PANIMULANG PAGSASALIN LESSON 1: MGA BATAYANG KAALAMAN SA PAGSASALIN -INTERSEMIOTIKO (TRANSMUTATION) URI NG PAGSASALIN PAGSASALIN NG WIKA 1. PAGSASALING PAMPANITIKAN SALIN = Sinasalamin ng pagsasaling pampanitikan ang imahinasyon,matayog na kaisipan, at ang intuitibong panulat ng isang may akda. To Shift o Maglipat To Change o magpalit, magbago -Paglilipat ng kahulugan ng pinagmulang wika sa target na wika ( Larson, 1984) -Ang pagsasaling-wika ay isang proseso kung saan ang isang pahayag, pasalita man o pasulat, ay nagaganap sa isang wika at ipinapalagay na may katulad ding kahulugan sa isang dati nang umiiral na pahayag sa ibang wika. (C. Rabin , 1958) Dalawang pangkalahatang layunin ang pagsasalin: IMITASYON- ito ang tawag sa gawaing sumasaklaw sa paghahanap ng katumbas na salita para sa SL hanggang sa pagsisikap na gayahin ang anyo at himig ng orihinal na akda. REPRODUKSYON- pagbuo ng layuning higit na tumutupad sa inaakalang interes o pangangailangan ng lipunan at panahon ng tagasalin. Ang reproduksyon din ay nangangahulugan na pagsasapanahon Pag-aangkop ng akdang pampanitikan sa panibagong kalagayang pampanitikan na nagtataglay rin ng mga katangian ,estilo, at himig ng akdang pampanitikan Ito ay kinabibilanganng tula, dula, maikling kwento, nobela, at sanaysay. Mayroong apat na layunin ang pagsasaling pampanitikan • • • • Aliwin ang/Magbigay-kaalaman sa mambabasa Gumawa at magbahagi ng malikhaing gawa Ihayag ang mga kaisipan at damdamin ng may-akda Manghikayat na umaksiyon Katangian ng Pagsasaling Pampanitikan •Ekspresibo •Konotatibo •Pragmatiks URI NG PAGSASALIN •Simbolikal AYON KAY JACOBSON (1959): •Subhektibo -INTRALINGGAWAL (REWORDING) •Nakapokus sa anyo at nilalaman -INTERLINGGAL (TRANSLATION PROPER) •Bukas sa iba't ibang pagpapakahulugan o interpretasyon •Hindi kumukupas at may katangiang unibersal 2. Pagsasaling Siyentipiko at Teknikal Layon ng Pagsasaling Siyentpiko at Teknikal Ayon kina Antonio at Iniego Jr. (2006), hindi matatawaran ang kahalagahan ng pagsasaling siyentpiko at teknikal (ST) sa pagpapalaganap ng impormasyon sa iba’t ibang sangay at institusyon ng bansa. Ito rin ang pinakamahalagang sangkap sa paglilipat, pag-imbak at muling pagpapanumbalik ng mga karunungan sa lahat ng panig ng daigdig. Ano nga ba ang mga katangian na dapat taglayin ng isang tagasalin ng mga tekstong siyentipikal at teknikal? Katangian ng Siyentipiko at Teknikal na Tagasalin Ayon naman sa London Institute of Linguistcs (sinipi nina Antonio at Iniego Jr., 2006),kailangang taglayin ng tagasalin ng mga tekstong siyentpiko at teknikal ang sumusunod na mga katangian: Malawak na kaalaman sa paksa ng tekstong isasalin 5. Kasanayang gamitn ang pinagsasalinang wika nang may kalinawan, katyakan, at bisa. 6. Karanasan sa pagsasalin sa mga kaugnay na larangan o disiplina. Mga Suliranin sa Pagsasalin ng Tekstong Siyentipiko/Teknikal Dalawa ang problema sa pagtutumbas ng mga salitang dayuhan na walang katapat sa wikang Filipino: a. panghihiram ng