I.R.Toymuhamedov
BANK ISHI
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA
MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT
UNIVERSITETI
I. R.TOYMUHAMEDOV
BANK ISHI
О ‘zbekiston Respublikasi Oliy va о ‘rta maxsus ta ’lim vazirligi oliy о ‘quv
yurtlararo ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi
kengash tomonidan oliy о ‘quv yurtlarining iqtisodiy ta ’lim yo ‘nalishlari
talabalari uchun о ‘quv qo ‘llanma sifatida tavsiya etilgan
O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg'armasi nashriyoti
Toshkent — 2005
I. R. Toymu'hamedov «Bank ishi». O 'quv qo'llanm a, O'zbekiston Yozuvchilar
uyushmasi Adabiyot jam g'arm asi nashriyoti, 2005, 144 b.
Mazkur o'quv qoilanm ada bank mohiyati, bank tizimlari, ularning
bajaradigan vazifalari, zam onaviy bank operatsiyalari ham da ularni
bosliqarish yo'Ilari aks ettirilgan.
Ushbu o'quv qo'llanm a iqtisodiy ta ’lim yo‘nalishidagi oliy o'quv
yurtlari, kasb-hunar kollejlari talabalari va bank-moliya xodimlari uchun
mo'ljallangan.
M a’sul muharrir:
B.Yu.Xodiyev,
O'zbekiston Respublikasi Bank-moliya
Akademiyasi rektori, i.f.d., professor.
Taqrizchilar:
O.Yu. Rashidov,
«Xalqaro moliya» kafedra mudiri, i.f.d. prof;
F. Sh. Shamsuddinov,
Toshkent moliya instituti huzuridagi moliya bank
xodimlarining malakasini oshirish va qayta tayyorlash
tarm oqlararo instituti direktori, i.f.n. prof.
Expertlar:
O.K.Itninov,
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti
huzuridagi Davlat va jam iyat qurilishi Akademiyasi
qoshidagi Oliy Biznes maktabi
“ Moliya” kafedrasining mudiri, i.f.d., professor;
R. R. Tojiev,
T D IU «Xalqaro moliya» kafedrasi katta o'qituvchisi.
"
V
/ #
© O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi
Adabiyot jamg'armasi nashriyoti. 2005.
И. Р. Т о й м у х ам е д о в . Б а н к о в с к о е д ел о. У ч еб н о е п о с о б и е .- Т.:
И зд ат е л ь ст в о Л и т е р а т у р н о го ф о н д а С о ю за п и с а т е л е й У зб е к и с т а н а ,
2005. 144 с.
В эт о м у ч е б н о м п о с о б и и р а с с м о т р е н ы с у щ н о с т ь б а н к о в и б а н ­
ковских систем , в ы п о л н яем ы е им и ф у н к ц и и , со вр ем ен н ы е б а н к о в ­
ские о п ер ац и и , а такж е управлени я им и.
У ч еб н о е п о с о б и е п р е д н а з н а ч е н о д л я с ту д е н то в э к о н о м и ч е с к и х
В У Зов, э к о н о м и ч е с к и х к о л л е ж е й и д л я с п е ц и а л и с т о в б а н к о в с к о й
системы .
Ответственный
редактор:
Б.Ю.Хвдиев,
Ректор Ь ан к ен ск о - ф и н ан со в о й
А к а д е м и и Р есп у б л и к и У зб еки стан , д .э .н ., п р о ф ессо р .
Рецензенты:
О. К). Рашидов,
Заведую щ ий каф ед р о й
"М е ж д у н а р о д н ы е ф и н а н с ы " д .э .н ., п р о ф ;
Ф. Ш . Шамсуддинов,
Д и р е к т о р М е ж о т р а с л е в о го И н с т и т у т а п о в ы ш е н и е
квал и ф и к ац и и и преподготовки Ф и н ан со во
банковски х работн иков при Т аш кентском
ф и н а н с о в о м и н ст и т у те к .э .н ., п р о ф .
Эксперты:
О.К.Иминов,
Заведую щ ий каф ед рой
"Ф и н ан сы " В ы сш ей ш к о л ы би зн еса А кадем ии
го су д а р с т в е н н о г о и о б щ е с т в е н н о г о стр и т е л ь ст в а
п р и П р ези д ен те Р есп у б л и к и У зб еки стан ,
д . э . н ., п р о ф е с с о р ;
P.P. Тожиев,
С т. п р е п о д а в а т е л ь к а ф е д р ы
"М е ж д у н а р о д н ы е ф и н а н с ы " Т Г Э У .
[. R. Toymuhamedov. Banking. Education guidance. - Т.; pub.
L FU W U 2005, 144 p.
This book eham ines bank and their activities, banking systems,
functions o f banks, m odem bank operations and m ethods o f their
m anagem ent.
T he text-book provides good guidance to students o f econom ic
universities, colleges and specialists in the sphere of banking systems.
Editor-in-chief: B.Yu.Xodiev,
Rector o f Bankung and F inance A cadem y o f the
Republic o f Uzbekistan.
doctor o f econom ic science, professor.
Reviewers:
O.Yu.Rashidov,
Head o f "International finance"
departm ent, doctor o f econom ical scienes, prof;
F. Sh. Shamsuddinov,
H ead o f inter industry institute o f career
enchaucem ent and reeducation o f financial and
banking w orkers under T ashkent Institute
o f finance, candidate o f econom ical scienes, prof.
Experts:
O.K.Iminov,
The head o f the "Finance" departm ent o f Business
Higher School at the A cadem y o f State and
Society building u n d er the President o f the
Republic o f Uzbekistan.
doctor o f econom ic science, professor;
R.R.Tojiev,
lder teacher o f T S U E "International finance"
departm ent.
KIRISH
Fannio'rganishningdolzarbligi. Bozormunosabatlari sharoitida xo'jahkyuritishning
yuksak daromadlarga erishihshini ta’minlovchi samarali yo'llari va uslublarini izlash alohida
ahamiyat kasb etinoqda. Bu maqsadga erishuvda ishlab chiqarishni boshqarish uslublari
hamda vositalarini takomillashtira borishga alohida ahamiyat ajratilmoqda.
Bozor munosobatlariga o ‘tish iqtisodiyotda emas, balki bank faoliyati sohasida
ham jiddiy o'zgarishlami talab qiladi. Endilikda banklar mutlaqo boshqacha prinsiplar
asosida tuzilib, ish olib bormoqdalar. Mulkchilik shaklidan qat’iy nazar korxona yoki
boshqa biror xo'jalik subyekti endilikda asoslangan investitsiya va xo'jalik yuritish
rejalarisiz, biznes rejasiz kredit unga tenglashtirilgan resurslami ilgaridek ololmaydilar.
Bundan tashqari kredit qaytib berish sharti bilan emas, balki tegishli foiz stavkalari
hisobiga olingan holda beriladi, bu esa mablag' oluvchilarzimmasiga avvalo o 'z niyatlari
bankka bu kreditlarni qaytarish muddatlariga rioya qilaolishlari haqida jiddiy o'ylashlari
kerak.
Xorijiy mamlakatlarda ko‘p yillardan beri nihoyatta katta ahamiyat berib kelinayotgan
bu jarayon bizning respublikamizda ham rivojlanib bormoqda. Bu sohada tezroq muvaffaqiyat
qozonish uchun esa shu davrga qadar to'plangan hozirgi paytda boshqaruvga doir
mujassamlashgan bilimlardan foydalamsh zanir, Bulami takomillashtinsh, amaliyotga kiritish,
foydalanish bugungi kunning dolzarb mavzularidan hisoblanadi. Chunki juda ko‘p hollarda
bank xodimiari bu mexanizmga to'g'ri kelmoqda.
Ammo davlatimiz rahbari takror-takror aytganidek, barcha muammolami, ayniqsa
pul va moddiy resurslami safarbar etish bilan bog‘liq muammolami faqat farmonlar va qarorlar
bilangina hal etish qiyin. Bunda banklar va ayniqsa Markaziy bank muhim rol o'ynaydi,
Markaziy bank esa davlat madadidan foydalanib, to'lov tizimini bozor qatnashchilari bilan
hisob-kitob qilish uchun zarur bo‘lgan juda katta ta’minlash imkoniyatiga ega.
Bank tizimida yuzaga kelayotgan holatlar, bugungi kunda bank ishini yanada
rivojlantirishni talab kilmoqda. Banklar sonini ko'payishi bu raqobatning kuchayishidir. Bu
esa bank boshqaruvida yangi yangi vazifalar degani, shuning uchun ilmiy ishning maqsadi
bank tizimidagi menejmentni rivojlantirish yo'llarini ishlab chiqishdan iboratdir.
Bank ishi o‘z ichigaboshqaruvjarayonini amalga oshirib, moliyaviy, moddiy, tashkiliy,
huquqiy, manaviy psixologik shart-sharoitlami yaratish, boshqaruv vazifalarini bevosita ijro
etilishi, bilan ilmiy tadqiqot obyekti boiib hisoblanadi.
Fan bo‘yicha adabiyotlarning qiyosiy tahlili. Bank tushunchasi va uni nazariy
tomonlarini o‘rganish bo'yicha bir necha asrlardan beri iqtisodchi olimlar faoliyat olib
boradilar. Masalan, Rossiya Moliya Akademiyasi professon O.I Lavrushinning fikriga ko'ra,
banklar-iqtisodiyotning o ‘ziga xos «qon tomiri» bo'lib, ularsiz zamonaviy xo'jalik
mexanizmini tasaw ur qilish mumkin emas. Bu tizimni turli xo‘jalik subyektlari, davlat
korxonalari, chet el investorlari, pul resurslari muomalada b oiadi.1
Devid Polfremen va Filip Fordlar o'zlarining «Основы банковского дела» о‘quv
darsligida: «Bank, bu — alohida olingan guruhlardan ular tomonidan talab qilib yoki
bildirishnoma bergunlariga qadar bo'sh pul olib boshqa guruh odamlariga m a’lum bir
muddatga berish bilan shug'ullanuvchi moliyaviy vositachilardir» debta ’kidlaydilar.2 Bank
sohasi bilan shug'ullanuvchi O'zbekistonlik iqtisodchi olimlardan Sh.Z.Abdullayeva
1Лаврушин. О.И. и др. Банковское дело. М.: Ф и С 2003.
' Полфреман Д., Ф.Форд. Основы банковского дета. -М.: Инфра-М. 1996.
5
o'zming «Pul, kredit va banklar» kitobida «Bank deb, pul mablagiarini yig‘uvchi, soliq
beruvchi, kredit-hisob va boshqa har xil vositachilik operatsiyalarini bajaruvchi
muassasalarga aytiladi» deb ta’kidlaydi.
O 'z b e k isto n b an k tiz im i y a n g i sifa t b o sq ic h in i b o sh id an k ech irm o q d a . Bu
makroiqtisodiy vaziyatdagi jiddiy o'zgarishlar, umumiqtisodiy vazifalarni hal etishda bank
potensiali va ta’sirining o'sishi bilan bog'liq. Chunki kredit va moliya operatsiyalarini asosiy
qismini qamrab oladigan kredit tizimining hal qiluvchi bo'lgan bank tizimidiT.
0 ‘zbekistonda bank tizim i m ustaqil davlat iqtisodiy siyosatining m uhim
y o 'n alish larid an biri b o ‘ldi. Bank tizim ini institutsional etishda «O 'zbekiston
Respublikasining Markaziy banki» hamda «Banklar va bank faoliyati to'g'risida» gi
qonunining qilinishi hal qiluvchi rol o'ynadi1. Ikki darajali bank tizimining yaratilish
iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlarga erishish va iqtisodiy islohatini mustaqil, o'ziga xos
modelini hayotga tatbiq etish uchun moliyaviy negiz barpo qilmoqda.
7 Albatta, bank boshqaruvi samaradorligi va iqtisodiy tamoyillarga amal qilish qancha
yuqori bo'lsa, u shunchalik ko'p foyda ko'radi va natijada barqaror moliyaviy institutga
aylanadi. Moliyaviy institut sifatida bank faoliyati likvidlilik holatini saqlab, risklami
kamaytirib qo'yilma egalari va aktsionerlaming huquqlarini saqlagan holda yuqori daromad
olishga bog'liq. Har bir davlat o'z hududidagi banklar barqarorligiga alohida e ’tibor qaratadi.
Bank tizimini rivojlantirish muammolari ko'tarilib uni hal etish, rivojlantirish masalalarini
o'rganish, tahlil qilish, uning harakat mexanizmidagi kamchiliklarini aniqlash va uning
bartaraf etish yo'llartaklif qilish, aniq holda bank sohasidagi yangiliklarini ifodalash mumkin:
-bank boshqaruvida iqtisodiy bank operatsiyasini turlari buyicha.
-bank menejmenti va marketingini yaxshi yo'lga ko'yib yangi hizmat turlarini joriy
etish, ba’zida o'zbek halqining tarixiy an’analarini o'isobga olish.
-omonatlami yangi turlarini yaratish (haj safari, o'qitish uchun, keyinchalik
konfertatsiya qilinadigan).
'Узбекистон Республикаси банк тизимини ислох кдлиш меъёрий хужжатлари
туплами. -Т.: 2003.
I BOB
BOZOR IQTISODIYOTINING TASHKIL TOPISHI VA
RIYOJLVNTIRILrSHI SHAROITIDA KORXONALARNING AYLANMA
KAPITALLARI VA BUNDA BANK KREDITINIG AHAMIYATI
1.1. Turll mulk shaklidagi korxonalar joriy mablag'larimng aylanisb jarayoni
K o ‘p ukladli iqtisodiyot sh a ro itid a x o 'jalik korxonalari m oliyaviy
m ablag'larining m anbalarini shakllantirish, unda bank kreditlarining o'rni,
mexanizmi va samaradorligini bilish muhim ahamiyatga ega.
Aylanma mablag'lar o‘zida islilab chiqarish jarayonidagi mehnat predmetlari
va moddiy boyliklaming puldagi ko'rmishim ifodalaydi. Boshqacha qilib aytganda,
aylanma mablag'lar islilab chiqarish aylanma fondlari va muomala fondlariga
yo'naltirilgan pul mablag'laridir. Ular korxonalarining joriy faoliyati uzluksizligini
ta'minlovchi muhim resurs hisoblanadi.1
Moddiy xususiyatiga qarab, u o‘z tarkibiga xom-ashyo, yoqilg'i, korxona
omboridagi tayyor mahsulotlar, pul mablag'lari va boshqalami o'z ichiga oladi.
Ishlab chiqarish aylanma fondlari ikki qismga bo'linadi. Birinchisiga hali ishlab
chiqarish jarayonida qatnashmagan va omborda yotgan mahsulotlar kiradi. Bular
yem-xashak, urug'lik va o'tqazish materiallari, ehtiyot qismlar, mineral o'g'itlar,
zaharli kimyoviy unsurlar, yoqilg'i-moylash materiallari va shu kabilar. Ikkinchi
qism aylanma mablag'lari ishlab chiqarish jarayonida qatnashadi.
Tugallanmagan ishlab chiqarish o'simchilikda kelasi yil hosih uchun amalga
oshirilgan xarajatlar hisobiga olinib, aylanma mablag'lar hisobiga kiritilsa chorvachilikda
ushbu xarajatlar keyingi daviga ham o'tkaziladi (masalan: inkubatsiya xarajatlari).
Kelgusi davr xarajatlari yangi texnikani o'zlashtirish xarajatlari, yangi ishlab
chiqarishni o'zlashtirish bo'yicha tayyorgarlik ishlari, yem i tubdan yaxshilash
xarajatlari bo'lib, u hozirda amalga oshirilib keyingi davrlarda tannarxga qo'shiladi.
Pul mablag'lari va qimmath qog'ozlar aylanma mablag'lammg eng likvid
shaklidir. Korxonaning pul mablag'lariga kassadagi, joriy hisob raqamidagi, valuta
hisob raqamidagi pul mablag'lari kiradi.
Dcbitorlik qarzlari - korxona aylanma mablag'larining muhim qismi hisoblanadi.
D ebitorlik qarzlarini boshqarishning m uhim vazifalaridan biri bo'lib, sotib
oluvchining to'lovga qobillik riskini baholay bilishdir.
Shunday qilib, ishlab chiqarish aylanma fondlari ishlab chiqarish va uni
aylantirish bilan bevosita bog'liq. Muomala fondlari tayyor mahsulotni realizatsiya
qilish va shu asosda daromad olishdir.
Aylanma mablag'laming tarkibi va tuzilmasi turii omillar ta’sirida vujudga keladi.
Ular xo'jalikning ishlab chiqarish yo'nalishi, ixtisoslashuvi, sharoitlari, iqtisodiy
rivojlanganlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, yetishtirgan mahsuloti va ko'rsatilgan
xizmatlarini realizatsiya qilish jarayonlari hamda shu kabi faoliyat natijalariga bog'liq
bo'ladi.
Shuning uchun, aylanma m ablag'lardan ratsional darajada foydalanish
m uammosiga ko'proq e'tibor qaratish lozim. Bu m uam m oni yechish bozor
iqtisodiyotiga xos quyidagi tamoyillaiga amal qilish bilan bog'liq:
! Уразкулов И.А Икгассд магисгри даражасини алши учун дисертаиия БМА -Т.: 2004.
7
- ishlab chiqarish talabi darajasidagi aylanma m ablaglam ing optim al hajm im
ta ’minlash. Agarda biz aylanm a m ablagiardan naqd pul m ablag'larini ayirsak, tovarm oddiy zahira ko'rinishdagi aylanm a m ablagiam i hosil qilamiz. U shbu qism ning
ortishi pul mablag'larining chetlashishini bildiradi. Bu esa kotxona faoliyatida moliyaviy
qiyinchiliklarga olib keladi. Tovar-m oddiy boyliklar sum m asining kamayishi esa
o ‘z navbatida pul m ablagiarining kelib tushishini bildiradi;
• tovar-m oddiy boyliklardan sam arali va tejam koriik bilan foydalanish;
• ishlab chiqarish zahiralarini tashkil qilishdagi xarajatlami minimallashtirish;
• ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini nazorat qilgan holda, aylanm a
inablag'larning ishlab chiqarish zahiralarida m inim al darajada ushlab turishni
ta'm inlash;
• aylanma mablag'larga b o ig an talabni imkon darajasida o'zi moliyalashtirish.
Aylanma mablag'lari doiraviy aylanishning uchta bosqichini bosib o'tadi: sotib
olish (ta’m inot), islilab chiqarish va realizatsiya qilish.
Mazkur ham m a bosqichlarda aylanma mablag'lar shunday darajada joylashgan
bo'lishi kerakki, ya’ni ular xo'jalik faoliyatining uzluksiz ham da muvofaqqiyatli
kyechishini ta'minlashi lozim. Xo'jalik ishlab chiqaruvchilari tonionidan pul mablag'lari
zaniriy xom-ashyo, yonilg'i, ehtiyot qismlar, mineral o'g'itlar va boshqa moddiy
resursiar uchun sartlanadi. Islilab chiqarish asosiy fondlar va ishchi kuchi yordamida
amalga oshiriladi. Buning natijasida yangi niahsulot yaratiladi. Yaratilgan mahsulot sotishga
yo'naltiriladi.
1.2. Aylanma kapital istiqbolini belgilash
Ilmiy asoslangan qoidalarga m uvofiq xo'jalik korxonalarining o 'z aylanm a
mablag'lari m inim al darajada bo'ladi.
Qarz m ablag'lari asosan m avsumiy zahira va xarajatlam i tashkil qilishga
yo'naltiriladi. Ular aylanma fondlar yetarlicha mavjud bo'lmaganligi sababli aylanma
m ablag'lam ing harakatini susayishi yoki to'xtab qolishi xavfming oldini oladi. Bunday
sharoitda kredit kuchli iqtisodiy richag va xo'jalik kapitalini shakllantirishning m uhim
manbai hisoblanadi. Kredit korxonaning o 'z resurslari bilan m ahsulot ishlab chiqarish
jarayonida doiraviy aylanishni amalga oshiradi.
S huning u ch u n , bozor m unosabatlariga o 'tish jarayonida qisqa m uddatli
k re d itla sh n in g usuli va sh a k lla ri ish lab c h iq a rish v o sita la rin in g d o irav iy
aylanishdagi xususiyatlari m aksim al darajada hisobga olishnishi kerak: ishlab
chiqarish davrida aylanishning sekinlashuvi; ichki aylanishning hissasi kattaligi
rna’lum pul m ablag'lari sarflanishini talab qiladigan katta hajm dagi m avsum iy
ishlab chiqarish zahiralarini tashkil qilish m uhim ligi; xarajatlarning sekin-asta
va notekis ravishda o'sib borishi, ham da ularning ishlab chiqarish sikli tugash
vaqtida, ya’ni ishlab chiqargan m ahsulot realizatsiya qilinib pul k o 'rin ish id a
qaytib kelishi; qishloq xo'jaligi m ahsulotining tabiiy ofatlar va noqulay obhavo sharoitlari ta ’sirida kerakli darajada yig'ib olinm asligi va zarar keltirisbi
s u g 'u rta fo n d la rin i tash k il q ilish n i ta la b q ilad i. S h u n d a y q ilib , ay lan m a
in ab lag 'larn in g doiraviy aylanishi kredit m u n o sa b atla rid an fo y d alan ish n in g
iqtisodiy asosini tashkil etadi. B ozor sharoitida qisqa m uddatli kreditlashning
m uhim ligi aylanm a vositalarning doiraviy aylanishining h ar b ir bosqichda hech
b o im a g a n d a m inim al darajada tashkil qilinishi zaruriyatidan kelib chiqadi.
1-jctdval
Xo'jalik korxonalari aylanm a m ablag'larining shakllanish m anbaalari1
Qo'shim cha
jalb
qilingan
qarzlari:
Ustav kapitali
Banklarning
uzoq Kreditorlik
pudratchi va ta'minotchi­
muddatli kreditlari
lar; ish haqini to'lash;
Qo'shim cha kapital
Uzoq muddatli qarzlar
sug'urta
va
boshqa
kreditorlar bo'yicha
Zahira kapitali
Banklarning
qisqa Iste'mol fondi.
Taqsimlanmagan
muddatli kreditlari
Kutilayotgan xarajat va
foyda
to'lovlar
bo'yicha
Tijorat kreditlari
zahira.
Buyudjet
m alag'larining maq- Soliq kreditlari
Shubhali qarzlar b o 'y i­
sadli pul m ablag'lari
cha zahira va boshqalar.
O 'z manbaalari
Qarz m ablag'lari
Korxonaning aylanma mablag'ga bo'lgan ehtiyoji o'zgarmas tniqdordan iborat
emas. Uning o'zgarish sabablari quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:
- faoliyat ko'lamining kengayishi, bunda asosiy kapitalga qo'yilmalar aylanma
kapitalga qo'shimcha qo'yilmalar mos kelishi lozim; aylanma kapitalga qo'shimcha
ehtiyojlami moliyalashtirish manbalari investitsiya loyihasini moliyalashtirish rejasiga
kiritiladi;
- sotish hajmlari ko'paygan yoki kamayganda korxona shunga nisbatan o'z
munosabatini bildirishi lozim va bu aylanma mablag' miqdorining mos ravishda
o'zgarishini talab qiladi;
- bir qator tarm oqlar uchun xos bo'lgan, aylanma kapitalga ehtiyojning
mavsumiy tebranib turishi. Aylanma mablag'larga doimiy bo'lmagan ehtiyoj asosan
tabiiy omillar, mavsumlar almashishi bilan bog'liq, ishlab chiqarish va tijorat
faoliyatining bir qator turlari uchun xosdir. Mavsumiylik elementi tabiat bilan bilvosita
bog'liq bo'lmagan ishlab chiqarishlarda ham, hatto tikuvchilik sanoatida ham kuzatiladi;
- ta'minot shartlarming mahsulot ishlab chiqarish va tarqatish omiliari bilan
o'zgarishi masalan, aylanma mablag' ortishiga ehtiyoj yetkazib berish (ortib jo'natish)
chastotasi, ta'minotchilar (xaridorlar) tarkibi hamda soni, tovarlar, ishlar, xizmatlar
ytizasidan hisob-kitoblar shakllarining o'zgarishi natijasida o'zgartirilishi mumkin;
- masalan, korxona uchun eng qulay paytda tovar zahiralarining to'planishini
ko'zda tutadigan, korxonaning bozor strategiyasi;
- debitorlik qarzlarining haddan tashqari chetlashishi;
- infilyasiya oqibatida "yoyilib" ketayotgan aylanma mablag'lami to'ldirish.
1 Уразкулов И.А. Иктисод магистри даражасини олиш учуй дисерпгация БМА -Т.: 2004.
9
Korxonani qo'shimcha aylanma mablag'larga ehtiyojini o'z manbalari hisobidan
moliyalashtirilishi mumkin, biroq joriy moliyalashtirishning eng qulay va tez moslasha
olishi qisqa muddatli kreditdan foydalanish hisobiga ta'minlanishi ham mumkin.
Joriy moliyalashtirish manbalariga ehtiyojni aniqlash uchun aylanma mablag'lar
ikki qismga bo'linadi:
- doimiy aylanma mablag'lar (aylanma aktivlaming muntazam qismi), unga
ehtiyoj butun operatsion davr mobaynida nisbatan o'zgarmasdir;
- o'zgaruvchan aylanma kapital (joriy aktivlam ing o'zgarib turuvchi
qism i), unga ehtiyoj, u to 'liq yo'q bo'lishiga qadar sezilarli bo'lm agan darajada
o'zgaradi.
Bu bo'linish joriy aktivlarni moliyalashtirishning to'rtta taniqli modellari
asoslariga qurilgan bo'lib, ular korxonaning joriy moliyaiashtirishda qisqa muddatli
majburiyatlaming roli nuqtai nazaridan o'zaro farq qiladi. Shuni ta'kidiash joizki,
qisqa muddatli majburiyatlaming roli va korxona faoliyatining moliyalashtirish
manbalari tarkibida ulaming ulushi "konservativ > kompromiss > agressiv >
barkamol model1* yo'nalishida ortib boradi, bunda korxona likvidligining buzilish
xarakteri teskari yo'nalishda o'zgaradi.
2-jadval.
Korxonalar aylanma kapitalini boshqarishda kreditning roli1
Aylanma
mablag'ni
boshqarish
modellari nomi
Qisqa muddatli kredit va kreditorlik
qarzining roli
Likvidlik nuqtai nazaridan
tavakkalchilik
Barkamol
Qisqa muddatli majburiyatlar
hisobiga barcha joriy aktivlar, ya'ni
ulaming o'zgaruvchan qismi ham
to'liq moliyalashtiriladi.
Agar bir paytning o'zida
kreditorlar oldidagi barcha
majburiyatlar so'ndirilishi lozim
bo'lsa, eng katta tavakkalchilik
ehtimoli mavjud.
Agressiv
Kompramissli
Konservativ '
4.
J
Qisqa muddatli majburiyatlar
hisobiga aylanma aktivlaming
o'zgarib turuvchi qismi to'liq
qoplanadi.
Aylanma mablag'laming
o'zgaruvchi qismi 50 foizga qisqa
muddatli majburiyatlar hisobiga
qoplanadi.
O'zgaruvchi qismi uzoq muddatli
passivlar hisobiga qisman
qoplanadi.
O'ta xatarli, chunki real aktivlar
minimumi bilan shakllanish
irnkoni yo'q.
Eng kam xatar, biroq ortiqcha
joriy mablag'lar mavjudligi va
shunmg hisobiga foydaning
pasayishi ehtimoli mavjud.
Likvidlikni yo'qotish xatari yo'q,
chunki qisqa muddatli kreditorlik
qarzlari mavjud emas.
Kreditorlaming xarakteri, qisqa muddatli kreditlash turi va shaklidan qat'iyy
nazar, qisqa muddatli kreditning aylanma mablag'lar harakati bilan aloqasini ko'rish
lozim. Turli tashqi moliyalashtirish manbalarini jalb etish va so'ndirish imkoniyatlari
ishlab chiqarish-tijorat davrining davomiyligi, faoliyatning mavsumiyligi hamda
1 Уразкулов И А Икдисод магастри даражасини олиш учун дисертация БМА -Т.: 2004.
10
boshqa sharoitlar bilan bog'liq bo'lib, ular ushbu korxona aylanma mablag'larining
aylanish xususiyatlariga bog'liqdir. Aylanma mablag'lar um um an, shuningdek
ulaming ayrim elementlari, masalan xom-ashyo, materiallar, tovarlar va boshqalar
qisqa muddatli kreditlash obyektlari bo'lishi mumkin.
Shubhasiz, tijorat krediti tashkilotning joriy faoliyatini moliyalashtirish uchun
juda muhim hisoblanadi, u bir tomondan ta'minotchilar va pudratchilar, ikkinchi
tomondan xaridorlar hamda buyurtmachilar tomonidan taqdim etilishi mumkin.
Tijorat krediti jarayonida aylanma mabalag'lar bank tizimini chetlab qo'ygan holda
bir korxona aylanmasidan boshqa korxona aylanmasiga qayta taqsimlanadi. Debitorlik
va kreditorlik qarzlarini boshqara borib, korxonalar bir-birini o'zaro kredit bilan
ta’minlaydilar, hamda kreditning boshqa turlaridan butunlay voz kechishlari mumkin.
Tijorat kreditlash muddatlari hisob-kitob to'lov intizomi doirasida belgilangan bo'lib,
amaldagi mavjud qonunchilikka muvofiq tovar, ishlar, xizmatlar uchun to'Iovlaming eng
oxirgi muddati uch oyni tashkil etadi. Debitor tomonidan to'lov muddati kechiktirilganda
majburiy kreditlash biigina O'zbekiston davlati muammosi emas. Jumladan, BuyukBritaniyada
80-yillar o'rtalarida tijorat kreditining rivojlanishi yuzasidan o'tkazilgan tadqiqot shuni
ko'rsatadiki, 75 foiz qism qarzdodar o'z qarzlarini 30 kun mobaynida so'ndrrilishi shait
bo'lsada, bu talabni bor-yo'g'i ulaming o'ndan bir qismi. bajatgan.
Qarz berish shartnomalari asosida qarz pullar va mablag'lar jalb etiladigan
moliyaviy veksellar, pul, kredit bozorining mustaqil segmentini o'zida ifodalaydi.
Ayni paytda xo'jalik kreditlashning o'ziga xos xususiyati mavjud bo'lib, u korxonalar
professional kreditor emasligi bilan bog'liq. Bu bo'sh pul mablag'lari taklif etiladigan
ochiq bozor emas. Bu yerda pul resurslariga talab va taklif aksariyat holda kreditor
hamda qarz oluvchi o'rtasida yuzaga kelgan o'zaro xo'jalik munosabatlari bilan bog'liq.
Odatda iqtisodiy jihatdan o'zaro ta’minot, texnologik zanjir bilan o'zaro bog'liq
bo'lgan korxonalar kreditlar bilan ta’minlanadi. Bunda aynan xo'jalik vazifalari,
masalan ta’minot yoki sotishning kafolatlanganligi hal etiladi, shutting uchun kredit
yuzasidan to'lov turli kredit bitimlarida sezilarli darajada o'zgartirilishi mumkin,
shunga qaramay pul bozorida umumiy vaziyat, qayta moliyalash stavka darajasi ham
hisobga olinadi. Xo'jalik kreditining o'ziga xos turi qarz berish shartnomasi asosida
jismoniy shaxslaming mablag'larini jalb etishdan iborat Banklar professional kredit
beruvchi sifatida mijozlarga joriy faohyatni moliyalashitirish uchun g'oyat turii-tuman
kreditlami taklif etadilar, ulaming ichida eng qulaylari overdraft va kredit liniyalaridir.
Overdraft taqdim etish vositasida hisob varaqni kreditlash - bu "talab yuzaga
kelishi bo'yicha" kredit berishdan iborat. Shubhasiz, overdraf bilan kredit liniyasi
o'rtasida o'xshashlik mavjud: ular kreditdan foydalanish muddati, kreditlash limiti,
kredit yuzasidan foiz stavkalari va limit ochilganligi uchun alohida to'lov
belgilanganligini ko'zda tutadilar. Biroq, kredit liniyasi bo'yicha odatda kreditni
tanlash jadvali tuziladi va uning buzilganligi uchun tomonlaming moddiy javobgariigi
nazarda tutilishi mumkin. Overdraft esa o'z mohiyatiga ko'ra bankning o'z mijoziga
"tez yordam"ni ifodalaydi va tabiiyki, awaldan u qaysi paytda kerak bo'lishini
ko'zda tutish m umkin emas. Overdraft kreditlashning eng tez moslashuvchan
mexanizmidir va uni so'ndirish mijoz qarz oluvchining hisob raqamiga kelib
tushayotgan mablag'lar hisobiga avtomatik tarzda amalga oshiriladi.
Aylanma mablag'lar umuman, shuningdek ulaming alohida qismlari, masalan
ishlab chiqarish zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot va
11
boshqalar bankning kreditlash obyektlari b o ‘lishi m um kin. Kreditlash m exanizm ini
tanlash muayyan kredit bitimi holatlari va qarz oluvchining ehtiyojlari. unda ta’m inot
yoki iikvid talablam ing mavjudligi, uning bank bilan o'zaro m unosabatlari xarakteri
va davomliligi bilan bog'liq.
T ashqilot joriy faoliyatini m oliyalashtirish uchun qisqa m uddatli byudjet
yordam idan ham foydalanishi m um kin, u turli darajadagi byudjetlar tom onidan
quyidagi shakllarda taqdim etiladi:
- pul m ablag'larining qarz oluvchiga haqiqatda berilishi:
- kreditlashning imtiyozli shartlarini ta’m inlash uchun bank kreditlari bo'yicha
foiz stavkalaridagi farqni qoplanishi;
- bank kreditlari yuzasidan byudjet kafolatlarining taqdim etilishi;
- byudjet oldidagi m ajburiyatlarni vaqtincha kamaytirish vositasida kreditlash.
