasalari
kutubxonalari KT
FA kutubxonalari KT
2-rasm. AKM korparativ tarmog`ining integrallashgan tizimi.
Aholini axborot-kutubxona resurslaridan foydalanishini, tadqiqotlar uchun
zarur bo‘lgan to‘liq matnli axborotga ega bo‘lishini ta’minlash respublikamizda
ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Fan va
ta’limga oid ilg‘or manbalardan foydalanishga imkoniyat yaratish orqali ilmiy
markazlar, o‘quv muassasalarining ilmiy tadqiqotlar olib borish, ta’lim berish
potensialini oshirish
mumkin. Lekin, qimmatbaho axborot resurslarini
shakllantirish va saqlash uchun elektron-kutubxonalarda zarur ilmiy-ta’limiy
materiallarni olish va to‘plashga imkon yaratuvchi maxsus texnologiyalarni
rivojlantirish zarur.
Bunda, respublikaning axborot industriyasini rivojlantirishda, ilmiy ma’lumot
bazalarining axborot fondlariga ega bo‘lgan oliy ta’lim muassasalari, ilmiy
markazlar va yetakchi axborot-kutubxona muassasalari faoliyatini birlashtirish
zarur. Bugungi kunda JAR laridan faqatgina foydalanish emas, balki JAR asosida
elektron-kutubxonalarni shakllantirish lozimdir. Bunday rivojlangan axborot
infrastrukturasini amalga oshirish shartlari quyidagilar:
1. Yuqori tezlikdagi telekommunikatsiya tarmoqlarining mavjudligi;
2. Bibliografik yozuvlarni taqdim etishning xalqaro talablari asosida
elektron-kutubxonalarni shakllantirish;
3. Elektron kataloglar tashkil eta oladigan, ilmiy-ta’limiy, biznesga va h.k.
oid resurslarni raqamlashtirish, to‘liq ma’lumot bazalari, multimedia ma’lumot
bazalarini shakllantira oladigan yuqori malakali mutaxassislarning mavjudligi;
4. Tarmoq va ma’lumot bazalarining vakolatli boshqaruvini tashkil etish.
Rivojlangan telekommunikatsion tarmoqlar va elektron ma’lumotlar bazasini
shakllantiruvchi dasturiy mahsulotlar konsorsium ishtirokchilari o‘rtasida yuqori
tezlikdagi kanallar orqali ilmiy-ta’limiy axborotlarni almashishga imkon yaratadi.
Yuqori malakali mutaxassislarning mavjudligi, ma’lumot bazalarini, axborotlarni
qayta ishlashni avtomatlashtirilgan tizimlarini ishlab chiqilishi, axborotni
tashuvchi, tarqatuvchi tashkilotlar bilan ijodiy hamkorlikning mavjudligi,
kutubxonalar, ta’lim muassasalari, ilmiy markazlarning zarur ilmiy-ta’limiy
axborotlar bilan ta’minlanishi korporativ tarmoqni rivojlantirishning asosi bo‘lib
xizmat qiladi. Bu esa kerakli bo‘lgan axborotlarni qidirishga ketadigan vaqtni
o‘nlab va yuzlab marotaba qisqartirish imkonini berib, raqobatbardosh axborot
mahsulotlarini yaratishga, OTM va kutubxonalar o‘rtasida samarali axborot
almashinuviga imkon yaratib o‘quv materiallarini o‘zlashtirish samaradoligini
oshirishga xizmat qiladi.
Integratsiyalashgan avtomatlashtirilgan kutubxona tizimi yig‘ma elektron
katalog yaratish, elektron darsliklarning to‘liq matnli ma’lumot bazalarini yaratish,
talaba, o‘qituvchi, ilmiy xodimlarga masofadan xizmat ko‘rsatish, elektron
kutubxonalarga, respublikada yaratilgan qimmatli ma’lumot bazalariga, jumladan
JARlarga kirish, ulardan foydalanish imkonini yaratadi. Korporativ tizim virtual
kutubxonalarga bo‘lgan birinchi qadam hisoblanib, axborot mahsulotlari orqali
o‘quv materialini samarali o‘zlashtirishga imkon yaratadi. Tarmoq ma’lumotlar
uzatishning yuqori tezligini ta’minlash, o‘rnatilgan qoidalar asosida yangi
abonentlarni qo‘shish, mavjud axborotlar xavfsizligini ta’minlash imkoniyatini
yaratadi.
Korporativ
axborot
tizimlari
texnologiyalarini
qo‘llash
imkoniyatlarni yaratadi:
• elektron ilmiy-ta’limiy resurslardan samarali foydalanishni
quyidagi
ta’minlash samaradorlikini oshirish (ayniqsa, viloyatlarda), ta’lim olishning
interaktiv usullarini, jumladan, telekonferensiya va tele-ma’ruzalar, masofadan
ta’lim berish, bilimlarni sinovdan o‘tkazish tizimini joriy etish;
• xalqaro standart talablariga javob beruvchi ilmiy-ta’limiy to‘liq ma’lumot
bazalarini shakllantirish (elektron darsliklar, dissertatsiyalar, ilmiy maqolalar,
multimediya (o‘quv, kino, multiplikatsion filmlar, musiqa asarlari va boshq.);
• virtual kutubxona rejimida ilmi- ta’limiy resurslarning ma’lumot bazalari va
elektron katalogida onlayn foydalanish imkonini yaratish;
• axborot-kutubxona muassasalari, OTM elektron kataloglarni yaratilishini
qo‘llab-quvvatlash va moliyaviy, mehnat va moddiy resurslarni yaratish bo‘yicha
sarf xarajatlarni qisqartirish;
• ilmiy va ta’lim muassasalarini, hamda davlat va biznes tashkilotlarini zarur
axborot bilan ta’minlash;
• tarmoq ishtirokchilariga ilmiy-ta’limiy axborotlarni lokal elektron
kataloglarini yaratishning samarali imkoniyatlarini yaratish;
• bu tizim AKMlarini o‘zaro hamkorligini yaratish, turli xil tashkilotlarning
kutubxona va axborot tarmoqlarini birlashtirish orqali respublikada mustahkam
axborot-kutubxona infratuzilmasini yaratishga imkon yaratadi.
Korporativ tarmoqlarda axborot resurslaridan foydalanish
Elektron kutubxonaning milliy resurslari, axborot-kutubxona resurslari,
shuningdek, jahon axborot resurslari asosida shakllantirishning eng samarali
yo‘llaridan
biri
bu
AKMlarning
korporativ
hamkorligi
hisoblanadi.
Kompyuterlashgan kutubxonadan virtual kutubxonagacha bo‘lgan turli xil turdagi,
turli darajadagi kutubxonalar o‘rtasida operativ ravishda ma’lumotlar almashishni
yo‘lga qo‘yish murakkab jarayonlardan biridir. Bu axborot va dasturiy moslashgan,
avtomatlashtirilgan
kutubxona
tizimlarini
intensiv
joriy
qilish,
elektron-
kutubxonalarni shakllantirish AKMlarning korporativ tarmog‘ini rivojlantishga
asos bo‘ladi.
Axborot-kutubxona muassasalarining korporativ tarmog‘i – bu boshqaruviqtisodiy nuqtayi nazardan mustaqil bo‘lgan AKMlarining foydalanuvchilarga
axborot kutubxona xizmati ko‘rsatishda sifat va son jihatdan yangi xizmat turlarini
joriy etishdagi birlashuvidir.
Korporativ tarmoq ilmiy-ta’limiy va ilmiytexnik axborotlarni tarmoqlarda,
jumladan, axborot-kutubxona muassasalari tarmog‘ida shakllantirish, moddiy va
insoniy resurslarni iqtisod qilishda muhim hisoblanadi. AKMlarni korporativ
tarmog‘ini birlashuvida korporativ kataloglashtirish tizimini yaratish muhim
omillaridan biridir.
Korporativ kataloglashtirish – bu bir qancha tashkilotlarga (kutubxona, ARM,
AKM) kelayotgan yangi hujjatlarning elektron kataloglarini shakllantirish va
ulardan foydalanishni amalga oshirishdagi tashkilotlarning birga olib borayotgan
ish faoliyatidir. Korporativ kataloglashtirishning quyidagi asosiy qonun-qoidalarini
ko‘rsatish mumkin:
1 Dasturiy axborot mosligi
2 O‘z xohishiga ko‘ra a`zo bo`lish
3 Texnik tayyorliki
4 Tashkiliy tayyorliki
5 Kadrlar tayyorgarligi
Dasturiy axborot mosligi shuni angalatadiki, korporativ kataloglashtirish
ishtirokchilari bibliografik axborotni taqdim etishning formatlariga (MARC kelisha
oladigan) mos holda yagona dasturiy axborot asosga ega bo‘lish lozimligini
anglatadi.
O‘z xohishiga ko‘ra a’zo bo‘lish prinsipi, shuni taqozo etadiki, korporativ
kataloglashtirish ishtirokchilari mazkur loyihaga ixtiyoriy kutubxonalar va
foydalanuvchilar uchun hamkorlikning afzalliklarini tushungan holda kirishlari
nazarda tutiladi.
Texnik tayyorligi - bu barcha ishtirokchilar lokal hamda kommunikativ
vazifalarni bajarish uchun zarur bo‘lgan texnikaga ega bo‘lishi. Korporativ
katalogizatsiya tizimida yagona ikki darajali tarmoq texnologiyalari axborot
resurslarini taqdim etish va tashqi resurslardan foydalanishga imkon yaratishi
lozim.
Tashkiliy tayyorligi. AKM va ARMlarning tashkiliy tuzilishi ma’lumotlar
bazasini shakllantirish borasidagi barcha vazifalarni hal etishga qaratilishi lozim.
Ayniqsa, mazkur loyihani amalga oshirishda bevosita ishtirok etuvchi bo‘limlar
(masalan, kataloglashtirish, avtomatlashtirish va boshqalar) tayyor holatga
keltirilishi lozim.
Kadrlarning
tayyorgarligi.
Kutubxonalar
korporativ
vazifalar,
funksiyalarini tushunuvchi va ularni mohirona hal etuvchi xodimlarga ega bo‘lishi
yoki bunday tarkibni shakllantirishi lozim.
Shu tariqa, integratsiyalashgan axborot tuzilishiga ega respublika, tarmoq va
mintaqaviy axborot resurslarini birlashtiruvchi axborotni davlat organlari,
iqtisodiyot sub’yektlari, fan va ta’lim, butun jamiyat manfaatlari yo‘lida va yagona
standartlar asosida yig‘ish, to‘plash, qayta ishlash, qidirish va yagona axborotkutubxona tarmog‘ini tashkil etish imkoni yuzaga keladi. Taqsimlangan axborot
tarmog‘i tashkilotlarning o‘zaro elektron-axborot resurslarini yoki bu resurslar
haqidagi axborotlar almashinuvini yagona prinsiplar va umumiy qabul qilingan
standartlar asosida tashkil etilgan yaxlit texnologik va axborot muhitini hosil
qilishi lozim.
Tarmoqni yo‘lga qo‘yishning yakuniy natijasi, o‘zida quyidagi zamonaviy
texnologiyalardan iborat operatsiyalarni amalga oshiruvchi zamonaviy axborot
infratuzilmani shakllantirish hisoblanadi:

kutubxona infratuzilmasini integratsiyalash;

kutubxona resurslari va ilmiy texnik axborotni to‘plash sistemalashtirish,
qayta ishlash, saqlash, qidirish va yetkazib berish;

elektron axborot resurlari bo‘yicha navigatsiyalar;

ilmiy texnik axborotga ega jahon axborot resurslari;

o‘zbek, rus, ingliz tillarda axborot bozoridagi segmentning maksimal
to‘liqligini ta’minlash;

foydalanuvchiga dolzarb, to‘liq, maksimal ravishda tizimlashtirilgan, eng
qulay shakldagi axborotni taqdim etish;

ilmiy texnik va ilmiy-ta’limiy axborot - elektron, an’anaviy kutubxona
resurslari, depozitariylar, arxivlar va boshq. mutanosib taqsimlangan va
tizimlashtirilgan uyushmasi.
Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalari. larning
ishlatilishi, maqsadi, funksiyalari va turlari
Reja
1. Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishni asosiy yо‘nalishlari.
2. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishni zamonaviy strukturasi.
3. Texnologik jarayonlarni va ishlab chiqarishni avtomatlashtirishni bosqichlari
va zamonaviy strukturasi.
4. Sanoatni avtomatlashtirishni usullari va vositalarini qisqacha xarakteristikasi.
5. Texnologik jarayonlarni lokal boshqaruv darajasida avtomatlashtirish.
6. Lokal boshqaruv darajasidagi avtomatlashtirishni klassifikasiyasi va asosiy
masalalarini tasnifi.
Kimyo va oziq-ovqat sanoatida ishlab chiqarish samaradorligi hamda m
ehnat
unumdorligini
oshirishda
ilmiy-texnika
taraqqiyotining
asosiy
yo‘nalishlaridan biri boigan texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan
boshqarish tizimi (TJABT)ni yaratish va tatbiq etishdir. Hisoblash texnikasi
asosida
yaratilgan
TJABT
lar,
texnologik
komplekslarni
boshqarishda
mahsulotning sifat va qiymat ko‘rsatkichlarini m aium texnologik va texnikaiqtisodiy mezonlardan foydalanib, axborotlarni markazlashgan tarzda hisoblaydi.
Kimyo va oziq-ovqat sanoatida o‘zgarib turadigan tashqi muhitning ta’sirlari
sharoitida
ishlab
chiqarish
zaxiralaridan
foydalanish
TJABTning
asosiy
masalasidir. Texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarini
sanoatga tatbiq etish ishlab chiqarish unumdorligini, texnologik uskunalar quw ati
o‘zgarmagan holda mahsulot qiymatining ko‘payishini ko‘rsatadi: xomashyo,
yarimfabrikatlar
va
energiya
keragicha
sarflangan
holda
tayyorlangan
mahsulotning sifati yaxshilangan. Shunisi diqqatga sazovorki, bu tizimlarni
yaratishga ketgan mablag‘lar, odatda bir, bir yarim yilda o‘zini qoplagan;
mahsulotlarning sifati, iqtisodiy ko‘rsatkichlari yaxshilanibgina qolmay, balki
mehnatning xarakteri va sharoitiga ham ijobiy ta ’sir etgan. TJABT larni quyidagi
belgilari bo‘yicha sinflarga bo‘lish mumkin: 1) avtomatlashtirilayotgan ishlab
chiqarishning xarakteri bo‘yicha; 2) boshqarish obyektlarining murakkabligi
bo‘yicha; 3) funksional algoritmik belgisi bo‘yicha (tizim hisoblaydigan
boshqarish masalalari ko‘lami va axborot hajmi); 4) tizimning texnik darajasi
bo‘yicha;. Boshqarish obyektlarining murakkablik darajasi sifatida nazorat
qilinayotgan parametrlar va boshqaruv ta ’sirlarining qiymati ifodalanadi. Bunday
sinflarga ajratish (1- jadval) TJABT ning nomenklatura asosini oldindan taxminan
belgilab beradi va tadqiqot planiga asos bo‘lib xizmat qiladi.
TJABT larni boshqarish obyektlarini murakkabliligi bo‘yicha sinflarga ajratish.
1-jadval
Funksional-algoritmik belgilar bo‘yicha (16.2-jadval), TJABT ning sinflariga
binoan, ko‘rilayotgan tizimlarni quyidagi uch turga ajratish mumkin: 1) mantiqiy
dasturli boshqarish tizimlari; 2) optimal boshqarish tizimlari; 3) kompleks
boshqarish tizimlari. Shuni qayd qilib o‘tish kerakki, TJABT yordamida
texnologik jarayonlami avtomatik va avtomatlashtirilgan (odam ishtirokida)
ravishda tashkil etish mumkin, uning ishlab chiqarishning ABT sidan prinsipial
farqi ham shudir, odam bunda korxonaning iqtisodiy faoliyatini boshqarish
zanjirida ishtirok etadi.
Texnologik jarayonlar darajasidagi boshqarish tizimlari real vaqt masshtabida, ya’ni
texnologik jarayonlar bilan bir vaqtda ishlashi lozim. Bu holda boshqaruvchi
hisoblash mashinasiga (BHM) axborotlar hajmi cheklangan massivlar shaklida
emas, balki amalda cheksiz tasodifiy ketmaketliklar shaklida beriladi. Axborotlarni
qayta ishlash esa cheklangan vaqt birligida bajariladi, ularning qiymati boshqarish
vazifasi va obyektlarning dinamik xususiyatlariga bog‘liq. Bundan TJABT larni
algoritmik ta’minlashda qo‘shimcha talablar vujudga keladi: ular o ‘zlarini iqtisodiy
jihatdan oqlashlari lozim, ya’ni birinchidan, axborotni qayta ishlashga ketgan vaqt b
o‘yicha, ikkinchidan esa BHM ning xotirasidan foydalanish hajmi bo‘yicha,
boshqacha qilib aytganda kelayotgan axborotni o ‘z vaqtida ,,ko‘rib chiqish“ kerak.
Bu talablarga iterativ siklik hisoblash (staxostik approksimatsiya yo‘li bilan
hisoblash, rekursiv regressiya yo‘li va shu kabilar) usuli javob beradi. Ulardan
quyidagi masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin: 1) texnologik nazorat va
texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash vazifalarini o‘rganganda kerakli foydali
signalni ajratib olish; 2) ko‘p o‘lchashli, raqamli boshqirishda; 3) identifikatsiyalash
va adaptatsiyalashda; 4) optimallash va koordinatlashda. Texnik darajasi va
murakkabligining ortishiga qarab TJABT ni lokal, kompleks va integrallangan
tizimlarga ajratish mumkin. Lokal TJABT — kam sonli bir turli asosiy yoki
yordamchi amallar texnologik jarayonlarining avtomatlashtirilgan boshqarish
tizimlari (apparat, qurilma, agregat). Bu oraliq bosqich bo‘lib, u yanada murakkab
tizimga o‘tishi lozim. Bunday tizimlar avtomatik ravishda bajargan vazifalarining
kamligi bilan xarakterlanadi va bunda TJABT ning 0, 1,2- sinflarini qo‘llash
maqsadga muvofiqdir. Kompleks TJABT. Bular asosiy va yordamchi texnologik
jarayonlaming lokal avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimining birligidir, ular o ‘zaro
yagona agregatli va umumiy simvol bilan bog‘langan (masalan, bo‘lim, ishlab
chiqarish, qismlarning ABT). Mezonlar, odatda texnologik yoki texnik-iqtisodiy
xarakterga ega. Bu tizimlarni qandaydir tayyor mahsulot ishlab chiqarishda 3 va 4sinf TJABT larini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Integrallangan TJABT. Bular
murakkab va turli xil asosiy hamda yordamchi jarayonlaming avtomatlashtirilgan
boshqarish tizimlari bo‘lib, bunda, asosan, 4 va 5- sinf TJABT larini qo‘llash
maqsadga muvofiq. Shuningdek, EHM larda tizimning matematik ta’minotini
yaratganda, texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblashda va texnologik jarayon
hamda texnologik komplekslarni to ‘la optimallashda ham ishlatiladi. Bundan
tashqari, bu tizimlar ishlab chiqarish bo‘limlarining ishini tahlil qilib, uning
kelgusidagi rivojlanishini belgilaydi.
TJABT lar murakkab, ko‘p funksiyali tizimlar turiga kiradi. Bu sinfning ko‘p
funksiyaliligi qator omillar bilan ifodalanadi, ya’ni: identifikatsiyalash, nazorat,
himoya va blokirovka, rostlash va boshqarish kabi ayrim funksional yordamchi
tizimlarning borligi; lokal, ayrim boshqarish masalalarining umumiy, global
maqsadga bo‘ysunishining natijasi; yordamchi tizimlar orasidagi (ko‘p sonli
aloqalarning borligi; ayrim obyektlarni boshqarishning markazlashuvi va, nihoyat,
turli funksiyalarni bajarishda bir xil texnik vositalardan foydalanish imkoniyati
mavjudligidir. TJABT lar bajargan funksiyalarni quyidagi uch guruhga bo‘lish
mumkin: axborot, boshqaruv va yordamchi. TJABT laming axborot funksiyalari
ishlab chiqarish xodimlariga (operatorlar, dispetcherlarga) texnologik jarayonda
bo‘layotgan o‘zgarishlarni o ‘z vaqtida bilishga imkoniyat yaratadi, texnologik
jarayonlarning ketishi aniq axborotlar ishlab chiqishda keraksiz mahsulotlar
kamayishiga olib keladi. TJABT ladling axborot funksiyalari quyidagicha: 1) texnik
va texnologik axborotlarni to‘plash, dastlabki ishlash va saqlash; 2) jarayon va
texnologik uskunalar holatining parametrlarini bilvosita o ‘lchash; 3) texnologik
jarayon va uskunalar parametrlarining holatini belgilash hamda signal berish; 4)
texnologik jarayon va texnologik uskunalarning ishlashi haqida texnik-iqtisodiy va
foydalanish ko‘rsatkichlarini hisoblash; 5) yuqori va qo‘shni tizimlarga hamda
boshqarish bosqichlariga axborotni tayyorlab berish; 6) texnologik jarayon
parametrlari, texnologik uskunaning holati va natijalarni qayd qilish; 7) jarayon
parametrlari va uskunalar holatida berilgan qiymatdan farqlarini nazorat qilish; 8)
texnologik uskunalarning himoya va blokirovka vositalari ishini tahlil etish; 9)
texnik vositalar komplekslari holatini diagnoz qilish va oldindan aytish; 10)
texnologik jarayonlarni olib borish, shuningdek, texnologik uskunalarni boshqarish
uchun axborot va ko‘rsatmalarni operativ ravishda tayyorlash; 11) yuqori bosqichli
va qo‘shni boshqarish tizimlari bilan axborotning avtomatik almashinishini
ta’minlash. Texnologik jarayonni bevosita boshqarish masalasi TJABT larning
boshqarish funksiyasini tashkil qiladi. Bunda boshqarish ta ’sirlari operatorning
ishtirokisiz avtomatik tarzda amalga oshirilishi mumkin, yoki operatorga ma’lum bir
ko‘rsatmalar ko‘rinishida berilishi (bularni operator qabul qilishi yoki rad etishi
mumkin), yoxud operator ko‘rib chiqqandan so‘ng avtomatik tarzda ta’sir etishi
mumkin. TJABT laming boshqarish funksiyalari quyidagilardan iborat: 1)
texnologik jarayonning ayrim parametrlarini rostlash; 2) bir marotaba mantiqiy
boshqarish (himoya, blokirovka qilish); 3) kaskadli rostlash; 4) ko‘p aloqali rostlash;
5) diskret boshqarishda dasturli va mantiqiy amallarni bajarish; 6) texnologik
jarayonning turg‘un holatini optimal boshqarish; 7) texnologik jarayonning
noturg‘un holati va uskunalar ishini optimal boshqarish; 8) boshqarish tizimini
moslashtirgan holda butun texnologik obyektni optimal boshqarish. TJABT larning
yordamchi funksiyalari quyidagilardan iborat: 1) tayyor mahsulot ishlab chiqarishda
smena va kunlik vazifalarga operativ o ‘zgarishlar kiritish; 2) hisoblash masalalarini
hal etish; 3) texnologik uskunalarning to ia ishlashini nazorat qilish; 4) tizimdagi
g‘ayritabiiy vositalarni oldindan ko‘rsatish; 5) yuqori bosqich tizimlar bilan aloqani
ta’minlab berish; 6) tizimning texnologik vositalar buzilishini oldindan ko‘rsatish.
