bob. MILLIY HISOBLAR TIZIMIDA .MAKROIQTISODIY FAOLIYAT
NATIJALARINI IFODALOVCHI KO‘RSATKICHLAR TIZIMI
l-§ . Makroiqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni hisoblashning
umumnazariy asoslari
Har qanday jamiyatning hayot kechirishi uchun to'xtovsiz ravishda ishlab
chiqarish va xizmat ko'rsatishni amalga oshirishi shart. Buning uchun ishchi kuchi,
kapital, yer va tadbirkorlik kabi omillar bo'lishi kerak. Ishchi kuchi ishlab
chiqarishning eng asosiy omili bo'lib, uning mehnat sarfi natijasida tovarlar ishlab
chiqariladi va xizmatlar ko'rsatiladi. Mehnat sarfi uchun ishchi kuchi ish haqqi
oladi va bu uning daromadi hisoblanadi. Ishlab chiqarishni eng ilg'or texnologiya
bilan qurollantirish mahsulotning raqobat qobiliyatini oshirish, yaxshi reklama
qilish, xomashyo olish va boshqa ko'p masalalar kapitalga bog'liq. Kapitalni
jamiyatning qon tomiriga o'xshatish mumkin. Kapital egalari sarflangan
kapitallaridan belgilangan foizda daromad oladilar. Ishlab chiqarish korxonalari
ham, uy xo'jaliklariga xizmat ko'rsatish ham ma’lum joyda, ya'ni yerda joylashgan.
Yer egalari ishlab chiqarishni tashkil etishdan renta to'lovlari olib, daromad
topadilar. Tadbirkorlar ishchi kuchi, kapital va yerdan foydalanib bozorda talabga
mos hajmdagi, sifatli mahsulotlarni ishlab kutubxonasi chiqaradilar va ularni
bozorda sotib daromad yoki foyda oladilar. Yuqorida qayd etilgan 4 ta omilning
yalpi faoliyatidan mamlakatning yalpi milliy mahsuloti va milliy daromadi
yaratiladi. Moddiy ne’matlar yaratish, xizmatlar ko‘rsatish, taqsimlash va iste'mol
qilishda qatnashuvchilar bajaradigan iqtisodiy vazifasi asosida guruhlarga
ajratiladilar. Har bir guruh yoki xo‘jalik birligi milliy hisoblar tizimida iqtisodiy
agent deb yuritiladi. Iqtisodiy faoliyat olib borish huquqiga ega va boshqa agentlar
bilan bo‘ladigan ishlarda ishtirok etish huquqiga ega bo‘lgan agent institutsion
birlik deb ataladi. Institutsion birlik bu mustaqil ravishda faoliyat ko‘rsatib
daromad oluvchi, barcha moliyaviy majburiyatlarni boshqaruvchi, qaramog‘ida
barcha turdagi mol-mulk va pul mablag'lari bo'lgan, ularni o'z ixtiyori bilan ishlata
oladigan muassasalardir. Bunday muassasalar alohida korxona, firma, moliyaviy
tashkilot va boshqalar bo'lishi mumkin. Ular o ‘z hisob-kitob ishlarini o'zlari to'liq
yuritadilar, banklarda hisob raqamiga ega boMadilar. Auditor esa ularning xo‘jalik
faoliyati natijalarini tahlil qiladilar.
Milliy hisoblar tizimida institutsion birliklar amalga oshirayotgan birjinsli faoliyat
asosida quyidagi sektorlarga bo‘linadilar:
1. Tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sektori.
2. Moliyaviy korporatsiyalar (tashkilotlar) sektori.
3. Umumdavlat boshqaruv sektori.
4. Uy xo'jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi davlat tasarrufida bo'lmagan notijorat
(ijtimoiy) tashkilotlar sektori.
5. Uy xo'jaligi sektori.
6 . Tashqi dunyo sektori.
1. Tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sektoriga kutubxonasi moliyaviy
tashkilotlardan tashqari institutsion birliklar kiritilib, ularning asosiy vazifasi
mahsulot ishlab chiqarish va nomoliyaviy xizmatlar ko‘rsatishdan iborat. Ular o ‘z
xarajatlarini qoplash uchun o ‘z faoliyatlari natijalarini ko‘zlagan baholarda
sotadilar.