Byudjet krediti faqat q avtarilishi asosida avval taq d im etilgan byudjet
m ablag'lari yuzasidan m uddati o'tg an qarzlari mavjud bo'lm agan yuridik shaxslarga
berilishi m um kin. Vakolatli organlar kreditning amal qilish paytida har qanday
vaqtda byudjet krediti oluvchisini tekshirish huquqiga egadirlar, shuningdek byudjet
kreditidan maqsadli foydalanilishini tekshiradilar. Yuridik shaxslarga taqdim etilgan
byudjet m ablag'larining qaytarilishi, shuningdek ulardan foydalanganlik yuzasidan
to'lov byudjet to'loviga tenglashtiriladi.
Korxona aylanma m ablag'ni saqlab turilishi uchun soliqlami to'lash bo'yicha
m uddatini uzaytirish, bo'lib-bo'lib to'lash va soliq kreditlaridan foydalanishi m umkin.
Soliqlami to'lash bo'yicha muddatlami uzaytirish yoki bo'lib-bo'lib to'lash muddati
olti oygacha bo'lgan muddatni tashkil etadi, mos ravishda bu davrda soliq to'lovchi
tomonidan qarz summasi bir vaqtning o'zida yoki bosqichma-bosqich to'lanishi joiz.
M uddati uzaytirilishi yuzasidan to'lov tabaqalashtirilgan holda, uni taqdim etilish
asoslaridan kelib chiqqan holda belgilanadi, soliq bo'yicha to'lov muddatini uzaytirish
yoki bo'lib-bo'lib, to'lash summasi ham uni olish asoslariga bog'liq.
Soliq krediti bir yoki bir necha soliqlar bo'yicha uch oydan bir yilgacha
m uddat bilan taqdim etilishi m um kin. Agar soliq krediti m anfaatdor shaxsga tabiiy
ofatlar, texnik halokatlardan zararlar va boshqa engib bo'lm as kuch holatlari
yuzasidan taqdim etilayotgan, shuningdek agar uning tegishli byudjetdan kam roq
m oliyalashtirish holati mavjud bo'lsa to'lov undirilm aydi. Agar soliq krediti bir
vaqtning o'zida soliq to'lanishi holatida ushbu shaxsga bankrotlik tahdid qilishi
m unosabati bilan taqdim etilsa, foizlar soliq krediti to'g'risida shartnom a davrida
bo'lgan, M arkaziy Bankning qayta m oliyalash stavkasi m iqdorida belgilanadi. Soliq
krediti sum m alari to'lovning har bir m uddati bo'yicha teng ulushlarda yoki bir
yo'la foizlami to'lash bilan m ablag'larni tegishli byudjet darom adiga o'tkazish yo'li
orqali kamaytirilishi lozim.
Har qanday holatda ham qisqa m uddatli kredit va korxonaning aylanm a
m ablag'lari quyidagi ko'rinishlarga ega:
- qisqa m uddatli kreditlash m uddati aylanm a m ablag'ning aylanish m uddati
bilan bog'liq-bir yilga qadar;
- qisqa m uddatli kredit korxona joriy faoliyatidan tushum lar, tovarlar (ishlar,
xizm atlarjdan tushum lar hisobiga so'ndiriladi, aylanm a m ablag'lar elem entlari
tannarxning aksariyat qismini tashkil etishi bois aylanm a kapital davriy aylanishining
uzluksizligi qisqa m uddatli kreditni so'ndirishning sharti hisoblanadi;
12
- qisqa m uddatli kreditni jalb etish uchun xarajatlar buxgalteriva (moliya)
(tannarx) tarkibiga, soliq hisobida esa o'rnatU gan cheklashlar doirasida kiritiladi.
Joriy faoliyatni kreditlash usullarini tanlash m ezonlari m anbai jalb etilishining
tezkorligi, tashkilotning moliyaviy natijasini shakllantirish va o'zlashtirishning soliq
oqibatlari yuzasidan kredit olish uchun xarajatlar nuqtai nazaridan baholanadigan
uning qiym atidan iborat. A ylanm a m ablag'lam i m oslashuvchan boshqarish qisqa
m uddatli kreditni aynan jalb etish, shuningdek qarzni ishlovchi kapital (faktoring,
hisob-vekselu krediti, q arz m ajburiyatlarining garovi yuzasidan kreditlash)ga
transform atsiya qilishning mavjud usullari bilan ta m in la n a d i, u lar kreditorlarga
debitorlik qarzlariga jalb etilgan aylanm a aktivlarni to'ldirish im konini beradi.
1.3. Tijorat banklari iqtisodiyot bilan aloqasi muammolari1
Bozor munosabatlariga o ‘tish bilan iqtisodiyotda ko‘p ukiadlik tijorat banklariui
tashkil etishga to 'rtk i b o id i.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish munosabati bilan birinchi navbatda bank ishini tashkil
etish m azm uni o'zgartirishga kirishildi. K o‘p tom li instruksiyalar o'm iga bank ishlarini
yuritish m etodik ko'rsatm alari tayerlandi, kreditlashni kredit shartnom asi asosida
amalga oshirish y o ig a q o ‘yildi, bir operatsiyalaridan bank nazorati olib tashlandi.
T ijorat banklari xo'jalik tashkiloti kabi korxonaning alohida turi hisoblanadi.
M ustaqil ravishda xo'jalik faoliyati yuritib o'zlarin in g aniq natijalaridan ham da
jihozlarining ishlab chiqarish sam aradorligini oshirishdan m anfaatdordir.
Ja m iy a tn in g ijtim oiy b azasini ifoda e tib , tijo ra t b a n k la ri iqtisodiyotni
boshqarishda tizim sifatida qatnashib, M arkaziy bankning pul, kredit va foizlar
sohasidagi siyosatini tadbiq etuvchi sifatida faoliyat ko'rsatadi.
Tijorat banklarini rivojlanishi to r m a'noda bo'lsa h am ijtimoiy m ahsulotning
jam i sum m asiga bo'ladi.
Pul, kredit va iqtisodiy kategoriyalar esa m ohiyatini oshishida asos bo'lib
hizm at qiladi. Bu kategoriyalarining harakatida banklar qatnashadi, ya'ni banklar
pul m uom alasini aniqlaydi, kredit milliy iqtisodiyotni kreditlovchi sifatida, kredit
esa foiz siyosatini am alga oshiradi.
B ozor m unosabatlariga o'tish bilan tijorat banklari o 'z m anfaatlari doirasida
b o 'sh pul resurslarini harakatga keltiruvchi infrato'zilm asining m uhim tarkibiy
qism iga aylanadi.
Banklarning ikki pog'onali tizim i paydo bo'lishi put m uom alasi barqarorligim
ta'm inlash zaruratining oqibati b o'ldi, iqtisodiyotning "soglomligi" k o 'p jihatdan
ana shunga edi. Pul aylanishini um um ifliy darajada tartibga solish huquqini olgan
banklar keyinchalik yoki to 'la davlat banklariga yoxud davlat bilan m ustahkam
bog'liq bo'lg an banklarga aylanadi bu esa ularga davlat pul-kredit siyosatini amalga
oshirish im konini beradi.
Banklarning bajaradigan operatsiyalariga qarab eniissiya va tijorat banklariga
bo'linadi.
H a r q a n d ay m a m la k a td a eniissiya b a n k la ri k re d it tiz im in in g m arkazi
1 ТДИ У ва М Д \ мамлакатлари икрисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-малакавий иш лари, магистрлик. ном зодлик ва докторлик
диссертацияларининг намунавий мавзулари. -Т.: 2005.
13
hisoblanadi, ularga davlat b an k n o ta lar chiqarish, em issiya u ch u n m onopolivalik
huquqini beradi. U lar boshqa ban k lam i kreditlaydi va shu m a ’noda banklarning
banki sanaladi.B izning m am iakatim izda kredit tizim ining m arkazi, em issiya banki
va banklarning banki 0 ‘zbekiston R espublikasining M arkaziy banki hisoblanadi.
T ijo ra t b anklari b a n k tiz im in in g quyi b o ‘g ‘ini b o ’lib, m ijozlarga tijo ra t
to m o y illa rid a k re d it, h iso b -k ito b x izm a tlari k o 'rs a tis h y u z asid a n v a zifala rn i
bajaradigan m ustaqil bank m uassasa tarm o q larid an tarkib topgan. T ijorat banklari
am alda o ’z m ijozining xo’jalik faoliyati xizm ati bilan b og’liq kredit, hisob-kitob va
m oliya operatsiyalarini b archa tu rlarin i bajaradi.
T ijorat banklari sanoat, savdo va boshqa xil korxonalarini asosan o m o n at
tarzida jalb etilgan pul m ablag’lari hisobidan kreditlaydi, korxonalar o ’rtasida hisobkitoblarini am alga oshiradi, sh u n in d e k fond, vositachilik va valuta operatsiyalari
bilan shugulanadi.
O ’zbekistonda davlat ishtirokida ixtisoslashtirilgan m oliya m uassasalari tashkil
etilm oqda, ularning m aqsadi uzoq davr m obaynida iqtisodiyotning sarm oyasiga
bo'lgan ehtiyojini ta'm in lash d an iborat b o ’ladi. U larning faoliyati asosan xususiy
sektorning d a staw al kichik va o ’rta tadbirkorlikning m avkeyini rivojlantirish va
m ustahkam lashga qaratilgan.
Ixtisoslashish va kredit, investitsiya operatsiyalari vazifalarini xalq h o ’jaligi
sektorlari b o ’yicha taqsim lash respublikam izdagi bank m uassasalarini o 'z ig a xos
xususiyati hisoblanadi. Ayrim ban k larn in g ixtisoslashishi m am lakat u c h u n hayotiy
m uhim b o ’lgan xalq ho'jaligi tarm oqlarining davlat to m o n id a n q o 'lla b -q u w a tla n ish i
iqtisodiy jih a td a n zarurligi bilan b o g iiq d ir. B unday tarm o q la m i m oliyalash davlat
bilan birgalikda a n ch a im tiyozli sh a rtla r asosida am alga oshiriladi. S hu bilan bir
vaqtda ixtisoslashtirilgan aksiyadorlik-tijorat banklari boshqa tarm oqlardagi m ijozlar
bilan kredit va moliyaviy b itim lam i am alga oshirish huquqiga ega. U la r bu h uquqdan
unum li foydalanm oqdalar ham . Bu esa u larning bozor iqtisodiyotiga b arq aro r kirib
borishini ta'm inlaydi.
M arkaziy ban k tijorat ban k larin in g faoliyati ustidan sam arali nazorat qilish,
om o natchilar va aksiyadorlarning m anfaatlarini him oyalash m aqsadida b ank nazorati
tizim ini nnfetahkam lash yuzasidan m u n ta z am ish olib borm oqda.
Bugungi kunda bank ishi barqarorligini asosi b o ’lgan M arkaziy bank n o c h o r
banklam i o ‘z vaqtida aniqlash va ularga iqtisodiy m adad berish, u lam in g sinishiga
yo 'l qo'ym aslik ch o ra-tad b irlarin i k o ’rm oqda, ban k ro tlik holatlarini kam aytirish
va tizim li tavakalning oldini olishini ta ’m inlanm oqda.
Bu holat aniq shakllantirilgan va puxta belgilangan rivojlanish strategiyasi
yo'qligida o 'z aksini topayapti. Bu banklar faqat shu kungi foydani o'y lam o q d a. Bu
esa qanday b o ’lm asin tez foyda olish, kerak b o ’lsa, h a tto o 'z m ijozlari hisobiga
boyish m aqsadi
T ijorat banklari faoliyatining asosiy ntaqsadini um um iy k o 'rin ish d a m oliya
xizm atlari tak lif etish va k o ’rsatish sifatida ifodalash m um kin.
B anklar faoliyatini tartibga soiadigan asosiy m e ’yoriy hujjatlardan biri-b an k
nazorati b o ’yicha Bazel q o ’m itasi olib ishlab chiqilgan "Tijorat banklari faoliyatini
tartibga solish qoidalari" hozirgi p aytda qayta ishlagan va takom illashtirilgan; b u n d a
yangi hisob rejasi talablari va tijorat banklari aktivlarini tasniflashning yuqoridagi
aytilgan tartibi hisobga olindi. U n d a ban k sarm oyasiga kattirok talablar belgilanadi,
14
yangi p rudentsial m e'yorlar, shu ju m la d a n , b a n k la rn in g q im m atli q o g 'o z la r va
investitsiyalar bilan o 'tkazadigan operasiyalari b o 'y ich a . bir om o n atch ig a t o ‘g ‘ri
keladigan eng yuqori tavakkalchilik b o 'y ic h a m e ’yorlar kiritildi.
Bank tizim ini bozor iqtisodiyoti talablariga m uvofiq isloh qilish iqtisodiyotni
u m u m an isloh qilish bilan o'zviy boglanib ketadi. R espublikada o'tk azilad ig an
keng q o 'lam d ag i xususiylashtirish dasturi iqtisodiy faollikning va, dem ak, bank
kreditlari va xizm atlariga talabning oshishini ta ’m inlash lozim .
O 'zbekiston bank tizim ining o'ziga xosligi sh u n d a h a m k o ’rinadi, rasm an
ntuayyan ixtisosdagi (investitsiya, ip o te k a , birja vaboshqa) ban k sifatidaro'yxatga
olingan k o 'p g in a tijorat banklari vujudga kelgan holatga k o 'ra universal bank sifatida
faolivat yuritishga m ajbur b o'lm oqda, k o 'p in ch a oddiy bank-kredit bitim larini amalga
oshirish bilan kifoyalanm oqda. H ozirgi k o 'p iqtisodiyotda banklar a n ’anaviy tarzda
faolivatning b an k sohasi deb tushiniladigan to r doiradagi xizm atlar segm entida
em as, balki m oliyaviy xizm atlarining k o 'p ta rm o q li sohasida ish olib berishida o 'z
ifodasini topgan yangi voqelik hisobga olinishi zam r. M oliyaviy x izm atlar sohastdagi
o'zg arish lar bugungi k u n d a texnologiya, foiz xatari, rnijoz u c h u n raqobat, sarm oya
adekvatligi kabi asosiy tu sh u n c h alar bilan bog'liq.
T ijorat b an k lari b o z o rla rid a q arz m a b la g 'la rin i sh a k lla n tiru v c h i, tartibga
soluvchi va boshqaruvchi eng m u h im e le m en tla rid an biridir. Shu m unosabat bilan
ular zim m asiga sarm oyalar saqlanishi va k o 'p a y tirilish in i, pu llar sam arali ishga
solinishini, d em ak z aru r d aro m ad lar olinishini ta ’m inlash vazifasi yuklatiladi
T ijorat banklari o 'z m ijozlarining asosiy agetiti ish o n c h bildirgan shaxsi,
top sh iriq lam i bajaruvchisi, u lar m ablag 'larin in g bosh tasarrufchisi, aksiyalar h a m d a
bankdagi hisob varaqlar egalari aksariyat k o 'p c h ilig i u c h u n eng yaqin m aslahatchi
va ekspert hisoblanadi. Bizning u c h u n u la r asosiy iqtisodiy, m oliyaviy m asalalar
ha m d a sh u bilan b o g 'liq yuridik m u a m m o la m i c h u q u r va ju d a yaxshi bilishi,
rivojlangan axborot-tahlil bazasiga ega bo'lishi va ayni paytda o 'z vazifaiariga taallukli
h ar qanday so 'ro v b o 'y ic h a konkret y o rd am b e ra olishi lozim .
B anklar faoliyatida tijorat m a’lum q oidalarga asoslanadi.
U la r orasida eng m uhim i - x o'jalik y u ritish d a n foyda olish qoidasi, iloji
bo rich a k atta foyda ko'rish. Biroq tijorat b an k id a k o 'p foyda olish cheklangan.
B irinchidan katta ketidan m ijozlardan m axrum bo 'lib qolishiga olib kelishi m um kin,
chunki u la r xaddan tashqari katta q o'yilgan stavkali kred itd an voz kyechishlari
m um kin, ikkinchidan banklararo raqobat sh aro itid a b oshqa tijorat bankiari orasidan
bir q a d ar sam araliroq ishlar u ch u n a n c h a a rzo n kred itlar tak lif etilishi m um kin.
Bank tijorati "H am m a narsa m ijoz u c h u n ham m a narsa uning foydali faoliyatini
ta ’m inlash uchun" qoidasi asosida harakat qilishi lozim . B ankning am aliy faoliyatida
eng m u him i m ijozning foyda ko'rishi, u n d a n keyingina b a nkning foydasi, chunki
pirovard natijada m ijoz foyda olib faoliyat k o 'rsa tg an d a g in a bank h am foyda olgan
bo 'lad i, sababi-kreditlar b o'y ich a foizlar faqat m ijoz olgan foyda hisobidan to'lan ad i.
Bank m ijozning foyda olishi u c h u n sh a rt-sh aro it yaratar ek an , d em ak o 'z in in g
m anfaatini h a m am alga oshirgan b o'ladi.
T ijorat bankning m ijozlarga nisbatan sheriklik m unosabati o 'z a ro m anfaatdorlik
qoidasiga asoslanishi lozim . Bank u c h u n h am m ijoz u c h u n h am ham korlik tufayli
kozonilgan ishonch ular o 'rtasidagi sheriklik m unosabatlarini m ustahkam laydigan
jiddiy om ilga aylanadi. Yaxshi sherik b o'lishni istagan b a n k o 'z m ijozlarini xizm atlar
15
"majmuasi"bilan ta'minlashi zamr. Tijorat banklari xizmatining an’anaviy turlari
qatoridajum ladan, xar-xil kreditlar berish barobarida valuta, trast operatsiyalarini
ham bajaradilar. ayni paytda o ‘z mijozlarining iqtisodiyotini to ‘g‘ridan-to'g'ri
investitsiyalashi mumkin.
Hozirgi sharoitda banklar tobora ko'proq faqat sof bank operatsiyalarini
bajaradigan emas, shu bilan birga moliyaviy xizmatlar ko'rsatadigan moliyaviy
muassasalarga aylanmoqda, bu bank balansida aks ettirilmaydi, lekin juda katta
daromad keltiradi. Hozirgi paytda yirik tijorat banklari kariyib 350 turdagi moliyaviy
xizmat ko’rsatmoqda. Qayd etish joizki, bank tizimi ikki bosqichlidir. Birinchi
bosqichda dunyo bank amaliyotida bo'lganidayoq Markaziy bank turadi, u banklar
banki. davlat banki. emissiya banki va oltin-valuta zahiralarini boshqaruvchi bankdir.
Tijorat banki o'z faoliyatini Markaziy bankda ro'yxatdan o ‘tib litsenziya
oiganidan so Tig amalga oshiradi.
/
Tijorat banki qo'ydagi operatsiyalarni amalga oshiradi1: -J
Mijozlaming hisob varaqalarini olib boradi.
Mijozlarga kassa xizmati ko‘rsatadi.
Mijozning topshirig‘iga binoan naqd pulsiz hisob-kitoblarni bajaradi.
qisqa yoki uzoq muddatli kreditlar beradi.
Shartnoma yoki pullik asosida buyurtmachining topshirig‘iga binoan kapital
qo‘yilmalami mablag1 bilan ta'minlaydi.
Bo‘sh pul mablagTari-depozitlarini muomilaga jalb qiladi.
Aliolidan omonatlarni qabul qiladi.
Investitsiya operatsiyalarini.
Lizing operatsiyalarini.
Tijorat banki davlatning hamda boshqalaming qimmatbaho qog'ozlarini xarid
qiladi va sotadi.
Xorijiy valuta va qimmatbaho metallarni xarid qiladi va sotadi.
0 ‘z mijozlari uchun kafolat va majburiyatlar beradi.
Byudjetning kassa ijrosini.
Bank operatsiyalari bo'yicha maslahatlar beradi.
Banklarning operatsiyalari ulaming bcvosita faoliyati orqali (vazifasi) amalga
oshiriladi. Bunday vazifalami o'zaro bog'liq ikki turga bo'linadi.
Passiv (bank resurslarini shakkilantirish bo'yicha operatsiyalar).
Aktiv (bunday resurslami joylashtirish hamda foydalanish bilan bog'liq
operatsiyalar).
Bank resurslari o'ziga tegishli va jalb etilgan mablag'lardan vujudga keladi.
O'ziga tegishli mablag'lar odatda banklar tasarrufidagi barcha resurslaming faqat
unga katta bo'lmagan qismlarini tashkil etadi. Ularning asosiy qismi depozitlar yoki
banklarning mijozlariga karashli omonatlardan iborat.
Bankning aktiv operatsiyalariga aw alo beriladigan, foizli, ssudalar yoki
(kreditlar) kiradi.
Ular orasida eng ko'p tarqalgani veksellami hisobga olish usulidir. Qimmatli
qpg'oz garovga olinib, beriladigan ssudalar, shuningdek mana shunday qog'ozlami
xarid qilish bo'yicha operatsiyalar fond operatsiyalari deb yuritiladi.
1 Узбекиегон Республикаси "Банк ва банклар фаолияти тугрисида"ги Крнуни. -Т.: 19%.
16
Davlat tomonidan zayom obligatsiyalarini chiqarish yo'li bilan olinadigan
kreditlar davlat kreditlari deb yuritiladi. Bunday toifadagi qarzlarga davlat odatda
davlat byudjetidagi kamomadni qoplash uchun majbur bo'ladi. Ana shunday holatlarda
ko‘pincha banklar va sug‘urta kompaniyalari krcditorlar sanaladi. Davlat zayomlarining
obligatsiyalari banklar vositaligida tarkatiladi, buning uchun vositalik haqi olinadi.
Yuqorida sanab utilgan bank operatsiyalari qatorida investitsiya operatsiyasi
ham muhim rol uynaydi.
Banklarning kreditlash funksiyasi bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida o'ziga
xos roi uynamoqda. Agar biz bankning korxonalaming kreditlash jarayoniga etibor
beradigan bo'lsak, bank o'z navbatida mavjud korxonalaming moliyaviy holatlariga
ham xoiisona baho berish kabi muhim ishni amalga oshirmoqda/ Tijorat banklari
o'z faoliyati bilan bozor iqtisodiyoti talablariga mos ravishda ishlay oladigan
tashkilotlarni o'z vaqtida mablag' bilan qo'llash va bunday tashkilotlami aniqlash
kabi muhim bir vazifani amalga oshirmoqda. Tijorat banklari kreditlash jarayonlari
orqali mamlakat iqtisodiyotning rivojlanishiga ham juda katta xissa ko'shmoqda.
Tijorat banklarining yana bir muhim funksiyasidan biri bu hisob to'lovlarini
amalga oshirish funksiyasidir. Bugungi kunda korxona va xo'jalikliami o'rtasidagi
hisob-kitoblaming asosiy qismi pul o'tkazish yo'li bilan amalga oshirilnioqda. Bu
jarayonlarda tijorat banki vositachi sifatida to'lovlar o'tkazishjarayonini bajannoqda.
To'lov hujjatlarining o 'z vaqtida o 'tishi ham da hisob-kitob jarayonlarining
uzluksizligini ta’minlash zaruriyati bugungi kunda banklardan hisob-kitoblami tashkil
qilish va nazorat qilishning mukammal metodlarini ishlab chiqishni talab etmoqda.
Hisob-kitoblami tezlashtirish, jarayonlami ishonchligini ta’minlash hamda bu
jarayonlar bilan bog'liq xarajatlami kamaytirish maqsadida tijorat banklari bugungi
kunda komputer texnikasi bilan jihozlanmoqda. Bundan tashqari mamlakat bo'yicha
joylashtirilgan filiallar yordamida to'lovlar jarayoni yanada tezlashttrishga erishilmoqda.
Tijorat banklarining to'lovlarini amalga oshirish funksiyasi orqali bugungi kunda
yuridik shaxslaming davlat byudjetiga bo'lgan majburiyatlari nazorat kilinmoqda.
1.4. Iqtisodiyotni rivojlanishida nobank moliya-kredit tizimlarining 0‘rni1
Hozitgi paytda qishloqdassudajamgarmashiikatlari tusidagi kredit kooperatsiyalarini
va shaharlarda o'zaro kreditlar jamiyatlarini tashkil etish muhim vazifa hisoblanadi. Bu
hoziigi paytda uvdaa "pavpokka" yashirib saqlayotgan pul mablag'larini jalb etish va ulami
kreditlar shaklida kredit kooperatsiyasi a’zolari o'rtasida joylashtirish imkonini beradi. Tuman
markazlaridagi kredit uyushmalari kredit kooperatsiyalariga moliyaviy yordam ko'rsatishi,
shuningdek ulaming a’zolariga texnika, o'g'itlar sotib olish va mahsulotni sotishda
ko'maklaslrishi kerak. Jahon tajribasining dalolat berishiclta ishlab chiqarish kooperatsiyalari
ham iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishning g'oyat muhim sharti hisoblanadi
Bugungi kunda tijorat banklari yetad i darajada texnik jihozlanganligi hamda kerakli
axborot bazalariga va malakali kadriatga egaligi banklari o'z navbatida qimmatli qog'ozlar
bozorining asosiy ishtirokchilaridan biri qilib qo'ymoqda. qimmatbaho qog'ozlar bozonda
banklar bir vaqtning o'zida ham investor ham emitent sifatida qatnashmoqda. Banklarning
boshqa xo'jaliksubyektlariga nisbatan stabil moliyaviy holatga egaligi qimmatbaho qog'ozlar
bozorida operatsiyalarda qatnashishga imkon bermoqda. Respublikada tijorat banklarning
1 Узбекистан Республикаси "Банк ва банклар фаолияти тутрисида"ги Кокуни -Т.: 1996.
17
qim m atbaho qog'ozlar bozorida aktiv ishtirok etishini sabablaridan yana biri banklarning
nizom kapitaliiii oshrish sohasida o'z aksiyalarini sotishga bo'lgan intilishdir.
Bugungi kunga kelib tijorat banklari qim m atbaho qog'ozlar bozorida aksiyalardan
tash q ari depozit va jam garm a sertifikatlar bilan ishlashni ham yo'lga qo'ym okdilar.
B nndan tashqari banklar o 'z mijozlariga moliyaviy broker sifatida ham xizmat
ko'rsatm oqda. Banklarning bunday funksiyalami bajarishlari korxona, tashkilotlam ing
qimmatli qog'ozlar bozori operatsiyalarida qatnashislilari uchun qo'lay sharoit yaratmoqda.
Bugungi kunda, Respublika davlat mulkini xususiylashtirish bilan bog'liq jarayortlar
keng o'rin olganligi sababli, korxonalarga tegishli, qimmatli qog'ozlar bozoriga nisbatan,
davlat qimmatli qog'ozlar bozori aktiv harakat kilmoqda. Bu bozorda asosiy qatnashchilar
sifatida tijorat banklari ntavdonga chlqmoqda. Bu bozorda tijorat banklari o'zlarining brokerlik
funksiyalarini amalga oshirish bilan bir qatorda m avjud resurslarini h ech qanday
tavakalchilikka bormagan holda qisqa muddatlaiga joyiashtirish imkoniyatiga ega bo'lmoqdalar.
R espublika iqtisodiyotiga kirib kelayotgan "Lizing" jarayonlari bugungi kunda
ishlab chiqarishni texnika va texnologiyani ta ’m inlash h am d a qayta m ijozlashda
m uhiniligini ko 'rsatm o q d a. A gar biz liziitg xizm atlariga to 'la n a d ig a n foiz bilan
ban k krediti b o 'y ich a to 'la n a d ig a n foiz o 'rtasidagi bog'liqlikga e'tib o r beradigan
bo'lsak, u holda lizing xizm atlarini bugungi k u n d a tijorat banklari to m o n id a n am alga
oshirilishini yo'lga q o'yish q o 'lay h am d a m uhim dir. C h u n k i tijorat banklari lizing
xizm atlari u c h u n boshqa lizing tashkilotiga kredit berishidan k o 'ra ban k krediti foizi
darajasida m ijozlarga xizm at k o'rsatishi va shu bilan lizing xizm atlari b ahosini
kam aytirish m um kin. B undan tashqari kerakli m ablag'ni jalb qila olish im koniyatiga
ega va shu bilan bir qatorda texnik jih a td a n yetarli darajada m ijozlangan.
T ijorat banklari to m o n id a n olib borilayotgan bank faoliyatiga bugungi kunda
"Trast" xizm atlari ham kirib kelm oqda. T rast hizm atlari respublika b anklari u ch u n
yangi hisoblansada uni o'zlashtirish sohasida k o 'p lab ishlar olib borilm oqda.
C h e t el bank tajribasida bizga m a ’lum ki firm alar buyurtm aga ega bo'lishliklari
o 'z navbatida bank ta'm in o t xatlari deb ataluvchi firm aning m oliyaviy qobiliyatini
kafolatlovchi xizm atlarga bog'liq b o 'lm o q d a .
Qisqa xulosalar
A ylanm a m ablag 'lar o 'z id a ishlab c h iqarish jarayonidagi m eh n a t predm etlari
va m oddiy boyliklam ing puldagi ko'rin ish in i ifodalaydi. B oshqacha qilib aytganda,
aylanm a m ablag'lar bu ishlab chiqarish aylanm a fondlari va m uom ala fondlariga
y o'naltirilgan pul ntablag'laridir.
A ylanm a m ab iag 'lam in g tarkibi va tuzilm asi x o'jalikning ishlab ch iq arish
y o 'n a lis h i, ixtisoslashuvi, sh a ro itla ri, iq tiso d iy riv o jlan g an lik d a ra ja si, ish lab
chiqarish hajm i, yetishtirgan m ahsuloti va k o 'rsatilgan xizm atlarini realizatsiya
qilish jarayonlari h am d a shu kabi faoliyat natijalariga b og'liq bo 'lad i.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. T urli m ulk shaklidagi korxonalar jo riy m ablaglarining aylanish jarayoni.
1 Т Д И У ва МДХ мамлакатлари ицтисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-малакавий ишлари, магистрлик, номзодлик ва докторлик
диссертацияларининг намунавий мавзулари. -Т.: 2005.
18
2. O boroi (joriy) kapiml istiqbolini bcigilash.
3. T ijorat banklari iqtisodiy<»t real tarm ogi bilan aloqasi m uam m olari .
4. B ozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalam ing oborot kapitali.
5. Korxona aylanm a va ularning tuziiishi
6. K orxona o b o ro tla rid an sanraraii foydalanish koT satg ich lari va ularni
hisoblash yo' 1lari
7. T ijorat banklarini m oliyaviy aktivlari sam aradorligini baholaslv.
S.
Aylanm a fondlar, asosiy fondlar. m uom ala fondlari u ch u n sarflanadigan
pul m ablag'lari.
9. V enchur m oliyalashtirish m cxanizm larini barpo qilish.
10. Z am onaviy kredit tizim i faoliyat k o 'rsatishning xususiyatlari-.
.Asosiy adabiyotlar
1. А бдуллаева С .Ш .З . Б ан к иш и , -Т.: 2003.
2. Е ф и м ова М. Р. Ф и н а н с о в о -э к о н о м и ч е с к и е расчеты . П особие для
м енедж еров: Учеб. П ос.-М .: И Н Ф Р А -М . 2004.
3. Л авруш ин О .И . и др. Б анковское дело. М. Ф и С. 2003.
4. У зб еки стан Р есп убл и каси "Б а н к л а р ва б а н к ф а о л и яти тугрисида”!и
К рнунгт 1996 й.25 апрел.
5. У зб еки стан Республикаси М арказий б а н к и н и н г м еъерий хужжатлари
туплам и.Т .: 2003.
6. А. Б е к м у р ад о в , Р. Т о ж и е в , Х .К у р б о н о в , М. А л и м а р д о н о в . -Т .:
У зб еки стан икди сод иётни л и б ер ал л аш ти р и ш й и лларида. 4-к.исм. М олия ва
б а н к ти зи м и даги и с л о \о т л ар сам араси . Т Д И У ., 2005.
7. h ttp ://w w w .b an k o fe n d lan d .co .u k /m a rk et/m o n e y /in d e x .h tm
8. h ttp ://w w w .b an k o fen d lan d .co .u k /co reu p ro ses.h tm
10 's h a yerga qaralsin.
0 ‘sha yerga qaralsin.
19
II B O B
BANK T I Z I M I VA BANK T U R L A R I
2 .1 .
B ank tiz im i. B ank tu r la ri u la rn in g fu n k sio n a i v o 'n a iis h i b o 'y ic h a
klassifikatsiyasi
A gar m am lak a td a yctarli d a rajad a bank faoliyatini k o 'rsa tay o tg an ban k lar,
kredit tash k ilo tla r h am d a iqtisodiy tash k ilo tla r m avjud b o l s a u h olda bank tizim i
mavjudligi to'g'risida gap yuritsa bo'ladi. U shbu sharoitda banklar va kredit tashkilotlar)
turli shakllarida h a m d a d o im o o 'z m ijozlari- iqtisodiyot subektlari. M arkaziy bank,
bosh q a o rg an lar, davlat hokim iy atlari va davlat boshqaruv org an lari, o 'z a ro yoki
vo rd am ch i tash k ilo tlar bilan m u lo q o td a (m u n o sa b atd a) b o 'lib turad ilar.
| B ank tizim i - tashkiliy tu zilm a sifatida yirik tizim b o 'lib m am lakatning iqtisodiy
tizim iga kiradi. Bu shuni bildiradiki, b a n k la rn in g faoliyati va rivojlanishini m od d iy
va n o m o d d iy n e m a tla rn i ishlab c h iq a rish , m u o m a la va istem ol qilish bilan bog'liq
holda k o 'rib chiqish zarurdir. O ’zining am aliy faoliyatida b a n k la r xujalik h ayotini
tartibga solish m ex an izm i bilan o ‘zviy ravishda bog'liq.