TJABT FAOLIYATINING UMUMLASHTIRILGAN SXEMASI
Kimyo va oziq-ovqat sanoatining moddiy asosini texnologik jarayonlar tashkil
qiladi, ularni boshqarish natijasida esa ishlab chiqarishning kerakli ko‘rsatkichlari
yaratiladi. Texnologik jarayon tushunchasiga texnologik jarayonning aynan o‘zi
yoki boiim i va bu jarayonni amalga oshiradigan texnologik uskunalar kiradi. Shuni
ta’kidlab o‘tish kerakki, datchik va ijro etuvchi mexanizmlar texnologik
uskunalarning tuzilish elementi boiishiga qaramay, TJABT ning texnik vositalari
qismiga kiradi. Shu nuqtayi nazardan qaralganda texnologik jarayonni yoki bo iim n
i boshqarish — uskunalar, apparatlar yoki agregatlarning ish holatini boshqarish
demakdir. Bu ma’noda boshqarilayotgan texnologik jarayon deganda kirishdagi
nazorat qilinayotgan param etrlari aniqlangan, obyektning kirishidagi ta ’sirlari bilan
chiqish parametrlari orasidagi bogianishi topilgan va jarayonning boshqarish
usullariga
asoslangan
jarayonga
aytiladi.
16.1-
rasmda
TJABT
ishining
umumlashtirilgan blok-sxemasi berilgan, bunda U{t) — kirishda nazorat
qilinayotgan boshqaruvchi ta’sirlar; X{t) — kirishda nazorat qilinayotgan
parametrlar; Z{t) — kirishda nazorat qilinayotgan, lekin boshqarilmaydigan
parametrlar; Y(t) — texnologik jarayonning chiqishdagi o ‘zgaruvchisi.
5-rasm. TJABT faoliyatining umumlashtirilgan tizimi.
Texnologik jarayonning kirish va chiqish parametrlari haqidagi axborot
o‘lchov asboblarining datchigi va axborotni kiritish-chiqarish kompleksi orqali
raqamli hisoblash mashinasiga (RHM) boradi. Bu axborotni (yoki uning bir
qismini) operator ham aloqa qurilmasi orqali RHM ga kiritishi mumkin. Bu
holda
operator
nazorat
qurilmasidagi
ko‘rsatkichlardan
foydalanadi.
Boshqaruvchi RHM oldindan belgilangan algoritmlar va boshqaruv dasturi,
boshqarish maqsadi, tanlangan optimallash simvoli, cheklashlar asosida ma’lum
bir tartib bilan kirgan axborotni qayta ishlaydi. Tizim texnologik jarayonini
avtomatik rejimda boshqarishi mumkin yoki boshqarish rejimi shunday bo‘lishi
mumkinki, unda boshqaruvchi raqamli hisoblash mashinasi (RHM) aloqa
qurilmasi orqali operatorga texnologik jarayonni ijro etuvchi organlar yoki
topshiriq bergichlarni masofadan turib boshqarish uchun m a’lum tavsiyalar
beradi (ya’ni, „maslahat rejimi“). TJABT larni loyihalash shunday tashkil
qilinishi kerakki, unda operatorlar va texnik vositalaming imkoniyatlaridan
to‘la foydalanib, kelajakda avtomatik boshqarish tizimlari (ABT) keng o‘rin
egallashi lozim, inson esa faqat texnologik uskunalar va boshqarish
tizimlarining aniq buzilmasdan ishlashini nazorat qilishi hamda yordamchi
amallami bajarishi kerak. Umumiy ko‘rinishda tizimning matematik modelini
quyidagicha ifodalash mumkin:
𝒚(𝒕 + ∆𝒕) = 𝑨 ∙ 𝑽(𝒕) + 𝑩𝒚(𝒕);
𝒕𝟎 ≤ 𝒕 ≤ 𝒕𝟎 + 𝑻;
𝒚 = {𝒚𝟏 , 𝒚𝟐 , … . , 𝒚𝒏 };
𝑪[𝑿(𝝉), 𝒁(𝝉)];
𝒕 ≤ 𝝉 ≤ 𝒕 + ∆𝒕;
𝑽(𝒕) = {𝑼𝟏 (𝒕), 𝑼𝟐 (𝒕), … . , 𝑼𝒏 (𝒕)};
𝑿(𝝉) = {𝑿𝟏 (𝝉), 𝑿𝟐 (𝝉), … . , 𝑿𝒏 (𝝉)};
𝒁(𝝉) = 𝒁𝟏 (𝝉), 𝒁𝟐 (𝝉), … . , 𝒁𝒏 (𝝉),
bu yerda: ∆𝒕 - TJABT ning harakat sikli boshidan bu harakat natijasida olingan
nazorat axborotgacha ketgan vaqt; 𝒕𝟎 - hisoblashning boshlanishi; T —jarayonni
kuzatish vaqtining muddati; A —TJABT butun harakatining operatori; В va С
— boshqariladigan va boshqarilmaydigan kirish ta’sirlarining operatorlari.
Boshqarish tizimining dastlabki vaqtdagi harakat natijasi 𝒀𝟎 (𝒕)= TJABT uchun
u(t) funksiya bo‘lak — tekis kamaymas funksiya ko‘rinishiga ega. Matematik
modelning ko'rinishi boshqarish ta ’sirini amalga oshirish vaqti va texnologik
jarayon siklining muddati orasidagi nisbatga bog‘liq. Umumiy holda boshqaruv
ta ’sirining kechikish vaqti 𝝉𝒌𝒆𝒄𝒉 texnologik jarayon holatining o‘zgarishiga
nisbatan quyidagicha bog‘langan:
𝝉𝒌𝒆𝒄𝒉 = 𝝉𝒋𝒂𝒓
bu
yerda: 𝝉𝒋𝒂𝒓 -kirish
parametrlari
holatining
o‘zgarishidan
chiqish
koordinatalarining o‘zgarishigacha o‘tgan vaqt (jarayon vaqti); n-qandaydir
konstanta (0 < 𝑛 <∝ ). Agar0 < 𝑛 ≤ 1 bo’lsa, TJABT real vaqt masshtabida
sinxron boshqarish imkonini beradi, u holda
𝝉𝒌𝒆𝒄𝒉 = 𝝉𝒉𝒗 + 𝝉𝒉𝒗 + 𝝉𝒄𝒉𝒊𝒒 + 𝝉𝒌𝒆𝒄𝒉 + 𝝉𝒋𝒂𝒓
bu yerda: 𝝉𝒉𝒗 −jarayon haqida axborotni RHM ga kiritilgan jarayon haqidagi
axborotni hisoblash vaqti; 𝝉𝒄𝒉𝒊𝒒 -boshqaruv ta’sirini hisoblash vaqti; 𝝉𝒌𝒆𝒄𝒉 -sof
kechikish vaqti (yangi boshqaruv ta’sirlarining harakati natijasida chiqish
o‘zgaruvchisining yangi qiymati haqida nazorat axborot olinguncha o‘tgan
vaqt).
Bunday boshqarishga proporsional (P), proporsional-integral (PI) yoki
proporsional-integral-differensial (PID) rostlash qonunlarini amalga oshiruvchi
va RHM dan bevosita raqamli boshqarish (BRB) rejimida ishlovchi ko‘p
konturli stabillash tizimlari misol bo‘ladi.
TJABT tarkibiga 16.1-rasmga binoan, quyidagi qurilmalar kirishi lozim: 1.
Fizik-texnik
parametrlarni
o‘lchashni
ta
’minlovchi
avtomatik
o‘lchash
asboblarining komplekti. Bunda o£lchash natijalari unifikatsiyalashgan signallar
holida bo‘lishi (elektr-analogli yoki diskret) va qabul qiluvchi qurilmaning kirish
tavsiflari bilan moslashgan bo‘lishi lozim. Me’yorlovchi o‘zgartkichlar guruh holida
bo‘lganda bir turli o‘lchash o‘zgartkichlari kommutatorlar yoki aylanuvchi
qurilmalar yordamida navbatma-navbat kirish axborotini hisoblovchi umumiy
qurilmaga ulaydi. Kimyoviy tahlil natijalari, texnologik jarayonni boshqarish uchun
berilgan topshiriqlar, texnik-iqtisodiy m a’lumotlar RHM ga operator pultining
klavishli registrlari orqali, shuningdek, perfokarta, perfotasma, magnitli kartalar
yordamida kirltiladi. 2. Ijro mexanizmlarining yordamchi asbob va elektr
signallarni, texnologik jarayonlarni boshqarish buyrug‘iga o ‘zgartiruvchi
qurilmalar, RHM hisoblab chiqqan boshqarish ta’sirlari quyidagi qurilmalarga
yuborilishi mumkin: 1) ,,kod-elektr signalli“ o‘zgartkichiga, so‘ngra analogli
rostlagichga yoki bir vaqtda quvvat kuchaytirgichi va uni rostlovchi organni (RO)
harakatga keltiruvchi vazifasini bajaruvchi pozitsion harakatli ijro mexanizmiga
(IM); 2) ,,kod-vaqt intervali“ o‘zgartkichiga, so‘ngra IM ni boshqarishga; 3) ,,kodimpulslar qiymati“ o‘zgartkichiga, so‘ngra qadamli dvigatellarni boshqarishga; 4)
bir nechta xonali diskret chiqishlardan iborat bo‘lgan diskret-kodli signallar
ko‘rinishida; 5) ikki pozitsiyali RO ni boshqaruvchi releli yoki kontaktsiz diskret
signallar ko‘rinishida. 3. Boshqaruvchi raqamli hisoblash mashinasi, bunga
boshqaruvchi hisoblash qurilmalari hamda RHM va obyekt orasida ikki tomonlama
axborotli aloqani amalga oshiruvchi chetki texnika kiradi. Bunda RHM lar texnikiqtisodiy masalalarni hisoblashda ishlatiladi va boshqarishning yuqori bosqichlarida
foydalaniladi. BHM da obyekt bilan aloqa qurilmasi (OAQ) bo‘lib, u o ‘lchov o
‘zgartkichlaridan kelgan axborotni qabul qiladi va dastlabki hisoblash ishlarini
bajaradi. Hisoblash komplekslarining agregat asosida tuzilishi jarayonning quw atini
oshirish, xotirani ko‘- paytirish va OAQ ni ulab, kerakli strukturaga ega bo‘lgan
hisoblash
tizim
ini
tuzish
imkonini
beradi.
Tizimning
ishlashi
uchun
boshqaruvhisoblash kompleksi tarkibida standart dasturlar nazarda tutilgan (standart
dasturlar kutubxonasi, xizmat qiluvchi, tashkil etuvchi va uzaytiruvchi dasturlar).
TJABT ni vazifalari va tizim hal qilayotgan masalaga binoan dasturlar
kompleksiga ega bo‘lgan funksional dasturlar bilan ta’minlash; 5. BRHM va
obyekt orasida apparatli aloqa o ‘rnatuvchi obyekt bilan aloqa qurilmasi (kabelli,
simli, releli aloqa yoilari va kirish-chiqish signal parametrlarini moslashtiruvchi
qurilmalar). 6. Texnolog-operatorni texnologik jarayonning kechishi haqida kerakli
axborot bilan ta’minlash, shuningdek, masofadan turib boshqarishni bajarish,
hisoblash kompleksiga tizimni ishga tushirish va to ‘xtatish signallarini kiritish
imkonini beruvchi operator bilan aloqa qurilmasi (boshqarish pulti, axborot tablosi
va boshqalar). 7. Texnolog-operatorlar, uskuna sozlovchilar va yuqori malakaga
ega boigan boshqarish mutaxassislarini o‘z ichiga oluvchi operatorlar xizmati. Har
bir konkret avtomatlashtirilgan tizim o‘zining hal etayotgan ko‘p sonli masalalari
va ularning murakkab ierarxik o‘zaro bogianishi va boshqa texnik vositalarni
hamda hisoblash tizimlari tashkil etishning maxsus usullarini qoilash zaruratini
keltirib chiqarishi mumkin.
TJABT NING FUNKSIONAL STRUKTURASI
TJABTning funksional strukturasi boshqarish maqsadiga asoslanib
tuziladi.
Reja
1. Texnologik jarayonlarni bir konturli va kо‘p konturli boshqaruv tizimlarini
strukturasi.
2. Diskret jarayonlarni boshqarish tizimlarini qurish.
3. Zamonaviy boshqarish tizimlarining xususiyatlari.
4. Murakkab
tizimlarni
boshqarish
jarayonlariga
xos
bо‘lgan
informatsiyalardagi noaniqliklarning turlari va bu noaniqliklarni hisobga
olish usullari va vositalari.
Bu ma’noda TJABT bitta umumiy maqsadga qaratilgan, ya’ni maqsad
funksiyasiga binoan texnologik jarayonni optimal ravishda olib borishdir. Shularga
asoslanib TJABT ni quyidagi yordamchi tizimlarga ajratish mumkin: 1. TJABT
ning dastlabki bosqichi — texnologik jarayon bilan oichov o ‘zgartkichlari va ijro
mexanizmlari; 2. TJABT ning birinchi bosqichi — o‘tkinchi jarayonni boshqarish
(rejimga chiqarish) hamda texnologik jarayonni ishga tushirish va to‘xtatish. 3.
TJABT ning ikkinchi bosqichi — texnologik jarayonni m aium bir o ‘zgarmas yoki
biror qonun bo‘yicha o ‘zgaruvchi nominal darajada stabillash. 4. TJABT ning
uchinchi bosqichi — texnologik parametrlarni dasturli boshqarish va oldindan
belgilangan vaqtli funksiya bo‘yicha texnologik jarayonlarni ishga tushirish,
to‘xtatish va rejimlarning almashishida uskunalar holatini hamda davriy
jarayonlarni dasturli boshqarish. 5. TJABT ning to‘rtinchi bosqichi — maqsadli
funksiya asosida texnologik parametrlarning optimal qiymatlarini topish va ishlab
chiqarish jarayonlarining texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini optimallash. TJABT
ning funksional sxemasi 16.2- rasmda ko‘rsatilgan. Bunda bog‘- langan funksional
bosqichlar ierarxiyasi quyidagicha tashkil etilgan: quyi bosqichdagilar mustaqil
harakat qilishi mumkin, ammo yuqori bosqichlardagi yordamchi tizimlarning
imkoniyatlaridan foydalanib boshqarishning samaradorligini oshirish mumkin.
Boshqarish tizimining birinchi bosqichi (16.2-rasm), avtomatik nazorat va
boshqarish jarayonning markazlashtirilgan darajasi hamda q o i mehnatining yetarli
qiymati bilan xarakterlanadi. Jarayonning ayrim
6-rasm.TJABT ning funksional sxemasi.
parametrlarini avtomatik rostlash avtomatlashtirilayotgan agregat yaqiniga o
‘rnatilgan asboblarning ko‘rsatishi asosida amalga oshiriladi. Boshqarish
tizimining ikkinchi bosqichi nazorat, rostlash va masofadan turib boshqarishning
markazlashish darajasining yanada ortishi bilan xarakterlanadi va tizimda odam —
operator paydo bo‘lishi bilan farq qiladi. Bunda boshqarish alohida shitga
o‘rnatilgan asboblar orqali amalga oshiriladi. Boshqarish tizimining uchinchi
bosqichida texnologik parametrlar va uskuna holatlari haqidagi dastur asosida
olingan nominal qiymatlar kuzatish rejimida ishlaydigan quyi bosqichga
foydalanish va amalga oshirish uchun yuboriladi. Boshqarish tizimi ierarxiyasining
to ‘rtinchi bosqichi texnologik jarayon parametrlari va uskuna holatlarining
nominal qiymatlarini izlaydi ham da quyida joylashgan funksional yordamchi
tizimlarning ishini boshqaradi. Shunday qilib, avtomatik rostlash tizimi (ART)ning
vazifasi maxsus qurilmalar, ya’ni avtomatik rostlagichlar yordamida texnologik
jarayon parametrlarini berilgan qiymatda ushlab turish bo‘lsa, TJABT butun
texnologik jarayonning borishiga faol ta ’sir etadi, o‘zgarib turuvchi jarayonni
optimallash maqsadida avtomatik rostlagichlarga topshiriqlar beradi. M a’lum bir
boshqarish obyekti uchun yaratilgan algoritmik ta’minlash boshqaruv-hisoblash
kompleksining strukturasi va tarkibini aniqlash, shuningdek, BHM ning tez
ishlashi, xotira hajmi va ishonchliligi talablarini ishlab chiqish imkonini beradi.
Shu talablar asosida BHM tanlanadi va TJABT ni sintez qilish masalasi
yakunlanadi. TJABT ning algoritmik ta’minlash strukturasi quyidagi funksional
masalalarni o‘z ichiga olishi lozim: 1) texnologik jarayonning borishini
markazlashtirilgan nazorat qilish; 2) ishlab chiqarishning ko‘rsatkichlarini operativ
hisoblash; 3) bevosita raqamli boshqarish (BRB); 4) texnologik bo‘limlarni lokal
optimallash;
5)
butun
texnologiya
bo‘yicha
global
optimallash
va
koordinatsiyalash; 6) hodisalarni avtomatik aniqlash; 7) BHM va TJABT vositalari
ishga yaroqsizliklarining texnik diagnostikasi; 8) axborotni xizmat xodimlariga
optimal ravishda berish; 9) m a’muriy-texnologik xodimlarni va boshqarishning
yuqori tizimlarini kerakli qarorlar chiqarish uchun yetarli hajmda axborotlar bilan
ta’minlash. Texnologik jarayonning borishi ustidan markazlashtirilgan nazorat
qilish — boshqarish maqsadida yoki operatorga tayyorlash uchun axborotni BHM
da
maxsus
hisoblash
usullari
orqali
amalga
oshiriladi.
Axborotni
markazlashtirilgan nazorat qilish mashinalari ham signallarni qayta ishlashi
mumkin. Bu holda quyidagi amallar bajariladi: uzluksiz oichanayotgan signallarni
diskret o‘zgartirish, kodlash, qayta kodlash, masshtablash, ekstrapolatsiyalash
(interpolatsiyalash), to‘g‘ri chiziqqa keltirish, filtrlash. Uzluksiz signallarni
darajasi bo‘yicha kvantlash V.A. Kotelnikov teoremasiga asoslangan bo‘lib, u
oichanayotgan qiymatni o ‘zgartkich kodining kichik xonasi birligiga teng boigan
kvantlash qadamiga karrali b o ig a n qiymat bilan alm ashtirishdan iborat. D
atchiklarning sezgir elementlari, odatda, chiziqli boim agan statik tavsiflariga ega.
Bu teskari funksional o‘zgartirish to‘g‘ri chiziqqa keltirish zaruriyatini keltirib
chiqaradi. Uzluksiz signallarni diskret oichashda analog signalli so‘roqlash
chastotasini to‘g‘ri tanlash muhim ahamiyatga ega. So‘roqlash chastotasi kamayib
ketsa, axborotning yo'qolishiga, o ich o v chastotasi haddan tashqari oshib ketsa,
sxemaning murakkablashishi va mashina vaqtining isrof boiishiga olib keladi.
Agar oichanayotgan qiymatning kattaligi kerak boisa va u analog signalining
so‘rash paytiga mos tushmasa, ekstrapolatsiya (yoki interpolatsiya) usullari
ishlatiladi. Bizni qiziqtirayotgan o ic h a nayotgan sonning qiymatini so‘roqlashlar
natijalari asosida olish kerak boisa, unda ekstrapolatsiya usuli qoilaniladi. Agar
oxirgi analog signalining so‘roqdan oldingi oichanayotgan qiymati zarur boisa,
interpolatsiya
usulidan
foydalaniladi.