2. Moliyaviy korporatsiya (tashkilot)lar sektoriga tijorat asosida moliyaviy va
sug‘urta operatsiyalari bilan shug‘ullanuvchi muassasa va tashkilotlar, ya’ni tijorat
banklari, qarz beruvchi jamiyatlar kiritilib, ularning asosiy vazifasi moliyaviy
mablag'larni chiqarish, sotib olish, saqlash va taqsimlash, qimmatbaho qog'ozlar
chiqarish, pul mablag‘larini saqlash, korxonalariga va uy xo‘jaliklariga, qarz
berishdan iborat.
3. *Umumdavlat boshqaruv sektoriga davlatni boshqaruvchi institutlar ham milliy
daromad va milliy boylikni qayta taqsimlovchi institutsion birliklar kiritilib,
ularning asosiy vazifasi boshqaruv, moliya faoliyati, atrof-muhit muhofazasi,
davlat himoyasi, jamoa tartibini saqlash hamda aholiga ilm olishda, sog‘liqni
saqlashda, san’at va madaniyat, jism oniy tarbiya va sport, ijtimoiy sug‘urta
sohalarida pulsiz yoki imtiyozli xizm atlam i amalga oshirishdan iborat. Davlat
moliya muassasalariga markaziy, mintaqaviy va mahalliy banklar kirib, ularning
asosiy vazifalari davlat tashkilotlariga moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish (qimmatbaho
qog‘ozlar va pul chiqarish, oltin zaxiralari va xorijiy valuta zaxiralarini saqlash) va
uy xo‘jaligiga hamda xususiy tadbirkorlarga moliyaviy xizmat ko‘rsatishdan
iborat.
4. Uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat (ijtimoiy) tashkilotlarga davlat
tomonidan moliyalashtirilmaydigan va nazorat qilinmaydigan tashkilotlar kiritilib,
ularning asosiy vazifasi turli siyosiy partiyalar, kasaba uyushma va turli ijtim oiy
tashkilot a’zolarining ilm olish, sog‘liqni saqlash, dam www.ziyouz.com
kutubxonasi olish, ularga ijtimoiy xizmat ko‘rsatishdan iborat.
5. Uy xo‘jaIigi sektoriga oila va tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi ham
iqtisodiy ham yuridik nuqtai nazardan ajratib bo'lm aydigan ayrim shaxslar
kiritilib, ularning asosiy vazifasi ikkita: — jamiyatga ishchi kuchi yetkazib berish;
— ishlab chiqarilgan m ahsulot va xizmatlarni iste’mol qilishdan iborat. 6. Tashqi
dunyo sektoriga m am lakat rezidentlari bilan har qanday operatsiyalarni am alga
oshiruvchi xorij davlatlar iqtisodiy birliklari kiritilib, ular m am lakatni jahon ham
jam iyatiga kiritib, jahon m ehnat taqsim otini am alga oshirish im koniyatini
yaratadi. Iqtisodiy faoliyat turlarini bunday sektorlar bo‘vicha tasniflash ular tom
onidan ishlab chiqarilgan m ahsulot (xizm at)lar hajmi, ularning tarkibi va turlarini
aniqlash ham da bu m a’lum otlarni tahlil qilish im koniyatini beradi. M azkur
sektorlar orasida izchil o ‘zaro iqtisodiy aloqalar mavjud bo'lib, ular tovar-pul
munosabatlari shaklida oshiriladi. Tarmoqlar bir xil tovar va xizm atlar yaratuvchi
faoliyatlar yig'indisidan tashkil topadi. Xalqaro andozadagi iqtisodiy faoliyat
turlarining tarm oq tasnifi 1948-yilda BM Tning Statistika komissiyasi tom onidan
ishlab chiqarilgan va qabul qilingan. U 1958, 1968 va 1993- yillarda qayta ko'rib