Shu bilan birga b a n k la r soliq tizim i. b a h o tizim i, b a h o va d a ro m a d siyosati,
tashqi faoliyat iqtisodiy faoliyat sh artlari bilan o 'zviy a lo q a d a b o 'lish la ri shartdir.
Bu sh u n d ay darak beradiki m am ikatdagi ijtim oiy-iqtisodiy o 'z g arish lar k o 'p hollarda
bank tfzim i faoliyatiga boshqa ijtim oiy - x o 'jalik m exanizm i bilan aloqadoriigidagi
harakatiga bog'liqdir.
Bank tizim i m am lak at h u d u d id a tarixan shak llan g an va m u stah k a m la n g an
kredit tash k ilo tla rin in g faoliyat k o 'rsa tish shaklidir. X uddi pul va m oliya tizim i kabi
bank tizim i o'ziga hos milliy belgilariga egadir. Shu belg ilarsh u hud u d n in g , gyeografik
sh artlari o b -h a v o aholi m illiy tuziiishi, ularni n im a bilan m ashgulligi, k u sh n ilar
bilan m u n o sa b ati, savdo y o 'lla ri va o m illa r asosida sh a k lla n ad iJ '
B ank tizim i yagona m anoga ega em as. U ni turli tam o y illarin i k o 'rish , turli
h olatlariga q arab g u ru h lash m u m k in . M a sa lan , ularni tashkiliy tuzilishiga k o 'ra
in titu tsio n a l ch izm a k o 'rin ish id a k o 'rib c h iq ish m um kin. B undan tashqari bank
tizim in i bajaradigan funksiyaiari, o 'z a ro aloqadorligi, ntavqye, m axsus y o 'n a lish i,
bajaradigan operatsiyalarga va ularni tanbex etilishiga qarab ham g uruhlash m um kin.
fT ijo rat banklarini belgilariga qarab quyidagi turlarga bo'lish m um kin. M ulkchilik
shakhga qarab banklar: davlat bankiga, aksiyador banklarga. kooperativ, xususiy,
mintakaviy, aralash mulkchilikka asoslangan bankka bulinadi. Aksiyador banklar aksiyador
jamiyat kabi ochiq ttirdagi yoki yopiq turdagi aksiyador banklar bo'lishi m um kin.
Aksiyadorlar safiga kirish aksiyalarni sotib olish yo'li bilan am alga oshiriladi. Yuridik va
jism oniy shaxslar banklarning aksiyalarini sotib olishi va aksiyadorlar bo'lishi m um kin
A k siy ad o r tijo rat b a n k la rin in g y u q o ri organi - a k siy ad o rlarn in g u m u m ij
y ig 'ilish i h iso b la n a d i. H a r yili a k s iy a d o rla rn in g y ig 'ilish i u sta v d ag i va u s ta \
kapitalidagi u zgarishlarni, yillik faoliyat va u n in g natijalarini. b an k d a ro m a d ia rin i
tasdiqlash. bank kengashi tarkibini saylash b a n k n in g shu'ba m uassasalarini tashkil
qilish va bek o r qilish kabi m asalalarni k o 'rib ehiqishi m um kin.
Ba'zi tijorat bankiari paylar (badallar) hisobidan tashkil qilinishi m um kin. Bu
20
turdagi b a n k la rn in g q a tn a sh c h ila ri h am yuridik va jism o n iy shaxslar b o 'lish i m um kin.
X u su siy b a n k la r - jis m o n iy sh a x sn in g p u l m a b la g 'la ri h iso b id a n ta s h k il
qilingan b a n k la r h iso b lan ad i.
Jo y lash ish belgisiga q a ra b tijo ra t b a n k la r: x a lk a ro , resp u b lik a, m intakaviy,
viloyat b a n k la rig a bulin ish i m u m k in .
B a ja rad ig a n o p e ra tsiy a la rig a q a ra b tijo ra t b a n k la r - u n iv ersal va m ax su s
b an k larg a b o 'lin a d i.
U n iv e rsal b a n k la r xilm a-xil o p e ra tsiy a la r b a ja rish , h a r xil x iz m a tla r a m alg a
o sh irish xususiyatiga ega b o 'la d i. M axsus b a n k la r m a ’lu m y u n a lish la rg a xizm at
kursatib, u z fao liy atin i sh u y u n a lish la rd a y u tu q la rg a, sa m a ra d o rlik k a erishishga
bagishlaydi. B u n d a y b a n k la rg a tarm o q la rg a x izm a t k u rsatu v ch i b a n k la r, e k sp o rtim p o rt o p e ratsiy ala rin i olib b o ru v ch i b a n k la r, in v estisiy a b an k lari, ip o te k a -z a m in
b an k lari kirishi m u m k in .
B a n k la m i in tu titsio n a l tuziiishi b ila n b o 'y ic h a g u ru h la ri b ir q a n c h a u n su rla rn i
m ajm u in i b ev o sita va b ilvosita b a n k faoliyati b ila n s h u g 'u lla n u v c h ila m i, u larn i
tu zilish in i. vazifalari, funksiyalari, m u h itd a g i o p e ratsiy ala rin i o 'z a ro a lo q a d arlik d a
o 'z ichiga o lad i (tash k ilo t va k o rx o n alar).
T ash q iliy tu zilish b o 'y ic h a g u ru h lash u sh b u d a v la td a fao liy at o lib b o rad ig an
k re d it tu rla ri va sh ak llarin i, b u n d a ish tiro k e ta d ig a n b a n k la rn in g tu rla rin i o 'z ichiga
oladi. T o 'z ilm a k re d it sh akllari va b a n k ish tiro k i belgilariga q a ra b tuziladi.
2.2. Daviatni pul-kredit siyosati va banklarni uni amalga oshirishdagi roli1
B ugungi k u n d a b a n k la m i va b o sh q a m o liy a -k red it tash k ilo tlari orasidagi farqini
y o 'q o tis h n i m am lak a td a g i k apital h a ra k a tin i m ark a z la sh u v u n i va ja m g 'a rlish i b ilan
bevosita b o g 'liq d ir.
B u n d a y h a r a k a t n a tija s id a o 'z a r o y a q in v a o 'x s h a s h b o 'lm a g a n k re d it
ta sh k iio tla rin i y o 'q o lib ketishi yoki kushilishi ja ra y o n i a m a lg a osh irilish i m u m k in .
S h u bilan b iiga banklarning universallashuvi m akroiqtisodiy om illarga bog'liqdir.
A m m o b u fa o liy at u z o q m u d d a tn i o 'z ich ig a o lad i. H o zirg i k u n d a fa rq la m in g
y o 'q o lish i va b a n k la r to m o n id a n fu n k sio n a i va y u rid ik x u su siy a tla m i b e k o r b o 'lis h i
asosan yirik tijo ra t b a n k la rid a sezilarli a m a lg a o sh m o q d a . S h u m qayd qilish lozim ki
yirik b a n k la rn in g u niversallashuvi va global y o 'n a lish la rin in g o lib b o rilish i k ich ik
b a n k la rn in g , m axsus k re d it tash k ilo tla rig a y a n i m a 'lu m tu rd a g i o p e ratsiy ala rg a
m oslashgan tashkilotlaiga aylanishiga sabab b o 'lm o q d a . B u esa ko'p g in a m am lakatlarda
faoliyot k o 'rsa ta y o tg a n k o 'p b o sq ic h li b a n k tiz im ig a h o s x ususiyatdir.
B ozor iqtisodiyoti va ja h o n xo'jaligi rivojlanishi b ila n b a n k tizim i h am rivojlana
bo’r di. H ozirgi sh a ro itd a b a n k la r to b o ra k o 'p ro k faq at s o f b a n k o p e ratsiy ala rin i
b ajarad ig an em as.
T ijo ra t b a n k la ri q o 'y id ag i o p e ra tsiy a la m i b a ja rad i:
1 ТДИУ ва М ДХ мамлакатлари ик^исодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-малакавий ишлари, магистрлик, номзодлик ва докторлик
диссертацияларининг намунавий мавзулари. -Т.: 2005.
21
- passiv operatsiyalar;
- aktiv ssuda operatsiyalari;
- bank xizmatlari va vositachilik operatsiyalari;
- bankning uz mablag'lari hisobidan amalga oshiradigan operatsiyalar va
boshqalar.
Shu bilan birga banklar moliyaviy xizm atlar ko'rsatadigan moliyaviy
muassasalarga aylanntoqda, bu bank balansida aks ettirilmaydi. lekin juda katta
daromad keltiradi.
Pul-kredit siyosati usullari umumiy bo'lishi mumkin, yani mamlakatdan
kredit munosabatlar holatiga umumiy ta'sir ko'rsatuvchi, yoki selektiv, yani alohida
olingan kredit turlariga ta'sir ko'rsatish uchun yo'naltirilgan hamda alohida korxona,
jumladan tarmoqlami kreditlash uchun yo'naltirilgan bo'lishi mumkin.
Pul-kredit siyosatining umumiy usullariga:
- Markaziy bankning hisobga olish siyosati yoki foiz stavkalarini tartibga
solish siyosati;
- ochiq bozordagi operatsiyalar, yoki davlat qimmatbaho-qog'ozlarini sotib
olish va sotish;
- majburiy zahira normalarini o'zgartirishlar kiradi.
Hisobga olish siyosati Markaziy bankning tijorat banklari uchun oxirgi
navbatdagi zahirasi sifatida kreditoriga ayalanishi bilan bog'liq.
Majburiy zahira normalarini tartibga solish hukumat talabi asosida tijorat
banklarining belgilangan miqdoridagi pul mablag'larini Markaziy bankdagi foizsiz
hisob varag'iga o'tkazilishidir.
fa Ocltiq bozordagi operatsiyalar markaziy bankning tijorat va gazna obligatsiyaiari
va boshqa qimmatbaho qog'ozlami bozor kursi yoki oldindan e'lon qilingan kurs
bo'yicha sotib olish va sotish, hamda qayta kelishuvlaridir.
Markaziy bankning pul-kredit siyosati selektiv usullariga:
- limitlar, kvotalar umatish orqali kredit miqdorini yoki veksellarini hisobga
olishni to'g'ridan-to'g'ri qisqartirishdir;
- kredit operatsiyalarini o'sish darajasini pasaytirish;
- alohida olingan turdagi kreditlar ustidan nazoratni umatish, ismol krediti ustidan;
- alohida olingan jamg'armalarga yuqori foizlami o'm atish yoki umuman
foiz stavkalarini tartibga solish va boshqalardir.
Banklar va uning krediti yordamida mavjud kapital tarmoqlar o'rtasida, ishlab
chiqarish va muomala sohasida taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi.
Sanoat, transport, qishloq xujaligi sohasida qushimcha investisiyaga bo'lgan
talablami moliyalashtirib, banklar xalk xujaligida progressiv yutuqlarga erishishni
ta’minlashi mumkin. Oxirgi yillarda tijorat banklarining soni, ular bajaradigan
operatsiyalar, ulaming ustav fondi va qo'yilmalar salmogi oshib bormoqda.
Tijorat banklari o'z faoliyati bilan bozor iqtisodiyoti talablariga mos ravishda
isltlay oladigan tashkilotlami o'z vaqtida mablag' bilan qo'llash va bunday tashkilotlami
aniqlash kabi muhim bir vazifani amalga oshirmoqda. Tijorat banklari kreditlash
jarayonlari orqali mamlakat iqtisodiyotning rivojlanishiga ham juda katta xissa qo'shmoqda.
22
Tijorat banklarining yana bir m uhim funksiyasidan biri hisob to'lovlarini
amalga oshirish funksivasidir. Bugungi kunda korxona va xo'jaliklami o'rtasidagi
hisob-kitoblaming asosiy qismi pul o'tkazish yo'li bilan amalga oshirilmoqda. Bu
jarayonlarda tijorat banki vositachi sifatida to'lovlar o'tkazish jarayonini bajarmoqda.
T o'lov hujjatlarining o 'z vaqtida o'tish i ham da hisob-kitob jarayonlarirting
uzluksizligini taminlash zaruriyati bugungi kunda bankiardan hisob-kitoblami tashkil
qilish va nazorat qilishning mukammal metodlarini ishlab chiqishni talab etmoqda.
Hisob-kitoblami tezlashtirish, jarayonlam i ishonchligini taminlash hamda
bu jarayonlar bilan bog'liq xarajatlami kamaytirish maqsadida tijorat banklari
bugungi kunda komputer texnikasi bilan jihozlanmoqda.
Tijorat banklarining to'lovlarini amalga oshirish funksiyasi orqali bugungi
kunda yuridik shaxslaming davlat budjetiga bo'lgan majburiyatlari nazorat qilinrnoqda.
Bugungi kunda tijorat banklari yetarli darajada texnik jihozlanganligi hamda
kerakli axborot bazalariga va malakali kadrlarga egaligi banklari o'z navbatida qimmatli
qog'ozlar bozorining asosiy ishtirokchilaridan biri qilib qo'ymoqda, Qimmatbaho
qog'ozlar bozorida banklar bir vaqtning o'zida ham investor ham emitent sifatida
qatnashmoqda. Banklarning boshqa xo'jalik subektlariga nisbatan stabil moliyaviy
holatga egaligi qimm atbaho qog'ozlar bozorida operatsiyalarda qatnashishga imkon
bermoqda. Respublikada tijorat banklarning qimmatbaho qog'ozlar bozorida aktiv
ishtirok etishini sabablaridan yana biri banklarning nizom kapitalini oshirish sohasida
o'z aksiyalarini sotishga bo'lgan intilishdir.
Bugungi kunga kelib tijorat banklari qimmatbaho qog'ozlar bozorida aksiyalardan
tashqari depozit vajamg'armasertifikatlar bilan ishlashni ham yo'lga qo'ymoqdalar. Bundan
tashqari banklar o'z mijozlariga moliyaviy broker sifatida ham xizmat ko'rsatmoqda.
Banklarning bunday fiinksiyalami bajarishlari korxona tashkilotlaming qimmatli qog'ozlar
bozori operatsiyalarida qatnashishlari uchun qulay sharoit yaratmoqda.
Bugungi kunda, Respublika davlat mulkini xususiylashtirish bilan bog'liq
jarayonlar keng o'rin olganligi sababli, korxonalarga tegishli, qimmatli qog'ozlar
bozoriga nisbatan, davlat qimmatli qog'ozlar bozori aktiv harakat qilmoqda. Bu
bozorda asosiy qatnashchilar sifatida tijorat banklari maydonga chiqtnoqda. Bu bozorda
tijorat banklari o'zlarining brokerlik funksiyalarini amalga oshirish bilan bir qatorda
mavjud mablag'larini hech qanday tavakalchilikka bormagan holda qisqa muddatlarga
joylashtirish imkoniyatiga ega bo'Imoqdalar.
2.3. Markaziy bankninng tijorat banklari faoliyatini tartibga solislulagi 0‘m i1
O'zbekiston Respublikasi Tijorat banklari Markaziy bankdan litsyenziyani
olgandan so'ngina davlat qim m atbaho qog'ozlari bilan operatsiyalami amalga
oshirilishi mumkin. Ularga qimmatbaho qog'ozlar bilan operatsiyalar qilish uchun,
to'lov xarajatlari funksivasini bajamvchi qog'ozlar uchun (veksel-chek) yoki pul
1 Т Д И У ва МДХ мамлакатлари икр-исодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-малакавий иш лари, магистрлик, номзодлик ва докторлик
диссертацияларининг намунавий мавзу.пари. -Т.; 2005.
23
m ab lag 'larin i ja m g ‘arrrm larga va bank raqam lariga jalb qilishlarini tasdiqlovchi
q o g 'o z la r (depozit va ja m g 'a rm a sertifikatlari) uchun m axsus litsyenziya olishlari
sh a it em as.
Bugungi kunda banklarning ko'p pog'onali bo'lishi ulaming tashkiliy tuziiishiga
bog'liq.
Ammo, rivojlangan mamlakatlarga bir yoki ikki pog'onali bank tizimi xosdir
Bir pogonali bank tizimi varianti m am lakatda yagona markaziy bank xali
mavjud bo'lm asa yoki bitta m arkaziy bankdan iborat bo'isagina rsal (haqiqatda)
mavjud bo'lishi mumkin.
Ammo tsivilizatsiya darajasidagi bozor iqtisodiyoti sharoitiga ikki pog'onali
bank tizimi hos. Bunda birinchi pogona banklari Markaziy bank, ikkinchi quyi
pog'ona esa-tijorat banklari va kredit tashkilotlaridir.
Markaziy bank tizimi mavjud bo'lgan barcha davlatlar pul-kredit tizimining
asosini tashkil qiladi. Markaziy bankning moliya bozoridagi o 'm i m amlakatda bozor
munosabatlarining rivojlanish darajasiga va xususiyatiga bog'liq.
Bu esa o 'z navbatida ikki pogonali bank tizimini shakllanishiga asosiy omil
bo'lib hisoblanadi. Chunki buning tepasida Markaziy bank bo'ladi.
Ikki pogonali bank tizim ining zarurli bozor m unosabatlarining qaram aqarshiliklaridan kelib chiqadi. Bir tom ondan, bu xususiy moliya m ablag'laridan
erkin foydalanish huquqini talab qiladi. Bu quyi pog'ona banklar-tijorat banklari
orqali amalga oshiriladi. Ikkinchi tom ondan, bu munosabatlarni ma lum miqdorda
tartibga solish nazorat qilish maqsadli yo'naltirish zarur. Bunday maxsus institut
sifatida Markaziy bank yuzaga chiqadi.
Yuqorida ko'rib o'tganimizdek bank faoliyatini maxsus litsyenziya asosida amalga
oshiriladigan faoliyatdir. Biz aytganim izdagi O'zbekiston Respublikasi Tijorat
banklari Markaziy bank tom onidan beriladigan litsyenziya asosida faoliyat olib
boradilar. Ularga qo'shim cha retsyenziya zarur emas (faqat valuta operatsiyalaridan
tashqari).
Shuni takidlash lozimki Respublika Tijorat banklarining moliyaviy holati
bugungi kunda barqaror emas. Shu sababli Respublikada bir qancha banklarning
litsyenziyasi chaqirib olindi, bu esa ularni haqikatda bankrotlikga uchraganligidan
darak beradi.
Bank retsyenziyasi chaqirib olinish jarayonidan likviditsion komissiya to'ziladi.
Ular qiyin va uzoq m uddatli murakkab faoliyat olib boradilar.
K redit m o liy a -tizim in in g b a rq aro rlig in in g ta m in la sh , u n in g a lo h id a
bo'g'inlarining birinchi navbatda tijorat banklari faoliyatini barqarorligini tam inlash
mamlakat markaziy bankning asosiy vazifasi hisoblanadi. Markaziy bankning yana
bir asosiy vazifalaridan kredit organlarini (tizimini) faoliyatini tartibga solish va
um umlashtirishdan iboratdir.
Uzoq yillar mobaynida tijorat banklari va emission banklarining bajaradigan
funksiyalari qushilib ketdi. Bular qatoriga b anknotlarni em issiya qilishning
markazlashuvi bir qo'lda yoki bir necha banklarning qo'lida yani davlatning maxsus
24
qonuniy daloiatnom alari bilan qo ’liab-quw atlanadigan banklar qo 'h d a ushlab
turishi, keyinchalik esa ular orasidan yiriklarmi ajratib so ’ng emissiya chiqarish
huquqini berilishini, yoki alohida m arkaziy emission banklar deb nom lanuvchi
banklarning pavdo bo ’lish jarayonlarini misol qilib keltirish m umkin.
Turli m am lakatlarda Markaziy banklarga turli funksiyalami belgilab berilishi
m um kin. L ekin M arkaziy bank d o im o D avlat va ban k belgilarini o ’zida
mujassamlashtirilgan o ’zida Davlatning tartibga soluvchi organi bo ’lib qoladi.
M am lakatning Markaziy Banki davlat bank tizimining asosiy qismi bo'lib
hisoblanadi. Markaziy bank birinchi urinda davlat va iqtisodivot o’rtasida vositachi bo'lib
xizmat qiladi. Am m o Markaziy bank o ‘z oldiga foyda olishni maqsad qilib qo'ymaydi.
Markaziy bank fimksiyalari uzoq yillar m obaynida deyarli o’zgannay aniq
m odifikatsiyalangan ko'rinishga egadir.
Turli iqtisodiy adabiyotlarda va o ’quv darsliklarida Markaziy bank funksiyalari
turlicha talkin qilinadi.
Masalan V.M. Usoskinining fikriga ko’ra M arkaziy bank funksiyalariga:
- kredit pullari (banknotlar) emissiyasi;
- banklar uchun va boshqa kredit tashkilotlari uchun turli xizmatlami amalga oshirish;
- hukum atning moliyaviy agenti ftinksiyasi;
- markazlashgan oltin-valuta zahiralarini saqlash;
- pul-kredit siyosati tadbirlarini o ’tkazish kabilar kiradi.
"M oliya, pul m uom alasi, kredit" kitobining m ualliflari fikricha Markaziy
bankning asosiy funksiyasi: - "muomalaga kredit pullari - banknotalam i chiqarish
va pul m uom alasini tartibga solishdan iboratdir".
Shunday qilib, Markaziy banklar - "banklar banki ’ga aylantirib yuborildi,
yani ularning mijozlari bo ’lib tijorat banklari hisoblanadilar. Markaziy banklar
o ’zlarining joriy (depozit) raqam larida tijorat banklarining pul tnablag'Iarini aks
ettiradilar, ularning naqd pullarini tuldirishga bog’liq operatsiyalarni amalga
oshiradilar, tijorat banklariga kreditlar beradilar. Markaziy banklar ko’p hollarda
Davlatning bankirlari hisoblanadilar. Shu bilan barcha emission banklarning yana
bir asosiy funksiyalariga ochiq bozordagi operatsiyalar va deviz operatsiyalari kiradi.
Ular davlatning qim m atbaho qog'ozlarini sotish va olish, xorijiy valutalarni ham da
milliy valuta kurslarini ushlab turish m aqsadida sotadi va sotib oladi.
L ek in , u m u m a n o lganda M arkaziy b a n k la r to m o n id a n bajariladigan
operatsiyalar quyidagi tu it guruhga (turga) b o ’linadi:
1. B anknotlam ing m onopol emissiyasini am alga oshirish;
2. Markaziy bank- banklar banki hisoblanadi;
3. M arkaziy bank- hukum at bankiri hisoblanadi;
4. Markaziy bank pul- kreditni tartibga soladi va bank nazoralini amalga oshiradi.
Markaziy banklaiga davlat vakili sifatida qonuniy tarzda banknotalami monopol
ravishda emissiya qilish biriktirilgan, yani um umm illiy kredit pullarini bosib chiqarish
vuklatilgan. Tarkidlash kerakki, sanoati rivojlangan m am lakatlarda banknotalar
pul massasining sezilarsiz qismini tashkil etadi, shuning uchun Markaziy bankning
25
m onopol emissiya funksiyasi birm uncha pasaytirilgan. Biroq banknotalam i chiqarish
funksiyasi m am lakatdagi pul zahiralarini tashkil qiluvchi. chak an a pul m uom alasini
naqd bank n o talar bilan tam inlash va kredit tizim ini likvidliligini tam inlash vositasi
h is o b la n a d i. Bu fu n k siy a la r n a q d p u l m u o m a la s i u lu sh i se z ila rli b o ’lgan
m am lakatlarda katta aham iyatga egadir.
Markaziy bank bevosita tadbirkoriar va aholi bilan hyech qanday faoliyat olib bormaydi.
Uning asosiy mijozlari bo‘lib tijorat banklari hisoblanadi. Tijorat banklari Iqtisodiyot va
Markaziy bank orasida (o’rtasida) vositachi sifatida faoliyat ko'rsatadilar. Markaziy banklar
banki sifatida tijorat banklarining zahiralarini saqlaydi, jum ladan, majburiy zahira talablari
shaklidagi pul mablag’larini saqlaydi, ulaming kreditoiiari sifatida ishtirok etadi. tijorat
banklarining Markaziy bankda ochadigan hisob varaqlari orqali (O'zbekiston Respublikasi
hisob-kassa markazi) mamlakat miqyosida naqd pulsiz hisob-kitoblami amalga oshiradilar,
banklar va boshqa kredit institutlari ustidan nazoratni olib boradilar.
Y uqorida aytib o 'tilg a n la rd an , u m u m a n olganda, M arkaziy bankning b arch a
funksiyalari o 'z a ro bog'liqdir. D avlatga kredit berish orqali, M arkaziy ban k kredit
m uom ala vositalarini yaratadi. H uk u m atn in g m ajburiyatlarini chiqarish va qoplash
orqali, u ssuda foiziga ta'sir ko'rsatadi. Sanab o 'tilg a n funksiyalari orqali M arkaziy
bank o 'zin in g asosiy m am lakat p u l-k red it tizim ini tartibga solish funksiyasiga asos
yaratadi va iqtisodiyotni tartibga soladi.
M arkaziy b a n k n in g p u l-k re d it siyosati u m u m iq tis o d iy in fra tu z ilm a la rn i
tartibga solishning, b o z o r konyu k tu rasin i yuqori d arajad a ushlab tu rish , b andlikka
ta 'sir o 'tk a z ish , in q iro z li tu sh u m la rn i o ld in i o lish n in g ajralm as qism i sifatida
n a m o y o n b o 'la d i.
S hunday qilib p u l-kredit siyosati m uom aladagi pul m ablag'lari m iqdorini,
b an k kreditlari hajm ini, foiz stavkalarini, valuta kurslarini, to 'lo v balansini va o 'z
navbatida bevosita m am lakat iqtisodiyoti h o latin i o 'zgartirish uchun y o'naltirilgan
tad b irlar m ajm uasidir.
2.4. Bank xizmatlari bozorida raqobatni rivojlantirish muammolari1
Jah o n banklari ish faoliyatida a x b o ro tlam i sotish va m oliyaviy ntaslahatlar
kabi xizm atlar h am keng o 'rin olgan. Bizning o ldim izda turgan m asalalardan biri
h am sohani o'rganishdir.
B ozor iqtisodiyoti sharoitida barq aro r va sam arali ishlovchi bank tizim in i
yaratish m ustaqillikning birinchi kunlaridan O 'zb ek isto n d a yuritilayotgan iqtisodiy
siyosatning eng m uhim y o 'nalishlaridan biri b o 'ld i.
"O 'zbekistonning m oliyaga d o ir y o rd a m c h i tarm o q larin ij m am lakatning ban k
tizim ini takom illashtirish biz u ch u n b irin ch i navbatdagi vazifadir”2, - deb e tiro f
etgan edi P rezident I. Karim ov. C h u n k i M ustaqillik e'lo n qilingunicha m am lak atd a
m ustaqil bank tizim i m avjud em as va m avjud bank m uassasalari sobiq ittifoq bank
tizim ining tarkibiy qism i hisoblanardi.
1O ’ sha yerga qaralsin.
2 Каримов И.А. Биздан обод ва озод ватан крлсин. 2-том. -Т.: "Узбекистон”, 1996.
26
Bank tizim ida yuzaga kelayotgan holatlar, bugungi kunda bank m enejm enti va
m arketingini y anada rivojlantirishni talab q ilm oqda. B anklar sonini ko'payishi bu
raqobatning kuchayishidir.
M alum ki, rivojlangan mamlakatlaming aksariyatida iqtLsodiyotni boshqarish borasida
boy tajriba to'plangan. Shu tairiba asosida boshqaruv sohasi rahbarlari va mutaxassislarining
yangi avlodini tarbiyalash respublikamizda ham tobora keng yoyilmoqda.
Ja h o n bank tizim ida ro ‘y berayotgan tu b o 'z g arish lar, M D H m am lakatlari
bank tizim iga h am tobora k o 'p ro q ta'sir k o 'rsa tay c tir. X o 'sh , gap qaysi o'zg arish lar
to 'g 'risid a borm oqda?
B irinchidan, bu o 'zgarishlar to'lo v larn in g yangi integratsiya vositalarini yuqori
s u r'a tla r b ila n s h a k lla n tira d ig a n b a n k o p e ra tsiy a la rin i k o m p u te rla s h tirsh n in g
texnologik inqilobi bilan bog'liq. Bu jara y o n la r talaygina m oliyaviy xarajatlar talab
qiladi, b a n k ishi qim m atlash ad i, biroq u n in g sam aradorligi va uning tezkorligi
oshadi, bu esa xarajatlar o 'sish in i qoplaydi.
Ik k in ch id an , ban k ishida o 'sib b o ra y o tg a n ra q o b a t b a n k la rn in g k o 'sh ilib
ketishiga olib keladi, bu esa sarm oyalar bozorida va iqtisodning investitsiyalar sohasida
yangi sh aroitlarni vujudga keltiradi. O 'z b e k isto n n in g b a n k tizim i unga kam quvvatli
talay ban k lar kirganligi sababli, yaqin vaqt ich id a b u ta ’m oyilning ta'sirini b o sh d an
kechiradi. Bu hodisaga respublika b ank xizm ati b o z o rid a a n ch ag in a raqobatbardosh
va sam arali b o 'lg an ch et el banklarining p ay d o b o 'lish i ham yordam beradi.
U chinchidan, bu an'anaviy ban k xizm atlari bozoriga tobora shaxdam odtm lar
bilan kirib kelayotgan bankdan tashqari tu zilm alar bilan raqobatning kuchayishi.
Jum ladan, aholiga kredit kartochkalari bilan xizm at ko'rsatish sohasida turli xildagi
tijorat to'zilm alari faoliyat ko'rsata boshlaydilar.
T o'rtinchidan, bank ishlariga bu xizm atlam ing k o 'p sonli iste'molchilari ta'siri
ortadi. Iste’m olchi operatsiyalarining tezligi va sifati, hisob-kitoblam m g qo'layligi,
m ijozlaming ehtiyojlariga o'tkazish-e'tibor qamtilishiga nisbatan banklarga tobora qattiq
talablar boshlaydi. Bank tizimi hozir hal qilinishi qiyin bo'lgan dilem m aning keskinlashuvi
sharoitida turibdi. Q o'yilm alam i jalb qilishda banklar ekspansiyasi va om onatchilam i
zararlardan kafolatlash o'rtasida asosiy m uvozanatsizlik m avjud. K afolatlar m oliya
institutlariga qo'shim cha qo'yilmalami jalb qilish im konini beradi. qo'yilm alar faoliyatining
om onatchilar tom onidan boshqarilmasligi esa, banklarga bu qo'yilm alardan foydalanishda
keng im kon yaratib beradi. Bu ikki om ilning o 'zaro uygunligi kreditlash hajtnlarining
o'sishi uchun sharoit yaratadi. Biroq bu boshqarilm aslik kuchayishi bilan xavf-xatar va
kompensatsiya o'rtasidagi muvozanatsizlik ortadi. Shuning uchun ham bank tizimini
rivojlantirish va boshqarishga nisbatan samarali siyosat olib borish zarur.
Bu vazifalarning barchasi ban k m e n e jm e n ti bilan bog'liqdir.
M en ejm en t - tashkil etish va bosh q arish n in g tizim ini to 'g 'riro q olib borishi
haqidagi ilm iy bilim dir. M enejm ent tushunchasi va uning iqtisodiy m ohiyati turlicha
tushuniladi. Q isqa m a'n o d a m enejm ent so 'z i - ja m o a n i tashkil qilish va boshqarish
bilan bog'liq bo'lsa, keng m a'n o d a m en ejm en t - b a n k faoliyatini va uning ishchilarini
shakllantirishni boshqarish tu shuniladi.
M en ejm en t asosini-inson om ili, o 'z ishini biluvchi, shaxsiy h a m d a ja m o a
27
m ehnat faoliyati tashkil etadi. Bu borada boshqaruvchi - kasbiy bilimga va shaxsiv
sifatlarga: yuqori bilim li, o'yiash qobiliyati ch u q u r va zehnli, xavfni boshqara
oiadigan ham da rejalashtirgan ishlarni q o ‘rkm asdan amalga oshira oladigan shu
bilan birga jam oasi orasida yetakchilik qila oladigan shaxs bo'lishi shartdir.
M enejm entning asosiy maqsadi boshqarishning ratsional usuli orqali foyda
oiishdir. Lekin respubhkamizning hozirgi iqtisodiy sharoitida bank m enejm entining
asosiy maqsadi faqatgina foyda olish emas, balki jamiyatning ijtimoiy iste'mol talablarini
qondirishdan ham iboratdir. Oxirgi yiliarda bank m enejm entining maqsadlariga jam oaning ijtimoiy m uam m olarini ham hal qilishdan iborat b o ‘lgan masalalar turibdi.
Busiz inson o ‘z potensialini namoyish eta olmaydi va m ehnat qila olntaydi.