Ishlab
chiqarishning
natijaviy
ko‘rsatkichlarni bevosita oichashning iloji boim asa, u holda ular oldindan
belgilangan nisbatlar orqali hisoblanadi. Bularga quyidagilar kiradi: ishlab
chiqarishning texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlari, mahsulot birligi uchun sarflangan
energiya yoki xomashyo va vaqt birligida material yoki energiyaning sarfi va
boshqalar. Avtomatik o‘lchashning yuqoridagi usullari va texnik vositalari
yaratilmagan texnologik jarayonlarda fizik-kimyoviy parametrlami aniqlash uchun
kerakli parametr bilan staxostik bog‘langan bilvosita qiymatlarning o ‘lchash
natijasi nazorat qilinadi. TJABT ning hisob masalalarini yechish uchun vaqt
intervalida (smena, kun, oy) o‘rnatilgan texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlardan
foydalaniladi. Operativ boshqarish masalalarini hal qilganda texnik-iqtisodiy
ko‘rsatkichlar (TIK)ning ayni vaqtdagi qiymatlarini bilish zarur. Texnologik
obyektlarda transport kechikishning bo‘lishi TIK ning ayni vaqtdagi qiymatlarini
aniqlash muammosini qiyinlashtiradi. Bu holda o‘lchangan qiymatlarni transport
kechikish qiymatiga surishga va uni transport kechikish qiymatiga teng bo‘lgan
vaqt intervalida o‘rtachalashtirishga to‘g‘ri keladi. Texnologik komplekslami
optimallash masalalarining katta o‘lchamliligi tufayli dekompozitsiya prinsiplarini
ishlatish tavsiya etiladi, ya’ni tizimning global optimallash masalasi bir necha
kichik o’lchamli va o‘zaro bog‘langan texnologik bo‘limlarni lokal optimallash
masalalariga ajratiladi. Bunday ajratish strategiyasi kimyoviy texnologiya tizimlari
uchun qoilanilganda quyidagi tartib ishlatilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi:
parametrli stabillash; ayrim texnologik bo‘limlarni lokal optimallash; butun
texnologik tizim masshtabida koordinatsiyalash. Bu tartibni amalga oshirish uchun
TJABT ning ierarxik tarkibini sintez qilish masalasi ikki bosqichda yechiladi: 1)
TJABT ning makrotarkibini sintez qilish jarayonida berilgan tizim blok holida
ko‘riladi („qora quti“ turidagi bloklar) va tizim tarkibiy xususiyatlarining tahlili
amalga oshiriladi, shuningdek, koordinatsiyalash masalasini yechishning yo‘li
ishlab chiqiladi; 2) TJABT ning mikrotarkibini sintez qilish jarayonida grafiklar
nazariyasining matematik apparatidan foydalanib, loyihalash bosqich tizimining
dinamik sxemasi to ‘la ochiladi. TJABT da hodisalarni avtomatik ko‘rish deganda
texnologik reglamentdan chetga chiqish, uskunalarning ishga yaroqsizligini o‘z
vaqtida payqashga aytiladi. Hodisalarni to‘la xarakterlaydigan qiymatlarni davriy o
‘lchash, belgilangan qiymatlar bilan taqqoslash va boshqarish ta’sirlari yoki
signallarni berish odatda payqash algoritmlarining vazifasiga kiradi. Texnologik
jarayonning haqiqiy kechishini quyidagicha xarakterlash mumkin: normal holat,
bunda texnologik rejim belgilangan reglamentga to ‘g‘ri keladi; o‘tkinchi holat —
reglamentdan chetga chiqilmaydi, biroq chetga chiqish belgilari paydo bo‘ladi;
anom al holat — texnologik reglamentdan chetga chiqilgan payt (avariya vaziyati
vujudga kelgan holat ham shunga kiradi). Davriy texnologik jarayonlar uchun
texnik diagnostika masalasi obyektga boshqarish ta ’sirlarini ko‘p marotaba
yuborib boshqarishga keltiriladi; boshqarish ta’sirlarining tarkibi va ketma-ketligi
oldingi ta’sirlarga ob24 — N. R. Yusupbekov va boshq. 369 yektning ko‘rsatgan
reaksiyasiga bogiiq. Uzluksiz texnologik jarayonlar uchun bu masalaning vazifasi
jarayon holatini yetarli darajada aniqlaydigan nazorat parametrlarini tanlashdan
iborat. U yoki bu holda diagnostika natijalari texnologik jarayonga BHM
tomonidan faol aralashish uchun foydalaniladi. Anomal holatlar uchun texnik
diagnostikaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1) texnologik jarayonda
anomal holat borligini o‘z vaqtida aniqlash; 2) material hamda energetik oqimlami
tashiydigan qurilma va uskunalar holatining texnik diagnozi; 3) anomal vaziyatlar
va tizimning normal holatidan chetga chiqishlarning matematik modelini yaratish
(identifikatsiyalash); 4) chetga chiqish sabablarini faol yo'qotish va ajratish, ya’ni
texnik diagnostika tizimining boshqarish algoritmini yaratish; 5) matematik
modellar va texnik diagnostika algoritmlarini yaxshilash maqsadida statistik
ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash. Texnologik jarayon anomal holatlarining
texnik diagnostikasi usullarini yaratishning dastlabki bosqichida faqat jarayonning
holati va uning buzilish manbalari orasidagi bog‘lanish tarkibini tahlil qilish bilan
qurish mumkin (texnik diagnostikaning mantiqiy modeli). Texnologik jarayonning
holati
parametrlaming
ayni
paytdagi
qiymatlarini
yo‘l
qo‘yilgan
(yoki
reglamentdagi) qiymatlar bilan taqqoslab aniqlanadi. Bu o ‘zgarishlar darak
beruvchilar deyiladi. Darak beruvchilar deganda faqat fizik kattaliklarning (bosim,
temperatura
va boshqalar) o
‘zgarishigina emas, balki
o‘lchanayotgan,
kattaliklarning statik tavsiflari va funksiyalarining o ‘zgarishlari ham tushuniladi.
Texnik diagnostika mantiqiy algoritmlarini yaratishning ikkita asosiy prinsiplarini
alohida ko‘rsatish mumkin: kombinatsion va ketma-ket. Kombinatsion usulda
tekshirish tartibining texnologik holati e’tiborga olinmasa, ketma-ket usulda
texnologik holat haqida axborotdan keyingi natijalar tahlil qilinadi. Texnologik
jarayon holatining mantiqiy modelini ikki bosqichda, ya’ni determinirlangan va
statistik hisoblash bosqichlarida amalga oshirish maqsadga muvofiq. Shunday
qilinganda texnik diagnostikani qo‘yish masalasi ancha soddalashadi, model
o‘lchami
kichiklashadi
va
diagnostika
aniqligi
ortadi.
Hisoblashga
determinirlangan bosqichning kiritilishiga sabab ko‘p kimyoviy texnologik
jarayonlari va tizimlarini determinirlangan mantiq vositasida diagnozlash
mumkinligidir. TJABT ning texnik vositalari va BHM ning ishga yaroqsizligida
diagnostikani apparat, test va dastur-mantiq nazorat usullari yordamida amalga
oshirish
mumkin. Boshqarish
tizimining
umumiy
maqsadini
ifodalovchi
boshqarish algoritmi ancha murakkab bo‘lganligi tufayli TJABT ning ayrim
masalalariga mos bo‘lgan ko‘pgina yordamchi algoritmlari bo‘lishi mumkin.
Shunday qilib, BHM da saqlanadigan va o‘zining dasturiga ega bo‘lgan ayrim
algoritmlar o‘zgarib turuvchi ishlab chiqarish vaziyatiga qarab harakat qiladi.
TJABT ning axborot bilan ta’minlanishi
Avtomatik
yoki
avtomatlashtirilgan
rejimda
texnologik
jarayonlarni
boshqarishda axborotni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va foydalanishni tashkil
qilmasdan iloji yo‘q. TJABT ning funksional vazifasi axborot tarkibini va
yordamchi tizim lar orasidagi axborotli bogianishlarning xarakterini belgilaydi.
16.3- rasmda TJABTning axborot tarkibini ifodalovchi soddalashtirilgan sxemasi
berilgan. Chizmadan ko‘rinib turibdiki, TJABT tarkibida boshqaruvchi yordamchi
tizim, texnologik jarayon operatorlari va texnik vositalar bilan birgalikda
ishlaydigan mustaqil yordamchi axborot tizimi ham bor. Texnologik jarayonning
ketishi haqida axborot o‘lchov o‘zgartkichlari orqali yordamchi axborot tizimiga
kiradi, u esa o ‘z navbatida operatorlarga va boshqaruvchi yordamchi tizimlarga
uzatiladi. Ular o‘zlaridagi boshqarish algoritmlari asosida tegishli boshqarish ta
’sirlarini ishlab chiqadi. Avtomatlashtirilgan boshqarish rejimi operatorlar orqali
oshiriladi. TJABT ni axborot bilan ta’minlash muammosi quyidagi masalalarni
yechishga bogiiq: 1) boshqarish obyektlarini bir xil ko‘rinishga keltirish maqsadida
axborotning yetarli hajmini aniqlash; 2) axborotning ishonchliligini ta’minlash va
uni yechish usullarini isbotlash;
8- rasm. TJABT ning axborot tarkibini ifodalovchi soddalashtirilgan
sxemasi.
3) inson — mashina tizimida axborot almashishni tashkil etishda vazifalarni
taqsimlash; 4) axborotni yig‘ish, saqlash va berish. Agar axborot turlari faqat
bir avtomatlashtirilgan qayta ishlash tizimi bilan bogiangan boisa, boshqarish
jarayoni ratsional boiadi. Zarur boigan birlamchi axborotning hajmi ko‘p
emas, lekin u TJABT lar uchun yetarli boigan ikkilamchi ko‘rsatkichlar
tizimi uchun kifoya boiishi lozim. Bu usul bir marta yaratib va axborot
massivlaridan ko‘p marotaba foydalanish prinsipi sifatida ma’lum;
boshqacha qilib aytganda, bir marta qayd qilingan axborot turli boshqarish
vazifalarida foydalanilishi mumkin. Zarur boigan axborot hajmini aniqlash
kerak boiganda texnologik jarayon matematik ifodasining qabul qilingan
tarkibini bilish lozim. Obyekt holatini bir xil ko‘rinishga keltirish va zarur
boigan axborot hajmini aniqlash uchun axborot statistik usullarni yoki
hozirgi zam on boshqarish nazariyasida qoilaniladigan kuzatish va
boshqarish tushunchalarini ishlatish asosida hal etiladi. TJABT ning normal
ishlashi hisoblash mashinalari va boshqarish masalalaridan foydalanishdagi
axborotning ko‘rinishiga bogiiq. Boshqarish obyekti haqida EHM xotirasida
saqlanayotgan birlamchi axborotning to ‘g‘riligi birinchi navbatda texnologik
jarayon fizik parametrlarining oichash xatoliklariga bogiiq. Hozirgi paytda
aniqlik masalasini hal etishda ikki yo‘nalish mavjud: 1) oichov chizmalarida
fizika, kimyo va boshqa fan yutuqlari asosida ishlab chiqilgan yuqori
aniqlikka ega boigan elem entlarni ishlatish, shuningdek, oichaydigan
qurilma tavsiflarini stabillash usullari tarkibini mukammallashtirish; 2)
tizimlar doirasida m a’lumotlar ishonchliligini oshirishga qaratilgan ishlarni
amalga oshirish (filtrlash, ishonchlilik ustidan nazorat o‘rnatish, asboblar
xizmatini optimallash, modellarni to‘g‘rilash va boshqalar). Birinchi
yo‘nalish sezilarli darajada mablag‘ va mehnat talab qiladi. TJABT larda
hisoblash m ashinalarining borligi ikkinchi yo‘nalishni tanlashga sharoit
yaratib beradi. Bunda, aniqlikni oshirish axborot-oichov tizimiga yangi
qurilmalar kiritish yoki xizmatdagi yangi usullarni qoilash hisobiga emas,
balki axborotni qayta ishlovchi yangi algoritmlar hisobiga erishiladi.
Nazoratning
unifikatsiyalashgan
algoritmi
va
birlamchi
axborotning
aniqligini tiklash usulini qoilash keng axborot tizimini, TJABTning m aium
algoritmlarini
tuzishni
sezilarli
darajada
tezlashtiradi.
Algoritmda
avtomatlashtirilgan nazoratni qoilash xatolarni dastlabki m aium otlarda,
shuningdek, EHMga kiritilganda (masalan, perforatsiyalashda) aniqlashga
imkon beradi. Shuning uchun ham bu usul ancha samarali boiib, m aium
otlarni qayta ishlashga ketadigan mehnat xarajatlarini kamaytiradi. Dastlabki
axborotning ishonchlilik masalasi shovqinli filtrlash, oichash xatolarini
topish kabi statistik usullar bilan hal etiladi. Bu muammolarni muvaffaqiyatli
yechish nazorat testlarining to ia kompleksini yaratish va tekshirish,
profilaktika
ishlarining
reglamentini
tuzishga
bog‘liq.
Operatorga
berilayotgan ma’lumotning hajmi va xarakteri avtomatlashtirish darajasi va
inson bilan avtomatik vositalar orasida vazifalarning taqsimlanishi bilan
belgilanadi. M a’lumot tizimining operatoriga taxmin va qaror chiqarish
uchun yetarli bo‘lgan texnologik jarayonning borishi haqida hamma
ma’lumotlar beriladi. Avtomatlashtirilgan tizimlarda operator dastlabki
ma’lumotni qayta ishlash vazifasidan ozod etiladi, buni hisoblash mashinasi
bajaradi. Boshqarish tizimida operatorga faqat texnologik jarayonning yoki
ABT texnik vositalarining anomal holati haqida ma’lumot beriladi. Operator
olingan m a’lumotni taxmin qiladi, anomal vaziyat sabablarini aniqlaydi va
avtomatik tizimning ishini nazorat qiladi. Operator va hisoblash mashinasi
o‘rtasidagi aloqa boshqarish tizimida eng samarali bog‘lanish bo‘lib, u
elektron-nur trubkali ekran pultlari orqali amalga oshiriladi va bunda m
a’lumotni kodlashning barcha usullaridan (harf-raqamli belgilar, shakl, rang,
yorug‘lik, o‘lcham) foydalanishga imkon bo‘ladi. Operator bilan avtomatik
qurilmalar o‘rtasida m a’lumot almashishni tashkil etishda m a’lumotni
taqsimlash, mashinaga kiritilgan ma’lumot samarali shakllarini qidirish kabi
masalalarni hal etish kerak. 16.6-§. TJABT NING MATEMATIK TA’M
INOTI TJABT ni joriy etish boshqarish-hisoblash mashinalarini ishlatishni
nazarda tutib, ularning konkret rusumlariga qarab mashina algoritmlari,
dasturlar va ularning ifodalari yaratiladi. TJABT ni loyihalashning muhim
bosqichlaridan biri texnologik jarayonlarni algoritmlash, ya’ni tizimning
matematik ifodasini bir necha bosqichda yaratishdir. Bu quyidagilardan
iborat: 1) texnologik jarayon va uning borishini ta ’minlovchi omillarni o
‘rganish;
2)
texnologik
jarayonning
avtomatlashtirilgan
boshqarish
masalasini qo‘yish; 3) texnologik jarayonning matematik modelini,
boshqarish algoritmini m a’lum BHM ga tatbiqan yaratish. TJABT ning
matematik ta’minotini ifodalovchi quyidagi o‘zaro bog‘- langan texnik
hujjatlarning komplektini olish lozim: 1) boshqaruv obyektining matematik
modeli; 2) boshqaruv algoritmining blok-sxemasi; 3) masala yechimiga
qaratilgan matematik va mantiqiy amallar ketmaketligini ifodalovchi
algoritmning umumiy ko‘rinishi; 4) konkret BHM ning xususiyatlarini
e’tiborga oluvchi mashinaning algoritmi; 5) algoritm tilida, avtokoda yoki
shartli adresdagi dasturlar; 6) real adresli mashina kodida ishchi dasturlar va
dasturlarning bayoni. TJABT larning m atem atik ta ’m inotini ishlab chiqish
iqtisodiy m a’lumotni qayta ishlovchi dasturlar to‘plamini ham o ‘z ichiga
oladi. Kelajakda dasturlar kompleksining universal turlarini yaratish ko‘zda
tutilgan. Masalaga bunday yondashish dasturlash xarajatlarini kamaytiradi.
TJABT ni ishlab chiqish va joriy etishni tezlatish hamda matematik
ta’minotdan
foydalanish
tizimini
oshiradi. TJABT ning
matematik
ta’minotini ikki guruhga bo‘lish mumkin: tashqi matematik (funksional
dasturli) va ichki matem atik (standart dasturli) ta’minot. Ichki matematik
ta’minot standart hisobli algoritmik va dasturlar to‘plamidan iborat bo‘lib,
boshqaruv-hisoblash kompleksining faoliyatini ta’minlaydi. Ular har bir
mashinalar sinfi uchun markazlashgan tarzda yaratiladi va konkret hisoblash
mashinasining ajralmas qismi hisoblanib, m a’lum TJABT larning
xususiyatlariga bog‘liq emas. Tizimning tashqi matematik ta’minoti o‘zaro
bog‘langan algoritm va dasturlar to ‘plamidan iborat boTib, TJABT ning
konkret vazifasi va masalalarini hal etadi. Tizimning ba’zi bir vazifalarini
maxsus qurilmalar yordam ida apparatli hal etish mumkin, bu holda ularni
hisoblash mashinasidagi dasturga kiritishning ehtiyoji yo‘qoladi. Tizimning
matematik ta’minoti m a’lum rivojlanish xarakteriga ega bo‘lib, o‘z tarkibiga
quyidagilarni kiritadi: ma’lum darajada universal bo‘lgan dasturlar; BHM
kutubxonasiga kiruvchi standart dasturlar, shuningdek, m a’lum TJABT
uchun dasturlar. Shu bilan birga universal dasturlar va ularga qo‘yiladigan
talablarga binoan tizimning matematik ta’minoti oldida masalalar sinfini
aniqlash muammosi turadi. Muammolarning boshqa bir sinfi standart
dasturlar ta’minotiga kiruvchi algoritmik tillar to ‘plammi aniqlashdir.
Konkret TJABT ning tashqi matematik ta’minoti yaratilguncha tizim hal
qiluvchi
masalalarning
matematik
ta’rifi
aniqlangan,
texnologik
jarayonlarning matematik bayoni tuzilgan va uning mosligi baholangan
bo‘lishi, shuningdek, kirish ma’lumotlarining aniqlanishi baholari olingan
bo‘lishi lozim. Texnologik jarayonlarni algoritmlash dastlabki va oxirgi
bo‘ladi.
Dastlabki
algoritmlash
masalalari
quyidagilar:
jarayonning
algoritmik tarkibini o ‘rganish; boshlang‘ich matematik model va optimallash
algoritmini yaratish; ishlab chiqarish sharoitida algoritmlarni sinovdan
o‘tkazish; kutilgan iqtisodiy samarani baholash, boshqarishning hisobli
texnik vositalarini dastlabki tanlash. Bu masalalarni hal qilishda texnologik
jarayonlarning avtomatlashtirilgan tizimini ishlatishga tayyorligi aniqlanadi,
mavjud nazorat qilish va rostlash tizimlarini takomillashtirish yo‘llari
belgilanadi, TJABT ni yaratish uchun ishlar tartibi o‘rnatiladi. Oxirgi
algoritmlash masalalari quyidagicha: texnologik jarayonlarni chuqur o
‘rganish, dastlabki matematik model va optimallash algoritmini to ‘g‘rilash;
texnik
vositalarni
uzil-kesil
tanlash,
yaratilgan
tizimning
iqtisodiy
samaradorligini aniqlash. Dastlabki va oxirgi algoritmlash bosqichlarida
qo‘shimcha
maiumotlami
murakkabligida
o‘zgarishlar
olish
natijasida
bo‘lishi
modellaming
mumkin.
tarkibi
Obyektning
va
dastlabki
matematik bayoni yaratilishida jarayonning statik va dinamik tavsiflari tadqiq
etiladi, optimal rejimlar aniqlanadi, turg‘unlik vazifalari o‘rganiladi,
dastlabki modelni soddalashtirishning turli variantlari ko‘rib chiqiladi. Oziqovqat sanoatida TJABT larni yaratish deganda tizim parametrlarining o‘zaro
bogianishi va o‘zgarish qonuniyatini ko'rsatuvchi tizimning matematik
bayonini yaratish, m a’lumot oqimining tahlili va boshqarish masalalarini
yechish usullarini ishlab chiqish tushuniladi. TJABT larni tatbiq etishga oid
masalalami hal etishda oziq-ovqat sanoatidagi texnologik jarayonlar
xususiyatlarini o ‘zida mujassamlashtirgan matematik apparatlar zarurdir.
Ierarxiya bosqichidagi quyi yordamchi tizimlar uchun oziq-ovqat ishlab
chiqarishining
ayrim
texnologik
jarayonlarini
matematik
modellash
yordamida oziq-ovqat sanoatining texnologik jarayonlarini tadqiq etish —
matematik modellar algoritmlarining hisoblarini ishlab chiqish va optimal
boshqarish parametrlarini ajratish, shuningdek, turli tuzilishdagi apparatlar
samaradorligini baholaydigan standart dasturlar kutubxonasini yaratish
demakdir. Yuqori bosqichdagi yordamchi tizimlar uchun texnologik tizimni
to ‘la o ‘rganish va tadqiq etish lozim; ayrim jarayonlarning tavsiflarini
aniqlash esa murakkab texnologik tizimlarni boshqarishning umumiy
vazifasidan kelib chiqishi kerak. Hozirgi vaqtda oziq-ovqat sanoatida
hisoblash va boshqarishning ilmiy asoslangan usullari yaratilmagan. Ayrim
apparatlarning tavsiflarini aniqlashda ularning o‘zaro bogianishi va o‘zaro
ta’siri hisobga olinmaydi. Natijada loyihalangan tizimlar optimal rejimdan
ancha uzoqda ishlaydi. M asalaga um um iy m aqsad va texnologik chizm a
ayrim elementlarining o‘zaro bogianishlarni hisobga olib yondashish
maqsadga muvofiq. Bu tizim ning samarali ishlashi texnologik chizm a ayrim
elem entlarining, tizim ning samarali ishlashi, texnologik chizmaning
tonologik tarkibi bilan belgilanadi. Texnologik tizimning tarkibiy tahlilini
faqat ayrim apparatlarning matematik modellari asosida bajarib bo‘lmaydi.