mga salita at b. pagbaybay ng mga salitang hiram. Dalawa rin ang maaaring paraan sa pagtutumbas sa mga salitang maaaring hiramin 1. PANGHIHIRAM NG MGA SALITA 2. PAGLIKHA NG SALITA PANGHIHIRAM NG MGA SALITA Dalawang uri ng panghihiram a.Panghihiram na Kultural – panghihiram sa salitang nakabuhol sa kultura ng wikang hinihiraman upang malasap ng mga tagabasa ng salin ang natatanging kultura ng SL. 2. Mayamang imahinasyon upang mailarawan sa isipan ang kasangkapan o prosesong tinatalakay. Halimbawa: 3. Katalinuhan, upang mapun.an ang mga nawawala at/o malabong bahagi sa orihinal na teksto. b. Panghihiram na Pulitikal 4. Kakayahang makapamili at makapagpasya sa pinakaangkop na terminong katumbas mula sa literatura ng mismong larangan o sa diksiyonaryo obi, kimono, tempura, sensei, betja, diaper -karaniwan itong nagaganap sa mga bansang sinakop ng ibangbansa bagamat minsan ay may mga salitang hindi nasaliksik nang mabuti at ginamit na lamang basta. Ang mga salitang ito ay tinawag ni Almario na Hindi Kastla, hindi rin Ingles. -ginagamit ang salita ayon sa orihinal nitong teknikal na kahulugan Halimbawa: HALIMBAWA: Misyonaryo (missionary sa Ingles, misyonero sa Kastla) Reimporsment (reinforcement) Prayoridad (priority sa Ingles, prioridad sa Kastla) Kontemporaryo (contemporary sa Ingles, contemporaneo sa Kastla) Librerya (library sa Ingles, biblioteca sa Kastila) Paglikha ng Salita (Coining) Atityud (attitude) Sikolohikal (psychological) Emosyon (emotion) 3. Saling-panggramatikal (grammatcal translaton) -may ilang pagbabagong nagaganap sagramatkal na aspe o ng salita Pamamaraan sa Pagsasaling Siyentpiko at Teknikal HALIMBAWA: Naglahad sina Virgilio C. Enriquez at Elizabeth F. Marcelino (sinipi nina Antonio & IniegoJr. 2006) mula sa kanilang Neocolonial Politcs and Language Struggles in the Philippines (1984) ng mga pamamaraan sa angkop na pagsasalin ng mga salita ng ilang mga konsepto sa pagsasa-Filipino ng ilang mga konsepto sa sikolohiya. Sosyal inter-aksyon 1. Saling-angkat (direct borrowing) -paggamit ng salita sa orihinal na porma nito, maaari limitado ang ilang pagbabago sa salita o konsepto. HALIMBAWA: Cellphone Amnesia Catharsis 2. Saling-paimbabaw (surface assimilaton) Social interaction Interaksyong sosyal 4. Saling-hiram (loan translaton) -pagbuo ng mga bagong sali a na maaaring anggapin o hinding karamihan HALIMBAWA: paghuhugas-utak – brainwashing na mas angkop ang paghuhugas-isip brainstorming - pagbabagyo ng isip, pagbabagyo ng utak 5. Saling likha (word intervention) -Isaalang-alang ang paglikha ng mga sali a na maykaangkupan upang hindi maging biro lalo na kung may kaugnayan sa mga usaping sekswalidad HALIMBAWA: masturbation - sarigawa o sariling sikap sexual intercourse - pagtatalik/pagtatalik sekwal HALIMBAWA: 6. Saling-daglat (abbreviated words) “hinupang”(Hiligaynon para sa adolescent) -mga pinaikling sali a o paggami akronim sa masmahahabang mga salita. ng HALIMBAWA: S-R, stmulus-response IQ, intelligence quotent