Shu bilan bank m enejm entining yana bir xususiyati bank biznes xususiyatiga
bevosita bog'liqdir. Bank biznesi boshqa tarm oqlarga karaganda uning farqi maxsus
"tovar" "pul" bilan faoliyat ko'rsatishidir. Yuqoridagilam i hisobga olgan holda bank
m enejm entining o'ziga xos xususiiyatlami va maqsadlarini ko'rsatib o'tish maqsadga
muvofiqdir. Bu xususiyatlarga:
-pul bozori sharoitida xo'jalik subyekti sifatida bank ishini rentabelligini
ta’m inlash;
-k re d ito r va jam g a rm a ch ilar qiziq ish in i ta ’m inlash m aqsadida, b an k n i
ishonchli sherik sifatida uning balansi likviditligini ta’m inlash;
-bank ntijozlariga ko'rsatilayotgan xizm atlarini hajm i, turi, sifatini yaxshilagan
holda ular orasidagi aloqalam i doimiyligini ta’m inlash uchun m ijozlar talablarini
maksimal qondirish;
-jam oaning ishlab chiqarish, tijorat ham da ijtimoiy m uam m olam i birgalikda
hisobga olgan holda hal qilish;
-m utaxassislarning potensialidan to 'la ro q foyda olish m aqsadida u larn i
tayyorlash, qayta tayyorlash va ularni joylariga qo'yish.
Bu m aqsadlarga erishish uchun bank m enejm enti m iqdoriy va sifat ham da
ijtimoiy ko'rsatkichlarga tayanadi.
M iqdoriy ko'rsatkichlar bank m enejm entining barcha sohalariga tegishlidir.
M iqdoriy ko'rsatkichlarga: bank mijozlari va raqam lari soni, depozit hajm i, kredit
qo'yilm alri, operatsiya va xizm atlar hajm i va boshqalar misol b o'la oladi.
Sifat k o 'rsatkichlariga esa b ankning d a ro m a d va xarajat k o 'rsa tk ic h lari
m ablag'lam ing aylanish tezligi, operatsiyalam i amalga oshirish xarajatlari va m ehnat
hajm i, hujjatlam i qayta ishlash kabilar kiradi. Hozirgi kunda bu m asalalar kundankunga hal qilib borilm oqda. Axborot tizim i, elektron to'lov tizim i bunga yaqqol
misol b o 'la oladi. Bank m enejm entining ijtimoiy ko'rsatkichlarini uch guruhga ajratib
ko'rish m um kin. Bular:
-jam oa a’zolarining kasbiy tayyorgarligi;
-ulam ing m ehnatga m unosabati;
-ijtim oiy m uam m olam i farq qilish darajasi.
Bank menejmentining asosiy xususiyatlaridan yana biri, bu mas’ul masalami hal
qilishda jam oa usulining mavjudligidir. Hozitgi davrda bank menejmentining aniq yo'nalishi
qanday? Ularni ikkita yirik yo'ralishga ajratish mumkin. Birinchi guruh savollariga,
28
bankni ixfivorida bo'lgan iqtisodiy m uam m olam i boshqarisnni tashkil ctisli ikkinchi
gurnh savollariga esa bank jamoasini boshqarishni tashkil etishdan iboratdir.
Bularning h ar biri alohida yo'ralishlardan iborat. Lekin biz ularning har
birini alohida-alohida ko'rib chiqa olmavmiz. A m m o ba'zi biriari biian tanishib
o'tishga harakat qilamiz.
Bank marketingi - bu bozorda boiay o tg an jarayonlam i to'la hisobga olgan
holda kompaniya va firma faoliyatini bajansh va tashkil etish tizimidir. Bank marketingi
esa shu m a'lum bir rcgionda va regiondan tashqarida bank xizmatlariga bo'lgan talab
va taklifni o'rganish, bank xizm atlariga bo'lgan talabni boshqarish va qondirish.
turli banklar tom onidan amalga oshirilayotgan bir turdagi operatsiyalar xarajatini
taqqoslash, reklam ani amalga oshirish tizim idir.
Bank m arketingi birinchi navbatda bankning potensial mijozlarini qidirib
topishini bildiradi. Bank mijozni ham da o'zining iqtisodiy potensialini birgalikda
qo'shib o'rganadi. Bank xizm atini yangi turlariga bo'lgan talabni o'rganish hozirgi
zam on banklarining eng dolzarb masalasidir. Oxirgi ytllarda bank rnuamolasiga
kiritilgan, Faktoring, lizing, ishonch (trast). vositachilik xizmatlari va ularga bo'lgan
talabni o'rganib chiqish shular jumlasiga kiradi. Tijorat banklarinig maslahat xizmati,
qim m atbaho qog'ozlar bilan operatsiyalari ham bundan m ustasno cm asdir.
Bankning o 'z marketing xizmatini olib borishi bir necha usullariga ega. Bularning
eng birinchisi ham da oddiysi mijozlar biian olib boriladigan bevosita olib boradigan
muloqatdir. Mijozni ham bank ishchisini moddiy tom onidan ragbatlantirilishi bu
vazifani hal qilishning asosiy mezonlaridan biridir. Mijozlar bilan m uloqot qilish
uslubiga ko'ra bank marketingi ikki turga, aktiv va passivga b o 'lin a d i1.
Aktiv m arketing o 'z ichiga:
-to 'g 'ri m ark etin g , tele fo n , p o c h ta va televideniyeni o 'z ichiga olgan
m arketingni;
-telem arketing, ya'ni yangi bo'lim dan ko'ra iqtisodiy sam aradorligi yuqori
bo'lgan m arketingni;
-k o n fe rc n siy a la r o 'tk a z ish orq ali b ank x iz m a tla rin i re k la m a qiluvchi
m arketingni;
-a h o lin in g keng o m m asin i so 'ro q q a to 'tis h orq ali o 'rg a n ila d ig a u gap
m arketingni;
-bankda tashkil topadigan fokus-guruhlarning tashkiliy diskussiya bahslashuv
guaihlari m arketingi;
-m ijoz bilan bevosita m uioqotda bo'lgan m arketingni oladi
O 'z navbatida passiv m arketing esa m atbuotda bosib chiqarish yo'li bilan
bank xizm atlarini rcklania qilish usuliga bo'linadi. Bank m arketingining tashkiliy
qismlari bo'lib:
Axborotni to p la sh (bozorni o'rganish uchun):
Tovarni o'rganish va bahosini aniqlash (tovar-baho);
Xizm atlarni jo 'n atish n i (sotishni) tashkil etish kabilar hisoblanadi.
1Лаврушки. О, И. и ()р. банковское <)е:м. -М .: Ф и С 2003
29
Q isq a x u lo sa la r
Bank tizimi - tashkiliy tuzilm a sifatida yirik tizim bo'lib - m am lakatning iqtisodiy
tizim iga kiradi. M enejm ent - tashkil etish va boshqarishning tizim ini to 'g 'riro q olib
borishi haqidagi ilmiy bilimdir. M enejm ent so'zi -ja m o a n i tashkil qilish va boshqarish
bilan bog'liq bo'lsa. keng m a'noda m enejm ent - bank faoliyatini va uning ishchilarini
shakilantirishni boshqarish tushuniladi.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. "Bank" tushunchasi va uning iqtisodiy m ohiyati
2. B anklar - xo'jalik yurituvchi korxona sifatida
3. B ozor iqtisodiyotida kreditning ijtim oiy funksiyalari xususiyatlari'
4. M arkaziy bank funksiyasi
5. Bank aktsioncr tashkiloti sifatida
6. Bank tizimi nim a?
7. O 'zbekiston tijorat banklarida m enejm entni rivojlantirish2.
8. O 'zbekiston Respublikasi bank tizim i holati va rivojlanish istiqbollari'.
9. B anklarning operatsiyalari va ulam in g tuziiishi
10. A holi pul darom adlari va xarajatlarini m uvozanatlashtirish m uam m o lari4.
Asosiy adabiyotlar
1. А бдуллаев Ё, А бдуллаева Ш .З. Б а н к иш и , Т.: 2003.
2. Ж ар к о в ск ая Е. Б анковское дело. Курс л ек ц и й . М.: "О м ега-Л ”. 2003.
3. Л авруш ип О .И . и др. "Б анковское дело". М. Ф и С. 2003.
4. Т о ж и ев Р.. Ж ум аев Н. М ар к ази й б а н к и н и н г м онетар сиёсати. Т.:
ТД И У . 2002.
5. h ttp ://w w w .b an k o fe n d lan d .co .u k /m a rk et/m o n e y /in d e x .h tm
6. http ://w w w .b an k o fen d lan d .co .u k /co reu p ro ses.h tm
: ТДИУ ва М Д \ мамлакатлари икдисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
б т и р у в -м а л а к а в и й иш лари, магистрлик. ном зодлик ва докторлик
диссертаи и ялари н и и г намунавий мавзулари. Т.: 2005.
•' O 'sh a verga qaralsin
' O 'sh a verga qaralsin
4 O 'sh a yerga qaralsin
30
I l l BOB
O /.BEKISTON RESPUBLIKASI BANKLARIDA RAQAMLARNI (HISOB
VARAQLARINl) OCHISH, YOPISH VA QAYIA
XUJJATLASHTIRISH TARTIBI
3.1. Bank raqami tushunchasi, ulaming turlari
B ozor iqtisodiyoti sharoitida xalq ho'jaligini rivojlantirishning eng m uhim
om illaridan biri - pul aylanishini to ‘g ‘ri va aniq tashkil qilishdan iborat, chunki
bozor iqtisodiyoti tovar-pul m unosabatlarining holati va taraqqiyoti bilan cham barchas
bog'liqdir. K orxona va tashkilotlar o 'zlarin in g xo'jalik faoliyatlari jarayonida do im o
bir-birlari bilan aloqada bo'ladilar. U lar o 'rta sid a tovar ayriboshlash jarayoni pul va
pulli hisob kitoblar yordam ida am alga oshiriladi. Tovar ayriboshlashning o 'z i esa pul
aylanishining m oddiy asosi b o'lib hisoblanadi, u ning asosida boshqa pulli m unosabatiar
vujudga keladi. (Soliq organlari. Pensiya fondi, b an k m uassalari va boshqalar).
Banklar korxona va tashkilotlar o 'rta sid a doim iy ravish da bo'ladigan aloqalarni
boshqarish h a m d a am alga oshirish m aqsadida ularga hisob varag'lari ochadilar. Bu
hisob varag'lari O 'zbekiston Respublikasi M arkaziy banki tom onidan chiqarilgan
yo'riqnom aga asosan olib boriladi. Bu y o 'riq n o m a d a -m ijozlar-yuridik yoki jism oniy
shaxslar, shuningdek ulam in g hisobvaraqlar ochish va yuritish, hisob-kitob, kredit
h a m d a kassa o p e ra k iy a la rin i b a ja rish va o m o n a tla r q o 'y ish b o rasid ag i b a n k
xizm atlaridan foydalanadigan qonu n iy vakillari sifatida berilgan.
Rezidentlar - O'zbekiston Respublikasida doimiy turarjoyiga ega bo'lgan, shu jumladan
vaqtincha O'zbekisgon Respublikasidan tashqaridayashayotgan jismoniy sliaxslar, shuningdek
O'zbekiston Respublikasida joylashgan bo'lib, O'zbekiston Respublikasi qonurtlariga muvofiq
tuzilgan va ro'yxatdan o'tgan yuridik shaxslar, shu jum ladan, chet el lrvc.stitsiyrtsi lshtimkidagi
korxonalar ham daO 'zbekiston Respublikasining immunitetigavadiplomatikimtiyozlariga
egabo'Igan xorijlikdiplomatiksavdo vaboshqarasmiy vakolatxonalar, shuningdekO'zbekiston
Respublikasi korxona va tashkilotlarining chet eldagi xo'jalik yoki boshqa tijorat faoliyati
bilan shugullanmaydigan o'zga vakolatxonalari kiradi1.
N o re z id e n tla r - xorijda m u q im tu ra r jo y i b o 'lg a n , sh u ju m la d an , vaqtincha
O 'zbekiston R espublikasida yashayotgan jism o n iy shaxslar, shuningdek O 'zbekiston
R e s p u b lik a s id a jo y la s h g a n b o 'l ib , i m m u n ite t v a d i p lo m a ti k im tiy o z la rd a n
foydalanadigan c h e t el d ip lo m a tik savdo h a m da boshqa rasm iy vakolatxonalari,
xalqaro tash k ilo tlar va u larning filiallari, sh u n in g d ek xo'jalik yoki b o sh q a tijorat
faoliyati bilan o 'z g a tash k ilo t va firm alam in g v a x o la tx o n alarid ir.
Bank hisobvarag'i - bank hisobvarag'i shartnom asini tuzish orqali bank mijoz
(hisobvaraq egasi) hisob-varag'iga kelib tushgan pul mablag'lariii qabul qilish va kiritib
mijozning hisobvarag'idagi tegishli m ablag'lam i o'tkazish va berish h am da hisobvaraq
bo'yicha boshqa operakiyalami amalga oshirish to'g'risidagi farmoyishlami bajarish vazifasini
o'z zimmasiga olishi natijasida bank bilan mijoz o'rtasidd vujudga keladigan munosabatlandir5.
1 Узбекистон Республикаси тижорат банкларида бухгалтерия хисобига дойр
меъёрий хужжатлар туплами -Т.: “Узбекистон”. 2003.
2O'sha yerga qaralsin
3O'sha yerga qaralsin
31
Bank hisobvaraqlari quyidagi turlarga bo'linadi:
а) talab qilib olinguncha (asosiy va ikkilamchi) depozit hisobvaraqlar;
б) jam g'arm a depozit hisobvaraqlar;
v) m uddatli depozit hisobvaraqlar;
g) depozit hisobvaraqlam ing boshqa turlari (akkreditivlar bo'yicha m uddatsiz
foizsiz depozitlar va shu kabilar);
d) ssuda hisobvaraqlari.
3.2. Bank raqamlarini ochish tartibi
Yuridik va jismoniy shaxslar o'zlariga hisob-kitob va kassa xizmatlarini ko'rsatish
uchun banklam i mustaqil ravishda tanlaydilar ham da bir yoki bir necha banklarda
milliy va xorijiy valutadagi talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlar ham da
depozit hisobvaraqlam ing boshqa turlarini ochish huquqiga egadir.
Xo'jalik yurituvchi subyektning birinchi m arta milliy valutada ochgan talab
qilib olinguncha depozit hisobvarag'i uning asosiy hisobvarari hisoblanadi.
M ijozlar qonunchilik asosida bir yoki bir necha banklarda ikkilamchi talab
qilib olinguncha depozit hisobvaraqlari ochishlari m um kin.
Tadbirkorlik subyektlari (yuridik shaxsni tashkil etgan holda va tashkil etm agan
holda faoliyat ko'rsatadigan) tom onidan milliy valutada talab qilib olinguncha depozit
hisobvaraqlar ochish uchun bankka quyidagi hujjatlar taqdim kilinadi;
a) hisobvaraq ochish to 'g'risida ariza;
b) davlat ro'yxatidan o'tganligi to'g'risidagi guvoxnom aning nusxasi;
v) intzolar nam unalari va m uhr qo'yilgan varaqcha.
Tadbirkorlik subyekti bo'lm agan rezident yuridik shaxslar, ju m ladan, byudjet
tashkilotlari tom onidan milliy valutada talab qilib olinguncha depozit hisob-varaqlar
ochish uchun bankka quyidagi hujjatlar taqdim kilinadi;
a) hisobvaraq ochish to 'g'risida ariza;
b) soliq organlari to m o n id a n soliq to 'Io v ch in in g identifikasiya raqarni
berilganligi to'g'risidagi guvoxnom aning nusxasi;
v) im zolar nam unalari va m uhr izi qo'yilgan varaqcha.
N erezident shaxslarga (jism oniy shaxslar bundan m ustasno) milliy valutada
talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlar ochish, bankka quyidagi hujjatlar
taqdim qilinishi bilan amalga oshirilddi:
a) hisobvaraq ochish to'g'risida ariza;
b) agar qonunchilikda boshqacha tartib nazarda tutilgan b o 'lm asa, soliq
organlari tom onidan soliq to'Iovchining identifikasiya raqarni berilganligi to'g'risidagi
guvoxnom aning nusxasi;
v) im zolar nam unalari va m uhr izi qo'yilgan varaqcha.
K re d it s h a rtn o m a s i k u c h g a k irg a n d a n s o 'n g , k e y in g i ish k u n id a n
kechiktirm asdan bank rahbari yoki rahbar to m onidan vakolat berilgan kredit
bo'lim ining xodimi kreditning m uddati va foiz stavkasini ko'rsatgan holda, mijoz
uchun ssuda ochish to'g'risida buxgalteriyaga farm oyish beradi.
Farm oyishga asosan keyingi ish kunidan kechiktirm asdan m ijozga ssuda
hisobvaraq ochiladi.
Banklarning vakillik hisobvaraqdagi quvidagilarga bo'linadi;
a) rezident banklardagi vakillik hisobvaraqlari;
32
nerezident banklardagi vakillik hisobvaraqlari;
v) O 'zbekiston Respublikasi M arkaziy bankidagi majburiy zahira hisobvarag'i;
g) banklarning boshqa depozit hisobvaraqlari.
Yangi tashkil etilayotgan bank ta'sis badallarini yig'ish uch un istalgan bankda
vaqtinchalik talab kilinguncha (m ablag1 yigish uch u n ) depozit hisobvarag'i ochtshi
m um kin.
T ijorat bank milliy valutada vakillik hisobvarag'i ochish uchun quyidagilarni
taqdim qiladi:
a) hisobvaraq ochish to 'g 'risid a ariza;
b) soliq to'Iovchining identifikasiya raqarni berilganligi to 'g 'risid a guvoxnom a
nusxasi;
v) bank operakiyalarini am alga oshirish u c h u n O 'zbekiston Respublikasi
M arkaziy banki tom onidan berilgan lisenziyaning nusxasi;
g) statistika organlari to m onidan berilgan korxona va tashkilotning yagona
davlat ro'yxatiga kiritilganligi to 'g 'risid a guvoxnom a nusxasi;
d) im zolar nam unalari va m u h r izi qo'yilgan varaqcha.
N erezident banklar to m onidan O 'zbekiston Respublikasi M arkaziy bankida
va O 'zbekiston Respublikasining vakolatli banklarida vakillik hisobvaraqlarini ochish
uchun quyidagilar taqdim qilinadi;
a) ixtiyoriy shaklda hisobvaraq ochish to 'g 'risid a ariza;
b) im zolar va m u h r izi nam unalari.
b)
3.3.
rivojlantirish1
Tijorat banidari bilan mijozlar o'rtasidagi shartnoma munosabatlarini
N om i o'zgarganda, m ijoz bankka ro'yxatdan o'tkazuvchi organ tom onidan
berilgan nom i o'zgarganligini tasdiqlovchi hujjatning ttusxasini taqdim qiladi.
Y u rid ik sh a x s tu g a tila y o tg a n d a , u n in g b a n k h iso b v a ra q la ri tu g a tis h
komissiyasining tasarrufiga o'tadi. Bunday holda, bankka tugatish komissiyasining
amal qilish m uddati ko'rsatilgan korxonani tugatish to'g'risidagi qarori ham da tugatish
komissiyasining im zolar nam unalari qo'yilib, tasdiqlangan varaqcha taqdim qilinadi.
M ijozning asosiy hisobvarag'ini boshqa bankka o'tkazish uning arizasiga asosan
hisobvaraqning qoldig'i tasdiqlanishi va chek daftarchalari qaytarilishi bilan am alga
oshiriladi. Bunda ushbu m ijozning ikkilam chi hisobvaraqlari yopilmaydi.
Hisobvaraq b o'yicha operatsiyalar faqat hisobvaraq egasining farm oyishiga
k o 'ra yoki hisobvaraqdagi pul m ablag'lari surishtiruvchi, tergovchi qarori bo'yicha
yoxud sud ajrim iga k o 'ra xatlanganda, shuningdek q o n u n d a k o 'z d a tutilgan boshqa
hollarda, to 'x tatib qo'yilishi m um kin.
X o'jalik yurituvchi subyektning asosiy hisobvarag'i yopilayotganda, oldindan
u bidan bo'lgan barcha hisobvaraqlar yopiladi.
Bank hisobvarari shartnom asi hisobvaraq egasining arizasiga yoki bankning
talabiga ko 'ra bekor kilinadi.
B ankning talabiga ko'ra bank hisobvarag'i shartnom asi sud orqali quyidagi
1ТДИ У ва М ДХ мамлакатлари иктисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-малакавий иш лари, магистраик, ном зодлик ва докторлик
диссертацияларининг намунавйй мавзулари. -Т.: 2005.
33
hollarda bekor qilinishi m um kin:
1) m ijozning hisobvararida saqlanayotgan pul m ablag'lari sum m asi bank
kridalarida yoki shartnom ada ko'zda tutilgan eng kam m iqdordan oz bo'Isa. agar
bundam suntm a bank tom onidan bu haqda m ijozni ogohlantirgan kundan boshlab
bir oyda tiklanm asa;
2) bank hisobvarari shartnomasida boshqa m uddatda nazarda tutilgan bo'lm asa,
ushbu hisobvaraq bo'yicha bir yii davom ida operasiyalar am alga oshirilntagan bo'lsa.
Hisobvaraqdagi pul m ablag'larining qoldig'i m ijozning tegishli yozma arizasi
olingandan keyin, kechi bilan yetti kun ichida, m ijozga beriladi yoki uning
ko'rsatm asiga m uvoftq, boshqa hisobvaraqa o'tkaziladi.
Korxonalar olti oy mobaynida (savdo va savdo-vositachilik uch oy m obaynida)
bank hisobvaraqlari bo'yicha pul operatsiyalarini o'tkazish bilan m oliya-xo'jalik
faoliyatini amalga oshirm agan hollarda, dehqon va ferm er xo'jaliklari bundan
m ustasno, banklar korxonalam ing hisobvaraqlarini yopishlari va hisobvaraqlar
yopilgan sanadan boshlab, um ish kuni m obaynida, u hisobga qo'yilgan joydagi
soliq xizmati organiga axborot berishlari lozim.
3.4. Hisob-kitoblaming asosiy va iqtisodiy mazmuni
Pulli m unosabatlarda pul shakllaridan foydalanish xususiyatlari va to 'lo v
usullariga ko'ra pul aylanishi naqd pulli va naqd pulsiz aylanishga bo'linadi.
C hakana savdo aholiga pullik xizm at ko'rsatish asosan naqd pulda am alga
oshiriladi. Bundan tashqari naqd pulli aylanishlarga com m unal, X izm atlar uchun
to'lovlar, ishchi va xizmatchiiarga ish haqi va unga tenglashtirilgan to'lovlam i to'lash,
sug'urta tashkilotlariga badallar to'lash uy-joy ko'rilishi va boshqa m aqsadlar uchun
aholi tom onidan olingan kreditlam i qaytarish va boshqa to 'lovlar kiradi. N aqd pul
aylanishi um um iy pul oborotining taxm inan 10 foizini tashkil etadi.
Xalq ho'jaligida bo'ladigan pul aylanishining 80-90 foizi naqd pul ishlatmasdan,
naqd pulsiz hisob-kitob shakllari asosida olib boriladi. N aqd pulsiz hisob-kitoblar
deganda, korxona va tashkilotlaming tovar ayriboshlash, xizmat ko'rsatish va tovarsiz
operatsiyalar bo'yicha bir-biriga bo'lgan talab va majburiyatlami naqd pul ishlatmasdan
pul m ablag'larini hisobvaraqadan ikkinchi hisobvaraqaga o'tkazish orqali amalga
oshirilish tushuniladi. Naqd pulsiz pul aylanishi yalpi ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish
jarayonida sodir bo'ladigan munosabatlarini o'zida aks ettirishga ko'ra ikki qismga bo'linadi:
1. Tovar operatsiyalari bo'yicha pul aylanishi.
2. Moliyavii majburiyatlar bo'yicha pul aylanishi.
Birinchi guruhga tovarlam i sotish, xizm atlar ko'rsatish va kapital ko'ril ish
jarayonidaga hisob-kitoblam i aks ettiruvchi pul aylanishi kiradi ikkinchi, ya’ni
moliyaviy m ajburiyat guruhiga esa byudjetga to'lovlar, ya’ni foydadan to'lanadigan
soliq, qo'shilgan qiymat soligi va boshqa m ajburiy to'lovlar ham da byudjetdan
tashqari fondlar, bank ssudalarini qaytarilishi, kredit uchun foizlam ing to'lanishi,
sug'urta kom paniyalari bilan hisob-kitoblar kiradi.
N aqd pulsiz pul aylanishi pulli m unosabatlar ishtirokchilarining joylashuviga
jqarab bir shahar ichidagi va shaharlararo pul aylanishiga bo'linadi. Bir shahar ichidagi
pul aylanishi bir hisob ntarkaziga qarashli banklar o'rtasidagi hisob-kitoblar majmuini
bildiradi. Shaxarlararo pul aylanishi esa turli hisob markazlariga karashli banklar o'rtasida
amalga oshiriladigan hisob-kitoblar yigindisidir. Lekin respublikamizda bank tizimining
34
rivojlanishi, "elektron to'lovlar" tizimiga o'tish natijasida hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi
subyektlaming joylashuviga qarab ikkiga bo'lish maqsadga muvofiq bo'lmay qoldi. Chunki
hisob-kitoblarda qatnashuvchi subyektlar qaysi hududda joylashganidan qat’iyy nazar,
to'lovlar bir necha soatda, hattoki bir necha daqiqada o'tkaziladi,
N aqd pulsiz hisob-kitoblam i tashkil etishda bir qator tamoyillarga asaslaniladi26.
Bu tam oyillar quyidagilar:
1. H ar bir xo'jalik subyekti o 'z pul banklarda ochilgan depozit hisobvaraqalarda
saqlashlari lozim. Korxona va tashkilotlar o 'zaro hisob-kitoblarpni bevosita bankdagi
hisobvaraqlar orqali am alga shart, qaysi bankda hisobvaraq ochishni m ijozlam ing
o'zlari tanlaydilar.
2. H isob-kitoblar to'Iovchining roziligi bilan uning topshirig'iga asosan depozit
hisobvaraqdagi mablag'i evaziga amalga oshiradi. Korxona bank kreditidan foydalanish
huquqiga ega bo'lsa, to 'lovlar bank krediti hisobidan amalga oshiriliish m um kin.
3. T o'lo v lar belgilangan to 'lovlar ketm a-ketligi asosida bajariladi.
4. X o'jalik yurituvchi subyektlar hisob-kitob shakllariii m ustaqil tanlagilari va
uni shartnom a orqali m ustahkam lab ko'rishlari m umkii.
5. T ovar yetkazib beruvchi korxona hisobvarag'ida pul m ablag'lari m azkur
m ablag'lam ing mol sotib oluvchi korxona hisobvarag'idai o 'chirilgandan so'ng
o'tkazib beriladi.
6. T o'Iovni kafolatlash m aqsadida yetkazib berilishi lozim bo'lgan tovar yoki
ko'rsatiiishi lozim b o'lgan xizm at qiym atining 15% oldindan to'langanidai so'nggina
tovarlar jo 'n a tila d i yoki xizm atlar ko'rsatiladi.
3.5. Naqt pulsiz hisob-kitoblamiog tahlili
H isob-kitoblam i am alga oshirishda yuqorida sanab o'tilgan tam oyillarga amal
kilinm as ekan, bu holat hisob-kitob m unosabatlarida qatnashuvchi tom onlam ing
moliyaviy holatiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Hozirgi kunda O 'zbekiston Respublikasi hududida naqd pulsiz hisob-kitoblar
"O'zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblam i amalga oshirish to'g'risida"1
1998 yil 27 iyunda O'zbekiston Respublikasi M arkaziy banki tom onidan tasdiqlangan
N izom asosida olib boriiadi. N izom ga asosan naqd pulsiz hisob-kitoblar qonunda
ko'zda tutilgan va O 'zbekiston Respublikasi M arkaziy banki tom onidan qabul qilingan
quyidagi shakllar orqali am alga oshiradilar:
• T o 'lo v topshiriqnom alari;
• T o 'lo v talabnom alari;
• Akkredetivlar;
• Inkasso topshiriqlari;
• Tijorat banklarining hisob-kitob cheklari;
• E lektron hisob tizimi.
T o'lov topshiriqnom asi bu to'lovchi korxonaning uning bankdagi depozit
h iso b v a rag 'id an pul m ab la g 'la rin in g m a'lu m bir sum m asi bosh q a m ijozning
hisobvarag'iga o 'tkazish haqida o'ziga xizm at ko'rsatuvchi bankka bergan yozm a
topshirig'idir. T o 'lo v topshiriqnom alari orqali quyidagi to'lo v lar amalga oshriladi:
• tovarlar to'lo v lar uchun hisob-kitoblar;
1 Узбекистон Республикасида накд пулсиз эдгсоб-китоблар тутрисида низом
“У збекистон”, 2003.
35
-Т.:
• notovar operatsiyalar bo'yicha hisob-kitoblar;
• Markaziy bankning me'yoriy hujjatlarida ko'zda tutilgan bo'lsa, bank ssudalari
va unga ko'shilgan foizlarni qoplash uchun mablag' o'tkazish;
• Hukum at qarorlari va bank qoidalarida belgilangan hollardagi bank to'lovlari.
Ilgari to'lov topshiriqnom alari rasm iylashtirilgan kundan boshlab 10 kun
ichida bankka topshirilishi m um kin bo'lib, shu davr ichida haqiqiy bo'lib hisoblanar
edi. "N aqd pulsiz hisob-kitoblam i amalga oshirish to 'g ‘risida"gi yangi Nizomga
asosan to'lov topshiriqnom asi rasmiylashtirilgan kun bankka taqdim etilishi lozim
ya'ni topshiriqnom aning sanasi uni bankka taqdim etilgan kun bilan topshiriqnomasi
ijro uchun qabul qilinmaydi. Lekin byudjetga va byudjetdan tashqari fondlami bo'yicha
to'lovlar bundan m ustasno.
T o 'lo v to p sh irig 'n o m a sin in g b a rch a rekvizitlari tu id irilg a n d a n so 'n g ,
topshiriqnom aning alohida ajratilgan pastki qismiga to'lovchi korxona rahbari va
bosh, buxgalterining imzosi ham da m uhr izi quyiladi. U shbu m uhr va im zolar
to'lov topshirig'ining faqat birinchi asl nusxasiga quyiladi.
Korxonalardan hujjatlar qabul qilish, shartnomada boshqa narsa ko'zda tutilmagan
bo'lsa, butun kun davomida bankning mijoz bilan ishlash vaqtidan kelib chiqqan
holda amalga oshiriladi. Bunda operatsion kun davomida bank tomonidan korxonalardan
qabul qilingan hujjatlar shu kunning o'zidayok ijro qilinadi. Bundan tashqari, to'lovchi
korxonaning depozit bo'yicha ochilgan hisobvarag'ida hujjatda ko'rsatilgan summami
to'lashga yetarli pul mablag'lari borligini aniqlaydi. Agar to'lov topshirig'i va to'g'ri
rasm iylashtirilib, uni to 'lash g a yetarli pul m ablag'lari b o 'lsa, m as’ul ijrochi
topshiriqnomadagi barcha m a’lumotlami dasturiy yo'l bilan komputer orqali bankning
elektron to'lovlam i amalga oshiruvchi hisoblash markaziga o'tkazadi. Ertasi kun
ertalabdan kechikmagan muddatda bank balansi chiqarilgandan keyin hujjatning birinchi
nusxasi bankning kundalik yigmajildiga tiqiladi. Belgilangan tartibda aw al joriy arxivda,
bir yil o'tgandan so'ng umumiy bank arxiviga topshiriladi. To'lov topshiriqnomasining
ikkinclti nusxasi esa mijozning hisobvarag'idan kuchirma bilan birgalikda operatsiyalar
o'tkazilganiigini tasdiqlovchi hujjat sifatida mijozga qaytarib beriladi.
Elektron to'lovlar tizimi orqali olingan elektron to'lov topshiriqnom alari
m ablag'lam i oluvchi bankda ikki nusxada qog'ozga chiqariladi. Topshiriqnom aning
birinchi nusxasi bank mas'ul ijrocltisining imzosi va bank m uhr izi qo'yilib, kunlik
hujjatlar yigm ajildiga tikiladi. Ikkinchi nusxasi esa bank mas'ul ijrochisining imzosi
va bank muhri izi quyilgan holda mijoz hisobvragiga ilova sifatida mijozga beriladi.
Ta’minotchilar tomonidan mahsulot yetkazib berish va xizmatlar ko'rsatish transport
xizmati bilan birgalikda bir tekisda amalga oshirilsa, o'zaro hisob-kitoblar doimiy to'lovlar
tartibida o'tkazilishi mumkin. Bunday hisob-kitoblar har biri alohida savdo bitimi ya'ni
malisulot ortish, jo'natish yoki xizmat ko'rsatish bo'yicha emas, balki, tomonlar oldindan
kelisltib olgan muddatlar va hajmlarda to'lov topshiriqnomalaridan foydalangan holda
mablag'lami davriy ravishda ko'chirish yo'li bilan bajariladi.
H ozirgi kunda respublikam izda b an k lar orqali o 'tk azilay o tg an barch a
to'lovlarning 65-75 foizi to'lov topshiriqnom alari yordam ida amalga oshirilm oqda,
bu uning avzalligi bilan bog'liqdir.
Bu afzalliklar quyidagilardan iboratdir:
- birinchidan, hujjatlar aylanishining oddiyligi va tezligi, ya'ni hisob-kitoblam i
amalga oshirishning texnik jihatdan qo'layligi. Bu esa o 'z navbatida xo'jalik yurituvchi
36
subyektlar va bank xodim larining m ehnat sarfini kamaytiradi;
- ikkinchidan, pul m ablag'lari harakatining tezligi, ya'ni to'lov talabnom asiga
nisbatan to'lov topshiriqnom asi bo'yicha hisob-kitoblarda hujjallam ing aylanishi
harakati qisqaligi, so'zsiz xo'jalik oborot m ablag'larining aylanish tezligini oshiradi,
- uchinchidan, tovar sotib oluvchining qabul qilingan tovarlar yoki xizm atlar
sifatipi oldindan aniqlab olinishi.Hisob-kitoblam ing bu shaklidato'lov talabnomasi
orqali hisob-kitoblarda b o ig an i kabi bankka raddiya arizasi topshirmaydi. chunki
to'lovchining o'zi to'lovni to'lashga rozi bo'lsa, topshiriqnom ani bankka topshiradi.
to'rtinchidan, to'lov topshiriqnomasining barcha tovarsiz operatsiyalarida qo'llanishi,
ushbu shakl bo'yicha hisob-kitoblam ing ahamiyatini yanada yaqqol aks ettiradi.