Jarayon parametrlarining tashqi va ichki funksional aloqasini texnologik
apparatlar kompleksini bir butun deb qaralgandagina ochish mumkin. Oziqovqat ishlab chiqaruvchi texnologik komplekslarning optimal ishlashi
boshqarishning yuqori sifatli boiishini talab etadi. Kimyo va oziqovqat
korxonalarida apparatlarning ishchi parametrlari kritik nuqtaga yaqin boiishi
kam uchraydigan hoi emas, eng yaxshi ish sharoiti esa kam turg‘unlik
zaxirasiga ega boigan jarayonning statsionar holatiga yaqin. Shuni qayd
qilish kerakki, ayrim apparatlarning matematik modellaridan murakkab
texnologik tizimlarning modellariga o‘tilganda yangi muammolar kelib
chiqadi. Xususan, ular ierarxiyaning ikkinchi bosqichidagi masalalarning
o‘lchamlarini kamaytirish bilan bog‘liq. Shuning uchun, isbotlangan va
dekompozitsiyaning samarali usullarini yaratish masalalari muhim ahamiyat
kasb etadi.
Texnologik jarayonlam ing avtomatlashtirilgan boshqarish
tizimlarining ishonchliligi.
1. Murakkab boshqarish tizimlarini tahlil etishning zamonaviy usullari va
vositalari.
2. Murakkab boshqaruv sistemalarini tadqiq etish usullari va vositalari.
3. Murakkab boshqaruv tizimlari. Asosiy tushunchalar.
4. Murakkab boshqaruv tizimlarini tadqiq etishning asosiy maqsadi,
vazifalari va formal sxemasi.
5. Dasturiy va texnik sistemalarni tahlil qilish usullari va vositalari.
6. Sistemali tahlil va matematik modellashtirish murakkab boshqaruv
sistemalarini tadqiq etishning ilmiy asosi.
7. Sistemalar va sistemalar tahlili nazariyasining asosiy ta’riflari va
tushunchalari.
Texnologik jarayonlam ing avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari
(TJABT)obyektlarni bevosita boshqarishi lozim. Bu sharoitda boshqarish
tizimidagi har qanday buzilish yoki chetga chiqish jarayonning normal
borishini yo‘qotadi, bu esa katta qiymatdagi iqtisodiy yo‘qotishlarga olib
keladi. TJABT faoliyatining ishonchliligiga qo‘yiladigan talablar juda katta.
Tizimning ishonchliligini ta’minlash uchun quyidagilar zarurdir: 1) tizim va
uning komponentlari ishonchlilik parametrlarining optimal qiymatlarini
aniqlash; 2) konkret tizim xususiyatlariga to‘la javob beruvchi va
ishonchliligini oshiruvchi maxsus usullarni ishlab chiqish; 3) ishonchlilik va
samaradorlik ko‘rsatkichlarini e’tiborga olgan holda tarkib variantini tanlash;
4) talab etilgan ishonchlilikni ta’minlovchi tizim texnik xizmatining shakl va
tartibini o‘rnatish; 5) butun tizim va uning ayrim komponentlari uchun
ishonchlilik sinovi dasturlarini mukammal ishlab chiqish. Ikkita omil, ya’ni
yaratilayotgan TJABT komplektidagi texnik vositalar sifati va loyihalash
usullari boshqarish tizimining ishonchligini belgilaydi. Tizimdagi biror
elementning sifatsiz ishlashi ishonchlilik ko‘rsatkichini pasaytirib yuborishi
mumkin. Komplektdagi mahsulotlarning ishonchliligiga qaratilgan hamma
ishlar iqtisodiy tomondan asoslangan bo‘lishi lozim. Tizimning sifatini
loyihalash bosqichidayoq dublyorlash yo‘li bilan oshirish mumkin. Hozirgi
paytda muhim konturlarda avtomatikaning lokal tizimlarini saqlab qolishga
amal qilinayapti. Mavjud rostlagichlar boshqaruv hisoblash mashinalari
ishdan chiqqan taqdirda ham texnologik rejimni ushlab turadilar. Bunday
holda rostlash tizimidagi rostlovchi organlar o ‘z holatini o ‘zgartirmasligi
lozim. Dublyorlash yo‘li boshqa bir muammoni keltirib chiqaradi, ya’ni u
tizim narxini oshirib yuboradi. Tizimning ishonchliligini minimal yuklanish
prinsipini qoilash orqali oshirish mumkin, bunda tizim kutilgandan kengroq
o‘zgaruvchi sharoitiga moslab loyihalashtiriladi. Shunday bo‘lsa ham
tizimning tannarxini va elementlar sonining oshirishini nazardan chetda
qoldirmaslik kerak. TJABT faoliyatining yuqori darajada samarali ishlashi
komplektdagi
qurilmalarning
ishonchliligiga
bog‘liq.
Texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirish tizimlari, lokal TJABT lar, kompleks TJABT
lar, integrallangan TJABT lar. Nazorat savollari 1. TJABTlarning umumiy
tavsiflari va tasnifini keltiring. 2. TJABTlarini boshqarish obyektlari
murakkabligi bo‘yicha qanday sinflarga ajratiladi? 3. Lokal TJABTlar
deganda nimani tushunasiz? 4. Integrallashgan TJABTlarning ishlab
chiqarishdagi ahamiyati haqida gapirib bering. 5. TJABTlarning axborot va
boshqarish
funksiyalari
haqida
gapirib
bering.
6.
TJABTlarning
umumlashgan sxemasini keltiring va uni atroflicha yoriting. 7. TJABTlar
qanday yordamchi strukturalarga ajraladi? 8. TJABTlarning axborot bilan
ta’minlanganligi keng ma’noda qanday ta’riflanadi? 9. TJABTning
matematik
ifodasi
necha
bosqichdan
iborat?
10.
TJABTlarning
ishonchliligini ta’minlash uchun qanday omillar zarur bo‘ladi?
Texnologik jarayonni berilgan rejimda rostlash. Bu masalani hal etish
keyinchalik mahalliy rostlovchi qurilmalarda ishlab chiqish sharti bilan
,,ustavka“larni hisoblashga keltiriladi, ular bu holda boshqarish tizimining
ijro etuvchi mexanizmlari boiadi. Hisoblash uchun dastlabki m aium otlar
turli xil grafiklar, jadvallar va boshqa m aium otlar boiib, ularning bir qismi
mashinaning xotirasiga oldindan kiritiladi, yana bir qismi esa tizimga rostlash
jarayonining kechishida tezkorlik bilan keladi. Bu masalaning o‘ziga xos
xususiyatlari, birinchidan, BHM ga xos boigan raqamli rostlashning o‘ziga
xos xususiyatlarini hisobga olishning zarurligidir; ikkinchidan, tizim
tarkibiga uzluksiz kattaliklarni diskret kattaliklarga sxemali va dasturli
almashtirish zarurligi va aksincha (chunki tizim kirishga odatda analogli
signal keladi va BHMda ishlov berilgandan so‘ng tizim ning chiqishda ham
signal analogli b o ‘lishi kerak) va uchinchidan, o‘lchashlar va
almashtirishlarning aniqligiga ancha jiddiy e’tibor berish zarurligi.
Rostlashning vazifasi, asosan, hisoblash vazifalaridir. Rostlash maqsadlari
uchun tizim xotirasida saqlanadigan dastur asosan arifmetik amallarni o‘z
ichiga oladi. Bu programmani ishga tushirish uchun talab, odatda, rostlash
konturining teskari bog‘lanish zanjirida param etrlarning haqiqiy va talab
qilinayotgan qiymatlarining nomutanosibligi belgisi sifatida shakllanadi.
Texnologik obyektlar uchun rostlash masalalarini hal qilish odatda tez ta ’sir
ko‘rsatishning qat’iy talablari bilan bog‘liq. Bu narsa tegishli dasturlarni
bajarish uchun afzallik darajasini belgilashda o‘z aksini topishi kerak. Ijro
mexanizmlarining dastur bilan boshqarilishi. Odatda bunga o‘xshash
masalalarni hal qilish obyektni ishga tushirish, to‘xtatish, ish rejimini
o‘zgartirish, texnologik jarayonning biror bosqichida obyektning turli
mexanizmlarining harakat yo‘nalishini o ‘zgartirish bilan bog‘liq. Bu ishlar
asosan mantiqiy xarakterga ega shart-sharoitlarni, xususan: obyekt
mexanizmlarining holati, u yoki bu parametrlarning m a’lum qiymatlari,
o‘lchash natijalari va hokazolarni taqqoslash yoki ularning borligini
tekshirish bilan bog‘liq. Boshqarish m asalalarini hal qilish uchun zarur tez
harakatni
(ta’simi)
aniqlashda
ijro
etuvchi
mexanizmlaming
vaqt
doimiylarini ishga tushirish, to‘xtatish va boshqalarning butun ish tartibi
vaqini hisobga olish lozim. Bu turdagi boshqarish dasturini ishga tushirish
BHM dan operator tomonidan yoki yuqori darajadagi buyruqlarga ko‘ra
amalga oshiriladi. Berilgan mezon bo‘yicha texnologik jarayonlarni
optimallashtirish.
Optimallashtirish
masalasining
xarakteri
texnologik
jarayon (TJ) ning o‘ziga xos xususiyati bilan belgilanadi. Hamma TJ lar
uchun umumiy narsa faqat boshqarish mezoni bo‘lishi mumkin. Agar
texnologik jarayon aw al tanlangan biror mezonga muvofiq bajarilsa, u
optimal hisoblanadi. Bunda turli xil cheklanishlarni hisobga olgan holda,
texnologik qurilmaning eng foydali ish rejimi topiladi. Optimal boshqarish
mezoni qiymatiy baholashga ega bo‘lishi kerak. Eng universal mezon — eng
katta iqtisodiy samara (foyda) mezoni hisoblanadi. Amalda, jarayon sur’ati
bilan birga bunday mezonni baholashning har doim ham imkoni
bo‘lavermaydi. Shuning uchun, optimallashtirishning ko‘pincha yirik emas,
balki boshqaruvchi obyektning xususiyatini hisobga olgan holdagi xususiy
mezonidan foydalaniladi. Optimallashtirishning xususiy mezonlariga misol
tariqasida qurilmaning minimal bekor turib qolishini, ishlab chiqarish
chiqindilarini minimallashtirish, xomashyoni minimal sarflash (berilgan ish
unumida), sifat ko‘rsatkichlarining minimal dispersiyasi va hokazolarni
keltirish mumkin. Optimallashtirish masalarini hal qilish dasturi, odatda,
murakkab bo‘lib, katta hajmdagi hisoblashlar va mantiqiy amallar bajarishni,
ya’ni ko‘p qiymatdagi mashina vaqtini talab qiladi. Shuning uchun, bu
dasturlar ishga onda-sonda, tashqi sharoitlarga mos bo‘lgan tegishli
tuzatishlargina texnologik jarayonni optimal rejalashtirish sifatida amalga
oshiriladi, jarayon bilan bir xil sur’atda esa faqat joriy amalga oshiriladi.
Optimallashtirish masalasi uchun dastlabki ma’lumotlarni tizim xotirasiga
oldindan kiritiladi, operativ ma’lumotlar esa obyekt datchiklari va xizmat
ko‘rsatuvchi xodimlardan keladi. Avariyaga qarshi tadbirlarni tashkil etish.
Agar optimallash masalalari uchun o‘rtacha afzallik belgilansa, avariyaga
qarshi himoya qilish masalalariga yuqori afzallik belgilanadi va tegishli
dasturlarga birinchi talabga ko‘ra hech qanday navbatsiz xizmat ko‘rsatiladi.
Yuqori darajada ishonchlilik va avariyaga qarshi tadbirlarni tez bajarishni ta
’minlash zarurligi — bularning hammasi boshqarish tizimiga bo‘lgan
talablami yanada qattiqlashtiradi. Avariyaga qarshi masalalaming butun
kompleksini uchta asosiy guruhga ajratish mumkin: 1) avariya sodir
bo‘lganda, nima qilish zarurligining dastlabki hisobkitobi masalalari; 2)
avariya sodir bo‘lganda, turli tadbirlarni ta’minlash (apparatlarni o ‘chirish,
ish rejimini o‘zgartirish va boshqa) masalalari; 3) avariya oqibatlarini
bartaraf qilishni ta’minlash masalasi (istiqbolni belgilash masalasi).
Masalalaming (vazifalarning) birinchi guruhi joriy sharoitlarni hisobga olib,
mumkin bo‘ladigan avariya holatlarini oldindan bilib beradigan BHM ga
yuklanadi. Ikkinchi guruh masalalarini hal qilish ko‘pincha mahalliy
avtomatlashtirish qurilmalari zimmasiga yuklanadi. Avariya oqibatlarini
bartaraf qilish va normal rejimga o‘tish yo BHM ga, yoki xizmat
ko‘rsatuvchi xodimlar zimmasiga yuklanadi. Yuqori darajada boshqarish
bilan operativ aloqa o‘rnatish. Operativ aloqa boshqaruv masalalarini hal
qilish uchun ham, axborot masalalarini hal qilish uchun ham kerak. U ikki
yo‘l bilan amalga oshiriladi: ,,mashina-mashina“ aloqasi, yoki operativ
xodimlar orqali aloqa. Bu aloqani bajarish dasturi talab qilinayotgan
axborotga bo‘lgan talabni qabul qilish va tahlil qilish, bu axborotni izlash
yoki yig‘ish va zarur ishlov berish, shuningdek, uni ko‘rsatilgan manzilga
(adresga) uzatishni ta’minlaydi. Juda takomillashgan ABT da ancha chuqur
aloqa tashkil etiladi. Uni ,,xotira-xotira“ deyiladi. Bu holda ishga u yoki bu
dasturni kiritishga buyurtmani bajarishdan tashqari, tizimlar axborotlarni bir
xotiradan ikkinchisiga yozib, ularni almashishlari mumkin.
Avtomatik boshqarish tizimining (ABT) vazifaviy (funksional) chizmasi.
Avtomatik tizimlar, elementlar va moslamalarning montaj, sozlash, rostlash,
ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik
sxemalardan foydalaniladi. Avtomatika sxemalari asosiy xujjat hisoblanadi va ular
quyidagi turlarga bo’linadi.
Funksional
sxemalar
moslamalarni,
elementlarni,
vositalarni
o‘zaro
bog`lanishlarini va harakatlanishlarini ifodalaydi. Elementlar sxemada to‘rtburchak
shaklida belgilanadi, ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar bilan
belgilanadi. Strelkaning yo‘nalishi signalning o‘tishini ko‘rsatadi.
Tarkibiy tuzilish sxemalari funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi.
• Tarkibiy tuzilish sxemasida aniq vosita, rostlagich, element ko‘rsatilmasdan,
balki o‘tayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli ko‘rsatiladi.
Prinsipial sxemalar elementlarning o‘zaro elektr ulanishlarni ifodalaydi. Ushbu
sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi. Prinsipial
sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani, tizimning ish prinsipini tushunishga
yordam beradi
Avtomatikaning montaj sxemasi
Sistemali tahlil va matematik modellashtirish murakkab
boshqaruv sistemalarini tadqiq etishning ilmiy asosi.
Reja
1. Sistemali tahlil va matematik modellashtirish murakkab boshqaruv
sistemalarini tadqiq etishning ilmiy asosi.
2. Sistemalar va sistemalar tahlili nazariyasining asosiy ta’riflari va
tushunchalari.
3. Sistemotexnika va sistemologiya.
4. Model, modellashtirish ularning turlari va ilmiy tadqiqotlardagi roli.
5. Konseptual modellashtirish. Modellashtirishning metodologik asoslari.
Asosiy tushunchalar va ta’riflar.
Boshqarish obyekti xususiyatlarini o‘rganish, boshqaruvchanlik darajasini
bilish, turli masalalarni loyihalash, optimallashtirish, bashoratlash, tashxislash va
hokazolarni yechish uchun m urakkab boshqarish tizimining matematik modelini
qurish kerak bo‘ladi. Model — boshqarish obyektining asosiy xususiyatlari,
bog‘lanishlari,
parametrlari
orasidagi
bog‘lanishlarni
ifodalovchi
yoki
o‘xshatuvchi bo‘lib, belgilar (simvol) yoki moddiy narsalar yordamida
modellashtirilayotgan
obyektni
tasavvur
qilish
imkonini
beruvchidir.
Modellashtirish — model asosida (matematik yoki fizik) yoki o‘xshatish
nazariyasini qo‘llab yaratilgan qurilmada jarayon yoki voqea va hodisalarni
o‘rganish usuli. Murakkab — boshqarish tizimlarini modellashtirishda keyingi
vaqtlarda topologiya, mantiq-dinamika, imitatsion modellashtirish va boshqa
usullar qo‘llanib kelinadi. Shulardan keng tarqalgani imitatsion modellashtirish
usulidir. Imitatsion model — modellar majmuasi bo‘lib, yordamchi dasturlar, m
a’lumotlar bazasi yordamida murakkab tizimlarda bo‘layotgan voqea va
hodisalarni sodda ko‘rinishda tezlik bilan qurish va hisoblash tajribalarini
o‘tkazishga mo‘ljallangandir. Imitatsion model takomillashuvchan bo‘lib, har bir
element modeli yangilanganda, u modul ko‘rinishida umumiy modelga kiritiladi.
Ma’lumotlar bazasi ham kerakli ma’lumotlar bilan yangilanib turadi va hokazo.
Imitatsion model qurish bosqichlari
1. Yechiladigan funksional masalani aniqlash. Ushbu bosqichda yechiladigan
masala aniqlashtiriladi. Model murakkab bo‘lgani uchun ancha kuch va vaqt
talab qiladi. Shuning uchun masalal.irni iloji boricha kamaytirish kerak.
2. Murakkab tizim elementlarining bog‘lanish sxemasini tuzish. Munda asosiy
elementlar va ularni bog‘lovchi vositalar ko‘rsatiladi.
3.
Axborot
oqimi
sxemasini
tuzish.
Elementlar
orasida
axborot
bog‘lanishlarning (kirish, chiqish) parametrlari aniqlanadi
4. M urakkab tizim elementlarining modellarini tuzish. Har bir dementning
alohida-alohida (tajriba-statistik va boshqa usullar yordamida) modellari
tuziladi.
5. Murakkab tizimning umumiy modelini tuzish. Bunda mumkkab tizimning
har bir elementining model bog‘lanishlari o'rganiladi.
6. Modellashtirish algoritmini tuzish.
7. Yechish usulini tanlash.
8. Hisoblash tajribalarini rejalashtirish.
9. Olingan natijalarni tahlillash. Murakkab tizimlarning har bir elementiga
tuzilgan ayrim modellardan murakkab tizimning umumiy modeli quriladi.
Ko‘pincha murakkab tizim juda ko‘p elementlardan tashkil topr.anligi sababli
uning umumiy modelini qurishda m a’lum usullnrdan (imitatsion modellashtirish)
foydalanamiz.
Modelni olish usullari asosan quyidagilar:
1. Analitik usul.
2. Tajriba usuli.
3. Analitik-tajriba usuli.
Boshqarish obyektining matematik modelining turlari Statik model
D inam ik model obyektning dinam ik xususiyatlarini ifoda etadi va:
— differensial tenglamalar;
— ayirmali tenglamalar;
— uzatish funksiyalari;
— chastotaviy funksiyalar va boshqa funksiyalar orqali beriladi.
Ko‘p oicham li boshqaruv tizimlari K olp o‘lchamli obyektlar uchun
Boshqarish kattaliklari bo‘yicha matritsali uzatish funksiyasi. Diskret
obyektlar uchun quyidagicha yoziladi:
х[n + 1] = AX[n] + BU[n]
Boshqarish tizimining sxematik ko‘rinishi
Z — salbiy ta’sir qiluvchilar;
X — boshqarishga ta ’sir etmaydiganlar;
U — boshqarish param etrlari;
Y — chiquvchi parametrlar;
9-rasm . Boshqarish tizimining sxematik ko'rinishi.
Boshqarish tizim lariga ko‘plab m isollar keltirish m um kin. Jonli tabiatda
— qon aylanishi, ovqat hazm bo‘lishi; jam iyatda - rejalashtirish, ta ’m inot, m
ablag1 ajratish tizim lari; sanoatda — .ilohida ishlab chiqarish jarayonlari,
korxona, ishlab chiqarish i,irmog‘ini boshqarish tizim lari va h.k. Boshqarish tizim
larining barchasida quyidagi vazifalar am alga oshiriladi:
Boshqarish obyektining turli b o ‘lishi, ularning xususiyatlari bir-biridan
farq qilishi, har bir obyektga alohida yondashish ayniqsa, boshqarish m asalasini
yechishda m a’lum qiyinchiliklarga sabab bo‘ladi. Shu sababdan boshqarish
obyektlarining xususiyatlarini o‘rganib, m a’lum guruhlarga bo‘lish, ajratish
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Shuning uchun obyekt xususiyatlarini hisobga olib,
boshqarish vositalarini yaratish uchun boshqarish tizim ini bir nechta tizim larga
bo‘lam iz: texnik tizim lar, iqtisodiy tizim lar, ijtimoiy tizim lar, tibbiy tizim lar,
biologik tizim lar va hokazo. Ushbu tizim xususiyatlariga va yechiladigan
funksional masalalariga ko‘ra o‘xshash bo‘lganligi uchun bir tizim ga keltirilgan.