chiqilgan. Bunda gruppalash belgisi sifatida quyidagilar qabul qilingan: 1. Asos
qilib olingan m ateriallarning natural ko‘rinishi; 2. M ehnat predm etlariga ishlov
berish darajasi bilan bog'liq bo'lgan texnologik jarayonining xususiyati; 3. Ishlab
chiqarilgan m ahsulot qanday m aqsadda ishlatiladi. kutubxonasi Xizmat
ko‘rsatuvchi tarmoqlar esa belgilangan vazifasiga va ko'rsatayotgan xizm atning
xarakteriga qarab tarm oqlarga ajratilgan. Xalqaro andozaviy tarm oqlar tasnifi
(XATT) ishlab chiqarish jarayonlarining ketm a-ketlik qoidalari bo'yicha tuzilib,
natural tabiiy m oddiy resurslardan foydalanuvchi tarm oqlardan (qishloq xo'jaligi,
o ‘rmon xo'jaligi, baliqchilik, ovchilik) boshlanib, qazib olish, qayta ishlash
sanoati, qurilish, ta'lim , sog'liqni saqlash, transport, moliya, kredit va h.k. tarm
oqlarga o'tiladi. Barcha tarm oqlarni ikki guruhga ajratish mum kin: I. M oddiy
ne’mat ishlab chiqaruvchi tarmoqlar: — qishloq xo'jaligi, o'rm onchilik; —
baliqchilik; — qazib oluvchi sanoat; — qayta ishlovchi sanoat; — elektr energiya,
gaz va suv ta ’minoti; — qurilish; — faoliyatning boshqa turlari. II. X izm at
ko'rsatuvchi tarm oqlar: — transport; — aloqa; — savdo; — axbo rot-hisoblash
xizm at i; — uy-joy xo'jaligi; — m oliya, kredit, sug'urtalash; — ilm va ilmiy
xizmat ko'rsatish; — sog'liqni saqlash, jism oniy tarbiya va ijtimoiy xizmat
ko'rsatish; — ta ’lim , m adaniyat, san'at; — boshqaruv; — m udofaa;
www.ziyouz.com kutubxonasi — faoliyatning boshqa turlari. M azkur tarmoqlar
orasida ham izchil o‘zaro iqtisodiy aloqalar mavjud bo‘lib, ular tovar-pul
munosabatlari shaklida amalga oshiriladi. M akroiqtisodiyot tushunchasi sektorlar
va tarm oqlar iqtisodiyoti va ular orasidagi o ‘zaro iqtisodiy aloqalarni bir butun
iqtisodiyot organizmi sifatida qarashga asoslangan. Binobarin, sektor va tarm oqlar
faoliyatlarining natijalari makroiqtisodiy faoliyat natijasi sifatida qaraladi.
2-§. Mahsulot va daromadlarning doiraviy aylanmasi Bozor iqtisodiyoti sharoitida
korxonalar, uy xo'jaliklari, resurslar va mahsulotlar bozori orasida ikki toifadagi
iqtisodiy oqim lar mavjud: biri — tovar va xizmatlar oqimlari deb ataladi, ular
tovar va xizmatlar harakatini, ularning holatidagi o'zgarishlarni ifodalaydi,
ikkinchisi — daromadlar va xarajatlar (buromad) oqimi deb ataladi, ular tovar va
xizm atlar harakati natijasida darom adlarni shakllanishi va pul to'lovlari sifatida
xarajatlarning vujudga kelish jarayonlarini tasvirlaydi. Bu oqim lar bir-biriga
qaram a-qarshi yo'nalishda harakat qiladi. M ahsulotlar va darom adlarning
doiraviy aylanmasi deganda ishlab chiqaruvchilar bilan uy xo'jaliklari orasida
bozor kelishuvlari asosida m ahsulotlarni ayriboshlash jarayonlarini tasvirlaydigan
tovar va xizmatlarning oqim lari va ular bilan pul to'lovlari yordam ida
muvofiqlashtirilgan darom adlar (xarajatlar) oqimlari tushuniladi.