To'lov topshiriqnom asi bo'yicha hisob-kitoblar afzalliklar bilan bir qatorda
kam chiliklarga ham ega. K am chiliklar shundan iboratki, m ol jo'natuvchi yoki
xizm at ko'rsatuvchi korxona uchun to'lovning o 'z vaqtida o'tkazilishini to 'la
kafolatlanmagan. C hunki to'lovning o 'z vaqtida o'tkazilishi to'lovchi korxonaning
depozit hisobvarag'idagi m ablag'lar miqdoriga bog'liq. To'lovning to'liqo'tkazilishiga
yetarli pul m ablag'larining bo'lm asligi pul aylanishini sekinlashtiradi va m ahsulot
jo'natuvchi xizm at ko'rsatuvchi korxonaning moliyaviy holatini yom onlashtiriladi,
Yuqorida ko'rsatilgan m uam m olarning oldini oiish m aqsadida hukum atim iz
tom onidan bir katar m exanizm lar ishlab chiqiladi, qaror va farm oyishlar qabul
kilinda. Dastlab 1995 yil 5 m ayda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Korxona
va tash k ilo tlar rah b arla rin in g xalq ho'jaligidagi h iso b -k ito b larn i o 'z vaqtida
o'tkazishni ta ’m inlash bo 'y ich a javobgarligini oshirish chora-tadbirlari to'g'risida'gi
154-sonli Farm oni chiqarildi. Farm onga muvofiq, m ulk shaklidan qat'iyy nazar
har bir xo'jalik subyekti agar m ol oluvchi korxona bo'lsa, u albatta o 'sh a mol
qiym atining foizini kam ida 15% sumasini oldindan to'lashi talab etiladi. Tabiiyki,
bu to'lov topshiriqnom asi asosi am alga oshiriladi.
Oldindan to'lov o'tkazish ilgari yoqiJg'i - moylash mahsulotlari va boshqa ba'zi
hollarda davlat bankining ruxsati bilan amalga oshirilar edi. Lekin hozirgi paytda xo'jaliklar
o'zlari o'zaro xo'jalik shartnom alari orqali 100% yoki undan kam miqdorda bo'lgan
oldidan to'lovlar o'tkazishni kelishib oladilar. Yuqorida ko'rsatilgan mexanizm esa
tom onlar o'rtasida shartnom ada ko'rsatilgan majburiyatlami bajarilishi ustidan nazorat
o'm atishga yordam bcradi. 15% dan kam bo'lm agan avanslangan to'lovlam ing
o'tkazilishining majburiyligi, bank bunday to'lovlar ustidan doim o nazorat olib borish
haqida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining yana bir "Hisob-kitoblar tizimi ham da
to'lov nizomini m ustahkamlash chora-tadbirlari to'g'risidagi ’gi 1996 yil 24 yanvardagi
farmoni chiqarildi. Farm onda korxona va tashkilotlar tom onidan bankka topshiriladigan
to'lov topshiriqnomasida qat'iy ravishda shartnom a nom eri, to'lov tartibi, 15% dan
kam bo'lm agan avans to'lovi miqdori ko'rsatilishi shart qilib belgilanadi. Dem ak,
naqd pulsiz hisob-kitoblaming qaysi shaklidan foydalanishdan qat'iy nazar, xo'jaliklar
aw alo to'lov summasining 15% dan kam bo'lm agan miqdorini to'lov oluvchi korxona
hisobvarag'iga aynan to'lov topshirig'i yordamida o'tkazadilar.
N aqd pulsiz hisob-kitob shakllaridan biri to'lov talabnom asi bo'yicha hisobkitoblar bo'lib, u lar 1992 yil 1 avgustigacha respublika naqd pulsiz aylanishining
qariyb 60-65% ini tashkil etar edi. Markaziy bankning 1992 yil 6 iyundagi 75sonli qaroriga muvofiq O 'zbekistonhalq ho'jaligida hisob-kitoblam i tartibga solish,
ularning holatini yaxshilash, ham da bozor talablariga m oslashtirish m aqsadida,
37
1992 yil iyulidan boshlab m ulkchilik shaklidan qat'iyv nazar b archa korxona va
tashkilotlar u chun to'lov talabnom alarining o'rniga yangi tartibdagi to ‘lov-talabnom a
topshiriqnom asi bo'y ich a hisob-kitoblar am aliyotga kiritildi. Shu bilan birgalikda,
1992 yil 1 avgustgacha to'lo v talabnom alarini oborotda bo'lishiga ruhsat ctildi. Lekin
korxona va tashkilotlar to'lov talabnom asi orqali amalga oshiriladigan hisob-kitoblarga
b ir n e c h a o ‘n yillab, o 'rg a n ib qolg an lik lari sababli, m ark aziy b a n k k a to 'lo v
talabnom asini am aliyotga qaytadan tadbiq etish b o 'y ich a k o 'p lab talab va takliflam i
kelib tushayotganligini hisobga olgan holda bu m asala qayta k o 'rib chiqilib, 1996 yil
29 fevraldagi M arkaziy binkining xatiga asosan qaytadan m uom alaga kiritildi.
T o'lov talabnom asi - bu m ahsulot yetkazib beruvchi va m ablag' oluvchilam ing
belgilangan sum m ani to 'lovchi bank orqali to 'la sh to'g'risidagi talabnom ani o 'z
ichiga olgan h isob-kitob hujjatdir. T o 'lo v talab n o m asi b o 'y ic h a h iso b -k ito b la r
"Aktsept" shaklidagi hisob-kitoblar ham deb yuritiladi.
"Aktsept" so'zi lotin tilidan olingan b o 'lib , rozilik m a'nosini anglatadi, ya'ni
bu to'Iovchining to'lo v n i am alga oshirish u ch u n bankka bergan roziligidir. A ktsept
shakii asosiy inkassaviy hisob-kitob shakli b o 'lib hisoblanadi. "Inkasso" italyancha
so 'z d a n olingan b o 'lib , bank o ‘z m ijozi taq d im eigan hujjatga asosan yetkazib
berilgan m ah su lo t u ch u n unda k o 'rsatilgan su m m an i to 'lo v c h id an u ning banki
orqali aksept ijobiy va salbiy bo'lishi m um kin. T o 'lo v ch i korxonanyng roziligi h am ,
noroziligi h am yozm a ravishda bildirilishi ijobiy aksept hisoblanadi. B unday holda
to 'lo v to 'lo v ch id an yozm a ravishdagi rozilik xati kelgandagina am alga oshiriladi.
A gar 15 kun ichida to 'lo v ch id an rozilik xati kelm asa to 'lo v talabnom asi to 'lo v n i
oluvchiga to 'la n m asd an qaytariladi. Salbiy aksept esa sukut saqlash orqali bildiriladi,
to'lovga norozilik yozm a ravishda bildiriladi. A garto'lovga qarshi norozilik xati yozm a
ravishda kelib tushm asa bank to m o n id a n to 'lo v am alga oshiriladi.
Salbiy akseptning o 'zi to'lovni am alga oshirish m uddatiga k o 'ra oldindan aksept
va so'nggi akseptga b o iin a d i. T alabnom ani oldindan akseptlash usulida hisob-kitoblar
o'tk azilg an d a talabnom aning puli akseptlash m uddati tugagandan so 'n g , ya'ni ertasi
kuni to 'la n a d i. T o 'lo v ch i korxona o 'zig a xizm at ko'rsatuvchi bank m uassasasiga
tala b n o m a kelib tushgandan keyin 3 kun ichida to ia s h d a n bosh to rtganini m a'lum
qilishi huquqiga ega. T ovar yetkazib beruvchi to v ar-m o d d iy boyliklar yetkazib
berish, xizm atlar ko'rsatish to'g'risidagi shartnom a, shuningdek, tegishli q o n u n
hujjatlari shartlarini buzgan hollarda to 'lovchi akseptlashdan bosh to rtishi m um kin.
Bunday hollarda to'lovchi tom onidan bankka yozm a ravishda raddiya arizasi topshirilib,
u n d a to 'lo v d a n bosh tortish sabablari ko'rsatiladi.
A ktseptlashning so'nggi aksept turida to'lov talabnom asi bankka kelib tushgan
k u n d a to 'la n a d i, lekin to 'lo v o 'tkazilgandan keyingi 3 kun ichida to 'lo v d a n bosh
to rtish huquqi saqlanib qoladi. B elgilangan m u d d at o 'tg a n d a n so 'n g to 'lo v c h i
to m o n id a n raddiya arizasi kelib tushm asa, to 'lo v to ia n g a n lig ic h a qoladi.
H isob-kitoblam ing aksept, ya'ni to 'lo v talabnom alari orqali o'tkaziladigan
shaklida ishlatiladigan asosiy hujjat to 'lo v talabnom asidir. T o 'lo v talabnom alari
quyidagi hollarda ishlatilishi m um kin:
a) yuklab jo'natilgan tovarlar uchun;
b) bajarilgan ishlar u ch u n ;
s) ko'rsatilgai xizm atlar u c h u n ;
d) am aldagi q o n u n c h ilik d a, m e'yoriy hujjatlar yoki sh a rtn o m a la r k o 'z d a
38
tutilgai boshqa to 'lo v la r uch u n .
T o 'lo v ta la b n o m a la ri to m o n la r o 'r ta s id a tu z ilg a n sh a rtn o m a g a aso sa n
akseptlash tartib id a yoki a k se p tlam a sd a n to 'la n ish i m um kin. B ank to m o n id a n
talabnom alam i akseptlash u c h u n 3 k un m uhlat beriladi. Lekin korxonaning iltimosiga
k o 'ra bank bu m u d d atn i 10 k u n g a ch a c h o 'zish i m um kin. A ktseptlash tartib id a
t o 'la n a d ig a n ta la b n o m a la r n in g b irin c h i n u sx a si to 'lo v u c h u n a k s e p tla s h n i
kutayotgan h isob-kitob hujjatlari kartotekasiga joylashtiriladi. Bu kartoteka ban k d a
1-kartoteka d eb yuritiladi. T a lab n o m a n in g ikkinchi nusxasi tovar-transport hujjatlari
bilan birga keyingi ish k u n id an k echiktirilm asdan hujjatni akseptlash u c h u n qabul
qilingan san a k o 'rsatilgan h o ld a va to 'lo v to 'g 'ris id a m a lu m o t sifatida to'lo v ch ig a
beriladi. T o 'lo v c h i belgilangan m u d d atd a tovar m oddiy q iym atliklam i jo 'n a tish d a ,
xizm atlar k o 'rsatish d a am aldagi q o n u n iy talablariga h am da sh a rtn o m a shartlariga
am al qilinm agan h ollarda ta la b n o m a n i qism an yoki to 'liq to 'la sh d a n bosh tortishi
m um kin. Buning u c h u n b a n k k a y o z m a ravishda raddiya arizasi topshirilishi lozim .
Agar belgilangan m uddatda bankka raddiya arizasi topshiriJmasa, ya’ni yozm a ravishda
akseptlashni rad etm asa ta la b n o m a akseptlangan b o 'lib hisoblanadi. A ktseptlashni
rad e tish h u q u q ig a ega b o 'lg a n m a n s a b d o r sh a x sla r d o tra sin i b a n k b o 'lim i
boshqaruvchisi belgilaydi. B anklar akseptlashni rad qilish m ohiyati" b o 'y ich a qolib
c hiqqan baxs va nizolarga aralashm aydilar.
T o 'lo v tala b n o m a sin i to 'la s h d a n bosh to rtib yozilgan raddiya arizasi to 'lo v c h i
to m o n id a n b a n k k a to p s h irilg a n d a ta la b n o m a la r s h u k u n n in g o 'z id a y o q l karto tek ad an olinadi h a m d a to v a r-tra n sp o rt hujjatlari va boshqa ilovalar bilan birga
m ahsulot yetkazib beruvchi k o rx o n a bankiga ijrosiz qaytarib yuboriladi. T o 'lo v ch i
ta la b n o m a n i a k s e p tla s h d a n q is m a n b o s h to r tg a n d a , t o 'lo v c h i to m o n id a n
a k se p tlan g a n su m m a b o 'y ic h a to 'lo v la r o 'tk a z ila d i. T o 'lo v c h i h iso b v a ra g 'id a
talab n o m an in g akseptlangan qism ini to 'la sh g a yetarli pu l m ablag'lari boT m aganda
talabnom a "M uddatda to 'lan m ag an hisob-kitob hujjatlari” kartotekasiga joylashtiriladi.
Bu kartoteka 2 -k a rto tek a deb yuritiladi. B unda talab n o m an in g dastlabki sum m asi
uchiriladi va yonida to 'lo v c h i akseptlagan su m m a yozib qo'yiladi K artotekaga kirim
qilingan su m m a to 'lo v c h i k o rxona hisobvarag'iga pul m ablag'lari kelib tush g an d an
so 'n g to 'la n a d i.
B ank to 'lo v c h ila rd a n m a b la g 'la m i o lu v ch ilar foydasiga m u d d ati o 'tk a z ib
vuborilagan to 'lo v la r b o 'y ic h a m u d d a ti o 'tk a z ib yuborilgan h a r b ir kun u c h u n
q onunda belgilangan m iqdorda penya undiradi. M uddati o'tkazib yuborilgan kunlarni
belgilashda k a le n d ar k u n lar hisobga olinadi. U ndirilgan penya m ud d ati o 'tk a z ib
yuborilgan to 'lo v n in g asosiy s u m m asi bilan to'Iovchining hisobvarag'idan hisobdan
chiqaziladi va m ahsulot yetkazib b c ru v ch in in g bankiga. E lektron to 'lo v la r tizim i
orqali o 'tkaziladi.
F u q a ro lam in g y ozm a to p sh iriq la ri b o 'y ic h a tadbirkorlik faoliyatini am alga
oshirishlari bilan b og'liq b o 'lm a g a n pul m ablag'larini naqd pulsiz o'tkazishni am alga
oshirish u c h u n b an k lar m em o rial o rd e rla rd an foydalanishlari m um kin.
Inkasso topshiriqnom asi m ab la g 'la r o luvchining to'Iovchining hisobvarag'idan
so'zsiz tartib d a m ab la g 'la m i hiso b d an chiqarish to'g 'risid ag i bankka topshiririni
anglatadi.
Inkasso to p sh iriq n o m a la rin i q u yidagilar taq d im qilishi m um kin:
a) soliq o rganlari soliqlar va davlat byudjetiga boshqa m ajburiy to'lo v lar,
39
shuningdek 0 ‘zbekiston Respublikasi bvudjetdan tashqart Pensiya jam garm asiga
majburiy to'lovlarga oid to'lovlar va boqim ondalarni undirib olishda;
b)
"O'zavtoyo'l" kontserni organlari Respublika yo‘l fondiga m uddati o'tib
ketgan to'lovlar bo'yicha m ablag'lar undirishda;
v) bojxona organlari o'z muddatida to'lanm agan bojxona to'lovlari va jarimalami
undirishda;
g) sud ijrochilari va undiruvchilar ijro hujjatlari bo'yicha pul m ablag'larini
undirishda;
d) qonunchilikka muvofiq boshqa organlar.
quyidagilar ijro hujjatlari hisoblanadi:
a) sudlar tom onidan berilgan ijro varaqlari, sud buyruqlari;
v) aliinentlar to'lash notarial tarzda tasdiqlangan kelishuvlar;
g) notariuslarning ijro xatlari;
d) m ehnat nizolari kontissiyalari o'z qarorlari asosida beradigan guvoxnomalar;
e) m am u riy huquqbuzarliklar to'g'risidagi ishlarni ko'rib chiqish vakolatiga
ega organlar (m ansabdor shaxslar) chiqargan qarorlar;
j) sud ijrochilarining qarorlari;
z) qonunchilikda ko'zda tutilgan hollarda, boshqa organlam ing hujjatlari.
T o 'l o v c h i n i n g h is o b v a r a g 'id a m a b l a g 'l a r b o 'l m a g a n d a , in k a s s o
topshiriqnom asi 2-kartotekada to io v in i kutayotgan hujjatlar qatorigajoylashtiriladi
va qonunchilikda o'rnatilgan tartib navbatida to'lanadi.
H isob-kitoblam ing akkreditiv shaklida mijozning (to'lovchining) topshirig'i
bilan va uning ko'rsatm alariga muvofiq akkreditiv ochgan bank (bank-em itent)
uning kontragenti m ablag'lam i oluvchi foydasiga to'lovni am alga oshirish yoki
boshqa bankka bu turdagi to'lovlarni bajarish uchun vakolat berish majburiyatini
m ablag'lar oluvchi tom onidan hujjatlam i taqdim etgan va akkreditivda nazarda
tutilgan boshqa shartlam i bajargan takdirda, oladi.
Akkreditivlar qoplangan (deponentlangan va qoplanm agan turlarda ochilishi
m um kin).
qoplangan (deponentlangan) akkreditiv ochilgan taqdirda, b an k -em iten t
uni ochgan vaqtida mijozning o 'z m ablag'larini yoki unga berilgan kreditni bankem itentning m ajburiyatlari am al qilib turadigan butun m uddatga ijrochi bank
ixtiyoriga o'tkazishi shart.
qoplanm agan akkreditiv ochilgan takdirda, bank-em itent ijrochi bankka
akkreditivning butun sunim asini bank-em itentning ijrochi bankida yuritilayotgan
hisob-varag'idan uchirish huquqini beradi.
qoplangan va qoplanm agan akkreditivlar chaqirib olinadigan yoki chaqirib
olinm aydigan bo'lishi m umkin. U ning m atnida ushbu belgi mavjud bo'lm agan
holda, akkreditiv chaqirib olinadigan hisoblanadi.
Chaqirib olinadigan akkreditiv bank-em itent tom onidan m ablag'lam i oluvchi
bilan oldindan xabardorqilm agan holda, o'zgartirilishi yoki bekor qilinishi m umkin.
Akkreditivni chaqirib olish bank-em itent zinrmasiga m ablag'lam i oluvchi oldida
biron-bir m ajburiyat yuklamaydi. T o'lovchi chaqirib olinadigan akkreditivning
shartlarin i o'zgartirish yoki bekor qilinishi barcha k o 'rsatm alarn i m ablag'lar
oluvchiga, faqat bank-em itent orqali berishi mumkin.
Agar ijrochi bank operatsiyalarni bajarish paytigacha akkreditivning shartlari
40
o'zgartirilganJigi yoki u bekor qilinganligi haqida bildirishnom a olm agan bo'lsa, u
chaqirib olinadigan akkreditiv bo'yicha to'lovni yoki boshqa operatsiyalam i amalga
oshirishi shart.
Tasdiqdangan akkreditiv bo'lganda ijrochi bank bank-em itetm ung akreditiv
shartlariga muvofiq, to'lovni amalga oshirish majburiyatlari bo'yicha o 'z zimmasiga
qo'shim cha ravishda m ajburiyatlar oladi.
T asdiqlangan akkreditiv ijrochi bankning roziligisiz a'zgartirilishi yoki bekor
qilinishi m um kin emas.
A kkreditiv bo 'y ich a depozit hisobvarag'idan naqd pul berilishiga ham da
akkreditivni boshqa shaxslar nom iga qayta rasmiylashtirishga yo‘l quyilmaydi.
Tijorat banki hisob-kitob yoki (keyingi matn bo'yicha chek) bu mijozning xizmat
ko'rsatuvchi bankka, chek beruvchinimg hisobvarag'idan, chek qabul qiluvchimng
hisobvarag'iga m a’lum miqdordagi mablag'lami o'tkazib be r ish topshing'idir
Cheklar faqat tovarlar, ish va xizm atlar uchun jism oniy shaxslar va yuridik
shaxslar yakka tartibdagi tadbirkorlar o'rtasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblar qilishda
qo'llaniladi.
Chekning m aksim al sum m asini O'zbekiston Respublikasi M arkaziy banki
o 'm atad i, m inim al sum m asini esa tijorat banklari m ustaqil ravishda belgilasliadi.
C h e k o m o n a t q o 'y u v c h i jism o n iy sh a x sn in g d e p o z it h iso b v a ra g 'id a
saqlanayotgan m ablag'lar hisobiga yoki topshirilgan naqd pul sum m asiga beriladi.
Chekning am al qilish m uddati tijorat banklari tom onidan m ustaqil ravishda
belgilanadi.
Plastik kartochka tegishli bankda kartochka egasining hisobvarag'i mavjudiigirn
tasdiqlovchi va naqd pulsiz tovarlar, ishlar yoki xizmatlami sotib olish huquqini beruvchi,
shaxsi belgilangan, bank tomonidan chiqarilgan to'lov vositasini o'zida ifoda etadi.
Plastik kartochkalar jism oniy shaxslar, yuridik shaxslar yoki yakka tartibdagi
tadbirkorlar, bir to m ondan, ham da m ahsulotni sotuvchi, ish bajaruvchi yoki xizmat
ko'rsatuvchi yuridik shaxslar yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar (keyingi m atnda
savdo yoki x izm at k o 'rsa tish k o rx o n alari), ikkinchi to m o n d a n , o'rtasid ag i
bo'ladigan naqd pulsiz hisob-kitoblarda, shuningdek naqd pul berish punktlari
(N P B P ) va bankom atlardan naqd pul olishda qo'llaniladi,
Vakolatli banklar xalqaro plastik kartochkalar chiqarishi va ular bo'yicha xizmat
ko'rsatishi mumkin, bunda ular xalqaro to'lov tizimlari bilan tuzilgan sbartnornalarga va
mazkur Nizomga muvofiq, bajariladigan operatsiyalar qoidalaiiga amal qilishlari shart.
Aloqadorligi bo'yicha plastik kartochkalar shaxsiy, oilaviy va korporativ turlarga
bo'Iinadi.
a) shaxsiy kartochka jism oniy shaxsga berilgan plastik kartochkadir;
b) oilaviy k artochka shaxsiy kartochka egasining ishonchnom asi asosida
foydalanuvchiga berilgan plastik kartochkadir;
v) korporativ kartochka - bu yuridik shaxslarga xizm at ko'rsatish uchun
m o'ljallangan plastik kartochkadir. K orporativ kartochkalardan ish haqi va ijtimoiy
ahamiyatga egabo'lgan boshqa to'lovlami, shuningdek naqd pul mablag'larini to'lashda
foydalanish ta'qiqdanadi.
Plastik kartochkalar bajaradigan vazifalari bo'yicha quyidagi turlarga bo'Iinadi;
a)
debet-kartochkasidan foydalanish uning egasiga, em itent biian mijoz o'rtasida
tuzilgan shartnom a shartlariga muvofiq o'zining kartochkasidagi pul m ablag'laridan
41
tovarlar, ishlar, xizm atlar haqini to'lash va yoki naqd pul m ablag'larini olishda
(korporativ kartochkalardan tashqari) foydalanish im konini beradi;
b)
kredit-kartochkasidan foydalanish lining egasiga, em itent bilan tuzilgan,
shartnoma shartlariga muvofiq, emitent tomonidan tovarlar, ishlar, xizmatlar haqini
to'lash va yoki naqd pul mablag'larini olish uchun (korporativ kartochkalardan tashqari)
berilgan kredit liniyasi miqdorida operatsiyalami amalga oshirish imkonini beradi;
v) e le k tro n h a m y o n -jism o n iy sh a x sla rn in g k a rto c h k asi b o 'lib . u n d a n
foydalanish uning egasiga plastik kartochkadagi qoldik m ablag'lar doirasida tovarlar,
ishlar, xizm atlarga xaq to'lash va yoki naqd pul m ablag'larini olishga im kon beradi.
Elektron hujjatlar bank-ekvayer (savdo yoki xizm at ko'rsatish korxonalariga
xizm at ko'rsatuvchi bank)ga, bank-em itentga yoki kliring markaziga, shartnom ada
kelishilgan davriylikda jo'natiladi.
Banklar hisob-kitoblarni am alga oshirishda xatolikka yo'l quyishsa, "Tijorat
b alklari to m o n id a n h iso b v a raq larn i o c h ish , m ijo zlarn in g h iso b v a raq larid a n
m ablag'lam i chiqarish va tushirish, ish haqi va qonunchOikda ko'zda tutilgan boshqa
ehtiyojlar uchun naqd pul berishda belgilangan talablam i buzganligi uchun jarim alar
qo'llash tartibi to'g'risida"gi N izom ga (30.06.2001 1044-son bilan ro'yxatga olingan)
muvofiq, javobgarlikka tortiladilar.
T ijorat banklarining vakillik hisobvaraqlari orqali o 'tadigan to'lovlar bo'yicha
barcha operatsiyalar, agarda overdraft (qisqa m uddatli kredit taqdim etilish) ko'zd a
tutilm agan bo'lsa, qat’ivy ravishda vakillik hisobvarag'ida mavjud bo'lgan m ablag'lar
doirasida bajariladi.
3 .6 .
istkibonari1
Tijorat banklari hisob-kitob operatsiyalari va ularning rivojlanish
Xalqaro bank am aliyotida uch yuzdan ortiq bank operatsiyalar mavjud. C hunki
ishlab chiqarishning tinimsiz rivojlanib borishi, jam iyatning yanada bank xizmatlariga
bo'lgan talabni doimiy ravishda ortib borishi tijorat banklaridan bank xizmati sohasida
yanada yangi xizm at turlarini ishlab chiqishni va am aliyotga tadbiq etishni taqozo
etadi. Agarda bu sohada raqobat olam ida boshqa tijorat banklaridan orqada qolib
ketsa, u holda bu bank yoki "sinadi" yoki bank xizm ati olam ida m ijoz talabiga mos
xizm atlarini o 'z vaqtida taklif etayotgan bank to m onidan "yutib" yuboriladi. Yangi
bank xizm at turlaridan biri b o'lib faktoring hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlab
o'tish lozimki faktoring bank uchun noa'nanaviy xizm at turi hisoblanadi, chunki
faktoring operatsiya bilan maxsus faktoring kom paniyalari ham shugullanadilar.
Xorij tajribasi shuni k o 'rsatm o q d ak i, faktoring operatsiyalarini olib boruvchi
faktoring kom paniyalari yokibironta yirik bank bilan kam in bog'langan, yoki bironta
bankning shu'ba shaxobchasi va ba'zi hollarda banklarining o ‘zi b o'lib hisoblanadi.
Faktoring inglizcha "factor", ya'ni "agent” yoki "vositachi" m a’nosini anglatadi2.
Bu savdo-vosita operatsiyalarining bir turi b o 'lib u m ijozning (bankning yoki
faktoring kom paniyasining m ijozi) aylanm a kapitalini kreditlash b ilan o'zviy
bog'liqdir. Faktoringning asosiy tam oyili shundaki, faktoring operatsiyasini am alga
oshirayotgan bank (faktoring-firm a) o 'z m ijozlaridan ularning yetkazib berilgan
1 Узбекистон Республикасида накд пулсиз хисоб-китоблар тутрисида низом. -Т.:
•‘Узбекистон". 2003.
- В.Хойер. Как делать бизнес в Европе. -М .: Прогресс. 1990.
42
tovarlar, ko'rsatilgan xizm atlar,am alga oshirilgan ishlar uchun boshqa korxona)arga
bo'lgan talablarini sotib oladi va shu orqali bu talablar uchun to ’lovlarini olishi
huquqini oladi. Faktoring operatsiyasi m ijozning debitorlik qarzdorligini inkasso
qilish, kreditlash va kredit ham da valuta xatarlarini kafolatlanishni o*z ichiga oladi,
Faktoring operatsiyasining asosiy m aqsadi m ijozlarining qarzdorligini o 'z
vaqtida inkasso qilish, to'lovlarini o 'z m uddatida olib borish, shubxali qarzdorliklarini
paydo bo'lishini oldini olish,m ijozlarining likvidligini oshirish va ulam ing moliyaviy
xatarini pasaytirishdan iboratdir.
Faktoring asosida bank (faktoring-firm a) to m onidan m ijozning jo'natilgan
tovarlar, ko'rsatilgan xizmatlar bo'yicha hisob-varaqlarini (talabnomalarim) assosiy
qismini (70 foizdan-90 foizgacha) "kesh" usulida (ya’ni tezda 2-3 kun ichida) sotib
olish va qolgan qismini (kredit uchun foizini chegirib tashlangan holda) debitorlardan
tushum kelib tushmasligidan qat’iyy nazar belgilangan m uddatdan to'lab beradi. Shuni
uchun xalqaro bank amaliyotida ta'm inot sotuvchi kreditlash deb ham ataiadi. Bizning
ilmiy ishimizning 4- chizm ada faktoring operatsiyasini tartibini ko'rishim iz m umkin.
Faktoring uchun to'lov va komission xizm atlar uchun to'lov mahsulot yetkazib
beruvchi va faktoring firmasi (bank) o'rtasidagi tuziladigan shartnomada ko'zda tutiladi.
X alqaro am aliyotda faktoring shartnom asida chcgara sum m asini aniqlashda
odatda uch m etoddan foydalaniladi. U lar quyidagilardan iborat;
U m u m iy lim itni aniq lab olish m eto d i. U shbu m eto d d a n foydalanishda
haqiqatdagi to'lov talabnomasi asosida m ahsulot yetkazib benrvchiga avtomat ravishda
to 'la b beradi ham da lim itni doim iy ravishda yangilab turadi, Agarda o'rnattlgan
lim itdan ortiqeha qarzdorlik (debitor) yuzaga kelsa, u holda faktoring firm asi sotib
oluvchidan m ahsulot etqazib beruvchiga to 'la b bergan sum m ani to 'liq oladi va
qolgan sum m asini m ahsulot ekazib beruvchiga to 'la b beradi.
M a’lum toiovchiga biron aniq davr m oboynida tovar - mahsulot jo'natishning
aniq sum m asini belgilab olish metodi. Ushbu m etodning avzallik tom oni shundan
iboratki, agarda mahsulot yetkazib beruvchi belgilangan sum m a chegarasida tovar jo'natib
tursa u turli debitor qarzdorlik yuzaga kelishini oldini oladi, ya'ni sug'urta]angart bo'ladi.
Ishlab chiqarish xususiyatini hisobga olgan holda m ahsulot yetkazib beruvchi va
sotuvchi o'rtasidagi shartnomasini barcha summasiga em as, balki shartnomasida ko'zda
tutilgan m a’lum bitim lar sum m asi bo'yicha aniqlash m etodi. Bunda m a’lum m uddatda
shartnom aning m a’lum bitim ida ko'zda tutilgan byurtm a sum m asi ta lab beriladi.
Shuni alohida ta ’kidlab o 'tish lozim ki faktoring kom paniyasining vositachilik
m ukofat sum m asi ikki elem entdan tashkil topadi:
1. Faktoring xizm ati olib borgani uch u n to'lov:
2.K redit berganligi uchun foiz to'lovi:
Albatta, faktoring xizmati arzon emas. Lekin u m ahsulot yetkazib beruvchi
korxonani shartnom asida ko'zda tutilgan kontragentni (sotib oluvchini) to'lovga
qobiiiyatligini aniqlash, o 'z talabnomalari buyicha buxgalteriya hisobatini yuritish kabi
xizm atlardan ozod etadi va o 'z m uddatidan shartnom adagi sum m ani (70-90%) oladi.
A m aliyotda xalqaro faktoring to 'g 'risid a g i konvensiyaga asosan faktoring
operatsiyasi quyidagi to 'rtta tom onlardan biriga javob bergan taqdtrdagina u faktoring
operatsiyasi hisoblanadi. U lar quyidagilardan iborat:
1. Q arz talabnom ani oldindan to 'lash shaklidagi kreditlashning mavjudltgi:
2. Mahsulot yetkazib beruvchining, eng aw alo uning real izatsiya hisobatini yuritishlik:
43
3. M ah su lo t yetkazib beruvchining debitorlik qarzdorligim inkasso qilishlik:
X alqaro am aliyotda faktoring klassik shaklida quyidagi ishtirokchilaridan tashkil
top ad i:
1. F aktoring firm asi (bank):
2 .M ah su lo t etkazib beruvchi:
3.Sotib oluvchi:
Bu faktoring operatsivasida tijorat kreditining tovar fo n n asi am alga oshiriladi,
ya’ni sotuvchi va sotib oluvchiga sotilgan tovarlar yoki ko'rsatilgan xizntatlar u ch u n
to 'lo v n i m u d d atin i o 'zay tirish m aqsadida kredit beriladi.
X alqaro ban k am aliy o tida faktoring operatsiyalarining quyidagi shakllaridan
fo vdalaniladi:
1. Ichki b u n d a faktoring shartnom asidagi b arch a ishtirokchilar bitta davlatda
joy lash g an va xalqaro faktoring:
2. "Ochiq" faktoring. O chiq faktoring operatsiyasida sotuvchi (m ahsulot yetkazib
beruvchi) talabni bankka sotilganligi to'g'risidagi m a’lum otni sotib oluvchiga (xaridor)
yyetkazishga m ajbur. Bu tizim da faktoring firm a (bank) m iiozni to 'lo v sum m asini
to'Iiq olishga kafolat beradi. B unda h am to 'lo v sum m asining 80 foizini to 'lab beradi.