Boshqarish tizim larini bunday turlarga ajratish boshqarish tizim ining um um iy
qonuniyatlarini shakllantirish va boshqarish algoritm larini yaratishga qulaylik
tug‘diradi. Boshqarish tizim i nazariyasi boshqarish obyektining xususiyatlarini,
qonuniyatlarini alohida-alohida o‘rganmay, balki umum iy tizim doirasida
o‘rgatadi. Keyingi paytlarda tizim nazariyasi, boshqarish nazariyasi, to‘g‘ri va
qayta aloqa nazariyasi alohida-alohida o‘rganilib, boshqarish tizim nazariyasining
takom illashuviga olib kelmoqda. Tizim lar oddiy va murakkab bo‘ladi. M urakkab
tizim lar bir nechta elementlardan tashkil topadi. Ular orasidagi bog‘lanishlar uzviy
bo‘lsada, ularning qanday bog‘langanligi noaniq bo‘ladi. Ushbu tizim ning m atem
atik ifodasini tuzish m a’lum qiyinchiliklarga olib keladi. Tizim lar ikki xil
ko'rinishda bo‘ladi: ochiq va yopiq. Ochiq tizim larda modda va energiya beriladi
ham da olinadi. Yopiq tizim - larda esa modda va energiya berilmaydi ham da
olinmaydi.
Boshqarish nuqtayi nazaridan tizim lar quyidagilarga bo‘linadi:
• avtomatik tizim — barcha boshqarish jarayonlari avtomat orqali bajariladi
• avtomatlashgan tizim — boshqarish vazifalarining bir qismi •ivtomatga berilgan
bo‘lib, xulosani inson chiqaradi;
• uzlukli va uzluksiz tizim;
• inson-kompyuter muloqot tizimi;
• ierarxik (pog‘onali) tizim.
Ayrim tizim lar ko‘p mablag‘ kerakligi, tadqiqot o‘tkazish mui.ikkabligi va
shu kabi hollarda modellashtirish o‘z sam arasini bcradi. Bunday tizim larni m
odellashtirishga ham ancha ko‘p vaqt siirflanadi. M odellashtirish qo‘llaniladigan
uch asosiy sohani ko‘rsatish mumkin, bular: ta ’lim, ilm iy-tadqiqot va boshqarish
sohalaridir. ['a’lim sohasidagi m odellashtirish, unda obyektlarni yaqqol
tasvirlashga yordam beradi va bu orqali bilim larni yetkazish juda osonlashadi. Bu
m odellar asosan tizim ni ta ’riflaydi va tushunliradi. Ilm iy tadqiqot sohasida
modellashtirish olingan yangi ma’lum otni fikserlash va tartiblash, nazariya va am
aliyotni rivojlantirish uchun xizm at qiladi. Boshqarishda esa m odellar qarorni
asoslash uchun ishlatiladi. Bunday m odellar tizim ni ta ’riflash, tushuntirish va
bashorat qila oladigan bo‘lishlari kerak. Avtomatik boshqaruv tizim ini (ABT)
ishlab chiqish va tadqiq etishning muayyan bosqichida uning m atem atik modeli
— tizim - dagi ro‘y berayotgan jarayonning m atematika tilida ifodalanishi hosil
qilinadi. M atematik ifodalanish analitik (tenglamalar yordamida), grafik (grafiklar,
strukturaviy sxemalar va grafalar yordamida) vajadval (jadvallar yordamida)
ko‘rinishida bo‘lishi m um kin. Aynan bir tizim ning matematik modeli tadqiqot
maqsadidan kelib chiqqan holda har xil bo‘lishi m um kin. Bundan tashqari, ba’zi
hollarda aynan bitta masalani yechishda turli bosqichlarda turli m atem atik
modellar qabul qilinadi, ya’ni tadqiqotni sodda modeldan boshlab, keyin uni sekinasta murakkablashtiriladi, natijada boshlang‘ich bosqichda m uhim deb hisoblanm
agan hodisa va bog‘lanishlar qo‘shimcha ravishda e ’tiborga olinadi.
Avtomatik boshqaruv tizim ini m atem atik ifodalashda uni odatda bloksxema ko‘rinishida tasvirlaydilar va shu asosda struk51 turaviy sxemani tuzadilar.
ABTning m atem atik modeli uning strukturaviy sxemasidan foydalanilgan holda
ishlab chiqilib, u bo‘g‘inlarning birlashtirilishi ko‘rinishidagi tizim m odelining
grafik tasviridan iborat boiadi. ABTning matematik modelini hosil qilish uchun
odatda uning alohida elementlarining va ular orasidagi bog'lanishlarning
ifodalanishini hosil qilinadi. Shu jum ladan ABT tenglam asini olish uchun tizim
tarkibiga kiruvchi har bir element tenglamalari va elementlar orasidagi
bog‘lanishlar tenglamalari ni tuzadilar. Berilgan bo‘g‘indagi signalning alm
ashtirilish jarayoni dinam ikasi chiqish o‘zgaruvchisini kirish o‘zgaruvchisi bilan
bog‘lovchi qandaydir tenglam alar bilan ifodalanadi. ABTning bo‘g‘inlari tenglam
alari elementning holatini va o‘zgarishini tavsiflovchi fizik qonunlarga asosan
tuziladi. Bular mexanika, elektrotexnika, teplotexnika, optika va shu kabilarning
qonunlari bo‘lishi m um kin. ABT elem entlarining holati va o‘zgarishi oddiy
differensial tenglamalar, xususiy hosilali differensial tenglamalar, ayirmali
tenglamalar, algebraik tenglam alar va shunga o‘xshash tenglamalar bilan
ifodalanishi mum kin. Ko‘p hollarda ABT bo‘g‘inlari va um um an boshqaruv
tizim i to‘liq ravishda differensial tenglamalar bilan beriladi. Elementlarning
differensial tenglamalari va alohi da elementlar orasidagi bog‘lanish tenglamalari
sozlash tizim idagi jarayonlarni, ya’ni tizim ning barcha koordinatalarining vaql
bo‘yicha o‘zgarishini ifodalaydi. Barcha bo‘g‘inlarning tenglamalari va
xarakteristikalari majmui tizimdagi to‘liq kechayotgan boshqaruv va sozlash
jarayonlari dinam ikasini tasvirlaydi. ABTni eng umum iy belgilar va xossalarga
tayangan holda sinflashtirish m um kin. ABTni tadqiq etish va loyihalashda, ularni
ichki dinam ik jarayonlar xarakterini aniqlab beruvchi belgilarga ko‘ra katta
sinflarga ajratish maqsadga muvofiqdir.
Shunday asosiy belgilar quyidagilardir:
• D inam ik jarayonlarning uzluksizligi yoki diskretligi;
• Sozlash jarayoni dinamikasini tasvirlovchi tenglamalarning chiziqli yoki
chiziqsizligi. Birinchi belgi bo‘yicha quyidagi A BTlarni farqlash m um kin:
• Uzluksiz ta ’sir tizim lari;
• Diskret ta ’sir tizim lari (impulsli va raqamli);
• Releli ta’sir tizimlari.
Ikkinchi belgiga ko‘ra uzluksiz va diskret ta ’sir tizim lari chiziqli va
chiziqsiz tizim larga ajraladi. Releli ta ’sir tizim lari esa In'lnligicha chiziqsiz tizim
lar kategoriyasiga kiradi. Uzluksiz ta ’sir tizim i deb shunday tizim ga aytiladiki,
uning Imr bir bo‘g‘inida kirish m iqdorining vaqt bo‘yicha uzluksiz o'/.garishiga
chiqish m iqdorining uzluksiz o‘zgarishi mos keladi. Diskret ta ’sir tizim i deb
shunday tizim ga aytiladiki, uning lirch bo‘lm aganda birorta bo‘g‘inida kirish m
iqdori uzluksiz n'/garganda chiqish m iqdori uzluksiz o‘zgarmaydi, balki qaniluydir
vaqt oraliqlaridan so‘ng paydo bo‘luvchi alohida im pulslar ko'rinishida bo‘ladi.
Uzluksiz kirish signalini im pulslar ketmaktligiga aylantiruvchi bo‘g‘inga impulsli
bo‘g‘in deyiladi. Diskret avtom atik tizim larga impulsli sozlash tizim lari (ya’ni
impulsli bo‘g‘inli tizim lar), shuningdek, raqam li hisoblash qurilmnlariga ega
tizim lar kiradi. Bular chiqishda hisoblash natijasini diskret tarzda, muayyan vaqt
oraliqlaridan so‘ng, kirish rniqdorl.u ining diskret sonli qiymatlari ko'rinishida
beradi. Releli ta ’sir tizim i deb shunday tizim ga aytiladiki, uning liech bo‘lm
aganda bitta bo‘g‘inida, kirish m iqdorining uzluksiz ti’/.garishida, kirish m
iqdorining qiym atlaridan bog‘liq bo‘lgan i liiqish miqdori jarayonning ba’zi
nuqtalarida sakrashsim on o'zgaradi. Bunday bo‘g‘in releli bo‘g‘in deyiladi. Endi
avtom atik tizim larni sinflashtirishning ikkinchi belgisiga niurojaat qilamiz.
Chiziqli tizim deb shunday tizim ga aytiladiki, uning bart ha bo‘g‘inlarining
dinam ikasi chiziqli tenglam alar (algebraik, dilTerensial yoki ayirm ali) bilan to
‘liq ifodalanadi. Chiziqli tugunlarga superpozitsiya tamoyili qo’llaniladi. Bu
tamoyilga ko‘ra chiziqli tizim ning ixtiyoriy kirish ta ’siriga mos chiqish signalini
uning muayyan elem entar kirish ta’sirlarga ko‘rsatadigan reaksiyasi orqali
aniqlash m um kin. Agar tizim ning barcha bo‘g‘inlari dinam ikasi oddiy chiziqli
differensial tenglam alar bilan ifodalansa, bu tizim ga oddiy chi ziqli tizim
deyiladi. Agar biror bo‘g‘in dinam ikasi xususiy hosilali chiziqli differensial
tenglama (masalan, quvurlar tarm og‘idagi yoki elektr tarm og‘idagi to‘lqinli
jarayonlar) bilan ifodalansa, u hoi da shu bo‘g‘in qatnashgan tizim ga tarqalgan
param etrli chiziqli tizim deyiladi. Agar tizim biror bo‘g‘inining dinamikasi
kechikishli argumentli chiziqli tenglama bilan berilsa, bunday ti zimga kechikishli
chiziqli tizim deyiladi. Chiziqli impulsli tizim lar dinam ikasi chiziqli ayirmali
tenglama bilan ifodalanadi. Bu ko‘rinishdagi barcha tizim lar oddiy chiziqli tizim
dan farqli holda maxsus chiziqli tizim lar deb aytiladi. Chiziqsiz tizim deb shunday
tizimga aytiladiki, uning hech bo‘lm aganda birorta bo‘g‘inining dinam ika
tenglamasida chiziqlilik buziladi. Avtom atik tizim larning tadqiqi, unga kerakli
hisoblash ish larini bajarishda va sintez qilishda shuni e ’tiborga olish lozim ki,
oddiy chiziqli tizim lar uchun nazariya va turli am aliy usullar to la ro q ishlab
chiqilgan. O datda, tizim ning barcha bo‘g‘inlari dinam ika tenglam alarini oddiy
chiziqli tenglam alarga keltirishga harakat qilinadi. Faqat buning iloji bo‘lm agan
ba’zi hollarda yoki biror maqsad bilan maxsus bo‘g‘in kiritilganda bo‘g‘inlarning
o‘ziga xos xossalari hisobga olinadi. Maxsus chiziqli va chiziqsiz bo‘g‘inlarning
kiritilishi tizim ning yaxshi sifat ko‘rsatkichlariga ega bo‘lishiga im kon berishi m
um kin. Ayniqsa, maxsus kiritiladigan chiziqsiz bo‘g‘ini bor tizim lar va diskret
tizim lar katta im koniyatlarga ega. Shular qatorida raqam li hisoblash qurilm
alariga ega va adaptiv tizim lar, ya’ni o‘z -o ‘zini sozlovchi, ekstrem al, o‘z-o ‘zini
tashkillashtiruvchi tizim larni ko‘rsatish m um kin.
ABTni sinflashtirishning boshqa belgilari ham bor. Tashqi tn’sirlar
(oldindan berilgan va qo‘zg‘atuvchi) xarakteridan bog‘liq liolda determ inistik va
stoxastik tizim larni farqlash m um kin. Deterministik ABTlarda tashqi ta’sirlar
vaqtning doim iy funk- .iyasi ko‘rinishida bo‘ladi. Stoxastik ABTlarda tashqi ta
’sirlar liisodifiy funksiyalar ko‘rinishida bo‘ladi. lshlatiladigan energiya
ko‘rinishiga qarab quyidagi ABTlar ma’lum: elektrik tizim lar; pnevm atik tizim
lar; gidravlik tizim lar; rlektropnevmatik tizim lar; elektrogidravlik tizim lar. A
BTlarning yuqorida ko‘rib oltilgan turli shakllari va xossal.irini asosiy belgilovchi
deb bo‘lmaydi ham da ular bunday tizim larning xilma-xilligini to‘laligicha aks
ettirmaydi. «Model» lotincha m odilus so‘zidan olingan bo‘lib, birorhir obyekt
yoki obyektlar tizim ining timsoli yoki nam unasidir. Modellashtirish bu biror A
obyektni boshqa В obyekt bilan qandaydir qonunga binoan alm ashtirishdir. Bu
yerda A obyekt original yoki m odellashtirish obyekti, В esa model deb ataladi.
Boshqacha i|ilib aytganda, model shunday obyektki, u original obyektning ba’zi bir
xossalarini o'rganish, tadqiq qilishni ta’m inlab beradi. Masalan, yerning modeli bu
globus, osmon va undagi yulduzlar modeli — sayyoralar ekrani, shaxsni
tasdiqlovchi hujjat va undagi iasm m azkur hujjat egasining modeli bo‘lib
hisoblanadi.
M odellashtirishdan maqsad tashqi m uhit va o‘zaro aloqada bo‘lgan obyektlar
haqidagi m a’lum otlarni olish, ishlatish, tasvirlash va qayta ishlashni
yengillashtirish, sam aradorligini oshirish va sarf-xarajatni kam aytirishdan
iboratdir.
Bu yerda model original obyekt holati xossalari va qonuniyatlarini o‘rganish
uchun vosita sifatida ishtirok etadi. M odellashtirish inson faoliyatining turli xil
sohalarida keng qamrovli ishlatilib kelinadi. O datda, u olingan m a’lum otlar
asosida samarali yechim lar qabul qilish jarayonida loyihalash va boshqarish
sohalarida ko‘p qollaniladi.
Model har doim m a’lum bir maqsadda quriladi, masalan, lining qaysi bir
xossasi qaralayotgan obyektiv jarayonga ta ’siri m uhim ahamiyatga ega yoki
qaysilari unchalik aham iyatga ega emasligi e ’tiborga olinib quriladi.
Modellashtirish nazariyasi asosida o‘xshashlik nazariyasi yotadi. M a’lum ki,
biror-bir obyekt, hodisa yoki jarayonlarni m a’lum bir sinflarga ajratmoqchi
bo‘lsak, u holda biz biror-bir narsa ga asoslanishim iz zarur bo‘ladi, ya’ni nim aga
nisbatan sinflarga ajratiladi degan savolga javob berishim iz lozim. Chunki
berilgan obyektlar to‘plam ini bir-biridan farqli bo‘lgan turli xil sinflarga ajratish m
um kin. M asalan, avtomobillarni oladigan bo‘lsak, ular ni markalariga,
vazifalariga, rangiga, chiqarilgan sanasiga qarab va hokazolarga nisbatan ajratish
m um kin. Yana bir misol keltirib o‘taylik, faraz qilaylik, insonlar berilgan, u holda
ularni irqiga, millatiga, egallagan kasbiga, ijtimoiy kelib chiqishiga, yoshiga,
sog‘lig‘iga va shunga o‘xshaganlarga qarab turli xil sinflarga ajratish m um kin
bo‘ladi.
Xuddi shunday modellar ham sinflarga ajratilayotganda biror bir xususiyatga
qarab sinflarga ajratiladi. Quyida biz modellarni sinflarga ajratishda ularni
originaldan qay darajada abstraktlashganiga qarab keltirib o‘tam iz. Boshida
barcha m odellarni ikkita guruhga ajratish m um kin: 1) moddiy; 2) abstrakt
(matematik). Moddiy model deb shunday tizimga aytam izki, u original obyektga
ekvivalent yoki o‘xshash, yoxud uning ishlash jarayon i original obyektniki singari
bo‘ladi. Moddiy m odellarning quyidagi ko‘rinishlarini keltirib o‘tish m um kin:
tabiiy, kvazitabiiy, masshtabli va analogli. Tabiiy modellar bu real tadqiq
qilinayotgan tizimlardir. Bun day m odellarni m aketlar yoki tajribaviy nam unalar
deb atashadi. Tabiiy m odellar original tizim bilan to‘la mos bo‘lgani uchuu m
azkur m odellarni o‘rganish natijasida olingan m a’lum otlar aniqligi va
ishonchliligi juda yuqori bo‘ladi. Loyihalash jarayoni ko‘pincha tajriba nam
unalarini sinovdan o‘tkazish bilan yakunlanadi.
Kvazitabiiy modellar o‘z ichiga tabiiy va matematik modellarni ipimrab
oladi. Bu ko‘rinishdagi m odellar m atem atik m odellar qoniqarli natija berm
aganda (masalan, inson-operator modeli), ti- /im elem entlari orasidagi bog'liqlik
to‘la aniqlanm aganda, ularni e’tiborga olish modelni yaratishda qiyinchilik yoki
katta sarfga i>lih keladigan holatlarda qollaniladi. M asshtabli model bu shunday
tizimki, bunda qurilgan model I ahiati original obyekt kabi bo‘lib, originaldan
faqatgina masshtabi l>o‘yicha farq qiladi. M asshtabli m odellashtirishning m
etodologik asosi bo‘lib o£xshashlik nazariyasi xizm at qiladi. Bunga ko‘ra original
obyekt bilan model orasidagi geom etrik o'xshashlikni hamda param etrlar
orasidagi mos m asshtablarni saqlash ko‘zda I ill iladi. Analogli modellar deb
shunday tizimga aytamizki, bunday ti- /imlar tabiatiga ko‘ra originalidan farq
qilsada, ularning ishlash litrayonlari yaqin bo‘ladi. Bunday m odellarda
o‘rganilayotgan nhyekt va uning modeli param etrlari orasidagi bir qiymatli moslik
ham da ularda ro‘y beradigan jarayonlarni m atem atik tavsifl.ish bir xilligini ta ’m
inlashi zarur bo‘ladi. Bundan ko‘rinib tuiibdiki, analogli m odellarni yaratish
uchun tadqiq qilinayotgan ii/im ning m atem atik tasnifi bo‘lishi talab qilinadi.
Analogli m odellar sifatida mexanik, gidravlik, pnevm atik ti- /im lardan
foydalaniladi. Lekin eng ko‘p tatbiqga ega bu elektr va rlcktron analogli m odellar
bo‘lib hisoblanadi. Bu yerda tok kuchi yoki kuchlanish boshqa tabiatli fizik
kattaliklar orqali aniqlanadi. Analogli m odellarni o‘ziga xosligi ularning m
odellari yaratilayotgan tizim sonli param etrlari o‘lchashga va uning
xarakteristikalar n'/.garishiga qayishqoqligi va soddaligidadir. Analogli m odellar
hisoblash texnikasi vositalarini mantiqiy rlcm entlar bosqichida va elektr
zanjirlarini tadqiq qilishda, agar U/im ishlashi, m asalan, differensial yoki
algebraik tenglam alar orqali ifodalansa qollaniladi.
Matematik modellar. Agar tizim holati va ishlashi abstrakt II Ida, xususan, m
atem atik atam a va qonunlar orqali tavsiflan gan modelga m atem atik model deb
ataladi. Bunday modellarni qurish uchun ixtiyoriy m atem atik vositalardan
foydalanish m um kin, ya’ni algebraik, differensial va integral hisoblash,
to‘plamlar nazariyasi, algoritmlar nazariyasi va boshqalardan foydalanish m um
kin. Umuman olganda barcha matematika obyekt va jarayonlarning modellarini
yaratish va ularni tadqiq qilish uchun yaratilgan deyilsa xato bo‘lmaydi. Tizimni
abstrakt tasniflashga quyidagilarni ham kiritish mumkin: kimyoviy formulalar,
sxemalar, chizmalar, xaritalar, diagrammalar va boshqalar. Model ko‘rinishini
tanlash tadqiq qilinayotgan tizim xususiyatlariga, m odellashtirish maqsadiga
bog'liq, chunki m odellarni tadqiq qilishdan maqsad ularni o‘rganish natijasida m
a’lum bir guruh savollarga javob olishdan iborat. Boshqa yana qandaydir m
a’lumot olish uchun boshqacha ko‘rinishdagi modeldan foydalanishga to ‘g‘ri
kelishi m um kin.
Modellashtirishning maqsadi va original obyektning o‘ziga xos xususiyatlari
oxir oqibatda model va uning tadqiq qilish usullarining ko‘plab o‘ziga xos
xususiyatlarini aniqlab beradi. Masalan, matematik modellarni ikkita sinfga
ajratish m um kin: determ inirlangan va ehtimollik (stoxastik). Birinchisi, ya’ni
determ inirlangan holda model param etrlari va xarakteristikalari orasida o‘zaro bir
qiymatli moslik o‘rnatilgan bo‘ladi, ikkinchi holda esa moslik m azkur m
iqdorlarning statistik qiymatlari orasida o‘rnatilgan bo‘ladi. U yoki bu
ko‘rinishdagi modelni tanlash tasodifiy holatlarni e ’tiborga olish darajasiga
bogMiq bo‘ladi. M atematik modellarni ularni tadqiq qilish usullariga qarab
quyidagi ko‘rinishlarga ajratish m um kin: analitik modellar, sonli modellar va
imitatsion modellar.
Analitik model deb ma’lum bir matematik apparatlar yordamida masala
yechimini, ya’ni tenglama yechimini aniq ko‘rinishda olishga aytiladi. Sonli
modellarda esa analitik modeldan farqli ravishda tayinli aniq boshlang‘ich shartlar
asosida masalaning xususiy yechimlari olinadi.
Imitatsion model — bu tizim tasnifi, tashqi ta’sirlar, tizim ishlashi algoritmlari
yoki tashqi va ichki ta’sirlar natijasida tizim holatini o‘zgarishi qoidasidan iborat
bo‘lgan majmuadir.