Dastlab ishlab chiqarish sektori (korxonalar)ga m oddiyiqtisodiy va tabiiy resurslar
ham da m ehnat resurs (ishchi kuchi)lari jalb qilinadi. Ishlab chiqarish vositalari va
ishlovchi kuch m a’lum texnik-texnologik usullar vositasida bir-biri bilan birikib, o
‘zaro bir-biriga ta ’sir etib harakatga keladi. N atijada ishlab chiqarish yuzaga
chiqadi, tovarlar va xizm atlar yaratiladi. Bu tovarlar va xizm atlar bozor orqali
iste’m olchilar, uy xo‘jaligi sektori tom on harakat qiladi. M am lakat ichki
bozorini tovarlar va xizm atlar bilan to'ldirishda ichki iqtisodiyot bilan bir qatorda
tashqi iqtisodiy faoliyat ham m uhim rol o ‘ynaydi, chunki jam iyatning talab va
ehtiyojlarini faqat ichki ishlab chiqarish hisobiga qondirib b o ‘lmaydi. Taqchil m
ahsulotlar boshqa xorijiy m am lakatlardan im port qilinadi iqtisodiy naf (samara)
keltiradigan tovarlar esa xorijga eksport qilinadi. M am lakat ichidagi ishlab
chiqarish bilan im port hisobiga m am lakat ichki bozorlarning tovarlar va xizm
atlar resurslari shakllanadi. Almashish (oldi-sotdi) operatsiyalari natijasida ular
xaridorlar = aholi bilan davlat tashkilotlari ixtiyoriga o ‘tadi va asosan pirovard
iste'm ol uchun uy xo‘jaliklari a ’zolari iste’molini qondirish uchun, ya’ni yangi
ishchi kuchini qayta tiklash uchun ishlatiladi. Ishlab chiqarilgan tovarlarning
ikkinchi qismi — texnika vositalari om illar bozori tom on harakat qiladi va
pirovard natijada yangi asosiy fondlar va moddiy-ashyoviy zaxiralar ham da nom
oddiy aktivlar jam g‘arm alari vujudga keladi. Pirovard natijada iste’mol fondi va
jam g‘arma fondi shakllanadi, tovarlar va xizm atlar oqim lari • pirovard iste’molni
va asosiy fondlar, m oddiyashyoviy zaxiralar hamda nom oddiy aktivlar jam g‘arm
alarini vujudga keltirish bilan yakunlanadi. Ushbu jam g‘arm alar va qayta
tiklangan ishchi kuchi yangi kengaytirilgan ishlab chiqarish jarayonida moddiy
ashyoviy va shaxsiy inson om illari sifatida xizmat qiladi. Bozor sharoitida tovarlar
va xizm atlar harakati oldi-sotdi am allari natijasida pul vositasida yuzaga chiqadi.
Sotib olingan tovarlar uchun xaridor pul to ‘laydi, ya’ni o ‘z darom adlarini harj
qiladi. Sotuvchi esa ushbu pul tushum iga, ya’ni darom adga ega bo‘ladi. D em ak,
tovarlar uchun pul to'lovi sotuvchi uchun daromad, xaridorlar uchun burom ad
(xarajat) hisoblanadi. Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida tovarlar va xizm
atlar oqim i doiraviy aylanganda u bilan muvofiqlashgan pulda ifodalangan darom
adlar va burom adlar oqim i shaklida kechadi. U iqtisodiy sektorlari orasidagi
asosiy m akroiqtisodiy aloqalarni aks ettiradi. U milliy mahsulot bilan milliydarom
ad oqim lari orasidagi bog‘Ianishlarni, ular o‘z harakatida qanday shakllarda
yuzaga chiqishlarini har taraflam a tavsiflaydi. Shuning uchun m azkur iqtisodiy
doiraviy aylanm a m akroiqtisodiy statistik ko‘rsatkichlar tizim ini tuzish uchun
asos bo‘lib hisoblanadi.
3-§. Milliy hisoblar tizimidagi baholar va soliqlar tizimi
Milliy hisoblar tizim i hisoblamalari tarm oqlararo balans*- lar tuzish am aliyotida
quyidagi baholardan foydalaniladi: omilli va asosiy, ishlab chiqaruvchi va sotib
oluvchi baholari. Shuningdek, joriy va solishtirm a baholarni ham bir-biridan
ajratadilar. Tarm oqlararo balanslarda omilli baholardan milliy hisoblar tizim ida
esa asosan bozor bahosidan foydalaniladi.