3."Yopiq" (konfedensial) faktoring. F aktoringning u shbu shaklida korx o n a
faktoring firm asi (bank) bilan faktoring shartnom asini tuzadi va u faktoring firm asini
(bank) tuzilgan b itim lar b o 'y ic h a doim iy ravishda x ab ard o r qilib boradi.
Hozirgi vaqtda xalqaro faktoring am aliyotida "yopiq" (konfedentsial) faktoring
qiym ati shartnom asidagi to 'lo v sum m asining o 'rta c h a 05-1,0 foizini tashkil etm oqda.
4.Regress huquqi bilan, ya’ni sotuvchidan (m ahsulot yetkazib bem vchi) to 'lan g an
sum m ani qaytarib olish huquqi bilan yoki regress huquqisiz faktoring. Regress huquqi
asosidagi faktoring shartnom asi sotuvchi tom o n id an (m ahsulot yetkazib bem vchi)
tom onidan sotib oluvchining to'lovga qobiliyatligini chuqur talilil etishligi, o 'z m ijozini
o'ziga xos xususiyatlarini to 'la baholash asosida tuziladi Regress huquqisiz asosidagi
faktoring shannom asida sotuvchi (m ahsulot yetkazib bem vchi) o 'm ig a shartnom ani
sotib olgan faktoring firm a (bank) mijozning to'lovga qobiliyatligi, moliyaviy holati,
uning tarm oq xususiyatlari, debitorlik-kreditorlik qarzdorligi to'g'risidagi va shunga
o'xshash xo'jalik-m oliyaviy holatini chuqur tahlil etadi va m onitoring olib boradi.
5 .F a k to r in g firm a (b a n k ) t o m o n id a n s o tu v c h in i ( m a h s u lo t y e tk a z ib
b eru v ch in i) o ld in d an to 'lo v shaklidagi kreditlash (sotilayotgan qarz m ajburiyatlari
sum m asini 80 foizigacha) yoki to 'lo v talabnom alarini aniq m u d d a td a to 'la b berish.
O 'zb ek isto n R espublikasida faktoring operatsiyalari O 'zb ek isto n R espublikasi
M arkaziy B ankining 2000 yil 3 avgustdagi 953 sonli "O 'zbekiston R espublikasi
h u d u d id a tijorat b anklari to m o n id a n faktoring operatsiyalari olib borish tartib i
to 'g 'risid ag i N izom " ga (yangi redaksiya) olib boriladi.
F aktoring operatsiyasi faktoring firm a (bank) to m o n id a n m ijoz to 'g 'risid a ,
ya'ni uni to 'lo v g a qobiliyatligi, balansisini likvidligi,ishlab chiqargan m ah su lo tlarin i
sotib oluvchi xaridorlarining m oliyaviy holati, debitor qarzdorligi va shunga o'x sh ash
m oliyaviy m a’lu m o tlam i to 'Iiq , x aqqoniy va o 'z m u d d atid a olishlikni talab etadi.
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tom onidan m am lakatim izda xo'jalik
yurituvchi korxonalarda debitorlik kreditorlik qarzdorligini inventarizatsiya qilish va
aniqlangan o 'za ro qarzdorlikni o 'za ro singdirish ham da d a’vo m uddati o'tganlarini
(O'zbekiston Respublikasi Fuqorolik kodeksining 157 m oddasiga asosan respublikamizda
44
debitor-kreditor qarzdoriikning da'vo muddati 3 yil deb belgilab quytlgari) majburiy
ravishda korxonaning foydasiga (kreditorlik qarzi) yoki zarariga (debitor!ik qarz) olish
to'g'risida maxsus qaror ishlab chiqish lozim. Ushbu qaronii ishlab chiqarilishi va
amaliyotga kiritilishi respublikamizdagi juda ko'plab korxonalardagi o'zaro qarzdorlikni
keskin ravishda qisqartirishga olib keladi. Bu holat esa tijorat banklari tomonidan faktoring
operatsiyasini olib borishdagi o'ziga xos salbiy to'siqni olib tashlaydi deb hisoblaymiz.
Xorijiy davlatlarda faktoring operatsiyasiga o'xshash forfeyting operatsiyasi
hisoblanadi. Lekin faktoring operatsiyasidan farqli forfeiting operatsiyasi bir martalik
operatsiya hisoblanib, u tovarlar va xizm atlar uchun sotib oltngan huquqni qayta
sotish orqali pul m ablag'larini jalb qilish bilan uzviy bog'liq,
Forfeyting so'zi ftansuzcha "forfait" ya'ni huquqdan voz ky'echish ma’nosini anglatadi,
Forfeyting operatsiyasining mazmuni shundaki, bunda ishlab chiqaruvchi (kreditor)
bankga xaridor (qarzdor, to'lovchi) akseptlangan. Lekin to'lov muddati kelmagan
hamda regress huquqsiz o'z tijorat vekselini sotadi. Tijorat vekseli bankga (forfeytorga)
beriladi. Tijorat vekselining egasi (islilab chiqaruvchi), bankdan forfeting hisob stavkasi
summasi chiqarib tashlangan qolgan barcha summani darxol oladi. Shuni ta’kidlash
lozimki, forfeting hisob stavkasi barcha boshqa kreditlash stavkalaridan yuqori yuradi.
Forfeyting operatsiyasida xaridorlaming kreditga olgan tovarlarrining asosiy qismt
aksariyat hollarda veksel bilan rasmiylashtiriladi shu sababli forfeyting opetatsiyalarida
oddiy (solo) va o'tkazm a (tratta) tijorat veksellardan keng foydalaniladi. Shuni ta'kidlash
lozimki, forfeytorlar kredit operatsiyalarida valuta xatarini olish maqsadida birga hisob
-kitoblami faqatgina ba'zi valutalarda.ya’ni ushbu valutalaiga talabning Yuqoriligi va
ularni tezda hamda hech qanday tusiqlarsiz qaytamoliyalashtiriladigan vahitaiarda olib
boradilar. Flozirgi davrda xalqaro forfeyting amaliyotida hisob -kitoblar asosan AQSh
dollari,Evro va Shveytsariya frankida olib borilmoqda.
Forfeyting operatsiyasini olib borishda forfeytor xalqaro savdo va kredit bitimlariga
bilvosita va bevosita ta'sir etuvchi ko'plab huquqiy, iqtisodiy va siesiy omillari ham hisobga
oladi, tahlil etadi va ijobiy natijaga erishish kelajagi bo'lsa, forfeyting operatsiyasini boshlaydi.
Forfeyting operatsiyalarini olib borishda bank-forfeytor tijoit vekselni kreditning
butun muddati uchun avans tariqasida hamda foizlami (diskontni) cheginb tashlagan
holda sotib oladi. Buning natijasida eksporter pul manbalarini darxol olish imkoniyatiga ega
bo'ladi. Bunday holatda eksporter faqatgina tovarlami o'z vaqtida va to'liq yetkazib berish
yuzasidangina majburiyatlami o'z zimmasiga oladi. Qolgan barcha xatariar (iqtisodiy, huquqiy
va siesiy) avtomatik ravishda forfeytor-bankiga o'tadi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki,
veksel bo'yicha hisob stavkalarining qat’iyy belgilanligi eksporter uchun forfeyting
operatsiyasini yanada qulayroq va balans munosabatlarini sodda hisob- kitob shakliga aylantiradi.
Qisqa xulosalar
Bank hisob varag'i - bank hisob varag'i shaitnomasini tuzish orqali bank mijoz
(hisobvaraq egasi) hisob-varag'iga kelib tushgan pul mablag'larini qabul qilish va kiniib
mijozning hisobvarag'idagi tegishli mablag'lami o'tkazish va berish hamda hisobvaraq
bo'yicha boshqa operakiyalami amalga oshirish to'g'risidagi farmoyishlami bajarish vazifasiui
o'z zimmasiga olishi natijasida bank bilan mijoz o'rtasida vujudga keladigan munosabatlatdir’.
Faktoring inglizcha "factor", ya’ni "agent" yoki "vositachi” ma’nosini anglatadi2.
1 Узбекистон Республикаси тижорат банкларида бухгалтерия хисобига дойр
меъёрий хужжатлар туплами. 2003.
: В.Хойер. Как делать бизнес в Европе.-М.: Прогресс. 1990.
45
Nazorat muhokama uchun savollar
1. Bank raqam i va mijozi tu sh u n c h alari, ban k raqam larini ochish tartibi
2. N a q t pulsiz hisob-icitob operatsiyalari tam oyillari
3. O 'zbekistontijorat banklarida naqt pul m uom alasini tashkil qilishni tahlili*
4. Bank raqam larini ochish tartibi.
5. T o 'lo v topshiriqnom asi
6. T o 'lo v talabnom asi
7. C hcklar bilan hisob-kitoblar va u larning asosiy m azm uni
8. A kkreditiv hisob-kitob tizim i va uni o 'tk azish tartibi
9. Bank am aliyotida yangi hisob-kitoblarini tadbiq qilish m uam m olari.
10. Pul oqim ini boshqarish usullaridan foydalanish xususiyatlari2
11. T ijorat banklari to m o n id a n am alga oshiriladigan elektron to 'lo v tizim i
12. T ijorat banklari va plastik kartochkalar
Asosiy adabiyotlar
1. А бдуллаева Ш .З. "Б а н к и ш и ’ , -Т.: 2003.
2. Е ф и м о в а М .Р . Ф и н а н с о в о -э к о н о м и ч е с к и е расчёты . П о с о б и е для
м енедж еров: Учеб. П о с .-М .: И Н Ф Р А -М , 2004.
3. Л ав р у ш и н О .И . и д р. Б ан к о в ск о е д ел о -М .: Ф и С 2003.
4. Ф и н а н сы . П од ред. Г.Б. П о л я к а .-М .: Ю Н И Т И -Д А Н А , 2004.
5. h ttp ://w w w .b an k o fe n d lan d .co .u k /m a rk et/m o n e y /in d e x .h tm
6. h ttp ://w w w .b an k o fe n d lan d .co .u k /c o re u p ro ses.h tm
7. http://w w w .boj .or.jp ./en /siry o . h tm
8. ww w.federalreserve.gov
1 ТД И У ва МДХ мамлакатлари икдисояий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-м алакавий иш лари, магистрлик, ном зодлик ва докторлик
ди ссертацияларининг намут!авий мавзулари. -Т.: 2005.
2 O 'sha yerga qaralsin
46
IV BOB
BANK RES URS LARIN I TASHKIL QILISH, BANKLARNING PASSIV
OPERATSIYALARI, BANKLARNING KREDIT POTENTSIALI
4,1. Bank resurslarini shakllantirish va foydalanish tartibi
B anklarning iqtisodiy faoliyatidan kelib chiq ad ig an b o 'lsa k b an k faoliyatida
ham o'ziga yarasha extiyojlar va taiablar m avjud. U shbu bobda bank faoliyati yuritish
u c h u n z a m r b o ‘lgan "resurslar" tushunchasi va u lam in g tarkibi h a m d a m ohiyati
bilan tanisham iz. B anklar faoliyati h a m b oshqa xo'jalik yurituvchi subyektiar singari
o 'z faoliyatini olib borishi u c h u n yetarli darajada pul va m oliyaviy resurslari bilan
ta ’m inlagan b o 'lish i kerak, c h u n k i u lam in g asosiy ta k lif e ta d ig an va k o 'rsatad ig an
xizrM tlari h am pul m ab lag 'lari yoki m oliyaviy resurslarda tashkil topadi.
KTijorat banklari resurslari makroiqtisodiy ko'rsatkichlar qatoriga kiradi vabankning
likvidligiga va daromadligigiga to'g'ridan to'g'ri ta'sir ko'rsatadi. Tijorat bankning faoliyati
ko'rsatish qam rovini oladigan bo'lsak ular oladigan foydalar bank resurslarini qanday
shakllantirganligi va qanday shartlar va turlari bo'y ich a jalb qiiganligiga ju d a ham
bog'liqligini ju d a yaxshi bUamiz. Shuning uchun banklar o'rtasid a ham m ablag'lam i
jalb qilishda ham katta raqobat m uhiti yuzaga kelganiligini ko'rishim iz m um kin,
Bank resurslarini shakllantirish jarayoni bu faqatgina yangi m ijozlam i bankga jalb
qilishning o 'zi em as balki b a n k m ablag'lari tuzilishining doim iy ravishda o'zgarib turishi
va tarkibidagi passivlam ing holatiga qarab o 'z aktivlarini boshqarishi ham tushuniladi.
Buning uchun esa sam arali passivlami boshqarish tizim i yoki sam arali depozit siyosatini
yuritilishini talab etiladi. M ijozlar oldidagi talabni doim iy qondirish ham da barqaror
holatni saqlab qolish u c h u n banklar kerakli darajada likvidlik talablam i bajarishi kerak.
Likvidlik norm asini ko'rsak, bugungi kunda u barcha talab qiiib olguncha depozitlarga
nisbatan 30% kam b o'lm agan m iqdorida m ablag'lam i likvid holda ushlab turishi shart.
R e su rsla rn in g c h eg a rala n g an lig i bu b a n k la rn in g riv o jla n ay o tg an lig in i va
bankning m ijozlaiga b o g 'lan ib qolishini h a m d a b a n k la r o 'rta s id a m ijozlar u c h u n
kuchli raqobat m u h iti yuzaga kelayotganligini k o 'rm o q d am iz. S h uning u ch u n b an k
resurslarini barqarorligini ta'm in lash u c h u n a n iq strategik rejalar b ila n asoslangan
depozit siyosati yuritishi asosida depozit portfelining diversifikatsiyalanganligi ham da
yuritilayotgan d ep o zit siyosatining sam araliligiga erishish lozim .
C hunki bugungi sharoitda resurslar jalb qilish bilan biigalikda ulam i optim al tarzda
taqsimlash va kerakli bo'lgan maqsadlarga erishish, ya’ni davlat aham iyatidan h am bank
ham da mijoz m anfaatini ham ko'zlashi kerak. C hunki banklar o 'z to'lov qobiliyatini
saqlashi yoki likvidligini saqlab turishi bank uchun ham m ijoz uchun ham eng m uhim
bo'lib, uchinchi tom o n d an nazorat qiluvchi m uassalam ing h a m qarashlarini qondiradi.
Ikkinchi tarafdan likvidlik ham da darom adlilik bir biriga nisbatan teskan proporsional.
Shulam i hisobga olgan holda bank jalb qilinayotgan m anbaalam ing sifatiga shu bilan
biigalikda yo'naltirilayotgan sohalar ishonchliligiga kuchli e'tibom i qaratishlari kerak.
B ankning d e p o zit siyosati o 'z ichiga h a m m a ijtim oiy darajadagi shaxslar n a fa q a x o 'rla r, y o sh la r va yoshi k a tta la r h a m d a k am t a ’m in la n g a n la r va k am
d aro m ad lilam in g h am hisobini olishlari kerak.
H a r bir m ijoz bilan iloji b o rich a u zo q m ud d atli alo q alarn i yo'lg a c o 'y ish i
kerak va buning u c h u n m ijozlam ing talablarini o ld in d a n bilishlari h a m d a ular uchun
kerakli xizm at tu rla rin i o 'z vaqtida berishlari kerak.
47
Aholining real pul daromadlarini o'sishi ist’emol talabini ko'payishiga va chakana
savdo oborotiga ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda. Shu bilan birga bank tizimiga ishonch
ortishi tashkillangan jamg'armalar o'sishini rag'batlantirdi. Bu ontillar banklarning
depozit operatsiyalanni kengaytirishga va banklarning bu boradagi xizmatlari doirasini
yanada rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqishlariga majbur etmoqda. Chunki
banklarning faqatgina chakana xizmatlari evaziga ulaming 20 foizdan ortiq resurslari
shakllanadi.
Yuqorida ko'rib o'tilganlar shuni ko'rsatadiki, bank resurlarining shakllanishi
va ulami barqarorligini ta’minlashda quyidagilar asosiy bo'lib qolmoqda:
- Bugungi kunda banklarning asosiy mablag'lari o'sishi aksiyadorlami jalb
qilish va ularning mablag'larini joylashtirish ham da olingan darom adlardan
ajratmalar ajratish. zahira fondlar yaratish va maqsadli zahiralar tuzish orqali
amalga oshirilmoqda.
- Bankning passiv operatsiyalarini yuritish orqali, ya’ni depozitlarga jalb
qilish, yuridik va jismoniy shaxslaming talab qilib olguncha va jamg'arma, muddatli
omonatlariga, vaqtincha yoki talab qilib olguncha shartlari bo'yicha joylashtirish
orqali olib borilmoqda.
Bankning o'z kapitali bank faoliyatining asosini tashkil etuvchi hamda bank
passivlarining muhim manbaalaridan hisoblanadi.
Jalb qilingan va sotib olgan mablag'lar yoki qarzga olingan mablag'lar bank
passivlarining katta qismini tashqil etuvchi hamda tijorat bankning vositachi tashqilot
ekanligini, ya'ni vaqtincha bo'sh mablag'lami jalb qilib boshqa mijozlarni talablarini
qondiruvchi ekanligini tavsiflaydi.
4.2.
Bank kredit potensiali manbalarining tuziiishi va ularning tavsifi
Bank resurslari bizga ma'lumki passiv operatsiyalarni natijasida shakllanadi.
Bankning passiv operatsiyalari - bankning o ‘z va jalb qilingan mablag'larini ustida
amalga oshirilgan amaliyotlarda yuzaga keladi. Moliya-kredit lug'atlardaberilishicha,
banklarning passiv operatsiyalari bu - "Banklar kredit va boshqa aktiv amaliyotlami
bajarish uchun o'z resurslarini shakllantirish operatsiyalari" dir.
Passiv operatsiyalarning xilma-xilligi, ulami boshqarish zaruriyatini yuzaga
keltiradi va hozirgi kunda ularni boshqarish bank menejmentini tashkil etuvchi
asosiy kismlaridan ekanligini ko'rishimiz mumkin.
Bank passivlarini boshqarishdagi asosiy e'tibor bankning likvidligini ta’minlash
bilan bog'liq bo'lib, bu yerda passivlaming har turi alohida e’tiborga olinadi. Passivlami
boshqarishda begona pullar bilan ishlash bilan bir qatorda (ya’ni jalb qilingan
mablag'lar) mijozlarni talabi ham qondiriladi.
Banklar resurslaridan samarali foydalanish uchun o'z passivlarini boshqarishni
o'ta ehtiyotkorlik va qat’iy holatda olib boradi hamda bankning likvidligini va daromadliligini
ta'minlaydilir. Bank passivlarini boshqarishini quyidagilami o‘z ichiga oladi va olishi kerak.
Birinchidan, passivlarni boshqarish - bankni barqaror resurslar bilan
ta'minlashi.
Ikkinchidan, jalb qilingan va o'z mablag'lari o'rtasida nisbatni optimal tarzda
belgilashi.
Uchinchidan, passivlarni boshqarish orqali kapitalning yetarliligi talablarini
nazorati.
48
To'rtinchidan. depozit turlarini salmogini ko'proq bo'lishini ta’minlashi va
mulkchilik shakllarini manfaatlarini ifoda etishi.
Beshinchidan, muddatli jamg‘armalarga alohida e’tiborberilishi va likvidiikni
ta'minlanishi.
Oltinchidan, jalb qilingan resurslarni m uddatlari bo'yicha joylashtirilgan
aktivlarning muddatlari va summalarini mos kelishi.
Yettinchidan, passivlarni boshqarilishi shunday tashkil etilishi lozimki,
natijaviy holatda bank foyda ko'rishi lozim.
Bank passivlarini boshqarishdan maqsad bankni barqaror resurslar bazasi
bilan ta'minlash bo'lib, bankning olib borayotgan yoki olib borisbi lozim bo'lgan
depozit siyosatiga bog‘liq bo'lgan holda ularga qo'yiladigan talablami keyingi qismlarda
ко 'rib chiqamiz.
Bank resurslarining iqtisodiy mohiyatini o'rganadigan bo'lsak, bu yuzasidan
taniqli iqtisodchi olim Lavrushin O.I., quyidagicha ta'rif beradi: 'Tijorat banki resurslari
yoki"bank resurslari", aktiv amaliyotlami amalga oshirish uchun o‘z ixtiyorga jalb
qilingan va o ‘z mablag'larining jamlamasidir", Maslechenqov Yu.S. ham o'z kitobida
"Bank resurslari o'z va jalb qilingan mablag'laridan tashqil topadi" deydi.
Taniqli iqtisodchi olim Usoskin V.M. ham bank passivlarini ikkita katta gumhga
bo'lib o'rganadi:
- Bank kapitali va unga tenglashtirilgan moddalar
- Jalb qilingan mablag'lar, depozit va nodepozit
Bizning fikrimizcha ham bank resurslariga, bankning o'z kapitali, qarzga
olingan va jalb qilingan mablag'lari kirib, ulardan bankning aktiv amaliyotlarini
amalga oshirishda foydalaniladi, ya’ni mablag'lami daromad olish maqsadida sohalarga
joylashtirish tushuniladi.
Bank resurslarining asosiy manbai sifatida uning tashkiliy tuzilishi va strategik
yo'nalishidan kelib chiqgan holda bugungi kungi amaliyotda ulaming salmoqli qisrnini
jalb qilingan mablag'lar tashqil qiladi. Bankning o'z mablag'lari esa ja’mi resurslarning
kichikroq ulushini tashkil qilgani holda yuqoridagi ko'rsatib o'tilgan vazifalami bajaradi.
Yuqorida aytib o'tganimizdek bank resurslarining tarkibida, jalb qilingan mablag'lar
ham yetarli darajada katta o'rinni egallaydi. Jalb qilingan mablag'lari bank resurslari
tarkibida 50% va undan ham ko'proq ulushni tashkil etishi mumkin Banklarning
rivojlanish taraqqiyotida shuning bilan birgalikda an'anaviy va xorijiy tajribalardan
kelib chiqgan holda jalb qilingan m ablag'larning tarkibida uni tashkil etuvchi
manbaalarda bir qator o'zgarishlar yuzaga kelgan, ya’ni bugungi kunda jalb qilingan
mablag'lar depozit va nodepozit manbalar hisobiga shakllanayotganligini ko'ramiz.
Bank resurslarining depozit va nodepozit manbaalar ham o'z o'm ida bozor
tizimidagi bank faoliyatining bir necha iqtisodiy unsurlardan tashkil topganligiui
ko'rishimiz mumkin. Bankning resurslari tarkibini ikki qismga jalb qilingan va o'z
mablag'lariga bo'lib o'iganar ekanmiz, ular ham o'z vaqtida bir necha iqtisodiy unsurlarda
tashkil topganligini ko'ramiz.
Bulardan, bankning o 'z m ablag'lari um um iy olganda o'z aksiyalarini
joylashtirish, shuningdek rezervlar shakllantirish, har hil fondlar tashkil etish, va
taqsimlangan foyda hisobiga shaklllanadi. Shuningdek banklarda boshqa nomoliyaviy
tashkilotlardan farqli o'laroq, o 'z mablag'lari bilan ta’minlanganlik ozroq bo'ladi.
(Boshqa nomoliyaviy tashkilotlarda 50% dan yuqori, banklarda e.sa 10% atrofida)
49
4.3. Tijorat bankining o‘z kapitali va uni baholash usullari
Bank o ‘z mablag‘lari tarkibi,
1) Aksiyadorlik kapitali (Oddiy, Imtiyozli)
2) qo'shimcha kapital,
3) zahira kapitali (Zahiralar va maxsus fondlar, devalvatsiya)
4) Taqsimlanmagan foyda
5) qayta baholash ortiqchasidan iborat.
Yuqorida aytib o'tganimizdek, o'z mablag'lari ustav kapital, rezerv kapital,
maxsus fondlar, o'tgan yillardagi taqsimlanm agan foydalar, rezervlar, qayta
baholash natijalaridan iborat.
Shundan, bank ustav kapitali ular tom onidan chiqargan aksiyalarning
nominal qiymatiga teng bo'lib, bankning boshlangich ish faoliyatida bank faoliyatini
yuritishi uchun kerakli darajada mablag'ga ega bo'lish maqsadida o'zi uchun yetarli
bo'lgan miqdorda joylashtiriladi. Shuningdek rivojlangan mamlakatlarda Fond
bozorlariga joylashtirilgan aksiyalarning nominalidan yuqori bo'lgan bozor narhlari
qo'shimcha ravishda nominalidan ortiqcha qismi qo'shimcha kapitalda hisobga olinadi.
Bankning rezerv kapitali foydadan ajratmalar ajratish hisobiga maqsadli tarzda
shakllantirilib uning tarkibiga, har Ml yaratilgan maqsadli fondlar va zahiralar, shuningdek
ko'zda tutilmagan xarojatlami, ssudalardan ko'rilishi mumkin bo'lgan zararlami qoplash
uchun yaratilgan zahiralar kiradi. Zahiralaming zarurligi shundan kelib chiqadiki, umidsiz
bo'lgan qarzlami qoplash va hamma kredit uchun noto'lovlami oldini oladi. Bizning
amaliyotda bank zahiralari xarojatlami oshirisli evaziga amalga oshiriladi. Shuningdek kapitalga
faqatgina jami xatarga tortilgan aktivlarga nisbatan 1,25% gina qo'shiladi.
Kapitalning navbatdagi elementi bo'lib, taqsimlanmagan foyda kiradi. Bu
bank egalarining ixtiyorida qoladigan mablag' hisoblanib, yil yakuni bo'yicha
zahiralarga ajratish, soliqlarga to'lovlar va dividendlar uchun o'tkaziladi.
Bank kapitali yoki o'z mablag'larining ja'mi bank resurslari tarkibida ulushi
kamroq bo'lishiga qaramay, bir qator funksiyalami bajaradi.
Ular bugungi kunda keng tarzda e'tirof etilayotgan uchta asosiy funksiyalarga:
himoya, tezkorlik va nazoratga bo'linadi. Bank aktivlam ing sezilarli qismi
jam g'arm achilar tom onidan moliyalashtiriladi, shuning uchun o'z mablag'lari
jamg'armachilar manfaatini ta’minlovchi himoya vazifasini
Bank kapitali, o'z o'm ida bank uchun "yostiqcha" vazifasini bajaradi yokibank
faoliyatini ko'zda tutilmagan xarajatlar va zararlardan saqlanish uchun ishonch
vazifasini o'taydi.
Kapitalning tezkorlik funksiyasidan o 'z o'rnida, bankning boshlangich
faoliyatida kerakli bo'lgan bino va asosiy vositalarga manba sifatida foydalaniiadi.
Kapitalning nazorat funksiyasi ommaning qiziqishi va e’tiborida bo'lib bankning
samarali ishlash faoliyati nazoratini ta’minlaydi. Kapitalning nazorat funksiyasi
orqali davlat organlari bank faoliyatiga baho beradi va u orqali bank faoliyatiga
ta'sirini o'tkazadi. Odatda kapitalga qo'yiladigan minimal m iqdor va ularga
belgilanadigan cheklovlami hamda ularga nisbatan bankning boshqa ko'rsatkichlarini
' nazorat qilish yoki unga nisbatan shakllantirish foydalidir. Markaziy bankning tijorat
banklari uchun belgilagan ayrim iqtisodiy normativlari ham bank kapitaliga nisbatan
belgilanadi va ular kredit va investitsiyalarni hamda qimmatli qog'ozlar bilan
operatsiyalar olib borishning maksimal miqdorini belgilaydi.
50
Bugungi kunda bank kapitaliga nisbatan nazorat va uni o rganish ikki asosiy
guruhlash asosida olib boriladi va ular quyidagi turlarga bo'Iinadi, shundan:
I darajali kapitalga:
- Muomaladagi aksiyalar
- qo'shim cha kapital
- Zahiralar
- Taqsimlanmagan foyda
II darajasi kapital
- Joriy yil sof foydasi
- Subordinar qarzlar
Bu yerda I darajali kapital ja'rni kapitalning 50% dan ko‘p bolishi talab qo'vilgan.
Yuqoridagi ko'rsatib o'tilgan ham m a funksiyalar bank faoliyatida xatar
darajasini kamaytirishga qaratilgan bo'lib, bankni samarali boshqarish sharoitini
yuzaga keltiradi.
4.4. 0 ‘zbekiston Respubiikasida tijorat banldarining mablag* ta'minoti
Bank resurslarini barqarorligini ta’minlashning asosiy shartlaridan biri ularni
samarali boshqarishdir va boshqarish quyidagi turlarini ko'rishimiz mumkin.
Birinchisi yuqorida ko‘rib o'tganim izdek, bankda yuzaga kelgari likvidlik
muammosini qo'shim cha pul mablag'larini kapital bozoridan sotib olgan holda
jalb etishning nodepozit usullaridan foydalanib hal etib borish mumkin.
Ikkinchisi - tijorat banki o 'z likvidligini Markaziy bankdagi ketig miqyosdagi
qarzga beriladigan pul mablag'laridan yoki boshqa banklaridan qarzga olinadigan
q arzlard an foydalanib ta'm in lash i m um kin. Keyingi yillarda banklar o 'z
barqarorliklarini ta’minlash uchun keng miqiyosda qarz olishdan foydalanmoqdalar.
Bank resurslarining muhofazasining ta'minlash maqsadida Markaziy bank
tomonidan ham bir qator tadbirlar ishlab chiqilganligini ham inobatga olgan holda,
ayrim amaliyotlarga cheklovlami ham keltirib o'tishimiz mumkin, masalan dahldor
shaxslar bilan amaliyotlar hamda bir kredit oluvchiga nisbatan kreditning maksimal
miqdorini belgilanishi, hamda kapitalning adekvatliligiga qo'yiladilar talablarm ham
shu yulda qilingan ishlar qatorida olishimiz mumkin.
Resurslar barqarorligi masalalarini ko'rayotganda omonatlami kafolatlanishiga
ham e'tibor qaratish lozim. Chunki ushbu holatning borligi mijozlaming banklarda
m ablag' saqlash psixologiyasiga ta'sir etuvchi eng zarur omil hisoblanadi.
Shuningdek, hamma rivojlangan davlatlarda o'ziga xos omonatlami ta'minlash
tizimlari bor, masalan Amerika, G erm aniya, Fransiya kabi davlatlarda ham
omonatlaming sug'urtalari federal tarzda yoki umummajburiy hamda chegaralangan
amaliyotlar uchun sug'urta tizimi mavjud. Ayrim davlatlarda esa tiafaqat omonatlar
balki butun bank aktivlariga nisbatan sug'urta amaliyotlarini olibborilishi ham ko'zda
tutilgan. Bu esa bank tizimida iqtisodiy inqirozlarning olinishi, omonatchilaraing
tijorat banklariga ishonchini saqlab qolishda o 'z ahamiyatini ko'rsatmay qolmavdi.
Shuningdek, bizning amaliyotda ham Banklar omonatchilarini himoya qilish
Gismoniy shaxslami) maqsadida Vaziriar Mahkamasining 2002 yildagi 326 sonli
qarori bo'yicha "Fuqarolaming banklardagi omonatlarini kafolattash fondi" tashkil
etiigan. Fond faoliyatining maqsadi, bankning bank operatsiyaiarining amalga oshirish
huquqini beruvchi lisenziyasi Markaziy bank tom onidan chiqarib olingan taqdirda.
51
fuqarolarning banklardagi onionatlariga hani to'lanishini qom m chilikda nazarda
tutilgan shartlarda va niiqdorda kafolatlashdan iboratair,
Fuqorolar om onatlari sug'urtasi bo'yicha qilinayotgan ishlarni o ‘z vaqtida
qilingan ijobiy ish ekanligini ta'kidlab o'tish e'tiborga loyiqdir. Hukum at tom onidan
yaratilgan yuqoridagi imtiyozlar yaratilganligi tijorat banklariga yana bir bor o'z
faoliyati aktivlikni oshirishni talab etadi.
Shuning bilan biigalikda banklar uchun hozirgi iqtisodiy sharoitdan kelib chiqqan
holatda bank resurslarini shakllantirishda qim m atli qog'ozlar faoliyatini yanada
rivojlantirishlari maqsadga muvofiqdir, chunki ular banklar likvidligiga ta’sir ko'rsatadi.
to'lov tizimida yengilliklar olib keladi hamda Markaziy bankdan hisobga olish amaliyotini
oshirish orqali pul-kredit siyosati instrumentlaridan foydalanish osonlashtiradi.
—— Pktstik. kartalar am aliyoti ham bank resurslarini shakllantirishga juda katta
ta'sir ko'rsatadi, chunki ular doim iy jam g'arish vositasi sifatida ko'proq ishlatilishi
bir tarafd a n b an k resurslari m u stah k am lig in i ta 'm in lasa, ikkinchi tarafd a n
iqtisodiyotdagi pul - kredit siyosatini olib borishda oz bo'lsada yengillik berar edi.
Bank o 'z faoliyatida om onatning bir qator turlarini am aliyotga tadbiq etgan,
lekin shuni aytish kerakki, shunday bulsa ham aholi om onatlari bo'yicha olib
b o r ila y o tg a n is h la r ta la b d a r a ja s ig a b o r m a y q o lm o q d a , c h u n k i a h o li
jam g'arm alarining ulushi o 'rtacha hisobda 6-7 foizdan oshmay kelmoqda.
Fikrimizcha bank ko'proq sertifikatlar bilan ishlarni amalga oshirishni ko'paytirishi
kerak, chunki u bu yerda ortiqcha hujjatli ishlarni kamayishi ham da mijoz uchun
qulayligi ham da bank uchun esa buning uchun hech qanday majburiy zahiralami
to'lovi amalga oshirmasligi va uning hisobiga kredit potensialni oshishiga olib keladi.