Um um an olganda, berilgan algoritm va qoidalar m atem atik usullarni
qo‘llash imkoniyatini bermaydi, am m o tizim ishlashini imitatsiya qiladi va bizga
kerakli bo‘lgan tizim xarakteristikalarini o‘lchashni amalga oshiradi. Im itatsion
modellar, analitik va sonli modellarga nisbatan, ancha keng bo‘lgan obyektlar sinfi
va jarayonlar uchun yaratilishi m um kin. Sababi, im itatsion m odellarni amalga
oshirish uchun H T (hisoblash tizim lari)dan foydalaniladi, bunda im itatsion m
odelni tavsiflash uchun, ko‘pincha, universal yoki maxsus algoritmik tillar xizmat
qiladi. Tizimli tadqiqot o‘zida obyektning tavsiflash protsedurasini, i ivojlanish
moyilligini va uning funksiyalashtirish usulini ko‘rsatadi. Tizimli tahlil, standart
yechimlariga ega bo‘lmagan (ongli) va tizimli tahlil usullaridan foydalanmagan
holda tuzilishga ega bo‘lmaydigan masalalarni yechish uchun qo‘llaniladi. Tizimli
tahlil g‘oyasini lashkilotlar boshqaruvi samaradorligini oshirish muammolariga
qo‘llanilishi «tashkilotlarni loyihalash» degan nomni olgan. Tizim li tahlilida m
uam m olar uchta sinfga bo‘linadi. Birinchi sinfga mansub m uam m olarni yechish
uchun (yaxshi tuzilm aga ega bo‘lgan, miqdoriy tasvirlanishi) m atem atik
dasturlash usullari, o‘yinlar nazariyasi, Monte Karlo usuli; ketma-ketlik na/.ariyasi qo‘llaniladi. Ushbu usullar u yoki bu yechim ni sifatli baholash im konini
beradi. Ayrim texnik, iqtisodiy, tashkiliy muam m olar birinchi sinf muammosi
sirasiga kirishi mumkin. Tizim li tahlilda asosiy uslublarni qo‘llanilish sohasi bu
ikkinchi sinf sodda tuzilishga ega bo‘lgan m uam m olar bo‘lib (yetarli m iqdorda
shakllanm aganligi), qaysiki faqat matematik uslublar bilangina emas, balki
intuitsiya va boshqaruvchilar tajnbasini ham qo‘llashga to‘g‘ri keladi. U chinchi
sinfga (strukturalanm agan) tegishli m uam m olarni yechish uchun odatda evristik
(mantiqiy-intuitiv) usullar yechim lari qollaniladi, buning yordam ida
strukturalanm agan muam molar kuchsiz strukturalangan sinfga o‘tkaziladi.
Bundan keyin yoxud to‘g‘ri yechim larni topa oluvchi yoxud m uam m olarning
kelib chiqish sabablarini ko‘rsata olish imkoniyatini bera oluvchi tizimli tahlil m
etodlaridan foydalaniladi. Tizimli yondashuv sun’iy tizim larning (texnik va
biologik) loyihalashda ham samarador. Bunday holda vazifa tizim ning maqsadi
orqali aniqlanadi. Tizim tuzilishi esa bergan vazifalar ni bajarish uchun tahlil
qilinadi. Bu holat tizim li yondashuv ning tamoyili sifatida talqin etiladi, vazifalar
va tuzilm a tizim ning maqsadida aniqlanadi. Tizimli tahlilning foydaliligi
resurslarni yuqori sam arador lik bilan taqsim lashida, nostandart yechim larini
aniqlovchi xu susiyatga egaligida, maqsadni yuqori aniqlikda shakllantirishi da,
o‘zaro aloqalarni ko‘rsata olishida, m uam m olar mohiyatiga so‘zsiz chuqur kirib
borishidadir. Tizimli tahlilning chegaralanganligi sababi tahlilning to‘laqonlik
emasligidan qochib qutulolmasligi (anglanmaganlik tamoyili), samaradorlik
bahosiga yaqinlashish istiqbolining aniq bashorat qilish usullarining yo‘qligi
oqibatida tizimli tahlil jarayoni to‘liq shakllanm agan bo‘ladi, am m o tajribada
tekshirilgan ayrim ko‘p takrorlangan qonunlarni tavsiya qilish mumkin. Tizimli
tahlil jarayoni to‘liq shakllanmagan bo‘lib, lekin amaliyotda ko‘p marotaba
tekshirilgan ayrim qoidalarni tavsiya qilish mum kin. H ar qanday obyektni m
odellarining m um kin bo‘lgan to‘plami orqali ifodalash m um kin. Qadimgi hind
masalida shunday misol keltirilgan. Uchta ko‘r odam fil nim aligini bilmoqchi
bo‘lishgan ekan. Birinchisi dum ini, boshqasi oyog'ini, uchinchisi esa yonboshini
ushlab ko‘rishibdi. «Fil bu arqon kabi,— debdi birinchisi». «Yo‘q fil ustun kabi»
— debdi ikkinchisi. Uchinchisi esa filni tog* bilan taqqoslabdi. U larning qaysi biri
haq? Demak, masal shuni o‘rgatadiki, hodisaning umum lashgan obrazini yaratish
uchun uning turli tom onlarini o‘rganish kerak.
Obyektni faqat statikada qarash m um kin emas evolutsion dimmiikani ham
ko‘rib chiqish kerak. Tadqiqot o‘tkazishda deduksiya usulini (umum iylikdan xu■ir.iylikka o‘tish) keng qo‘llash zarur. l izimli yondashuv strukturali, tizim lifunksional va tarkibiyliinksional-maqsadli yondashuvlarga bo‘linadi. Tizimlitarkibiy usul tizim ning tuzilishi va tarkibini n’iganishga yo‘naltirilgan. Tizim
tarkibini aniqlashda elementlar и||atiladi, ushbu elementlar xossalari va ular
orasidagi bog‘liqlik t|oiiiiniyatlari o‘rganiladi. Barcha obyektlar ierarxik tuzilishga
ega, shu sababli ierarxiyani n'rnatish tizim li-tarkibiy usulning tamoyili sifatida
qaralishi kerak. Ierarxiklik tamoyili bo‘yicha har qanday butun narsa bir tomondan
elementlarga nisbatan tizim bo‘ladi, ikkinchi tom ondan yuqori ierarxiyaga
nisbatan quyi tizim bo‘ladi. L.A. Petrushenko yozgan edi: «Tizimli tadqiqotlar
ko‘p holatda m ehnat sinflarini cslatadi. Tizim deb qabul qilingan narsa chuqurroq
o‘rganilganda boshqa tizim ning quyi tizim i bo‘lib chiqadi». Oddiy holatda tizim
ikkita ierarxik pog‘onaga ega bo‘ladi: elementlar pog‘onasi va tizim lar pog‘onasi.
M urakkabroq hoI.illarda tizim quyitizim pog‘onasi va tizim usti pog‘onasiga ega
hoiishi mum kin. Tizim li-tarkibiy usul uch bosqichni o‘z ichiga oladi. Birinchi
bosqichda tizim va tizim usti (tashqi muhit) aniqlanadi, so‘ngra lining
elementlarini to‘liq o‘z ichiga olgan tizim tarkibi aniqlanadi. Uchinchi bosqichda
elem entlar xossalari va ularning m unosabati aniqlanadi. Agarda tadqiqodchini
faqat statistika emas, balki dinam ika liiun qiziqtirsa tizim li-tarkibiy yondashuv
samaradorli bo‘lmaydi. lin holda tizim li-funksional yondashuvni qo‘llash m a’qul.
Bunda ll/im m aqsadini uning ishlash qonunlarini bilish orqali aniqlash mumkin.
Tizim ni tizim li-funksional-m aqsadli yondashuv to‘liq (ham .1 at ikada, ham
dinam ikada) xarakterlaydi. Bu yondashuvning m o hiyati shundaki, nom a’lum
tizim tahlilida tarkib bo‘yicha uning funksiyasi aniqlanadi, funksiyalar asosida esa
maqsad taxm in qi linadi.
Bilish va boshqarish jarayonlarida modellashtirish M odellashtirish muammosiga
ikkita holda duch kelishim i/ mumkin:
1. Biror-bir hodisa yoki jarayonni bilish yoki anglash lozim bo'lganda.
2. M a’lum bir jarayon yoki hodisani maqsadga muvofiq boshqarish lozim
bo‘lganda.
Har ikkala tur modellashtirishni atroflicha qarab chiqaylik. Bilish, anglash
jarayonida qaralayotgan obyekt faoliya ti (vazifasi) m exanizm ini kerakli darajada
aks ettiruvcln modeli, ya’ni obyektning bilish modeli ishlab chiqiladi. Bun day
turdagi modellashtirishga bizni o‘rab turgan atrof-m uhitni o‘rganishni misol qilib
keltirishim iz mum kin. Tabiat hodisalarim (fenomenlarini), ularning o‘zaro
bog‘liqligini va belgilanganligim tushuntirish, ro‘y berish m exanizm larini tahlil
qilish va boshqalai m azkur turdagi m odellashtirishning asosiy masalalari bo‘lil>
hisoblanadi. Bunday modellashtirish mazmun va mohiyati jihat dan um um iy
bilish va anglashdan kam farq qiladi. Bilamizki, umum iy bilish bu modellar
sintezi (jamlamasi) bo‘lib hisoblana di. M a’lumki, har bir hodisa yoki jarayon
biror-bir sabab ta ’sin natijasida sodir bo‘ladi. M azkur fikrni quyidagicha ifodalab
olsak bo‘ladi:
10-rasm . B ilish obyektini tasvirlash.
Mazkur ko‘rinishdagi akslantirish «ishi»ni biror-bir tilda tav siflashga
modellashtirish deb ataymiz. Shunday qilib, m odellashtirish deganda
kuzatilayotgan hodisaiii imitatsiya (taqlid) qilib beruvchi m ulohaza tushuniladi
(bunilny mulohaza ixtiyoriy k o iin ish d a (tilda) bo‘lishi mumkin: matematik,
grafik, algoritm ik, so‘zlar va boshqalar). Moddiy va texnik m odellar yaratish
uchun ko‘pincha m atem atik tildan foyilalaniladi. Faraz qilaylik, sabab X, natija
esa Y bo‘lsin. U holda ular orasidagi bog‘liqlikni shartli ravishda quyidagicha
yozish m um kin:
Y=F(X),
bu yerda: F — X sababni natija Y ga akslantirish qoidasi. F model operatori deb
ataladi.
Quyidagi chizm ada modellashtirilayotgan obyektning muhit bilan o‘zaro
ta ’siri keltirilib o‘tilgan.
11-rasm . O byektning m uhit bilan o ‘zaro ta’siri.
Modellashtirish masalasi kirish va chiqish obyektining liog'lovchi F
operatorini aniqlashga olib kelinadi. Faraz qilaylik, diskret 1,2, ... , N vaqt
mobaynida X[,X2, ..., *|( — obyektning kirish vaqtidagi kuzatilayotgan param
etrlari, y , . y 2, ... y„ — lar esa mos ravishda ularning chiqish param etrlari
1'o‘lsin. Keltirib o ‘tilgan kattaliklar nom a’lum F0 operator bilan bni’.'langan
bo'lsin, ya’ni:
Yi= F 0(xi), (i= l,2 ,...,N ).
U holda modellashtirish masalasi xs va yi param etrlarni kuzatishlar
natijasida F 0 yordamida F model operatorni aniqlashga olib kelinadi. Tabiiyki,
qaysidir mezon m a’nosida F bilan F 0 yaqin bo'lishi talab qilinadi, ya’ni: F~F 0.
Boshqarish modelidan bu obyektni boshqarishga talab bo‘lganda foydalaniladi.
Albatta boshqarish uchun birinchi navbatda nim ani boshqarish lozimligini aniqlab
olish kerak bo‘ladi. Buning uchun obyekt modelini bilishimiz va qaysi param
etrlarni boshqarish lozimligini aniqlab olish m uhim ahamiyatga ega. Shundan
so‘ng biz boshqarishning eng yaxshi variantini tanlab olishimiz m um kin boladi.
Shuning uchun bunday ko‘rinishdagi modellar yaratilayotganda, u boshqarish
talablarini qanoatlantirishi shart boiadi. Shuni ta’kidlab o‘tish zarurki, bunday m
odellar bilish modelidan farqli ravishda o‘rganilayotgan hodisa ichki m exanizm
larini o‘zida aks ettirishi har doim ham shart bo‘lavermaydi. Bunda faqatgina
kirish va chiqish param etrlari orasida bog‘liqlik mavjudligini keltirib o‘tish yetarli
bo‘ladi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, «boshqarish» deganda nim a
tushuniladi va modellashtirish jarayonida u boshqaruv obyekti modeliga qanday
talablar qo‘yadi, shuni aniqlab olish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Boshqaruv
deganda obyektga maqsadga yo‘naltirilgan shunday ta’sir etish jarayoni
tushuniladiki, natijada obyekt ma’lum bir ma’noda boshqaruvdan oldingi holatga
nisbatan qo‘yilgan maqsadga «yaqin» bo‘ladi. Quyidagi chizm ada obyektni
boshqarishning um um iy sxemasi keltirib o‘tilgan.
Bu yerda: X — boshqarib bo‘lmaydigan, lekin nazorat qilinadigan tashkil
etuvchilar; U — boshqariladigan tashkil etuvchilar; Y — boshqaruv qurilmasi ega
bo‘lgan obyekt holati haqidagi m a’lumot.
Boshqaruvni sintezlash uchun avvalambor Z m aqsadni, ya’ni obyektga ta
’sir natijasida boshqaruvchi qurilm a nim aga «intilishi» zarur hamda boshqaruv
nuqtayi nazaridan obyekt qanday bo‘lishi lo/.imligini, aniqlab olish zarur bo‘ladi.
12-rasm . Boshqaruv obyekti um um iy sxemasi
Biroq bu narsalarni o‘zi ham kam lik qiladi, shu sababli, i|o‘yilgan maqsadga
qanday erishish m um kinligini aniqlovchi boshqaruv A algoritm bolishi talab
qilinadi. Shunday qilib, boshqaruv to‘rtlik orqali amalga oshiriladi, ya’ni
Modellashtirish obyektlarining sinflanishi M odellashtirish masalasi, ya’ni
obyektning sifat va sonli toinonlarini aks ettiruvchi model quyidagi chizm a
ko'rinishida shakllantirilishi va hal qilinishi m um kin:
13-rasm . M odellashtirish obyektlarining sinflanishi
ABM — avtomatik boshqaruv modellari Yuqorida keltirib o‘tilgan
yondashuvlar bir-biriga bog‘liqbo‘lmagan ravishda turli xil masalalarni hal qilish
asnosida vujudga kelgan. M odellashtirish tatbiq qilingan birinchi va sodda
obyektlar bolib, statik ko‘rinishdagi determ inallangan, ya’ni obyekt kirish va
chiqishini bog‘lovchi regulyar funksiyalar hisoblanadi. Ushbu nazariya
boshlang‘ich funksiyalarni biror-bir tizimdagi funksiyalar orqali, ya’ni qatorlar
ko‘rinishida (ko‘pincha ko‘phadlarga yoyish) ifodalash bilan bog‘liq. M azkur
nazariyaning ikki yo‘nalishi mavjud: approksimatsiya (yaqinlashtirish) nazariyasi
va interpolyatsiya nazariyasi. Stoxastik obyektlarni identifikatsiya qilish uchun
matematik statistika usullari qo‘llaniladi. Baholash nazariyasining asosiy masalasi
sifatida «shovqin» va tasodifiy ta ’sirlar holatidagi kuzatuvlarga qarab statik
obyektlarning nom a’lum param etrlarini baholash hisoblanadi. Tajribalarni
rejalashtirish nazariyasi esa stoxastik obyektlarning nom a’lum param etrlarini
aniqlash maqsadida o‘tkaziladigan faol tajribalarni tadqiq qiladi. D inam ik
obyektlarni m odellashtirishda avtom atik boshqaruv tizimi nazariyasi usullaridan
foydalaniladi. M azkur nazariyada dinam ik obyektlarni norm al ekspluatatsiya
sharoitida, ya’ni shovqin va tasodifiy ta ’sirlar holatida boshqaruv m odellarini
qurish ho‘yicha maxsus usullar ishlab chiqilgan.
Murakkab informatsion-boshqaruv tizimining konseptual va
matematik modellarini umumlashgan sxemalari.
Reja
1. Tadqiqot obyektining umumlashgan matematik modeli.
2. Murakkab boshqaruv tizimlarining modellari.
3. Murakkab informatsion-boshqaruv tizimining konseptual va matematik
modellarini umumlashgan sxemalari.
4. Informatsion va jarayon modellari. Texnik va iqtisodiy tizimlarni
modellashtirishning xususiyatlari.
Modellashtirishning asosiy bosqichlari Hodisa, jarayon yoki holatni
modellashtirish uchun model yaratilishi va uni tadqiq qilish lozim bo‘ladi. Model
yaratishdan oldin m odellashtirish m aqsadini aniqlab olish talab qilinadi. Tadqiq
qilingandan keyin modellashtirish natijalarini tahlil qilish kerak. Modelni yaratish
jarayoni bir necha bosqichlardan iborat bo‘ladi. IJ obyekt va tashqi ta’sirlarni
o‘rganishdan boshlanib, matematik modelni ishlab chiqish yoki tanlash, agar m
odellashtirish H T yordamida am alga oshiriladigan bo‘lsa, u holda H T uchun
dastur yaratilishi bilan yakunlanadi. Ba’zi bir m atem atik modellar HT
vositalaridan foydalanilm asdan tadqiq qilinishi m um kin, am mo biz kelgusida H
T vositalari yordamida hal qilinadigan tadqiqotlarni ko‘rib o‘tam iz. H T
yordamida modellashtirish uchun quyida- ^icha ishlarni amalga oshirishim iz
lozim bo‘ladi (kattalashtirilgan bosqichlar): m aqsadni shakllantirish, obyektni
o‘rganish, tasnifli m odellashtirish, m atem atik modellashtirish, masalani hal qilish
usulini tanlash yoki ishlab chiqish, m asalani EH M da hal qilish uchun dastur
tanlash yoki ishlab chiqish, EH M da masalani yechish, olingan yechim ni tahlil
qilish. Obyekt (hodisa, jarayon)larni modellashtirish bosqichlari 1. Maqsadni
shakllantirish. Har qanday m asala, aniqrog‘i m odellashtirish m uam m osi
negizida subyekt (inson) obyektdan nima kutm oqda, nim aga erishm oqchi, ya’ni
uning maqsadi {Z} nim adan iborat degan m a’lumot yotadi. Aynan shu m a’lumot
obyektni aniqlab beradi. Bu yerda o‘ziga xos paradoks (tushunmovchilik) mavjud:
maqsad obyekt orqali aniqlanadi, obyekt esa maqsad orqali. M azkur tushunm
ovchilik oddiygina hal qilinadi. Subyekt m aqsadni shakllantirar ekan, har doim
obyekt haqida 67 qandaydir tasavvurga ega bo'ladi. M azkur tasavvurlar juda ko‘p
hollarda taxm iniy bo‘lsada, am m o ular doimo modellashtirish maqsadini
samarali va yetarlicha shakllantirishda obyektning ba’zi bir xususiyatlarini ijobiy
aks ettiradi. O datda, maqsad birorbir funksiya ko‘rinishda berilgan bo‘lib,
maqsadga ushbu funksiyani m aksimallashtirish yoki m inim allashtirish orqali
erishiladi. 2. Obyektni o‘rganish. Buning uchun sodir bo‘layotgan jara yonni
tushunish, agar mavjud bo‘lsa, obyektning uni o‘rab turgan muhit bilan chegarasini
aniqlash talab qilinadi. Bundan tashqari, mazkur bosqichda tadqiq qilinayotgan
obyektning barcha kirish va chiqish param etrlari ro‘yxati ham da modellashtirish
maqsadi ga ularning ta’siri aniqlanadi. 3. Tasnifli modellashtirish — obyektning
kirish va chiqish parametrlari orasidagi bog‘liqlikni o‘rnatish va so‘z orqali
ifodalash. 4. Matematik modellashtirish tasnifli modelni rasmiy matematik tilga
o‘tkazish. Maqsad odatda funksiya ko‘rinishida ifodalanadi. 5. M asalani hal qilish
usulini tanlash yoki ishlab chiqish. Mazkur bosqichda hosil bo‘lgan matematik
masalani hal qilish uchun mos usui tanlanadi. Bunday usul tanlanayotganda uning
murakkabligi va talab etiladigan hisoblash resurslari e’tiborga olini shi lozim. Agar
keltirilgan mezon bo‘yicha hal qilishga mos usul mavjud bolm asa, u holda
masalani hal qilish uchun yangi usul ishlab chiqiladi. Umuman olganda, har doim
asosiy hisoblash ko‘rsatkichlari bo‘yicha oldin m a’lum bo‘lgan usullardan
qolishmaydigan yangi samarali usullar yaratishga intilish lozim. 6. Masalani EHM
da hal qilish uchun dastur tanlash yoki ishlab chiqish. M azkur bosqichda
tanlangan usulni amalga oshiruvchi dastur tanlanadi. Agar bunday dastur mavjud
bo‘lmasa, u holda dastur ishlab chiqiladi. 7. EHM da masalani yechish. M asalani
hal qilish uchun zarur bo‘lgan barcha m a’lumot dastur bilan birgalikda EH M
xotirasiga kiritiladi. Mos keluvchi dasturdan foydalanib, maqsad axborot lari qayta
ishlanadi va olingan natijalar qulay shaklga keltiriladi. 68 N. Olingan yechimni
tahlil qilish. Y echim ni tahlil qilish ikki nil koiinishga ega bo‘ladi: olingan yechim
ni qurilgan matematik modelga mosligini tekshirish, ya’ni formal (matematik)
(agar iiomutanosiblik mavjud bo‘lsa, u holda dastur, boshlang‘ich ni;i'lumotlar va
boshqalar tekshiriladi); olingan yechimiii inodellashtirilgan obyektga mosligini
tekshirish, ya’ni mohiV i i l i (iqtisodiy, texnologik va boshqalar). Ushbu tahlil
natijasida modelga o‘zgartirishlar yoki aniqlashlar kiritilib, yuqoridagi bari lia
jarayon takrorlanadi. Agar obyekt faoliyati tanlangan mezon bo'yicha yetarlicha
aniqlikda tavsiflanib berilsa, u holda mazkur obyekt modeli qurilgan va
tugallangan hisoblanadi. Faqat1‘ina shundan keyingina, ushbu modeldan
hisoblashlarda foydalimish m um kin. M odellashtirishning tashkiliy aspektlariga
keladigan bo’lsak, u holda quyidagilarni ajratib o‘tish lozim:
Istalgan m odelning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
• maqsadga yo‘naltirilganlik — model har doim qandaydir ti- /iinni ifodalaydi,
ya’ni maqsadga ega;
• yakuniyligi — model originalini uning m unosabatlari yakunl.inganligiga ko‘ra
ifodalaydi va undan tashqari modellashtirish rcsurslari;
• soddalashtirilganlik — model faqatgina obyektni mavjud tonionlarigina aks
ettiradi va bundan tashqari tadqiqot qilish va .imalga oshirish uchun sodda bo‘lishi
kerak;
• taxm iniyligi — haqiqat modelda taxm iniy ifoda etiladi;
• adekvatligi — model modellashtirilayotgan tizim ni muvaffaqlyatli tasvirlashi
kerak;
• ko‘rgazm aliligi — uning asosiy xususiyatlari va munosabatlurini aks
ettiruvchanlik;
• ruxsat berilganliligi va texnologiyaga oidligi — tadqiqot yo ki qayta tiklash
uchun;
• axborotliligi — model tizim haqida yetarlicha axborotni (gipoteza doirasida, m
odelni qurishdagi qabul qilinganlar) saqlashi lozim va yangi axborotlarni olish im
koniyatini berishi kerak;
• asl nusxada (model gipotezasini qurishda aniqlikda ko‘rib chiqish) joylashgan
axborotlarni saqlash;
• to‘liqliligi — modelda modellashtirish maqsadini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan
barcha aloqalar va munosabatlar inobatga olingan bo‘lishi kerak;
• bardoshliligi — model boshidan bardoshsiz bo‘lganda ham tizim holatining
bardoshliligini ta’minlab va tasvirlab berishi lozim;
• butunliligi — model ba’zi tizim ni tatbiq etadi;
• yopiqliligi — model yopiq tizim dagi kerakli asosiy gipotezalarni ifodalaydi,
ya’ni aloqalarni va munosabatlarni ko‘zda tutadi;
• moslashuvchanligi — model turli kiruvchi parametrlarga, atrof-m uhitga ta ’sir
qilishga moslashgan bo‘lishi kerak;
• boshqaruvchanligi (imitatsionligi) — model hech bo‘lmaganda bitta o‘lchamga
ega bo‘lishi kerak, ya’ni modellashtirilayotgan ti zim harakati o‘zgarishlarni turli
xil sharoitda ham imitatsiya qi lish mumkinligi;
• rivojlantirilishi — m odellarning rivojlanish imkoniyati mavjudligi (oldingi
sathning). M odellashtirilayotgan tizim ning hayotiy sikli:
• obyekt haqida m a’lumot yig‘ish, gipotezani ilgari surish, model oldi tahlili;
• model tarkibiy tuzilm asini loyihaiashtirish (modelosti);
• model spetsifikatsiyalarini qurish, ishlab chiqish va quyi alohida tizim sozlash
modelini to‘liq qilib yig‘ish, model o‘lcham larini identifikatsiyalash (kerakliligiga
qarab);
• model tadqiqoti — tadqiqot usulini tanlash va modellashtirish algoritm ini
(dasturni) ishlab chiqish;
• m odelning adekvatligi, chidamliligi, sezuvchanligi tadqiqoti;
• modellashtirish vositalarini baholash (sarflangan resurslarni);
• m odellashtirish natijalarini talqin va tadqiq etilayotgan tizim undagi qadam m
aqadam sababli aloqalarni tahlil etish;
• hisobot va loyiha yechim larini generatsiyalash (xalq xo'jaligi);
• agar lozim bo‘lsa modelni aniqlashtirish modefikatsiyalash va tizim dagi tadqiq
qilinayotgan model va modellashtirish yordamida olingan yangi bilimlarga qaytish.