PNP, philippine national police 7. Saling-tapat (parallel translaton) -paggami ng mga katutubong wika bilang panumbas sa mga salita HALIMBAWA: “gahum” cebuano para sa hegemony) “bising" (palawan squirrel) “basad” (Tagbanuwa) “underworld “basi” (Tinggian) “rice wine” for Japanese “sake” LESSON 2: Kahalagahan ng Pagsasalin at ang Ambag nito sa larangan at Iba't ibang disiplina Kahalagahan ng Pagsasalin ayon kay Bienvenido Lumbera (1982) KAHALAGAHAN NG PAGSASALIN social interacton - pakikisalamuha 8. Saling-taal (indigenous-concept oriented translaton) -paggamit ng mga salitangmakabuluhan sa lipunang Pilipino HALIMBAWA: Mga antas ng interaksyon o levels of interaction Pakikitungo (transaction/civility with) Pakikisalamuha ( inter-action with) pakikilahok (joining /participating with) pakikibagay (in conformity with/ in accord with) pakikiisa (being one with) 9. Saling sanib (amalgamated translaton) -paggamit ng mga salita mula ssa katutubong wika sa Pilipinas 1 .Pagpapalaganap ng kaalaman o kaisipan. 2. Pagbibigay-liwanag sa kasaysayan at kultura ng ibang bansa o panahon. 3. Pagpapakilala sa mga bagong mambabasa ng isang akdang itinuturing na makabuluhan ng isa o ilang tao. 4. Naipahahayag ang damdamin o mensahe ng isang akda at nakapagdudulot ng interaksyon sa pagitan ng mambabasa at ng may akda. Ambag ng Pagsasalin Pagkakaroon ng kaalaman at karunungang nababasa at napagaaralan sa iba't-ibang wika. Napahahalagahan ang mga aspekto ng kasaysayan at kultura ng iba't-ibang lipunan at iba't-ibang lahi sa mga partikular na panahahon. SA PILOSOPIYA AT PANITIKAN Kapaki-pakinabang sa pagtuturo ng mga paksa at asignaturang malapit na kaugnay ng mga karanasan, ugali, at kaasalan ng mga mag-aaral. SA ATING KASAYSAYAN • • • • Hindi matagumpay ang ekspedisyon noong panahon ng Midyibal at Renasimyento kung walang tagasalin o interpreter ang mga nabegante o manlalayag. Tiyak na malaking gulo ang nangyari kung hindi kasama nina Ferdinand Magellan ang katutubo mula sa Moluccas na pinangalanan nilang Enrique. Andronicus na siyang nagsalin ng Odyssey ni Homer sa anyong patula (240 B.C.) Naevius at Ennius, gayon din nina Cicero at Catulus. KAMALAYANG PANLIPUNAN Ayon sa Father of Hermeneutics na si Friedrich Scheiemacher (1992), ang paniniwala nyang lahat tayo ay nagsasalin sa araw-araw nating pamumuhay. HALIMBAWA: Ang pagsasalin ng guro ng mahihirap na konsepto sa antas o lebel ng pagkakaunawa sa kanyang mga magaaral. Nakilala ang lungsod ng Bagdad bilang isang paaralan ng pagsasalingwika sa pamamagitan ng isang pangkat ng mga iskolar na nakaabot sa Bagdad at isinalin sa Arabiko ang mga isinulat nina Aristotle, Plato, Galea, Hippocrates at iba pa.Hindi magiging tanyag sa buong daigdig ang mga gaya ni Homer, Socrates, Plato, Aristotle, Shakespeare, Dante, Pythagoras, at iba pa, kung hindi natin makikilala ang mga higanteng ito sa larangan ng pilosopiya at panitikan kung nanatili lamang sa sarili nilang wika ang kanilang mga isinulat. LESSON 3: Mga Katangian