Shuning bilan birga bank o 'z faoliyatini quyidagilar bilan to'ldirishi lozim.
Depozit, kredit va boshqa operatsiyalarini bankning barqarorligini ta’m inlashi
bo'yicha bog'liqligini yanada kuchaytirishi.
Risklarni kamaytirish uchun resurslam i diversifikatsiya qilinish lozim.
Depozit portfelni turkum lash (m ijozlar bo'yicha);
Mijozlarni turlari bo'yicha individual yo'nalish olib borish;
Xizmatlarning raqobatbardosh bo'lishi.
Bu holat bo'yicha banklar o'rtasidagi kredit resurslari bozorini "O'zbekiston
Valyuta biijasida emas, balki soddaroq shaklda va o'rta banklar ham kira olishi mumkin
bo'lgan sharoitlarda "O'zbekiston Banklari Assosasiyasi qoshida yuritilishi ham da
unifikatsiyalashgan shartlar tizim ini tashkil etish yoki banklar uchun resurslam ing
elektron bozom i tashkillashtirish choralarini ko'rilsa, bu ko'proq bank resurslariga
bo'lgan talab va taklifni optim al tarzda shakllantirilishiga ham da bank tom onidan
ulam ing diversifikatsiyasiga va foydalanish samaradorliligini ortishiga olib kelar edi.
l ^ A .5 . Banklarning depozit operatsiyalari
\ Depozit - lotincha so'zdan olingan bo'lib, lug'aviy m a'nosidan kelib chiqgan
holda saqlash uchun topshirilgan buyum m a'nosini bildiradi. Iqtisodiyotda esa
mijozning o 'z m ablag'ini vaqtincha foydalanish uchun bankga topshirish natijasida
vujudga keladigan iqtisodiy m unosabatni tushuniladi. \
Respublikantizda banklarning depozit va unga bog'liq amaliyotlari quyidagi
qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi:
-"O 'zbekiston Respublikasi F uqorolik qodeksi: 759-770, 771-789, 327
m oddalar, 29,08,1996 yil 257-1
52
-"O’zbekiston Respublikasi "Banklar va bank faoliyati to’g'risidagi" qonun,
1996 yil 25 aprel
-"B an k larn in g d epozitlari t o ‘g ‘risida" nizom , "O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki" 28.03.1997 y, № 319
-"Bank depozit sertifikatlarining chiqarisli, ro’yxatga olish va muomalasi tartibi"
to 'g 'ris id a "O’zb ek isto n R espublikasi M arkaziy banki 24.12,1994. Ne 103,
"O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi, 09.11.1998, N° 522
-"M ark aziy b an k d ep o zit se rtifik atla rin i c h iq arish to 'g risida" n izo m ,
"O’zbekiston R espublikasi M arkaziy banki 26.12.1998, N i 434, O’zbekiston
Respublikasi Adliya Vazirligi 09.02.1999 № 624
-"Vakolatli banklariga erkin ayriboshlanuvchi valutada taqdim etuvchiga
depozitlarni m ukam m allashtirish to ’g’risida" nizom , "O’zbekiston Respublikasi
M arkaziy banki 20.02.1999 № 439, O’zbekiston Respublikasi Adliva Vazirligi
15.03.1999 у № 673
-"B an k larn in g veksellar bilan o p eratsiy alar o ’tkazish" t o ’g ’risida tartib
'O’zbekiston R espublikasi M arkaziy banki 30.05.1995 y.
Talab qilib olgunch^depozitlar yoki tranzaktsion hisoblar, bankning nobarqaror
resurslar manbasi turkumiga kiritilib, ular hisobidan jam g’armachi va hisob varaq
egalari to ’lovlami antalga oshirish yoki undagi qoldiqlar uchun chek olish huquqini
beradi. Bundan tashqari, ushbu depozitlaming egasi o ’z talabiga ko’ra belgiiangan tartibda
naqd pul ham talab qilib olishi m um kin|U shbu depozitlaming tarkibiy qismini ham da
tashkil qiluvchi asosini davlat, qorxona va tashkilotlar ham da firmalar, individual
shaxslaming saqlayotgan mablag’lari kiradi.^Taiab qilib olguncha depozitlar bank jalb
qilingan mablag’lari tarkibida ko’proq qisminTtashkil qiladi. Shu bilan biigalikda ushbu
depozitning o ’ziga xos xususiyatlaridan biri ulardagi mablag’lar egalari tom onidan
istalgan vaqtda talab qilib olinishi va o ’z extiyojlari uchun ishlatilishi m u m io ^ Shuning
ushbu depozit turi banklar uchun tashkiliy xuquiy asosiga ko’ra boshqalarfp nisbatan
ancha arzon resurs turi hisoblanib, bugungi kunda ushbu om onat turi bo’yicha ulaming
egalariga banklarning depozit siyosatlaridan kelib chiqqan holatda turlicha belgitanib
ulardagi qoldiqlar uchun o ’rtacha yillik 10% atrofida foiz to ’lanmoqda. \
M uddatli depozitlar o ’z nom idan kelib chiqgan holda mijoz lam ing ma'ltim
muddatlarga saqlash va foiz shaklida darom adlar olish uchun banklarga q o ’ygan
mablag’larini tushunish m um kin. U ni tashkil etuvchi m ablag’lar bank va mijoz
o ’rtasidagi tuziladigan depozit shartnomasi asosida oldindan belgiiangan va kelishib
olingan aniq m uddatlarga q o ’yiladi, shuningdek ulam ing qabul qilimsh va am alda
bo’lish shartlari va turlari o ’z mohiyatidan kelib chiqgan holda turlicha b o ’lishi mumkin.
Buning boshqa depozit turlaridan ustunlik tom onlari mijozlarga q o ’ygan mablag’lari
uchun m uddatlari va hajm laridan kelib chiqgan holda bank tom onidan oldindan
shartnom a shartlariga asosan m a'lum qat’iy yokio’zgaruvchan foizlar to ’lanadi.
D epozit bazasi m ustahkam ligini ta'm inlashda banklar tom onidan ham da
tashkiliy m e'g’riy asoslaridan kelib chiqib ushbu depozit turining quyidagi turlarga
ajratib olingan b o ’lib, bo ’lar quyidagicha tavsiflanadi:
30 kungacha b o ’lgan depozitlar;
90 kungacha b o ’lgan depozitlar;
180 kungacha b o ’lgan depozitlar;
1 yilgacha va undan yuqori bo’lgan depozitlar;
53
Chizjna I.
Tijorat banklarida depozit manbalar
L
T a lab q ilib o lg u n ch a
■■r T ra n z a k ts io n h iso b
>
G ib rid h iso b raq am iar
Л
M u d d a tli d ep o zit
D e p o z it
3
”
M u d d a tli d e p o z it
r.
B a n k la ra ro d e p o z it
J a m g 'a rm a d e p -t
Depozitlarning bunday tabaqalanishi xalqaro am aliyotda ham da "O 'zbekiston
banklari amaliyotida keng qo'llanib kelinmoqda. Shuningdek 1 yildan yuqori bo'lgan
depozitiarga alohida e'tibor qaratiladi, chunki ushbu depozitlar bank uchun barqaror
resurlar tarkibiga kiradi va bank uchun uzoq m uddatga m ablag' investitsiya qilish
uchun o'ziga xos sharoit yaratib beradi. Iqtisodiy holatdan kelib chiqgan holda
ayrim davrlarda ushbu depozit turi bo'yicha m ijozlar uchun qo'yish u darajada
foydali bo'lmasligi m um kin, chunki o'sha davrdagi iqtisodiyotdagi inflyatsiya sur'ati
va pulning qadrsizlanishi pulning to'lov qobiliyatini yoki qiymatini tushirib yuborishi
m um kin. Lekin ushbu holati b o 'y ich a bizdagi m uam m o to 'liq vcchilgan va
om onatchilar o'z m ablag'larini banklarga ishonishi m um kin.
Bugungi kunda ja ’mi m uddatli d epozitlarning qoldig'i bank jalb qilgan
m ablag'larga nisbatan ulushi 10-20% foizni tashkil etgani holda hozirda ham m a
tijorat banklarida ushbu holatni kuzatishimiz m umkin.
Jpepozitlam ing yana c’tiborli turlaridan jam g'arm a depozitlari hisoblanadi, bo'larga
aholining yoki korxonalaming jamg'arish va saqlash maqsadida banklarga qo'ygan
mablag'lari kiradi. Buning depozit turining e'tiborli jihati shundaki ularning belgilangan
aniq muddatlari bo'lishi yoki bo'lmasligi ham mumkin# "O'z nomidan kelib chiqgan
holda aniq maqsadiar uchun yoki bank tomonidan taklif etilgan jam g'arm a turi mablag'
qo'yilishi amalga oshiriladi. Bu yerda aholi uchun alohida e'tiborli tarafi uning hisobi
mijozningjamg'arma kitobchasida yuritilib u asosida pul mablag'larining hisobi olib boriladi
va u kitobchada ushbu depozit turi bo'yicha hamm a amaliyotlar yuritiladi.
Jam g'arm a depozitlar - Bank uchun resurslari bazasini m ustahkam ligini
ta’minlovchi hamda rcsurslar sifatida ishlatilishi ycngillashtiruvchi asosiy manbaalardan
54
biri hisoblanadi va jam g 'arm ach i uchun o ‘z jam g'arm alarini to plash va ulam i
jam g'arish bilan birga salmoqli darajada foiz darom adlarga ega bo'lishini la'm inlaydi.
Ushbu depozit turini bankning depozit siyosatidan kelib chiqgan holda xalqaro
va an'anaviy tajribalardan kelib chiqib jalb qilishning turli usullariga taqsim lashim iz
m um kin:
M uddatli
T aqdim etuvchiga
Y utuqli
Plastik kartalari bo'y ich a
Boshqa maxsus jam g'arm alar
D e p o z itla r b a n k n in g asosiy re su rs m a n b a si sifa tid a ta v stfla n a d i, shu
bilan b irg a lik d a u la r ta sh k il e tish ja ra y o n id a o 'z ig a xos m u a in m o la rn i yuzaga
k e ltirish i m u m k in . M a sa lan u la rn i ja lb q ilish o 'z ig a y a rash a m ark e tin g ishlari
va u la r b ila n b o g 'liq b o 'lg a n x a ro ja tla rn i k e ltirib c h iq a ris h i m u m k in . B oshqa
to m o n d a n q a ra g a n im iz d a b a n k u c h u n k o 'z d a tu tilg a n aktiv o p e ra tsiy a la rd a n
y u z ag a k e lish i m u m k in b o 'lg a n y o 'q o tis h la r n i o ld in i o lish y oki m a ’lu m
m a q s a d li in v e s titsiy a ja r a y o n in i a m a lg a o s h iris h ista lg a n v a q td a k e rak li
re su rsla rn i y ig 'ib o lish im k o n in i b e rm a y d i. S h u ju m la d a n p u l m a b la g 'la rin i
ja m g 'a rm a la rg a ja lb q ilish k o 'p h o lla rd a b an k g a e m a s, balki m ijozga b o g 'liq
b o 'lad i. U n i kerak li d a rajad a va k o 'z la n g a n m iq d o rd a ja lb qilishga ta ’sir etuvchi
o m illa r sifa tid a ra q o b a td o sh b a n k la rn in g ta k lif e ta y o tg a n fo iz la r yoki b o sh q a
sa b a b la rin i k o 'r s a tis h m u m k in . B u n d ay h o lla rd a b a n k la r b a n k la ra ro q a rz la r
yoki b o sh q a n o d e p o z it in stru m e n tla rg a m u ro ja a t q ila d ila r va b u n i k o 'rib
o'tam iz.
4.6. Banklarning nodepozit mablag‘lari manbalari
s \ B ank resurslari tarkibida yoki ban k larn in g passiv operatsiyalarda tijorat
banklarining banklararo depozitlar ham m uhim o 'rin n i egallaydi. Xususiyatiga ko 'ra
b a n k la ra ro d e p o z itla r m u d d atli yoki m u d d atsiz b o 'lish i m u m k in , u lar yirik
m iqdordagi aktiv operatsiyalam i am alga oshirish uchun ishlatilib. turli m aqsadlar
hisobiga shakllantiriladi.
B anklararo depozitlar tarkibiga yuqoridagilarga q o 'sh im ch a ravishda banklar
to m o n id a n o 'z a ro y u ritiladigan k o rre sp o n d e n t hisob k itoblarni b am ktritish
m um kin, chunki o 'zaro hisob kitoblarni am alga oshirishlari ham da bir birida depozit
qoldiqlariga ega bo'lishlari o'zaro hisob kitoblarni yanada soddalashtiradik
Y uqoridagilarni k o 'rib chiqgan holda, bank resurslari tarkibining ilk ilam c h i
m anba b ilan tan ish ib o 'ta m iz . U larn in g e’tib o rli xususiyati shu yerdaki ular
asosan ik kilam chi y o 'Iiar bilan jalb etilad i va a n iq m aqsadlar bank likvidligini
saqlab qolish, yirik m aqsadli investitsiyalarni tez m u d d atlard a am alga oshirish
u ch u n q o 'lla n ila d i. U la rn in g tu rlari tashkiliy tu zilm asi quyidagi c h iz m a (2) da
keltirilgan.
C hizm a (2) da ko'rsatilgan instrum entlar bankga resurslarini jalb qilishning
ikkilam chi yoki nodepozit usuliga kiradi, ya’ni depozit sertifikatlarini chiqarish,
obligatsiyalar, b ank veksellari va boshqa qim m atli qog'ozlar bilan operatsiyalar
olib borish.
55
Chizma 2.
Tijorat banklari nodepozit manbalari
Bular depozit manbalardan farqli o'laroq o ‘z egasiga ya'ni mablag' joylashtimvchiga
mablag' qo'yganligini tasdiqlovchi egalik huquqi to'g'risida maxsus hujjatlari asosida
ta'minlanishi yoki ko'zda tutilgan shartnomalar asosida sotib olinishi mumkin.
Banklarning pul bozoridagi marketing tadqiqotlarini olib borish bilan birga.
resurlar bozoridagi talab va taklif asosida shakllangan pul mablag'larini bank
omonatlariga jalb qilishning zamonaviy usullari deb qarashimiz mumkin. Bu
usullardan biri qimmatli qog'ozlar toifasiga kiruvchi yoki uning bir ko'rinishi
bo'lgan bank depozit sertifikatlaridir.
Mablag' jalb etishning nodepozit usullaridan yana bir turi banklararo kreditlar
hisoblanadi. Banklararo kreditlar - Markaziy bank yokivaqil bankdan qarz olish
zahiralaming holatini tuzatish va likvidlikni saqlash uchun mablag'lami safarbar
etishning "hisob oynasi" deb nomalangan bir usulidir. Zahiralami barobarlashtirib
borishning usuli keng yig'ilmagan bo‘lsa-da, bunday qarzlar Markaziy bank tomonidan
nazorat qilinadi.
Mablag' joylashtirishdan naf ko'rishdan tashqari, kreditor banklar bank
faoliyatining boshqa masalalari bo'yicha ham amahy sheriklik munosabatlari o'matish
imkoniyatlariga ega bo'ladilar. Moliyaviy barqaror banklardan tashqari, tashkil
qilinish va rivojlanish bosqichida turgan banklar bo'sh kredit resurslariga ega bo'ladilar.
Kredit resurslarining o'm ini qoplash muddatlari turlichadir. Xalqaro amaliyotda
1,3 va 6 oy muddatlardagi depozitlar, bir kundan bir necha yilgacha eng yuqori
muddatlilar ko'proq tarqalgan. ВАК (Banklararo kreditlar) bo'yicha stavka odatda,
xo'jalik yurituvchilarga berilgan kreditlar bo'yicha belgilanadigan foiz stavkalaridan
pastroq bo'ladi va Markaziy bankning rasmiy hisobga olish stavkasiga muvofiq ravishda
tuzatiladi. Qarz oluvchi bank boshqa banklardan kredit resurslari jalb etishga uning o'z
mijozlarining qarz majburiyatlariga bo'lgan extiyojlarini qondirish, ya’ni o'z kredit
qo'yilmalarini kengaytirishi hamda bank likvidligini tartibga solib borish zamriyati sabab
bo'ladi. ВАК jalb etish ikkita usulda, mustaqil ravishda, to'g'ridanto'g'ri muzokaralar
yo'li bilan yoki moliyaviy vositachilar orqali amalga oshiriladi. Banklarning o'zlari
ВАК to'g'risida kelishgan taqdirda ulaming munosabatlari maxsus shartnoma bilan
56
rasmiylashtiriladi. Kredit resurslarini qarzga olgan bank ulaming qaytarc-b imkoniyatiga
ega bo'lmasa, u boshqa banklarning muddatli qarziardan foydalanadi.
Z ah ira fon d larn i olish - likvidlikni ta'm inlash m aqsadida kreditlar
foydalanishning keng tarqalgan usullaridan biridir. Ushbu fondlar Markaziy bankdagi
hisob varog'larda saqlanadigan depozit qoldiqlaridir. Kutilmaganda qo'yilmalar oqimi
kela boshlagan yoki ssudalar qisqargan taqdirda tijorat banklarida ortiqcha zahiralar
yuzaga kelishi mumkin. Bu m ablagiar daromad keltirmasligi sababli, banklar
ulaming qisqa muddatga boshqa banklaiga foydalanish uchun berib qo'yadilar.
Zahiralar majburiy hajmni tiklash yoki aktivlar sotib olish uchun mablag'ga muxtoj
bo'lgan banklar esa ushbu ortiqcha mablag'lami bajonidil sotib oladi.
Zahira fondlariga oyi bir kunlik operatsiyalar o'z mohiyatiga ko'ra, ssudalar bilan
ta'minlanmagan bo'ladi. Ba’zan banldammg bin boshqasiga davlatning qimmatli
qog'ozlarini sotadigan bo'lsa, bitim qaytarib sotish to'g'risidagi bitim shaklini kasb efadi.
Qaytarib sotib olish to'g'risida bitimlar - Zahira fondlariga oid banklararo operatsiyalarga
qo'shimcha ravishda banklar bilan davlat qimmatli qog'ozlari bo'yicha dile riar hamda boshqa
investorlar o'rtasida shuiaiga o'xshash bitimlar amalga oshiradi. Bulax oddiy qilib "RE PO"
deb nomlanadi. Bunday bitimlarda aktivlami qaytarib sotib olish shartlari asosida belgiiangan
kunda va oldindan kelishilgan natxda amalga oshiriladi. Bunday bitimlar vaqtincha bo'sh
mablag'lar uchun muhim kanal bo'lib qolgan. Chu nki ular ikkala tomonning ehtiyojlariga
moslashtirish oson. Ular bir kundan bir necha oylaigacha cho'zffishi mumkin. Chunki
bank zahiralarini barobarlashtirishning eng yaxshi vositasi "Repo" bitimlaridir.
4.7.Depozit sertifikatlari bozori va uni O'zbekistonda rivojlanbh istiqboiiari'
Bank depozit sertifikatlari - bank resurslar manbasiga qo'shim cha pul
mablag'larini jalb qilishning bozor mexanizmiga xos bo'lgan usullaridan biri bo'lib,
bank tizimining barqaror faoliyat ko'rsatishda va resurs bazasining mustahkamlanishida
o'ziga xos muhim ahamiyat kasb etadi.
Respubiikamizda depozit sertifikatlar amalda bo'lish qoidalari va bozori shartlarini
tashkil etish va ulaming muomalasini tartibga solish maqsadida, "O'zbekiston
Respublikasi Markaziy bank tomonidan "Banklarning depozit sert ifikatlaiini chiqarish,
ro'yxatga olish va muomalada bo'lish qoidalari" ishlab chiqilgan bo'lib, mazkur tartibga
asosan Respubiikamizda faoliyat yuritayotgan banklar tomonidan yuridik va jismoniy
shaxslarga mo'ljallangan o'z depozit sertifikatlarini chiqarib kelinmoqda.
Bank tom onidan chiqarilayotgan sertifikatlar xalqaro amaliyotda va bizning
qonunchilikda belgiiangan shartlar bo'yicha ikki turda chiqarilishi mumkin:
Yuridik shaxslar uchun mo'ljallangan - depozit sertifikatlari.
Jismoniy shasxlar uchun mo'ljallangan - jam g'arm a sertifikatlari
Depozit sertifikatlari - bu qim m atli qog'oz bo'lib, em itent bank pul
mablag'larining omonatga qo'yilganligi haqidagi guvoxnomasidir va u omonatcbiga
yokiuning huquqiy vorisining depozit summasini va unga tegishli foizlarni belgiiangan
1ТДИУ ва МДХ мамлакатлари ик,тисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-малакавий ишлари, машстрлик, номзодлик ва докторлях
диссертацияларинингнамунавий мавзулари. -Т.: 2005.
57
m u d d at tugagandan so 'n g yokiko'rsatilgan shartlar b o 'y ich a oldindan olish huquqini
tasdiqlaydi. X uquqiy jih a td a n y ondashadigan b o 'lsak depozit sertifikatlar bank n in g
q arz vnajburiyati hiso b lan ib, u orqali jalb qilingan m ablag'larga m a’lum m uddatga
egalik qilish hisobiga sertifikat egasiga tegishli foiz to 'lo v larin i am alga oshiradi.
Sertifikatning chiqarilishi va m uom alada bo'lish sharoitida dastaw al belgilab
qo'yilgan stavkalar yoki o'zgantvchan foizlar bo'yicha to'lov am alga oshiriladi. Sertifikat
bo 'y ich a foiz to'lovlari uning m uom alada bo'lish m uddati tugagandan keyin yoki
sertifikatda ko'rsatilgan shartlar bo'yicha oraliq davrlarda uning egasiga tegishli foiziam i
em itent - bank ushbu sertifikat qachon sotib olinganligidan qat’iy nazar to'laydi.
Bugungi kunda depozit sertifikatlaming oldi-sotdi va foiz to'lovlari faqat pul ko'chirish
yo'li bilan, milliy valutamiz so'm da amalga oshirilislti shuningdek qat’iy valutada chiqariigan
sertifikatlar qonunda belgilangan tartibda xorijiy valutada to'lanishi m um kin.
Ja m g 'a rm a sertifikatlari - ban k d a jism o n iy shaxs to m o n id a n o m o n atg a pul
qo'yilganligi to 'g 'risid ag i b ankning guvoxnom asidir, ja m g 'a n n a sertifikatning egasi
jism o n iy shaxs b o 'lib , b an k n in g unga naqd pul k o 'rin ish id a q o 'y ilg an ja m g 'a rm a la ri
b o 'y ich a m ajburiyatlaridir. Ja m g 'a rm a sertifikatining o 'zgachaligi u faq atg in a aholi
u ch u n ch iq arilad i va un ing egasi aholi b o 'lish i m um kin. U b o 'y ich a foiz to 'lo v lari
h am d epozit seitifik atlarda k o 'rib o 'tilg an sh a rtlar asosida anialga oshiriladi.
D epozit sertifikatlari 1 yilgacha (sertifikat chiqarilishi sanasidan toki sertifikat
egasi sertifikat b o 'y ich a o m o n atn i talab qilish huquqini olgan sanagacha) b o 'lgan
m uddatga chiqariladi. Ja m g 'arm a sertifikatlari esa 3 yilgacha m uddatga chiqarilishi
m um kin. A gar sertifikat b o 'y ich a depozitni yokiom onatni olish m uddati o 'tib ketgan
b o'lsa, b u n d ay sertifikat talab qilib olinadigan hujjat hisoblanadi va o 'tib ketgan
darv u chun ban k unga foizlar to 'lash m ajburiyatini olm aydi va b an k ushbu hujjatda
ko'rsatilgan shart b o 'y ich a egasining birinchi talabi bilan to 'la s h m ajburiyatini oladi.
So'nggi v aq tlard a d epozit sertifikatlari b an k lar u c h u n ju d a h am o 'zg a ru v ch an
resurs sifatida q aralm oqda, chunki ularga to'lan ad ig an foizlar kreditlarga to 'lan ad ig an
foiz stavkalari bilan birgalikda o'zgarib turadi. S h uning u ch u n dep o zit sertifikatlariga
xalqaro am aliyotlarda b oshqariladigan passivlar sifatida q aralm oqda.
Qisqa xulosalar
D epozit - Io tincha so 'z d a n o lingan b o 'lib , lug'aviy m a’nosidan kelib chiqgan
h olda saqlash u c h u n to pshirilgan b u yum m a ’nosini bildiradi. Iq tiso d iy o td a esa
m ijozning o 'z m ab lag 'in i v aq tin ch a foydalanish u c h u n bankga to pshirish natijasida
vujudga keladigan iqtisodiy m u n o sab atn i tushuniladi. D ep o zit sertifikatlari - bu
qim m atli q o g 'o z b o 'lib , em iten t bank pul m ablag'larining o m o n atg a qo'yilganligi
h aqidagi guvox n o m asid ir va u o m o n atch ig a yokiuning huquqiy vorisining depozit
su m m a s in i va u n g a tegishli fo iz la rn i b e lg ila n g a n m u d d a t tu g a g a n d a n so 'n g
y o k ik o 'rsatilg an sh artlar b o 'y ich a o ld in d an olish h u q u q in i tasdiqlaydi.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. B ank m ab lag 'lari tushugchasi va u larn in g tuziiishi
2. B ankning d ep o zit operatsiyalari
58
Jadvol-1
Bank krediti turlari
K redit subyektlari bo 'y ich a kreditlar
K redit m aqsadiga k o 'ra kreditlar
Kreditni jo riy qilish m uhitiga qarab kreditlar
K redit m uddatiga qarab kreditlar
K redit hajm iga k o 'ra kreditlar
T o 'lo v turiga k o 'ra kreditlar
K reditlash obyektiga k o 'ra kreditlar
K reditlashtirishdagi valuta turi bo'yicha
kreditlar
K redit ta'm inoti b o 'y ich a kreditlar
Q aytarish tartibiga k o 'ra kreditlar
Foiz stavkasini o 'rnatilishiga qarab
K redit m unosabatlarida qatnashadigan
b anklar soniga k o 'ra
K reditlash uslubiga k o 'ra
61
a) davlat korxonalari
b) nodavlat korxonalari
c) aholi
d) boshqa x o 'jalik lar
e) davlat organlari
f) q o 'sh m a korxonalar
g) boshqa banklar va
h) boshqa tashkilotlar
a) iste’molga
b) sanoatga
c) savdoga
d) qishloq xo'jaligiga
e) investitsion
f) byudjet kreditlari
a) ishlab chiqarishga
b) m uom alaga
a) qisqa m uddatli
b) uzoq muddatli
c) o 'rta holda muddatli
d) talab qilib olguncha kredit
a) yirik
b) o 'rta
c) mayda (m ikro) kreditlar
a) bozor foizi
b) yuqori foizli
c) imtiyozii foizli
a) xususiy obyektlar
b) um um iashgan kreditlashtinsh obyekti
a) m illiy valutada
b) xorijiy valutadagi kreditlar
a) ta’m inlangan kreditlar
b) ta'm inlanm agan kreditlar
a) bir vaqtda qaytariladigan kreditlar
b) to 'lo v n i kechiktirish asosidagi kreditlar
(oylik, kvartal, yil)
a) q a t’iyy belgilangan
b) o'zgaruvchan
a) bitta bankdan beriladigan kreditlar
b j sinditsirlashgan kreditlar kabilardir
a) qoldiq
b) oborot (m uom ala)
c) kredit liniyasi orqali
2. Hosil b o ig a n kredit m exanizm i tijorat xarakteriga egadir. Tijorat banklari
hozirgi kunda savdo korxonasi xususiyatlarini olm oqda.
3. Bugungi kundagi kredit berish tizim ining o'ziga xos xususiyatlaridan yana
biri, ulam ing nafaqat o 'z kredit m ablag'lariga bog'liqligi, balki iMarkaziy bank
tom onidan o'm atiladigan iqtisodiy norm ativlarga ham bevosita bog'liqligidir.
4. H o z irg i d a v r k re d it b e ris h tiz im in in g e n g m u h im b e lg ila rid a n
(xususiyatlaridan) yana biri ulam ing shartnom aga asoslanmaganligidir.
5. Kredit berish tizim ining yaqqol ajralib, ko'zga tashlanadigan belgisi - bu
kredit berish tizim ining obyektidan subyektiga o'tganligidir,
6. Yangi kredit berish tizim i, kreditning eski, am m o prinsipial (m axsus)
prinsiplarigaasoslanadi, Y a'ni kredit berish jarayonida uning maxsus prinsiplari qaytarib berishlik, to'lovlilik, ta'm inlanganlik va m uddatlilik p rin sip la rig a to 'la to 'k is amal kilinadi.
Kredit berish tizim ining yangi zam onaviy belgilaridan keyingisi bu banklar
tom onidan yuqori darajada kafolatlangan, bank ssudalarini berishni tashkil qilishdir.
Bank krediti - Maxsus kredit tashkilotlari tom o n id an beriladigan kreditlardir.
Bank kredit m unosabatlarida qatnashuvchilardan biri bo'lib ishtirok etadi. Bank
krediti obyekti bo'lib naqt yoki naqtsiz pul hisoblanadi.
Iste’mol krediti - bu maxsus kredit institutlari yoki boshqa kredit tashkilotlari
tom onidan aholini uzoq m uddatli istem ol tovarlari sotib olishlari uchun beriladigan
kreditlariga aytiladi. Bu kredit obyekti iste'm ol tovarlari hisoblanadi.
Chizm a-1
Bank aktiv operatsiyalari tuzilmasi
62
Bularning barchasi m ijozlarning kredit olish qobiliyatini tahli! qilish natijasida
q a ro r q ab u l qilingandan so‘ng m ijozlarga beriladi.
Bu kredit turlari deyarli barcha sobiq M X D larida bir xil b o 'lib , ular banklar
tom onidan va boshqa nobank tashkilotlar tom onidan mijozlarga beriladi, Biroq islom
daviatlarida islomga kredit berish usullari ustun turadi.
5.2. Bank kredit siyosati va uni baholash
Banklar, alohida kredit tashkiloti sifatida (mustaqil) iqtisodiy, siyosiy shart-sharoitlar,
bank qonunchiligining rivojlanish darajasi, banklararo raqobat hamda bank infrato'zilma-ming
rivojlanish darajasini e'tiboiga olgan holda o ‘z kredit siyosatini amalga oshiradi.
B anklarning kredit siyosati - banklarning kreditlarni olish va berish borasidagi
strategiya va taktikasidir.
T ijo ra t b a n k la rin in g k re d it siyosati - b u b a n k la rn in g k re d it risk larm i
kam aytirish va kredit operatsiyalarining darom adliligini k o ‘paytirish m aqsadida
am alga oshiradigan kom pleks tadbirlari m ajm uasidir.
Banklarning kredit siyosati o ‘z ichiga quyidagi elem entlam i oladi:
m aqsadni aniqlash va natijada bank kredit portfelini sh akllantirish (turi,
m uddati, hajm i va ta'm in o t sifati);
kreditlarni berish, yuritish va qopfash jarayonlarida bank boMimlari vakolatlari;
kerakli hujjatlar ro ‘yxati;
kredit ta’m inotini qabul qilish, baholash va sotishnitig asosiy qoidalari;
kredit operatsiyalari chegaralari (lim iti);
kreditlar b o 'y ich a foiz stavkalarini o 'rn a tish siyosati;
kredit arizalarini baholash uslublari;
m uam m oli (qiyin) kreditlarni istiqbolini belgilash (diagnostika) va qiyjn
holatdan chiqish y o ‘llarini tahlil qilish.
Jadval -2
Bank kredit siyosatini aniqlovchi (belgilovchi) omillar__________
Makroiqtisodiy omillar
Regional (sho"ba) va
tarmoq omili
Bank ichidagi omillar
Mamlakat iqtisodiyotining umumiy holati.
Markaziy bank pul-kredit siyosati.
Hukumatning moliyaviy siyosati
Xudud va tarmoqdagi iqtisodiyot holati (bank bo'lim iga
tegishli).
Mijozlar tuzilmasi, ulaming kreditga bo'lgan talabi.
Raqobatchi banklarning mavjudligi.
Bank (kapitali) o 'z mablag'lari hajmi (miqdori).
Passivlar tuzilishi.
Bank personali (xizmatchilari) tajribasi va qobiliyati
B anklar va boshqa maxsus kredit institutlarining kredit berish hajm i, ular
to m onidan jalb qilingan kredit resurslari m iqdoriga bogTiqdir. 1:10
“
Kreditlashda hozirgi kunda asosiy b o'lib ya’ni birlam chi bo'lib kredit subyekti,
so'ng esa kredit obyekti hisobga olinadi.
K reditlash m iqdori (hajm i) bank b o 'y ich a (potensiali) M arkaziy bank n in g
iqtisodiy norm ativlariga b og 'liq d ir (N1 - kapital yetarligi, b a n k likvidligt, m ajburiy
zahira m iqdori, qayta m oliyalashtrish stavkasi va boshqalar).
63
K red itlash tizim i k re d itn in g eski ta n o lin g an tam o y illarig a - m u d d a tlilik .
qavtarib berish, to 'lo v h lik va ta 'm in o tg a asoslanadi.