Modellashtirish — tizimli tahlil usuli. Ko‘p hollarda tizim li tahlilda tadqiqotga
modelli yondashuvda bir qancha uslubiy naloliklarga yo‘l qo‘yilishi mum kin.
Aynan adekvat va korrekt modellarning quyi tizim larining qurilishi va ularni
mantiqiy bog'lash m uam m oga butun tizim modelini bu yo‘l orqali qurilishini
korrektliligiga kafolat bermaydi.
Tahlil va sintezning birligi atrof-m uhitni tushunish imkoninl beradi. Biz tizim
ni tadqiq etishning analitik va sintetik usulkiri ning texnik aspektlarini ko‘rib
chiqamiz, shuningdek, butunnl qismlarga ajratish amali QANDAY amalga
oshirilishiga va qism larni butunga birlashtirilishini va N IM A U C H U N ular
aynan shunday bajarilishiga to‘xtalamiz. Boshqacha so‘z bilan aytg;m da, biz
hozirgi kunda tahlil va sintezning qay darajada algoritm lashtirilishi mum kinligini
muhokama qilamiz. Analitik usul. Uning yutug‘i va mohiyati nafaqat murakkab bu
tunning sodda qismlarga parchalanishida, shuningdek, keigusi bog‘lanishlar unga
tegishli tarzda, ushbu qismlar qayta bir butunnl shakllantiradi. Qismlarni butunga
agregatlash tahlilning yakuniy bosqichi hisoblanadi. Analitik usul amaliyotda katta
ahamiyatga ega. Vazha I; и ni qatorlarga ajratish, differensial va integral hisoblar,
atomlarnl va elementar zarrachalarni tadqiq etish, anatomiya va fiziologiva,
sxematexnika, konveyerli texnologiya — bularning barchasi tahlil samaradorligi
illustratsiyasiga xizmat qiladi. Tizimli tadqiqotda tahlil va sintezning uyg‘unligi.
Tahlilning roli tahlilda olingan faqat qism larni «yig‘ish»dangina iborat emas.
Tahlilda buziladigan tizim ning butunligi m uhim . Na faqat tizim ni o‘zining
(sochib tashlangan avtomobil yurmay di, ajratilgan organizm yashamaydi) mavjud
xususiyatlarigi na sarflanadi, balki tizim mavjud qism larining xususiyatlaii ham
yo‘q bo‘ladi (uzib olingan rul boshqarm aydi, ajratilgan ko‘z ko‘rmaydi). Shuning
uchun tahlil natijasi tizim tuzilm a si ochilishi, tizim qanday ishlashi haqidagi bilim
hisoblana di, am m o u buni nim a uchun va nim aga qo‘llashini tushuni shi start
emas. Shunday qilib, nafaqat analitik usul tahlilsiz bo‘lmaydi (bu bosqichda qism
lar tuzilm aga agregatlanadi), balki tahlilsiz sinIt'lik usulning ham im koni yo‘q
(qism larning vazifalarini tutluintirish uchun butunni dezagregatlash zarur). Tahlil
va sintez bir birini to ‘ldiradi, am m o bir-biriga aralashm aydi. Tizim li fikrInsli
ko‘rsatilgan usullarning ikkalasini ham o‘zida mujassamlnslitiradi. Hozirgi vaqtda
hali ham masalani yechishda analitik yontliisliuv ustunlik qiladi, shuning uchun
sintetik usul foydasiga (|o'shimcha argum entlarni keltiramiz. Sintetik usullarning
o‘ziga xosligi. 1. Analitik usul tizim ni bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan qismlarga
iiiiatish m um kin bo‘lganda eng yaxshi natijalarni beradi. Biroq, bunday holatlar,
qachon tizim o‘zining qismlari yig‘indisi bo‘lishi kiundan-kam uchraydigan istisno
hisoblanadi. Har bir qismiiing hissasi um um iy tizim samarasida boshqa qismlar
hissalariga l>u)>‘liqligi qoida hisoblanadi. Agar biz tizim ning har bir qismiiimg
funksionalligini yuqori darajada yaxshilasak ham , yig‘indi Himara qoidaga ko‘ra
eng yuqori bo‘lmaydi. Shunday qilib, «noad- • liiiv» tizim larni tahlil qilishda tizim
qism larining o‘zaro ta’sirini i|iiyta ko‘rishga urg‘u berish lozim. 2. A nalitik
usulning yakuniy maqsadi ko‘rilayotgan hodisaI.ii o‘rtasida sabab-oqibat
qonuniyatlarini o‘rnatish hisoblanadi. V.ar uning sababi (oqibatni am alga
oshirishga zaruriy va yetarII, shartlar majmui) m a’lum bo‘lsa, hodisa anglangan
hisoblanadi. Itnnga har doim ham erishilmaydi. Sabab-oqibat munosabatlari uchun
atrof-m uhit tushunchasi mavjud emas, shuningdek, oqibatga sababdan boshqa
hech narsa talab etilmaydi. Sintetik yondashuv, «sabab-oqibat» munosabatlari
o‘zaro la’sirlarni yagona m um kin bo‘lgan va maqbul tavsifi emasligini r'lirof
etadi. Qanday bo'lm asin, analitik va sintetik yondashuvda ham bulunni qismlarga
bo‘laklash yoki qism larni butunga birlashtirish payti bo‘ladi. Bu am allarni mos
holda dekompozitsiya va agregat83 lash deb nomlaymiz. Quyida ushbu am allarni
bajarishning texnik aspektlarini ko'rib chiqamiz.
Tizim modellari dekompozitsiya asosi sifatida Tahlilning asosiy amali butunni
qismlarga boiaklash hisoblanadi. Masala ostmasalalarga, tizim tizimostiga,
maqsad-m aqsadostiga va h.k.larga parchalanadi. O datda obyekt tahlili m urakkab,
zaif strukturalangan, yomon shakllantirilgan, shuning uchun dekompozitsiya am
alini ekspert amalga oshiradi. Shunga asoslangan holda har qanday dekompozitsiya
uchun ko‘rilayotgan tizim model hisoblanadi. Dekompozitsiya asosi sifatida m
azm unli model. Dekompozitsiya amali endi obyekt tahlilining qandaydir modelda
qo‘yilishini ifodalaydi. Namuna. 70-yillar boshlarida dengiz flotini rivojlantirish
maqsadida tizimli tahlil bo‘yicha ishlar olib borildi. Maqsadlar daraxtining birinchi
bosqichi rasmda tasvirlangan sxema ko‘rinishida edi.
O‘z ichiga kirishlarni oladigan tashkilot tizim ining kirishlari modeli
bo‘yicha dekompozitsiya olib borildi: «quyida joylashgan» tizim dan (bu yerda
klienturalar-maqsadosti 1); «yuqorida joylashgan» tizim dan (bu yerda xalq
xo‘jaligi maqsad-m aqsadosti 2); «mavjud muhitdan» (berilgan holatda-kapitalistik
davlatlar flotlari-m aqsadosti 3 va sotsialistik davlatlar-maqsadosti 4). Ko‘rinib
turibdiki, bunday dekompozitsiya to‘liq emas, sababi dengiz flotining asl
qiziqishlari bilan bog‘liq bo‘lgan maqsadosti keltirilmagan.
Shunday ekan, dekompozitsiya obyekti asoslanish-m odelining har bir
elementi bilan qiyoslanishi darkor. Biroq, asoslanishm odelining o‘zi ham
detallashtirishning turli darajasida tadqiq etilayotgan obyektni ifodalashi m um kin.
M asalan, tizim li tahlilda «hayotiy sikl» tipidagi, tahlil etiladigan vaqt oralig‘ini
uning paydo bo‘lishidan to yakunlangunicha bo‘lgan bosqichlari ketmaketligini
dekompozitsiyalash im konini beruvchi model ko‘p ishlatiladi. Shaxmat partiyasi
— debyut, mittelshpil, endshpil. Inson hayoti
— yoshlik, yetuklik, qarilik (yanada mayda bosqichlarga bo‘lish mum kin
— bolalik, o‘smirlik, o‘spirinlik). Bunday xilma-xillik istalgan masala hayotiy sikli
dekompozitsiyasidan o‘rin olgan boiishi mum kin.
Bosqichlarga parchalash, m uam m oni topishdan boshlab va uni tugatilishigacha
bo‘lgan harakatlar ketma-ketligi haqida tasavvurga ega bo‘lish im konini beradi.
Ba’zida bunday ketma-ketlikka tizim li tahlilning algoritmi sifatida qaraladi. Biz
tizim li tahlil bo‘yicha yirik mutaxassislar tom onidan ishlab chiqilgan masala
hayotiy sikli misoli sifatida qaraymiz.
S.D. Optner.
1. Sim ptom larni identifikatsiyalash.
2. M uam m oning dolzarbligini aniqlash.
3. M aqsadni aniqlash.
4. Tizim strukturasi va uning kam chiliklarini aniqlash.
5. Im koniyatlarni aniqlash.
6. Alternativlarni topish.
7. Alternativlarni baholash.
8. Yechimlarni ishlab chiqish.
9. Yechimlarni e’tirof etish.
10. Yechish jarayonini boshlash.
11. Yechishni tatbiq etish jarayonini boshqarish.
12. Tatbiq etishni baholash va uning oqibatlari.
S. Yang.
1. Tashkilotning maqsadini aniqlash.
2. M uam m oning aniqlanishi.
3. Tashxis.
4 . Yechimni izlash.
5. Alternativlarni tanlash va baholash.
6. Qarorni muvofiqlashtirish.
7. Qarorni tasdiqlash.
8. H arakatlarni boshlashga tayyorgarlik ko‘rish.
9. Qarorni qo‘llashni boshqarish.
10. Samaradorlikni tekshirish.
N.P. Fedorenko.
1. M uamm oni shakllantirish.
2. M aqsadni aniqlash.
3. Axborotlarni to‘plash.
4 . Maksimal miqdorda alternativlarni ishlab chiqarish.
5. Alternativlarni saralash.
6. Tenglama, dastur va ssenariya ko‘rinishidagi modellarni qurish.
7. Xarajatlar bahosi.
8. Q arorning ta’sirchanligini sinash.
9. Qarorlarni qabul qilish (formal m as’ullikni qabul qilish).
10. Q arorning natijalarini aniqlash.
Y.I. Chernyak.
1. M uam m oni tahlil qilish.
2. Tizim ni aniqlash.
3. Tizim strukturasini tahlil qilish.
4 . Umumiy maqsad va kriteriylarning shakllantirilishi.
5. M aqsadning dekompozitsiyasi, resurslarga ehtiyojlarni aniqlash, m aqsadlar
kompozitsiyasi.
6. Resurslarni aniqlash, m aqsadlar kompozitsiyasi.
7. Kelgusi shartlarni tahlil qilish va bashoratlash.
8. M aqsad va vositalarni baholash.
9. V ariantlarni saralash.
10. Mavjud tizim ni tashxis qilish.
11. Kompleks rivojlanish dasturini qurish.
12. M aqsadga erishish uchun tashkilotni loyihalashtirish.
Keltirilgan dekompozitsiyalar tizim li tahlilning evristik bosqichida yuzaga
keladigan yechimlarga yaqqol misol bo‘ladi.
Dekompozitsiya ba’zi modellar yordamida am alga oshirilishini o‘rnatib quyidagi
savollarga javob berish o‘rinli:
1.Dekompozitsiya asosi sifatida qanday tizim m odelini olish o‘rinli?
2. Aynan qaysi m odellarni olish kerak? Yuqorida dekompozitsiya asosi bo‘lib
«ko‘rib chiqilayotgan tizim» modeli xizm at qilishi eslatib o‘tildi, am m o bunda
aynan qaysi tizim ni qo‘llash o‘rinli? Har qanday tahlil nim a uchundir o‘tkaziladi
va aynan shu tahlilning m aqsadini, qanday tizim - ni ko‘rib chiqish o‘rinliligini
aniqlaydi. Bilamizki, istalgan model inaqsadli xarakterga ega. D ekom pozitsiya
asosiga qanday m odellarni olish kerak? M odellarning formal turi ozgina: «qora
quti» m odeli, tarkibi, strukturasi, konstruksiyalar (strukturali sxema) — har bir
stalik yoki dinam ik variant. Bu m odellar tu rlarini bog‘liqligi va zarurligiga qarab
kerakli saralashni tashkillashtirish im konini beradi. Formal va mujassamlashgan
modellarning o‘zaro aloqasi. Dekompozitsiyaning asosi bo‘lib, ko‘rilayotgan tizim
ning faqat aniq mujassamlashgan modeli xizmat ko‘rsatishi m um kin. Formal
modelni qo‘shimcha bilan to‘ldirish o‘rinli. Dekompozitsiyaning to‘liqligi
asoslanish-modeli asosida ta ’m inlanadi, bunda esa nvvalambor formal modelning
toliqligiga e’tibor berish kerak. Bunday modelning abstraktligiga ko‘ra ko‘pincha
uning absolui to‘liqligiga erishish mumkin. Masalan, resurslarning turlari formal
ro‘yxati energiyadan, materiyadan, vaqtdan, axborotdan (ijtimoiy tizim lar uchun
kadr lar va moliyalar qo‘shiladi) tashkil topadi. Istalgan konkret ti zim ning resurs
ta’minoti, ushbu ro‘yxat qandaydir m uhim nar sani o'tkazib yuborishga yo‘l
qo‘ymaydi. Shunday qilib, formal modelning to‘liqligi alohida e ’tibor predmeti
bo‘lishi kerak. Modelning to‘liqligi muammolari. To‘liq formal modelga freym
tushunchasini kiritamiz. Dekompozitsiyaning toliqligi oxir oqi batda, qaysiki
formal modelning shabloni asosida quriladigan, am m o unga o'xshamagan
mujassamlashgan modelning to'liqligiga bogiiq bo‘ladi. Freym shunchaki,
ekspertning diqqatini, aynan real tizimda har bir mujassamlashtiruvchi freym
elementlariga mos keluvchi, shuningdek, ushbu elementlardan qaysi biri
mujassamlashgan modelga kiritilishini hal etishni ko‘rib chiqish kerak ligiga
tortadi. Bu juda m as’uliyatli va juda qiyin element. Dengiz floti tahliliga qaytamiz.
Tashkilot tizim i kirishlarining freymli modeli «mavjud muhit» ostida aynan nim a
tushunilishi ni aniqlashni talab qiladi, ya’ni qanday real tizim lar bilan boshqa
muassasadan asosga kirishi zarur. Tahlil natijasi bo'yicha fikr yuritib, m ualliflar
dengiz flotining boshqa davlat flotlari bilan faqat o‘zaro aloqasini inobatga oldilar.
Ko‘rinib turibdiki, quruc| lik transporti, daryo va havo flotlari bilan o‘zaro
aloqalarini ham hisobga olish talab etilishi mum kin. Agar resurslar haqida savol
yuzaga kelsa, u holda muassasalar bilan ta’sirlar ham hisobga oli nishi talab etiladi,
yoqilg‘i va energiya ishlab chiqaruvchi, oziq ovqat mahsulotlari, xizm atlar va
boshqalar. Shu tarzda, mujassamlashgan m odelning detalizatsiyasi bos qichi
savoli, freymlilardan farqli tarzda har doim ochiq qoladi.
Dekompozitsiya jarayonini algoritmlash To‘liqlik va soddalik orasidagi
o‘zaro murosalar. Barcha algo ritm lar bo‘yicha ishning natijasi bo‘lib chiqadigan,
daraxtsimon strukturali talablarni k o iib chiqishdan boshlaym iz. Bir tom ondan,
bu to‘liqlik, boshqa tom ondan — soddalik. To4iqlik va soddalik orasidagi o‘zaro
m urosalar talablardan kelib chiqadi: sodda obyektostilar m ajm uidan m urakkab
obyekt tahlilini chiqarish. Murosalar modeli tahlilni maqsadga (relevantli)
munosabat bo'yicha aham iyatli bo'lgan kom ponentlarni o‘z ichiga oladi
Dekompozitsiyadagi tenglamalar soni savoliga o‘tamiz. U katla bo‘lmagani m
a’qul, am m o zarur boigan holda, istalgancha uzoq uni berilgan shoxda
yakunlangunicha qaror qabul qilishni dekompozitsiyani davom ettirish mumkin.
Bunday yechim bir qani’ha hollarda qabul qilinadi. Birinchidan, biz
dekompozitsiya kelHiisida ajratishlarni talab qilmaydigan natija berishiga olib
kelishiga (maqsadosti, ostvazifalar) intilamiz, ya’ni oddiy, tushunarli, tatbiq
etiladigan, ta’minlangan, oldindan ko‘rilgan, amalga oshirilailigan (masalan,
dasturiy modullar) natijalardir. Uni elementar deb nomlaymiz. Ba’zi masalalar
uchun (matematik, texnik) elementarlik tushunchasi formal alomatiga qadar
konkretlashtirilishi m um kin. Boshqa masalalarda u noformal (hukumat
strukturasi) qolishi niiiqarrardir. Murakkablik turlari. Berilgan fragmentni kelgusi
tahlili uchun ckspert vakolatlari yetarlicha emasligini e ’tirof etadigan paytlar ham
kelishi mum kin va bunda boshqa malakali (mutaxassislikdagi) i kspertga murojaat
qilishga to‘g‘ri keladi. Bunday turdagi murakknblik — bexabarlik oqibatidagi
murakkablik, qaysiki yengib o‘tish mumkin bo‘lgan, ya’ni dekompozitsiya
jarayonini daraxtning bart 11.1 shoxlaridagi elementar fragmentlarigacha olib
borish. Haqiqiy murakkab hollarda (katta o‘lchamli holda) to‘liq tugallungan
dekompozitsiyani hosil qilish quvontirmasligi kerak, balki sergaklantirmog‘i
lozim: real murakkablik daraxtning o‘tkazib vuliorilgan shoxi bilan bog‘liqligi
yoki e’tiborsiz ekspertlar hisobliiuadi. Tahlilning to'liqmasligi xavfi doim nazarda
tutishni taqo- /»» etadi (misollar: yuqori daryolarning burilishi m uam m olari,
llnykal muam m olari va Ladojsk ko‘li va h.k.). M isollardan biri — t'kspertlarga
loyihaning salbiy tom onlarini ko‘rib chiqishni tak89 lif qilish. Bu holda, istalgan
tizim chiqishlarining klassifikatorida (yakuniy mahsulot) foydali mahsulotlardan
tashqari albatta chi qim lar kiritilgan bo‘lishi kerak. Masalan, sharsimon chaqm
oqda ish qanday bo‘lishiga tu shunmaslik oqibatida ham murakkablik mavjud.