ng Isang Mahusay at Etikal na Tagasalin ANO NGA BA ANG TAGASALIN? "ANG PAGSASALIN AY LAMPAS SA LINGGUWISTIKONG GAWAIN. ANG TAGASALIN AY ISANG TUNAY NA MANANALIKSIK, MANUNURI AT MALIKHAING MANUNULAT" (COROZA, 2012) "ANG PAGLILIPAT NG KAHULUGAN NG PINAGMULANG WIKA MULA SA TARGET WIKA" (LARSON 1984) Ang tagasalin ay tinukoy bilang isang taong nagsasalin ng nakasulat o pasalitang pinagmulan mula sa pinagmulang wika patungo sa ibang wika. KAHALAGAHAN Sapagkat, ang hakbang na pagsasalin ng wika ay maituturing na mahalaga sapagkat sa pamamagitan nito, mas nauunawaan ng mga tao ang isang bagay. LESSON 4: EUGENE NIDA'S FORMAL VS. DYNAMIC EQUIVALENCE Bukod dito, ang pagsasaling wika rin ay daan upang umunlad ang isang wika. EUGENE A. NIDA (1914-2011) • Gaano kahalaga ang tungkulin ng isang tagasalin? Bakit dapat gampanan niya nang responsable ang kaniyang trabaho? MGA KATANGIAN NG ISANG MAHUSAY NA SALIN Ayon sa Summer Institute of Linguistics, may tatlong katangiangdapat taglayin ang isang mahusay nasalin: • C - CLEAR (MALINAW) A - ACCURATE (WASTO) FORMAL EQUIVALENCE N - NATURAL (NATURAL ANG DALOY) • MGA KATANGIANG DAPAT TAGLAYIN NG ISANG TAGAPAGSALIN • 1. Sapat na kaalaman sa dalawang wikang kasangkot. 2. Sapat na kaalaman sa gramatika ng dalawang wikang kasangkot sa pagsasalin. 3. Sapat na kakayahan sa pampanitikang paraan ng pagpapahayag. 4. Sapat na kaalaman sa paksang isasalin. 5. Sapat na kaalaman sa kultura ng dalawang bansang kaugnay sa pagsasalin. Si Rev. Eugene A. Nida ay isang American linguist na bumuo ng dynamic-equivalence Bibletranslation theory at isa sa mga tagapagtatag ng modernong disiplina ng mga pag-aaral sa pagsasalin. Nagtapos siya ng summa cum laude sa University of California noong taong 1936. Siya ang may akda ng Formal vs. Dynamic Equivalance theory sa libro na "The Theory and Practice of Translation." • Pinanatili ang anyo at nilalaman (form and content) ng source language (SL) Hindi lang mensahe ng orihinal ang pinananatili sa target language (TL) kundi maging ang mga pisikal na sangkap nito gaya ng bokabularyo, gramatika, sintaks, at estruktura. Hindi ito literal na pagsasalin kundi matapat na salin. a. Original wording b. Not joining or splitting sentences c. Preserve formal indicators like punctuation marks or paragraph breaks d. Explanatory note (kapag hiniram ang salita) Fidelity to lexical details and grammatical structures: accuracy HALIMBAWA: HALIMBAWA: Ingles - My grandmother is a pig farmer. Ingles - Pamela was born and raised in Korea. Filipino - Ang lola ko ay isang tagapagalaga ng baboy. Ingles - I ate an apple. Filipino - Ako ay kumain ng isang mansanas. DYNAMIC EQUIVALENCE • • • • Tinatawag ding functional equivalence. Nakatuon sa paghahatid ng kahulugan, hindi ang estruktura ng orihinal Hindi ito malayang salin (free translation) Sa halip, hinahamon nito ang tagasalin na balansehin ang pagiging tapat sa kahulugan at diwa ng orihinal habang ginagawa ding natural at katanggap-tanggap (hindi