3. Ishlab chiqaruvchi bahosi — tovaming korxonadagi bahosi bo'lib, unga
tovarlarni iste’molchilarga yetkazish xarajatlari kiritilmaydi. 4. Sotib oluvchi
bahosi, aksincha, shu tovarni sotish bilan bog'liq bo'lgan ham savdo, ham transport
ustam alarini o ‘z ichiga oladi. «Ishlab chiqaruvchi bahosi» va «sotib oluvchi
bahosi» tushunchalari bozor bahosiga kiradi. 5. Bozor bahosi_— bu ishlab
chiqarishlar va sotib oluvchilar bahosi bo'lib hisoblanadi. 6 . Bozor bahosida butun
iqtisodiyot b o'yicha ishlab chiqarish Y alM hajmi aniqlanadi. Ishlab
chiqaruvchining Ы*- zor bahosi (OjSh/ch) — bu mahsulotni om borga topshirish
vaqtidagi bahosi bo'lib, unga mahsulotga bo'lgan soliqlar (qo'shilgan qiymat
soliqlari va im port soliqlaridan tashqari)
Mahsulot va import soliqlari — rezident korxonalardan ishlab chiqarish va im port
qilingan tovar va xizm atlar hajm iga proporsional ravishda olinadi. U larga
quyidagilar kiradi: — qo'shilgan qiymat solig'i; — aksiyalar; — ayrim tu r xizmatlar
uchun soliqlar; www.ziyouz.com kutubxonasi — tovar va xizmatlarga bo‘lgan
boshqa um um iy soliqlar; — birja operatsiyalaridan tushumlar; — avtom obil
yo'llaridan foydalanuvchilarning to ‘lovlari; — im port soliqlari va h.k. Ishlab
chiqarishga bo‘lgan boshqa soliqlar — bu korxonalar ishlab chiqarish jarayonida
qatnashganlari uchun to ‘laydilar va ular quyidagilarni o ‘z ichiga oladi: — ishlab
chiqarish jarayonida yerdan foydalangani uchun to ‘lanadigan to'lovlar (yer
solig‘i); — ko‘chm as mulk solig'i; — patentlar uchun to ‘lovlar; — korxona va
tashkilotlardan olinadigan davlat poshlinalari va yig‘imlari; — tadbirkorlik va
kasbiy litsenziyalar uchun to ‘lovlar; — boshqa majburiy to ‘lovlar. Subsidiyalar —
korxonalarga davlat budjetidan to ‘langan to ‘lovlar, ular m a’lum tovar ishlab
chiqaruvchilar yoki ko‘rsatilgan m a’lum xizm atlar uchun to ‘lanadi. Ishlab
chiqarish va import uchun subsidiyalar — bu davlat organlari tom onidan
korxonalarga m a’lum iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni o ‘tkazish m aqsadida ishlab
chiqarish om illaridan foydalangani yoki m a’lum ishlab chiqarishni, sotishni yoki
im portni amalga oshirgani uchun to ‘lanadi. Ishlab chiqarish va im port uchun
subsidiyalar quyidagilarni o ‘z ichiga oladi: 1) m ahsulot va im portga bo‘lgan
subsidiyalar; 2) ishlab chiqarishga bo'lgan boshqa subsidiyalar. Mahsulot va
importga bo‘Igan subsidiyalar rezident korxonalarga har bir ishlab chiqarilgan yoki
im port qilingan m ahsuloti yoki xizmatiga to ‘lanadigan to ‘lovlar kiradi. Ularga
davlat budjetidan korxonalarga ko‘rgan doim iy zararlari o ‘rnini qoplash uchun to
‘lovlar kirib, ular sotgan m ahsulotwww.ziyouz.com kutubxonasi lari sotish bahosi
o'rtacha ishlab chiqarish xarajatlaridan past bo‘lganda sodir bo‘ladi. Eksport va im
port subsidiyalari ham shunday yuz beradi. Ishlab chiqarishga boshqa subsidiyalar
— ular davlat boshqaruv organlari tom onidan korxonalarga ishlab chiqarish om
illaridan foydalanganlari uchun to'lanadi. U lar quyidagilarni o ‘z ichiga oladi: —
alohida kategoriya shaxslar m ehnatidan foydalangani uchun to'lanadigan
subsidiyalar (invalidlar, o'sm irlar va h.k.); — boshqa ishlab chiqarish om illaridan
m asalan, fermerlar tom onidan moddiy-texnika resurslari qiym atini pasaytirish
bilan bog‘liq resurslardan foydalanish uchun; — atrof-m uhitni ifloslantirishni kam
aytirish uchun subsidiyalar. Ishlab chiqarish va im portga bo‘lgan subsidiyalar
haqidagi m a’lum otlar moliya vazirligining davlat budjetini bajarilishi haqidagi
hisobotidan olish mumkin.
4-§. Makroiqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichIar tizimi
M akrodarajada iqtisodiy faoliyat natijalarini hisoblash uchun quyidagi
ko‘rsatkichlar tizimi (jadval) va boshqa ko‘rsatkichlar orqali aniqlanadi. M
akroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash asosida barcha sektor va tarm oqlardagi
xo'jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy faoliyati natijalarini ifodalovchi mahsulot
ko‘rsatkichlari yotadi.