Biroq, agar fan da u yechim ning nomuqobil kechikishiga olib boruvchi chidamli
hodisa sifatida ko‘rilsa, u holda boshqaruvda bu nomuqobil va riantdir. Aynan
shuning uchun boshqaruvda ko‘pincha irodali yechimga kelinadi. 3.4.
Agregativlash, emerjentlash, tizimning ichki yaxlitligi Dekompozitsiyaga qaram a-
qarshi qilingan operatsiyalar agregatsiya kompozitsiya hisoblanadi, ya’ni bir
qancha elementlar ni bir butun yaxlitligi (masalan, elementlarining o‘tish tizimi).
Agregatlash zarurati agregatlashning turli maqsadlariga olib keluvchi turli
maqsadlarni keltirib chigarishi m um kin. Biroq, bar cha agregatlarda bitta umumiy
xususiyat mavjud, ya’ni ularning emerjentlik nom ini olganligi. Bu xususiyatning
barcha tizim lar ga taalluqliligidir. Emerjentlik tizim ning ichki yaxlitligini paydo
bo‘lishi. BoMajak birlashtirilayotgan, o‘zaro ta’sirlashuvchi elementlar tizim i
nafaqat tashqi yaxlitlikni, balki ichki yaxlitlikni ham tabiiy birligi ni aks ettiradi.
Agar tashqi butunlik «qora yashikni» modelini aks ettirsa, u holda ichki butunlik
tizim strukturasini yaxlitligi hi lan bog‘liq. Tizim ning ichki yaxlitligini yorqin
misoli shundaki, u faqat tashkil etuvchi bo‘laklar xususiyatlari yig‘indisidan iboral.
Tizim butunligidan tashqari yana, uning qism larining hech qaysi birida bo‘lmagan
xususiyatlarni o‘zida birlashtiradi. MisoJ. Ixtiyoriy butun sonni uning kirishidagi
raqam uning kirishidan katta bo‘lgan, raqamli S avtomat mavjud bo‘lsin. Agar
shunday avtomatdan halqa ketma-ketligida ikkitasini birlashtirsak, hosil bo‘lgan
tizim da yangi xususiyatlar paydo bo‘ladi: u A va И o‘sib boruvchi ketma-ketligini
generatsiyalovchi, shuningdek, kcl m a-ketlikning biri faqat juft, qolgani faqat toq
sonlardan iborat. Ushbu m isolning natijasini 3.1-rasmda keltirilgan emerjentlush,
agregativlash misolida ko‘rib o‘tam iz.
3.1-rasm . T izim n i em erjentlash va agregativlash
Emerjentlash, agregativlash natijasi misolida. Bunday «tasodiliy» tizim ning
yangi sifatining paydo bo‘lishi, uning em erjentl.ish deb nom lanishiga sabab b o ld
i (yaratuvchanlikda — «yuqori Mimmar samara»). Yangi xususiyatlar elem entlar
orasida konkret o'zaro aloqada sodir bo‘ladi. Boshqa xususiyatlar boshqa
xususivatlarni beradi, navbatdagisi b o lish i shart emas. M asalan, xuddi o'sha
avtom atlarni arifm etik m unosabatda parallel ulanishi hech narsa berm aydi, lekin
hisoblashning ishonchliligini oshiradi. Elem entlarni agretatsiyalashda mavjud
boigan m iqdorini I latga o‘tishdagi dialektik qonun hodisalarini yangi sifatli
xunsiyatlarni yuzaga keltiradi. 3.5. Tizim strukturasi va dekompozitsiyasi Tuzilm
aning o‘zi nima? Tuzilma tushunchasi ko‘p m a’noli lushunchalardan biri
hisoblanadi. Boshqa tushuncha kabi o‘z ii:higa insoniy bilim larning tarixiy
rivojlanishi bosqichlarining nviim bosqichigacha mos keladigan turli m a’nodagi
darajalarni • tladi.
Muammo shundan iboratki, ushbu ko‘p m a’nolilikni yagona iiM /munida
ko‘rish uchun turlicha boigan va ushbu so‘zning t|«ram a-qarshi m a’nosini
birlashtiradigan m a’noni aniqlash kerak. 91 Turli m ualliflarda tuzilm a
tushunchasining barcha m a’nosim keltirish m um kin emas. Ilmiy tushuntirish
uchun xarakterli v;i ahamiyatli bolgan farqlarga qaram asdan ulardagi umum iy т а
/ m unni aniqlash im konini beradigan m azm unni belgilab o‘tishimiz mumkin.
Tuzilma deganda ko‘p hollarda hodisaning ayrim tashqi yoki tadqiqot obyekti
ko‘rinishi kabi ifodalash deb tushuniladi. Obyekl ko‘rinishi, uni tavsiflash im
konini berishi aniq, lekin o‘z-o‘zidan uni tushuntirmaydi. Hodisa yoki muayyan
tamoyil bo‘yicha tuzil gan tadqiqot obyekti ko‘rinishida ayrim butunlik ko'rinishi
m um kin. Tuzilma bu butun obyekt elem entlarining o‘zaro munosabat larining
barqaror ko‘rinishi hisoblanadi. Obyekt tuzilm asini tahlil qilishda turli
tushunchalar dastlab ki element bo‘lib hisoblanadi. Shakl tushunchasi tuzilm aning
rivojlangan tushunchasidan olingan. Shu bilan birga ushbu tu shunchada
tuzilmaviy tadqiqot g‘oyasi mavhum tarzda aks eta di. Zamonaviy nuqtayi nazarda
shakl — m azmun tuzilmasi deb qabul qilinishi m um kin. Biroq bunday tasdiq,
tuzilm a nima ekanligini bilgan holatda muayyan m a’noni olishi m um kin, ya’iu
tuzilm a shakldan qat’i nazar aniqlanishi mum kin. Shakl tushunchasi bilan bir
qatorda, obyekt tuzilm asining tu shunchasini tahlil qilish, masalan, ushbu tuzilm
ani bilish bir lamchi va yetarlicha umumiy tushuncha kabi bo‘ladigan tizim
tushunchasidan boshlanadi. Agar tizim m a’lum bo‘lsa, tuzilma tizim ning ayrim
jihati kabi, xususan, invariant xususiyatlar birli gi kabi namoyon bo‘ladi. Tadqiqot
jarayonida obyekt ayrim ti zim sifatida dastlab namoyon bo‘ladi, keyin berilgan
tizimda elementlarning barqaror munosabatlarining qonuniy ko'rinislii aniqlanadi.
Tizim sifatida har qanday obyektni tasavvur qilish imkoniyati bir tom ondan,
dunyoning behad xilma-xillikdaligi ga va uning har qanday elementiga, boshqa
tom ondan, o‘ziga xos bo‘lgan insoniy bilimlarga, ushbu dunyo xilm a-xilligining
butun ligidan chalg‘ish, uni muayyan amaliy va nazariy vazifalar doi rasida
cheklash imkoniyatiga tayanadi. H ar qanday obyekt har do 92 Ini tizim sifatida
keltirilishi m um kin. Yevklidli makondagi nuqta - bu x, y, z koordinatalar tizim i
hisoblanadi. Atom bu elementar /.arralarning muayyan tizim idir. Tirik organizm
bu organlar, 10‘qim alar va shu kabilar tizim i hisoblanadi. Bilishning birinchi
bosqichida obyektni tizim sifatida ko‘rish uchun uni qismlarHii ajratish zarur,
masalan, makonga oid cheklangan qism larni iiniqlash yoki obyektni qismlarga
ajratishning boshqa shakllarini topish, keyin obyektning butun ko'rinishidagi ushbu
qism lar munosabatlarini tasdiqlash zarur. Obyektni tizim sifatida ifodalagnn
holda, obyektning tarkibiy qism larining dastlabki ko‘rinishini o'zaro
munosabatlarda namoyon qilamiz. Tizim ko‘p hollarda qismlar yoki elementlar
o‘rtasidagi bog‘lanishlarning ayrim majmui sifatida belgilanadi va bunday ta’rif
tizim ning tuzilmaviy lahlilga keyinchalik o‘tish uchun tadqiqot vazifalarini
muayyan shakllantirish im konini beradi. Bunda vazifalar shartiga muvofiq vii em
perik bilim larning dastlabki m a’lum otlariga tayangan holda inrli tizim lar sifatida
bir xil obyektni ko'rish m um kin. Obyektni li/im li ko‘rish usullar miqdori nomiga
nisbatan cheklovlarga ega bo‘lmaganidek, cheklovlarga ega emas. Biroq, obyektni
ti- /im sifatida ifodalagan holda, obyekt tuzilm asiga yaqinlashish unkoniga ega
bo‘lam iz, lekin tuzilmaviy bog‘lanishlarning haqi- (|iy ko‘rinishini bilmaymiz.
Keyinchalik, tafakkurdagi chuqur qadam butun obyektning tizimli bog‘lanishlar
qonuniyatini izlashtlan iborat. Dastlab obyekt xususiyatning ayrim tizim i kabi
namoyon !>o‘ladi, ushbu xususiyat obyektning butun nam oyon boiishdagi liishqi
bog‘lanishlarni ifodalaydi.
Bu yerda elem entlarning ichki bog‘lanishini nazarda tutuvchi obyekt tuzilm
asi nom a’lum ho'lganda ham tizim li ko‘rib chiqiladi. Butun xysusiyatlar tiziniidan
tuzilm aga quyidagi shartda o‘tishi m um kin, agar ushliu xususiyatlar tabiati bilan
bog‘liq bo‘lgan elem entlar va ularning barqaror bog‘lanishlari topilgan bo‘lsa,
ushbu xususiyatl.irni tushuntirish im konini beradi. Tizim li va tuzilm aviy tahlillar
i lementlari to‘qilgan va bir-biridan ajralmagan holatda, tizim - 93 dan tuzilm aga
o‘tish uzoq muddatli bo‘lishi mum kin. U larning faqat metateoretik abstraksiya
darajasida farqi boMishi mumkin. Tizimli tahlil darajasida qolgan holda, tizim lar
elementlarini va ularning o‘zaro bog‘lanishlarini izlash mum kin. Bu yerda tad
qiqotning u yoki boshqa berilgan shartlariga muvofiq obyekl qism larining ichki
boglanishlarini izlash imkoniyati ochiladi Ushbu shartlar bilim lar tizim iga bog‘liq
holda belgilanadi. Biroq, m uam m o qo‘yilishi to‘g'risida gap borganda, ushbu
masala bir xil belgilanishi mum kin. Bu yerdan tizim li yondashuvning ko‘pligi,
obyektni tizim ning turli to‘plam lari sifatida ko‘rib chiqish im koniyati yuzaga
keladi. Ko‘plilik nafaqat har tom onlam a tahlil qilish usullarini ocha di, balki o‘z
ichiga bilish obyektining ixtiyoriy interpretatsiyalasli im konini oladi. Shu sababli
ilmiy jihatdan ko‘p hollarda obyekl ayrim obyektiv butunlik sifatida ko‘rib
chiqilmaydi va ushbu vazi fa shartining butun qismi kabi belgilanadigan tadqiqot
predmetl bo‘lib qoladigan vaziyat yuzaga keladi. Vazifaning o‘zi bilish
faoliyatining qonuniyatlariga asoslanadi, shu bilan birga bunday qonuniyatlar
falsafiy bilim larning alohida soha predm etini o'/ ichiga olgan holda, fanning
maxsus sohasi doirasida tadqiqot olili borilmaydi, obyekt uning butunligida va
obyektivliligida, agar tadqiqotchi tizim li ko‘rib chiqishdan tuzilm ani bilishga
o'tmasa, ilmiy bilim larning maxsus sohasidan tashqarisida qoladi. Tuzil maviy
yondashuv ko‘plab tizim li ko‘rib chiqishlar orasidan zarui bog‘lanishlarning
tanlab olish tam oyillarini shakllantirish ini konini beradi. Shunday qilib, tizimli
yondashuv erkin gipotetik tuzilishlai im koniyatini ochadi. Tuzilmaviy tadqiqotlar
qat’iy qonuniyal lar doirasida ilmiy bilim larni o‘z ichiga oladi. Klassik tabiatslni
noslikda ilmiy tadqiqotning ushbu ikkita turli tiplariga gipote/a metodi va tam
oyillar metodi muvofiq kelgan. Oxirgisi ishlab cln qilgan va aksiomatik metodda
tizim li rivojlandi. Tizim li yon dashuvni tuzilmaviy yondashuv hisobida ta’riflash
shart emas, shuningdek, tizim li ko‘rib chiqishni e’tibordan qoldirmagan hoi 94 tla,
tuzilmaviy tadqiqotlar aham iyatini oshirm aslik kerak. Tuzilnici tizim dan
tashqarida alohida bollm aganidek, tizim o‘z asosida liar doim tuzilm aviy bo‘lib
qoladi. Tizim ning tuzilmaviy tahlili tizim ning muayyan tarkibini miqlashdan,
qism larni yoki elementlarni m ukam m al tadqiqot i|ilishdan, muayyan
bog‘lanishlarda ularni bir-biridan ajratmagan holda ochilishdan boshlanadi. Ushbu
m unosabatlar ko‘rib chii|ilayotgan tizim ni keyingi tahlil qilishda tuzilmaviy
bog‘lanish sifatida namoyon bo‘ladi. Element tushunchasi tizim tushunihasiga mos
kelmaydi. Tuzilmaviy tahlil qism tushunchasidan clement tushunchasiga o‘tadi.
Tizim ning dastlabki qismini .miqlagan, uning tarkibini tahlil qilgan holda, keyin
ushbu tarkihini aniqlashtirgan holda tizim elem entlarini izlashga o‘tamiz. I izimli
ko‘rib chiqishdan tuzilmaviy ko‘rib chiqishga o‘tam iz. Ti- /im qism ining
tushunchasini tuzilm a elem entining tushunchasini .hakllantirish jarayonidagi
birlamchi bosqidii kabi ko‘rib chiqish mumkin. Qism va element bir xil tushuncha
bo‘lishi m um kin va ularning farqi tadqiqot darajasi bilan aniqlanishi m um kin.
Biloq, ilmiy jihatdan tadqiq qilinayotgan elementlarni ochish ushI>11 tizim qism
ining tushunchasini shunday aniqlashtiradiki, ushl >11 tushunchalar m azmuniga
ko‘ra ushbu tushunchalar mutlaqo liar xil bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, tuzilm a
ilmiy jihatdan bilishdagi tushunt ha kabi tizim ning o‘zgarmaydigan tom oni
sifatida ko‘rib chiqilishi m um kin. Obyekt tuzilm asini aniqlagan holda,
avvalambor obyektni tizim sifatida ko‘rib chiqam iz, ya’ni unda qismlarning iiyrim
kompleksida ko‘rish mum kin. Keyin ushbu elem entlarning rlcmentliligi
belgilanadi va ushbu qism larning elementliligi ti- /nnning birinchi tuzilmaviy
xarakteristikasini beradi. Tuzilinaviy bog‘lanishlar o'z-o^icha holatda emas, balki
yana biti.i tuzilmaviy invariantni aniqlagan holda, tizim barqarorligini
llbdalanadigan bog‘lanishida m uhimdir. Tizim ning butunlik xu- .usiyati ayrim
hollarda tadqiqot yakuniga ega bo‘ladi. Dastlabki rejada ko‘rib chiqilayotgan butun
xususiyatlar obyektning tash95 qi ko‘rinishi sifatida namoyon bo‘ladi. Biroq, ilmiy
tahlil obyekl tuzilm asining natijasi kabi tushunish im konini beradi. Shunday qilib,
tuzilm a elementlar birligi, ularining bog‘lanishi va tizim butunligi b o lib
hisoblanadi. Tuzilma tushunchasida turli jihatlarni aniqlagan holda ko’rih
chiqishning analitik usulini amalga oshiram iz. Bilish obyektiui elementlarga,
ularni bog‘lanishlarga ajratish va obyektning butun xususiyatlarini aniqlash o‘z
ichiga ilmiy tadqiqotning xususiyalli si fat i n i oladi. Biroq, analitik ko‘rib
chiqishni sintetik ko‘rib chiqish bilan kVldirish zarur.
Bundan tashqari, keyingi sintez qilish yo'li bilan yangi natijalarga erishiladi.
Tuzilma tushunchasining ana litik jihatdan qismlarga ajratish saqlash g'oyasi yoki
invariant 1 iI iк asosida sintez qilinadi. Ushbu g‘oya tuzilm aning yagona tushun
chasida elementlarni, ularning boglanishlarini va tizim ning bu tun xususiyatlarini
sintez qilish imkonini beradigan tamoyilni bii lashtirishga xizmat qiladi. H ar
qanday yagona tamoyil asosida bir tushunchada turli jihatlarni sintetik birlashtirish
turi ko‘plab ilmiy tushunchalarning xususiyatli jihatlarini o‘z ichiga oladi. Tuzilma
tushunchasi yordamida saqlash tamoyillari fanning umumiy prinsiplari b oia oladi.
Ushbu tamoyillar, tuzilm a tu shunchasi umum iy tushuncha bo‘ib hisoblanganligi
sababli, na faqat fizika sohasida, balki ilmiy tadqiqotning barcha boshqa so
halarida qo‘llanilishi m um kin. Tuzilma tushunchasi tizimnini: invariantlik jihati
sifatida kategoriyali m a’noga ega bo‘ladi. Tad qiqotda ilmiy yondashuvning
mezoni bo‘lib, u yoki boshqa soha da o‘zining xususiyat shakllarini qabul
qiladigan saqlash tamoyil lari bo‘lishi m um kin. U yoki boshqa invariantni
aniqlagan holda, obyekt tuzilm asini topish m um kin bo‘lgan joyda tadqiqot sohasi
da umum iylikka va zarurlikka ega boigan qonunlarning rivojlan gan tizim ining
im koniyatlari ochiladi. Zamonaviy tabiatshunoslik uchun tuzilm aviy yondashuv
odatiy holdir. Zamonaviy fan bo‘lgani sababli tahlillar metodiui saqlagan holda,
birinchi galga ayrim m unosabatlarda sababli likning yanada rivojlangan tamoyili
kabi tushunish mumkin tuzilm aviy tushuntirishlar tam oyili qo‘yiladi. Tuzilm
avivlik tamoyili um um iy aham iyatga ega bo‘ladi va fanning turli Nohalarida
qo‘llaniladi. Tuzilmaviy invariantlikni izlash, yoki tabiat tuzilmasini
Dekompozitsiya jarayonida bir tartibli elementlardan iboral bo‘lgan
bo‘laklarning yig‘indisi o‘ziga xos dekompozitsion dar;i\l barpo etadi (ierarxiyaga
asoslangan daraxt, maqsadlar va qarorlai daraxti). Bir tom ondan tahlil uchun
daraxt to‘liq va batafsil, ik kinchidan ko‘zga ko‘rinadigan va o‘ng‘ay bo‘lishi
kerak. Daraxtning to‘liqligi deganda uning o‘lchamligi tushuniladi (har bir bosqich
dagi va umumiy elementlar soni). Daraxtning to‘liqligi tahlil ning maqsadiga
bog‘liq, aniqrog‘i tadqiqotchiga masalani yechish uchun qanday miqdordagi
axborot hajmi kerakligiga bog‘lii| Masalan, tizim ning diagnostika jarayonida
daraxtning to'liqligl funksional sxemadan yuqori turishi kerak. Dekompozitsiya
jarayo ni norasmiy jarayon bo‘lib, tizim ning chuqur o‘rganishni talab qiladi.
Dekompozitsiya algoritmi quyidagi bosqichlardan iborat:
— tahlilning obyektini aniqlash va uni o‘rganib chiqish;
— tahlilning m aqsadini (maqsadlarini) aniqlashtirish;
— freym shaklidagi tizim ning andazasini barpo etish;
— bosqichning elementlarini birxillik, mavjudlik va mustaqil ligi bo‘yicha
tekshirish;
— bosqichlar sonining to‘liqligini tekshirish;
— sxemaning yaroqliligini tekshirish (tahlilning maqsadiga yetish uchun).
Dekompozitsiya algoritm ini batafsil ko‘rib chiqamiz. Tali lil obyekti
sifatida har qanday tizim bo‘lishi m um kin, masa lan, jarayon, m uam m o, fakt,
tushuncha, sinfi, guruhi, kategoriya va h.k. Shu yerda ularning umumiy ko‘p om
illardan qaramligi hisoblanadi. Tahlilning obyektini o‘rganish elem entlarning jid
diy bog‘lanishlarini ko‘rishga imkon beradi. Tahlilning maqsadi ni (maqsadlarini)
aniqlash daraxtning tarkibiga ta ’sir etadi. Qiym tizim larni bir nechta daraxtni
barpo etish yo‘li bilan ko‘rib chi qish mum kin. M asalan, odam zod tizim i bir
nechta bosqichda ko‘rib chiqilishi m um kin: — anatom ik;