tunogsalin) ang salin para sa target audience. Filipino - Ipinanganak at nagkaisip si Pamela sa Korea LESSON 5: PAGSASALING SEMANTIKO VS. PAGSASALING KOMUNIKATIBO PETER NEWMARK • • • • Ayon kay Newmark • • Mga Paraan • Pag-uulit (redundancy) • Pagpapaliwanag (12 April 1916 – 9 July 2011) English professor of translation at the University of Surrey. Nagtatag ng Translation Studies sa English-speaking world noong 20th Century. Spanish-speaking world. • Ang pagsasaling-wika ay pagbibigay kahulugan ng isang teksto sa ibang wika sa paraang ninanais ng may-akda. Ayon kay Newmark, walang bansa, walang kultura ang lubhang nakakabata upang hindi tumanggap sa makabagong isipin. Ang pagsasalin ay laging posible. • Pagpapaikli (gisting) • Pagdaragdag Pagsasaling Komunikatibo • Alterasyon Nagtatangka itong isalin ang eksaktong kontekstwal na kahukugan ng orihinal sa wikang katanggap-tanggap at madaling maunawaan ng mga mambabasa. • Paglalagay ng footnote • Modipikasyon ng wika para umangkop sa karanasan ng target audience • Pagbabago ng ayos ng pangungusap Pagsasaling Semantiko Sa paraang ito ng pagsasalin ay pinagtutuunan nang higit ang aesthetic value o halagang estetiko, gaya ng maganda at natural na tunog, at iniiwasan ang anumang masakit sa taingang pag-uulit ng salita o pantig sa pagsasaling ito. • katanggap-tanggap at maunawaan ng mga mambabasa Isinusulat sa linguistic level ng mambabasa PAGSASALING KOMUNIKATIBO ORIHINAL “You’re not fit to be a person!” I. PAGKAKAIBA AYON SA ANTAS NG PAGIGING TAPAT SA PAGPAPAKAHULUGAN Saling Semantiko • • Tapat sa orihinal na istilo ng manunulat Isinusulat sa linguistic level ng may akda Said the fairy to Kara Suddenly, a strong wind blew The cotton clung to Kara’s body Kara ran and ran, away from the hut SALIN: “Di ka bagay maging tao!” Sabi ng diwata kay Kara PAGSASALING SEMANTIKO Biglang umikot ang malakas na hangin ORIHINAL Dumikit ang mga bulak O Divine master, grant that I may not so much seek to be Sa buong katawan ni Kara understood as to understand: to be loved as to love; SALIN: O Bathalang panginoon itulot mong naisin ko pa ang umaliw kaysa aliwin umunawa kaysa unawaiin; magmahal kaysa mahalin Saling Komunikatibo • Tapat sa pagbabago ng istilo ng manunulat upang maging Nagtatakbo siya palayo. II. PAGKAKAIBA AYON SA KULTURANG DAPAT ISAALANGALANG Saling Semantiko • • • Nakasentro sa Source Language Pinagtutuunan nang higit ang aesthetic value ng teksto Walang kalayaan ang tagasalin na baguhin at gawing payak ang teksto Saling Komunikatibo • • Nakasentro ito sa kultura ng Target Language Audience (Pagsasalinang Lengguwahe) May kalayaan ang tagasalin na gawing payak ang teksto "THE LAMB OF GOD" (SALING SEMANTIKO) "THE SEAL OF GOD" (SALING KOMUNIKATIBO) Saling Semantiko • Nakasentro ito sa pag-alam sa kahulugan, ibig sabihin, at konotasyon ng salin Saling Komunikatibo • Nakasentro sa pagbibigay ng katulad na epekto ng pagpapakahulugan at kaunawaan kaysa malalimang pag-alam ng salin III. PAGKAKAIBA AYON SA PAGPALIT O PAGPRESERBA NG ISASALING TEKSTO S.L. ENGLISH (SEMANTIC) LAMB = INNOCENCE Saling Semantiko T.L.R INUIT (COMMUNICATIVE) SEAL = INNOCENCE • • Hindi pinahihintulutan ang pagbabawas, pagdadagdag, etc. Nakapokus sa orihinal na intensyon ng manunulat kaysa sa pagtalimang ipaintindi sa target language audience. >>SAME EFFECT Saan ginagamit ang semantiko at komunikatibong salin? Saling Semantiko Saling Komunikatibo • Nirerekomenda ang pag-alis, pagbawas, pagmali at pagtama sa mga salita o pangungusap upang maunawaan at maging katanggap-tanggap sa mambabasa o target language audience. IV. PAGKAKAIBA AYON SA KAHULUGAN AT EPEKTO NG PAGSASALIN - Literary Works tulad ng Classic Novels, Poems, Poetry, Journal, at Letters - Non-Literary Works tulad ng News reports, textbooks, public notices, atbp. LESSON 6: SUSAN BASSNETT AT ANDRE LEFEVERE – PAGSASALING KULTURAL (CULTURAL TRANSLATION) ANG CULTURAL APPROACH SA PAGSASALIN NOONG 1990, MAGKASAMANG INILATHALA NI BASSNET AT LEFEVERE ANG PAGSASALIN, KASAYSAYAN AT KULTURA, NA PORMAL NA NAGLALAGAY NG IDEYA NG CULTURAL TURN SA PAGSASALIN. ANG KULTURAL NA PAGSASALIN AY BINIGYANG-DIIN LALO NA ANG MAHALAGANG KATAYUAN NG KULTURA SA PAGSASALIN AT ANG KULTURAL NA IMPLUWENSYA NITO SA REHIYON NG RECEPTOR-LANGUAGE, NA TINATRATO ANG PAGSASALIN BILANG INDEPENDIYENTENG PANITIKAN NGUNIT HINDI ANG PAGKOPYA LAMANG NG MGA ORIHINAL NA TEKSTO. ANG TEORYA NG POLYSYSTEM AY ISANG TIPIKAL NA HALIMBAWA NG CULTURAL APPROACH, KAHIT NA ITO AY INIHARAP BAGO ANG KAPANGANAKAN NG CULTURAL TURN. BINIGYANG-DIIN NG TEORYA NG POLYSYSTEM ANG BUONG KAPALIGIRANG PANGKULTURA UPANG MAGPASYA SA PARAAN NG PAGSASALIN NG MGA TEKSTO. * HINDI MABUBUO ANG PAGSASALIN KAPAG WALANG KULTURA. "OPERATING TRANSLATING CANNOT NEGLECT THE BODY THAT SURROUNDS IT, SO THE TRANSLATOR TREATS THE TEXT IN ISOLATION FROM THE CULTURE AT HIS PERIL" (BASSNET, 2012: P. 22). HALIMBAWA : A MAN WAS ARRESTED AT THE AIRPORT. JUST BECAUSE HE WAS GREETING HIS COUSIN JACK! ALL THAT HE SAID WAS “HI JACK”, BUT VERY LOUD Proseso ng pagsasalin kung saan ang cultural approach ay pumapalit sa lingguistic approach. KULTURAL NA PAGSASALIN Linguistic Approach - mga salita, pangungusap, parirala, teksto ang yunit ng translasyon. Cultural Approach - kultura ang pangunahing yunit ng translasyon. KULTURA AT PAGSASALIN KULTURA ANG KABUUANG KATAWAGAN SA MGA KAISIPAN, KAUGALIAN, TRADISYON, AT GAWI NG ISANG LIPUNAN. ANG ISANG BANSA AY MAY SARILING WIKA, AT SARILING KULTURA IPARARANAS BA SA PAGSASALIN ANG KULTURA NG SIMULAANG TEKSTO O I-AAYON ANG TEKSTO SA KULTURA NG MAMBABASA? KATANGAIN NG KULTURAL NA PAGSASALIN 1. Pagbabago ng perspektibo mula Simulaang Lengguwahe (ST) tungo sa Tunguhang Lengguwahe (TL) Mula sa source-text-oriented na proseso, ang pokus ng pagsasalin ay mas nabigyang diin sa TL o tunguhang lengguwahe. 2. Pagbabago ng estado ng tagasalin. Ang tagasalin ay nagkakaroon ng kalayaan na ihayag sariling perspektibo at karanasan mula sa kulturang kinabibilangan nito.