Jadval -3
Tijorat banklari tomonidan tuziladigan kredit siyosati elementlari
K re d it b o sq ic h la ri
K re d itn i b e rish
b o 'y ic h a b irlam c h i
ish (fao liy at)
T a rtib g a so lu v c h i p a ra m e trla r (k o 'rs a tk ic h la r) va
ja ra y o n la r
- k e lg u si q a rz o lu v c h ila r tu ri (tu rk u m i)
- k re d itla s h tu rlari
- k re d itla s h ja ra y o n in i m iq d o riy k o 'rs a tk ic h la ri
(c h e g aralari)
- q a rz o lu v c h in i k re d it o lish q o b iliy a tin i b a h o la sh
sta n d a rtla ri
- k re d itla m i b a h o la sh sta n d a rd
- fo iz sta v k a la ri
- k re d itn i q a y tish in i ta 'm in la s h u su lla ri
- ja ra y o n la m in g b o ris h in i n a z o ra t q ilis h v a b e ris h g a
ta y y o rla sh
K re d itn i
ra s m iy la sh tirish
-
h u jja t sh a k lla ri
k re d itn i b e n s h n in g te x n ik (te x n o lo g ik ) ja ra y o n la ri
k re d itn i t o 'g 'r i ra s m iy la sh tirish n a zo rati
K re d itn i b o s h q a rish
-
k re d it p o rtfe lin i b o s h q a rish ta rtib i
k re d it sh a rtn o m a sin i b a ja rilish in i n a z o ra t q ilis h
m u d d a ti o 't g a n k re d itla m i k e c h ik tiris h y o k i y a n g ila sh
sh artla ri
- q a rz la m i (z a ra m i) q o p la sh ta rtib i
- k re d itla m i b o s h q a rish n a zo rati
5.3.
Kreditlashtirishni hujjatlashtirish va rasmiylashtirish, kredit shartnomasi
shartlarini ko‘rib chiqish va tuzish
Kreditlash asosan bir necha bosqichdan iborat bo'lib ular quyidagilardan
tashkil topgan:
Tayyorlov.
Kredit loyihasini ko‘rib chiqish.
Kredit hujjatlari ni rasmiylashtirish.
Kreditdan foydalanish bosqichi.
Keyingi nazorat va boshqalar.
H ar bir davlat. har bir bankning o ‘z kredit berish jarayoni va bosqichlari turlichadir.
Kredit to' plamini tashkil qilish va uni tahlil qilish jarayoni quyidagi bosqichlarga
bo'linadi:
1. Kredit olish uchun berilgan buyurtm anom ani ko'rib chiqish.
2. Kredit oluvchining kredit qobiliyathii va qarz berish bilan bog'liq xatami baholash.
64
3. Kredit foizini belgilash.
4. Kredit shartnom asini tuzish.
Kredit shartnom asida quyidagilar o ‘z aksini topadi:
- kredit m aqsadi va sum m asi;
- m ajburiyatni ta'm inlash shakli, foiz stavkasi, to ‘lov shakli;
- tom onlarning huquqlari;
- guvohnom alar hisob - kitoblar ro'yxati;
- bankning nazorat o'tkazishi va boshqalar.
O'zbekiston tijorat banklari o 'z faoliyatlari davom ida qator m uam tnolarga
duch keladilar, ulam i hal qilish esa iqtisodiyotim izning kelajakdagi taraqqiyoti
uchun m uhim hayotiy masaladir. Bu m uam m oni birinchi navbatda, ko'pchilik
bank m ijozlarining qoniqarsiz moliyaviy ahvoli keltirib chiqaradi. Sir em aski,
qachonlardir o 'z bank tizim larini isloh kilgan m am lakatlam ing qariyb barchasi u
yoki bu darajada shu m uam m oni hal qilish zam rati bilan to'qnashganlar.
Kreditga qobillik - bu xo'jalik subyektlari tom onidan kreditlam i o 'z vaqtida va
to'laligicha qaytadan olish qobiliyati ham da moliyaviy ahvoliga beriladigan bahodir.
Q arzdorni kredit olish qobiliyatini baholashga quyidagilar sabab bo'lishi
mumkin:
- iqtisodiyot bug'inlari subyektlarini davlat tasam ifidan chiqishi va xususiy
lashtirilishi;
- davlat q arm og'ida bo'lm agan turli m ulkdagi korxonalam ing shakllanishi va
rivojlanishi;
-korxonalam ing moliyaviy barqarorligini to'liq aksettirm aydigan m ablag'larini
ular ixtiyorida to 'p la n ib qolishi (korxona ixtiyorida begona shaxslarning pul
m ablag'larini to 'p lan ib qolishi);
- bank tizim ini to 'liq xo'jalik hisobiga o'tishi va bank barqarorligini tiklash
uchun bank risklarini pasaytirish;
Mijozni kreditga qobilligi tahlil qilish jarayonida bank 2 ta m asaktii hal etishi kerak.
1. M ijozni o 'z m ajburiyatilarini o 'z m uddatida bajara olish qobiliyati ;
2. Mijozni o 'z m ajburiyatlarini bajarishga tayyorligi (xoxishi).
Birinchi savolga javob m ijozni moliyaviy xo'jalik faoliyatini tahlil qilish
jarayonida olishsa, ikkinchi savolga javob bank xodim ini kredit oluvchi mijoz bilan
bo'ladigan ogzaki intervagosi orqali olinadi.
Mijoz kredit olish qobiliyati uni kelajak davrga bo'lgan to'lov qobiliyatini
istiqbolini belgilab beradi.
Kreditga baholash xo'jalik subyektlarini balans va foyda zararlar to'g'risidagi
hisobotlashga asosan am alga olishadi. Bundan tashqari, kreditga qobillikni aniqlash
davrida zaruriy hollarda statistik, analitik va boshqa ma'Iumotlardan shuningdek istiqbol
m a'lum otlaridan h am foydalaniladi.
Moliyaviy koeffitsiyentlar quyidagicha aniqlanadi.
1.
Balansning qoplash koeffitsiyenti qisqa m uddatli tarzdagi likvid m ablag'lam i
qisqa m uddatli m ajburiyatlarga nisbatan tarzida hisoblanadi. U quyidagi taitibda
aniqlanadi.
Qk = L M /Q m m
Bunda; Qk - qoplash koeffitsiyenti
LM - qisqa m uddatli tarzdagi likvid m ablag'lar.
65
Q m m - Qisqa m uddat majburiyatlar.
Likvid mablag'lari:
A) Pul m ablag'lari, valuta m ablag'lari, g'aznadagi pul mablag'lari.
B) Yengil sotiladigan (xarid qilinadigan) taiablar qisqa m uddatli qo'yilm alar.
Debitorlar. bunak to'lovlari. Byudjet bilan hisoblanishlar, xodim lar bilan,
shu'ba korxonalari bilan, uyushm a korxonalari, ta'sischilar, boshqa debitorlar bilan
hisob-kitoblar.
V) Yengil hal qilinadigan (sotiladigan) zahiralar.
Ishlab chiqarish zahiralari, tayer m ahsulot (3 oy)
Sotish uchun olingan tovarlar.
Qisqa m uddat mablag'lari.
A) Qisqa m uddatli qarzlar, korrektirovka qilinmaydi.
B) Qisqa muddatli kreditorlar, korrektirovka qilinmaydi.
V) Xaridor va byurtm achilardan olinadigan kreditorlar bilan hisob-kitoblar.
U zoq m uddatli qarzlar-3 oygacha korrektirovka qilinadi.
Uzoq muddatli kreditorlar-3 oygacha korrektirovka qilinadi.
Y uqoridagilar asosida.
A garda likvidlik aktivlar qisqa m uddatli m ajburiyatlardagi k am id a ikki
barobaridan k o'p bo'lsa, bunday xo'jalik subyektlarini moliyaviy ahvoli barkaro
hisoblanadi. Bu yuqori kriterial chegaradir. Pastki chegara esa shu bUan belgilanadiki,
bunda xo'jalik subyektlarini likvidlik aktivlari qisqa muddatli majburiyatlar miqdoriga
teng bo'lishi mumkin.
2. Lk= (P m + E xt)/Q m m
Lk- Likvidlik koeffitsiyenti
Pm - Pul mablag'lari.
Ext- Yengil hal etiladigan taiablar.
Q m m - qisqa m uddatli majburiyatlar.
Likvidli koeffitsiyenti- joriy m ablag'larining m a'lum hajm i nafaqat naqd
m ablag'lar hisobidan balki jo'natiigan m ahsulot, bajarilgan ishlar va ko'rsatilgan
x iz m a tla rd a n tu sh ish i k u tilay o tg an tu sh u m la r h iso b id a n h am q o p la n ish i
mumkinligini ko'rsatadi.
3.
Xo'jalik subyektlarini o'z m anbalari bilan ta’minlanganligi (avtonom lik
koeffitsiyenti - AK) korxona manbalari balansni nassiv qisnti jam i sum masidagi
usulini aniqlash bilan baholanadi va korxonani qarz m ablag'larini m anbalaridan
m ustaqilligini ko'rsatadi.
O 'z m anbalari bilan ta'minlanganligi koeffitsiyenti quyidagi form ula bilan
aniqlanadi.
Ak = 0 ‘m m /B p
Ak- avtonom lik koeffitsiyenti
O 'rnm - o 'z mablag'lari manbalari.
Bp- balansning jam i passiv qismi.
Korxonaning o 'z m ablag'lari m anbalari bilan tam inlanganligi 30 foizdan
kam bo'lmasligi lozim. Aylanma m ablag'lar aylanishining yuqoriligi va xo'jalik
organlari faoliyatining o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq holda ushbu ko'rsatkichning
belgiiangan darajasi bir m uncha past ham bo'lishi mumkin.
66
Agar ushbu koeffitsiyent 0 ,6 d a n ya'ni 60 foizdan yuqori bo'lsa kredit xatodagi
eng kam darajasiga keltirilgan hisoblanadi.
4. O 'z ay la n m a m a b la g 'la rin in g m avjudligi:
U am m = U m m - LJma
U am m - o 'z aylanm a m ablag'larining mavjudligi.
U m m - o'z m ablag'lari manbasi.
U m a- uzoq m uddatli aktivlar.
5. Xo'jalik subyektlarining aylanm a maglablariga aylanishi 2ta ko'rsatkich bilan
aniqlanadi: aylanma mablag'laming aylanish koeffitsiyenti va aylanma mablag*laming
aylannishi kun hisobida.
Aylanm a m ab lag 'lam ing aylanish koeffitsiyenti aylanm a m ablag’lam ing
aylanish tezligini ifodalaydi va tahlil etilayotgan davr m obaynida m ahsulot sotishdan
tushgan tushum ni aylanm a m ablag'larini o 'rtach a bahosiga bo'lishi bilan aniqlanadi:
Akoe= S /O 'q
\ ж - aylanish koeffitsiyenti
S - sotilgan m ahsulot hajmi
O 'q - aylanm a m ablag'lam ing o 'rtach a xronologik koldigi.
Aylanm a m ablag'lam ing aylanishi kun hisobida.
Afcunda- aylanm a m ablag'lam ing aylanishi kun hisobida
K- tahlil etilayotgan davrdagi kunlar soni.
S- sotilgan m ahsulot hajmi.
Jadval 4
Xo'jalik subyektlari kreditga qobillik hisobi1
№
K o 'rsatk ich lar nomi
1 chorak
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7
Q oplash koeffitsiyenti
L ikvidlik koeffitsiyenti
A vtonom lik koeffitsiyenti
0 ‘z
aylanm a
m ablagT ari
m avjudligi dinam ikasi
F oydalilik
N o to 'lo v lar
a) b an k ssudasi b o 'y ich a
B) to 'lo v h o 'jjatlari b o 'y ich a
A ylanm a
m ab lag 'lam in g
aylanishi
a) aylanish koeffitsiyenti
b) kun h isobida aylanish
1 A T " P a x ta b a n k " k re d it siy o sa ti. 2 0 0 3 .
67
D avrlar
Y arim
9 oylik
yillik
yillik
Jadval 5
Sinflar bo'yicha kreditga qobtllikni asosiy ko'rsatkichlariga taiablar1
Ко
K o'tsatkichlar nomi
Q oplash koeffitsiyenti
Likvidlik koefitsienti
A vtonom lik
koeffitsiyenti
I- sinf
Ki > 2,0
Lk > 1,5
Ak > 60%
11 - sinf
2,0 > Ki>. 1,0
1,5 >Lk > 1,0
60% >A k> 30%
III - sinf
1,0 > Ki>0,5
1,0 > Lk> 0,5
30% >Ak> 15%
Bank kredit ta'm inoti b o ‘lib asosan quyidagilar hisoblanadi:
1. G arov huquqi ;
2. Bank kafolati (kafolat xati);
3. Kafillik (xati);
4. K redit riski sug'urtasi (sug'urta polisi);
5. Tsessiya (talabni berish, o'tkazish).
5.4.
O'zbekiston tijorat banklarida qisqa va uzoq muddatli moliyalashtirish
instrumentlarining tahlili
Banklarning kredit jarayonlari o 'z navbatida m uddat bo'yicha uchga bo'Iinadi:
- qisqa m uddatli 1 yil m uddatgacha bo'lgan;
- xususiy m uddatli 1-3 yilgacha bo'lgan;
- uzoq m uddatli 3 yildan ortiq.
Kredit jarayonlarining bugungi kunda banklar faoliyatida tutgan o'm ini baholash
uchun biz kredit operatsiyalarida qo'llanilayotgan mablag'lar ulushini jami bank aktivlaridagi
salmogiga qarab tahlil qiladigan bo'lsak, (jadvalga qaralsin) u holda bu jaiayonlar ulushi
xususiycha jahonning rivojlangan banklarida 50-70 foizni tashkil qilmoqda.
M am lakatim iz va xorijdagi taniqli bank m utaxassislari bu qadam ni ijobiy
qabul qilishdi.
Q oidalarda kredit berishning quyidagi yangi shakllari k o'zd a tutilgan:
"kredit liniyasini ochnrasdan" va "kredit liniyasini ochib" alohida ssuda
hisobvarag'idan kredit berish;
kontokorent-kredit;
overdraft;
kim m atli qog'ozlam i garovga qo'yib kredit olish (garovxona krediti);
vekscl krediti.
"Kredit liniyasini ochmasdan” alohida ssuda hisobvarag'idan kredit olish bir galgi
ssudalarni berish yuli bilan amalga oshiriladi, ulami berish to'g'risidagi qaromi bank
belgiiangan hujjatlar majmui asosida har bir ssuda bo'yichaalohida qabul qiladi.
Maxsus ssuda hisobvaraklari bo'yicha kredit berish haqiqiy ehtiyoj yuzaga
kelishiga qarab pul m ablag'larini m untazam berishni ko'zda tutgan.
Bunda har bir operatsiya bo'yicha buxgalterlik hujjatlarini taqdim etish talab qilinmagan.
Hozirgi sliaroitda kreditlashning mazkur tartibi bank operatsiyalari ushbu turining zarar
ko'rishiga va um uman ular moliyaviy holatining yomonlashishiga olib kelgan bo'lar edi.
1 M uallif to m o n id a n tuzildi.
68
K ontokorrent kredit-bank mijozi to m o n id an turli bajm da. lekin shartnom ada
belgilangan eng k o ‘p sum m adan oshm aydigan h ajm ida foydalanishi m um kin
bo'lgan bank kreditidir.
Shu bilan birga kontokorrent kredit beriladigan kreditning boshqa turlaridan
shunisi bilan farq qiladiki, kreditning ushbu turidan faqat oborot m ablag'larini
molivalash uchun, fum aning ishlab chiqarish faoilyati va foydani taqsimiash bilan
boglik to'lovlarga eki joriy to'lov oborotini qo'llab-quw atlash uchun foydalanish shartdir.
Qarz oluvchiga uning hisobvarag'ida kreditning butun m uddati davomida (12 oyga
qadar) debetli saldoga ega bo'lishiga ruxsat berilishi kontokorrent kreditning afeal tomonidir.
Jahon bank am aliyotida m azkur kreditdan foydalanishning bir necha varianti
mavjud. Mijoz kreditdan shartnom ada ta’kidlangan butun sum m a hajm ida foydalanishi
m um kin. U zoq davom etadigan vaqt davom ida ko n to k o rren t kreditdan um um an
foydalanmasligi m um kin, zero joriy talablar hisobvaraq sohibining yuzaga keladigan
majburiyatlarini doim iy ravishda koplaydi. O datda m ijoz o 'zining moliyaviy ahvoliga
bog'lik holda kontokorrent kreditining turlicha hajm idan foydalanadi.
O verdraft kontokorrentinng alohida shakli b o 'lib , bundan m ijozning hisobkitob v arag'i yopilm asligi, lekin uning m oxhyati o 'z g arish i bilan farq qiladi:
hisobvaraq ayni vaqtda overdraft kreditga ham aylanadi. O verdraft kreditda m ijoz oy
davom ida o'zin in g hisob-kitob varag'ida debetli saldoga ega bo 'lish xuquqint oladi,
lekin har b ir oy oxirida qoldiqning kreditli saldosiga ega bo'lishi shart.
Agar m ijozning hisob-kitob varag'ida debetli saldo paydo bo'lsa, overdraft
hisobvaraqdan oy davomida asosiy faoliyatga taaluqli bo'lgan tovar-m oddiy-boyliklar
bajarilgan ishlar va ko'rsatilgan xizmatlaiga doir pul hisob-kitobi hujjatlari to'lanishi va
ayni vaqtda kelib tushayotgan barcha m ablag'lar mijozning hisob-kitob (ya'ni overdraft)
hisobvarag'iga yozilishi kerak.
Bir qato r m am lakatlarda, shu jum ladan B uyuk B ritaniyada overddraft chekli
k red it sh a k lla rid an biri sifatida tarq a lg a n . K red it hisobavraqdagi m a b la g 'la r
qoldig'idan oshadigan sum m ada chek yoki to 'lo v to p shirig'ini yozish vositasida
taqdim etiladi. B unday oshish odatda "qizil tusga kirish” deb nom lanadi;
Q im m atli qog'ozlar garovga Q o'yilgan kredit (garovxona krediti) alohida ssuda
h iso b v a ra g 'id a n q im m a tli q o g 'o z la r (d a v la t q im m a tli q o g 'o z la ri, aksiyalar,
obligasiyalar, vekscllar va boshqa em itentlarinng depozit sertifikatlari) garovga qo'yib
olingan qisqa m uddatli ssudadir. G arovxona kreditida garov nom inal qiymatiga qarab
em as, balki uning m uayyan qismiga qarab baholanadi. Bu hoi garovni amalga
oshirishda yuzaga keladigan kurs tafovutlari bilan bog'liq.
Shuning uchun qimmatli qog'ozlami garovga qo'yib garovxona kreditini taqdim
etish to'g'risida qaror qabul qilganda bank kredit ta’m inoti uchun qabul qilinadigan
qimmatli qog'ozlar sifati va kurs tavakalchiligi darajasini baholashga alohida ahamiyat
ajratadi, bu yerda kredit ushbu turining ikkita xususiyatini xiosbga olish z a n tr birinchisikreditning eng ko'p summasi ular garov qiymatining 80 foizidan oshmasligi kerak va
ikkinchisi-kredit garovi sifatida faqat fond biijasida kotirovka qilinadigan qimmatli
qog'ozlami qabul qilib olish mumkin.
Shuni ta ’kidlash lozim ki, am aliyot kursatganidek, kredit berishning ushbu
qoidalarini q o'llash bank zahiralaridan yanada sam arali foydalanishga, banklar
likvidligini oshirishga, ulam i haqiqatdan him oya qilishga, shuningdek iqtisodiyotning
ishlab chiqarish sektorini rivojlantirishga im kon yaratadi.
69
5.5. B anklarni kredit portfeii divcrsifikatsiyasi m uam m olari1
U zbckiston tijorat banklari o 'z faoliyatlari d avom ida q a to r m n am m o la rg a
d u c h kcladilar. ularni hal qilish esa, iqtisodiyotim izning kelajakdagi taraqqiyoti
u c h u n m u h im xavotiy m asaladir. Bu m u a m m o n i, birinchi n avbatda. k o 'p c h ilik
b ila n m ijo z la rn in g q o n ik arsiz m oliyaviy ahvoli k eltirib c h iq a ra d i. S ir em as'ki,
q a ch o n lard ir o 'z bank tizim larini isloh qilgan m am lak atlarn in g qariyib b archasi u
yoki bu darajada shu m u am m o n i hal qilish zarurati bilan to 'q n ash g an lar.
R espubiikam izda 1997 yildi jo riy qilingan buxgalterlik hisobining yangi tizim iga
m uvofiq va m aqsadlariga qarab kreditlar qisqa m uddatli (1 vilgacha). xususiy m uddatli
(1 vildan 5 vilgacha.) va uzoq m u d d atli (5 yildan o rtiq ) kreditlarga b o 'lin g a n edi.
F.ndilikda esa bank kreditlari qisqa va uzoq m uddatli turlarga bo 'Iin m o q d a.
Qiska m uddatli an ch a likvidlikdir. B anklar ularni aniq joriy zaru ra tla r u c h u n va
a y la n m a m a b la g 'la r yctish m ag an lig i sababli qisqa m u d d atli extiyojlari b o 'lg a n
korxonalarga bcradilar. Bugungi kun h o latida respublika tijorat b a n klarining kredit
quyilm alari, ular aktivlarining u m u m iy sum m asiga nisbatan o 'rta c h a 55.56 foizni
tashkil qildi. Biroq bu ko'rsatgich turli b anklarda turlichadir. M illiy b ankdan tashqari.
faqat Sanoatkurilish banki, Asaka b a n k va U yjoyjam g'arm a bank o 'z la rin in g u m u m iy
kredit quyilm alari hajm iga nisbatan uzoq m uddatli kreditlarning 52-57 foizli yuqori
ulushga egadirlar. Qisqa m uddatli kreditlar berish ustun bo'lgan banklarning strategiyasi
esa. tabiiy k i, davlat va xususiy se k to rla rd a ishlab c h iq a rish n i riv o jla n tirish g a,
shuningdek. ichki investitsivalar dinam ikasiga (salbiy) ta ’sir ko'rsatadi.
T ijorat banklari kreditlar u m u m iy h a jm ining qariyib 11 foizini tashkil qilgan
xususiy m u d d atli kredit q u y ilm a la ri b o 'y ic h a , ta'k id lab o 'tilg a n id c k , shubxasiz
p esh q a d am U zuyjoyjam g'arm a b a n k id ir. R espublika banklari to m o n id a n berilgan
k re d itlar u m u m iy su m m asid a u n in g ulushi 56 foizni tashkil qildi. Ikkinchi o 'rin d a
b o 'lg a n Paxtabank zim m asiga u m u m iy kredit q uyilm alar su m m asin in g 20 foizi
to 'g 'r i keladi. Keyingi o 'rin la rn i S a n o a tq u rilish banki va G 'a lla b a n k egallagan
(tax m in an 8 foizdan). A sakabank va U y jo y jam g 'arm ab an k h am o 'z la rin in g kredit
op eratsiyalarini k o 'p a y tirm o q d ala. U la rn in g zim m asiga kredit quyilm alari u m u m iy
su m m asin in g qariyib 6 foizi to 'g 'r i keladi.
K re d it q u y ilm a la rin i m in ta k a la r b o 'y ic h a ta h lil q ilg a n d a , rc sp u b iik a m iz
poytaxti alohida o 'rin egallaydi. U n in g zim m asiga qariyib 64 foiz qisqa m u d d atli, 78
foiz xususiy m uddatli va 85 foiz uzoq m u d d atli kredit quyilm alari to 'g 'ri keladi.
K reditlash a n iq -m a 'lu m o m illar natijasida to 'x ta b turibdi. B unday ahvol k o 'p c h ilik
vilovat korxonalarida ish u n u m d o rlig in in g oshishiga salbiy ta ’sir k o 'rsa ta d i va xalq
xujaligida. xususan. qishloq xo'jaligi sohasida lovihalam i m oliyalash u c h u n katta
m u a m m o la r keltirib chiq arad i.
T ijorat b anklarining kredit operatsiyalaridagi eng "og'riqii n u q tala rd a n " dan
biri bu m u d d ati u z ay tirilg an k a rz la rn in g q aytarilishi b o 'lib h iso b lan a d i. B ank
tizim idagi m uddati uzaytirilgan q a rzlarn in g um um iy kredit quyilm alari hajm idagi
ulushi 10 foizni tashkil etadi. S h u n i h am hisobga olish kerakki, bu su m m an in g
1ТДИУ на МДХ мамлакатлари иктисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-малаканий мшлари. магистрлик, помзодлик ва докторлик
диссертакияларинипг. иамупавпй мавзулари -Т : 2005.
70
asosiy qism i li/.u y jo y jam g 'a rm a banki zim m asiga 10‘g'ri keladi Shungti qaram ay . bu
b a n k n in g m u d d a ti k c eh ik tirilg a n q a rzlari u m u m iy kredit q u y ilm a la ri bajm iga
n isb a ta n 12 foizni tashkil ctadi. O 'z T a d b irk o rb a n k va S av d o g arb an k . m u d d ati
kechiktirilgan q arzlar bo 'y ich a 25 foizdan 40 foizgacha bo'lgan yuqori ko'rsatkichlarga
egadirlar. Bu tijorat b a n k la rin in g aktivlari va b a la n sla n tarkibiy tu zilm a (stru k tu ra)
larini so g lom lashtirishga alohida d ik k a t-c 'tib o r zarurligini k o 'rsatad i.
J a h o n t a j r i b a s i d a s s u d a b o 'y i c h a m u d d a t i u z a y t i r i l g a n q a r z l a r n i
rcstruk turizasivalash m u a m m o la rin i hal qilish n in g h a r xil y'lian m a'lum .
H ozirgi k u n d a su g 'u rta kom p an iy alari o 'z m ajb u tiy atlari ustidan c h iq a olrnay
b an k ro tlik darajasiga h am b o rishm oqda. Bu esa b a n k n in g kpcditlapni kaytm aslik
xatariga yukori d arajadaligini k o 'rsa tad i. S ugurta tashkiloti bilan tuzilgan k reditni.
siig'urtalovchi sh a rtn o m a la rn i qabul qilish, q a ttia n m an qilingan.
O 'z b e k is to n R e sp u b lik a si k re d itla sh tiz im in i riv o jla n tirish q u y id ag iiarg a
b o g 'liq 1:
1.B anklar va b o sh q a m axsus kredit in stitu tla rin in g kredit berish hajm i. ular
to m o n id a n ja lb qilingan kredit resurslari m iq d o rig a b o g 'liq d ir. (1:10):
2 .B anklar to m o n id a n kredit berish tijorat asosiga m o lja lla n g a n (a rz o n olib
- q im m a t sotish va m arja):
3 .K redit berish, olish, qo p lash . n a zo ra t qilish kredit oluvchi va ban k n in g
kelishuviga ya’ni kredit sh artn o m a sig a asoslanadi:
K reditlashda hozirgi k u n d a asosiy b o 'lib , ya’ni birlantchi b o 'lib kredit subyekti.
so 'n g esa kredit obyekti hisobga olinadi:
4 .K reditlash m iqdori (hajm i) bank b o 'y ic h a (p otensiali) M arkaziy b ankning
iqtisodiy no rm ativ larig a b o g 'liq d ir (N1 - k apital yetarligi, bank likvidligi, m ajburiy
zah ira m iq d o ri, qayta m oliyalashtrish stavkasi va b oshqalar).
Qisqa xulosalar
B ank - tijo ra t korxonasi sifatida k o rx o n alarg a va boshqa shaxslarga ja lb qilgan
pul m a b la g 'la rin i o 'z n o m id a n , o 'z risqi a so sid a d a ro m a d o lish m a q s a d id a
jo y la s h tira d i2. K re d itlash tijo ra t b a n k la rin in g aso siy v a zifa la rid a n biri b o 'lib
hisoblanadi. M u d d a tlilik . qay tarilish va pullik sh artlari asosidagi pul yoki to v a r
shaklidagi kredit q arz beruvchi va q a rzd o r xususiysida iqtisodiy n iu n o sab atlarn i
ifoda etadi.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1.
2.
3.
4.
B ank aktiv op eratsiy alari va u larn in g tuziiishi
B ank kred it operatsiyalari va u larn in g tuziiishi
Iste’m ol krediti va un in g O 'z b e k isto n d a rivojlanish istiq b o lla rr
K redit portfcli va uni bahosi.
1 Узбекистон Республикаси М арказий банки меъерий хужжатлари. т т т а м и . -Т :
2003.
Ж арковская Е. "Б ан к о вское дело". Курс л екси й -М .: "Омсга-л". 2004
’ Т Д И У ва М Д \ м ам лакатлари иктисодий м утахассисликлари буйяча бакалавриат
би ти рув-м алакави й иш лари , м агистрли к. н о м зодл и к ва локторлик
л н ссер тац и ял ар и н и н г нам ун ави й мавзулари. -Т.: 2005.
71
5. K rcditlashtirishni hujjatlashtirish va rasm ivlashtirish tartibi
6. O 'z b e k is to n d a ip o tc k a k re d itla sh tirish n in g riv o jla n tirish xususiyatlari va
ist q b o l'a ri'
7. T ijorat banklari kredit portfeli va u larn in g m u am m o lari
8. T ijorat banklari factoring operatsiy alari
9. T ijorat banklari to 'lo v qobiliyati
10. T ijorat banki kredit p o rtfelini b o sh q a rish tahlili-’
Asosiy adabiyotlar
1. Ж а р к о в с к а я E. "Б а н к о в с к о е дел о" К урс л е к ц и й . -VI.: "О м ега-Л ". 2003.
2. Л ав р у ш и н О .И . и др. "Б а н к о в с к о е дело". -М .: Ф и С. 2003.
3. У зб ек и с т ан Р есп у б л и к аси М а р к а з и й б а н к и н и н г м еъ ёри й хуж ж атлари
туп л ам и . -Т .: 2003.
4. Сухова Л .Ф . П ракти кум по а н ал и зу ф и н а н с о в о г о с о с т о я н и я и о ц е н к и
к р ед и то сп о со б н о сти б а н к а -за ё м щ и к а .-М .: Ф и н а н с ы и с тати сти к а, 2003.
5. Ф и н а н с ы .П о д ред. Г.Б. П о л я к а .-М .: Ю Н И Т И -Д А Н А , 2004.
6. Ш а п к и н А .С. Э к о н о м и ч е с к и е и ф и н а н с о в ы е р и с к и .-И з д . З -е -М .:
Д а ш к о в и К , 2004.
7. h ttp ://w w w .b a n k o fe n d la n d .c o .u k /m a rk e t/m o n c y /in d e x .h tm
8. h ttp ://w w w .b a n k o fe n d la n d .c o .u k /c o re u p ro se s .h tm
9. h ttp ://w w w .b o j.o r.jp ./e n /siry o .h tn r
O 'sha verga qaralsin
O'siia versa qaralsin
72
VI B O B
M A V S U M IY XA RA K TERG A E G A B O 'L G A N T U R L I M U L K K A
A S O S S L A N G A N T A R M O Q L A R N I K R E D IT L A S H
6 .1 .
M a v su m iy x a r a k te r g a ega ish lab c h iq a ris h ta rm o q la ri k a p ila lm in g
aylanish x u su siv a tla ri
Q is h lo q x o 'ja lik k o rx o n a la r in i k e n g a y tirilg a n t a k r o r is h la b c h iq a ris h
z a m in id a r iv o jla n tir is h u c h u n s a r f la n a y o tg a n b a r c h a m a b l a g 'la r u la r n in g
m o liy av iy m a b la g 'la ri h iso b la n a d i. Q ish lo q x o 'ja lik k o rx o n a la rid a g i m o liy a v iy
i n a b la g 'la rn in g m o h iy a ti va sh a k lla n is h m a n b a la rin i r n a n tiq a n q u y id a g ic h a
tu r k u m la s h m u m k in .
K o r x o n a la m in g m o liy a v iy m a b la g 'la rg a b o 'lg a n ta la b i Q ish lo q x o 'ja lik
ish lab c h iq a ris h in in g x u su siy a tla rid a n kelib c h iq q a n h o ld a sh a k lla n ish i m a q sa d g a
m u v o fiq d ir. L ek in o 'tis h d a v rin in g h o z irg i b o s q ic h id a k o rx o n a la r o 'r ta s id a g i
o 'z a r o i q t i s o d i y m u n o s a b a t l a r b u z i l i s h i o q i b a t i d a u l a r n i n g m o liy a v iy
m a b la g 'la rg a b o 'lg a n y u q o ri d a rajad a g i ta la b i o 'z va u n g a te n g ia sh tirilg a n h a m d a
q a y ta ta q s im la s h n a tija s id a sh a k lla n tirila y o tg a n m o liy a v iy m a b la g 'la r h iso b id a n
t o 'liq q o n d irila y o tg a n i y o 'q . S h u n in g u c h u n a k sa riy a t q ish lo q x o 'ja lik k o rx o n a lri
v a q tin c h a b o 's h b o 'lg a n m a b la g 'la m i c h e td a n ja lb e tish ig a . u la rd a n o k ilo n a .
s a m a r a li fo y d a la n is h g a k a tta e 'tib o r b e r m o q d a la r. H o z irg i d a v rd a m o liy a v iy
m a b la g 'la r ta r k ib id a b a n k k re d itla ri en g m u h im va a h a m iy a tli o 'r i n tu ta d i.
U la r fa o liy a t k o 'rs a ta y o tg a n x o 'ja lik la r u c h u n s a m a r a li n a tija la rg a e rish ish
v o sitasi h iso b la n a d i. K o rx o n a la m in g o 'z m a b la g 'la ri h a m d a c h c td a n ja lb e tilg an
m o liy a v iy m a b la g 'la g 'la r n in g a k s a riy a t q ism i u la r n in g a y la n m a k a p ita lin i
t o i d i r i s h g a va k e n g a y tirilg a n ta k r o r is h la b c h iq a r is h n i m o liy a la s h tiris h g a
y o 'n a ltirilm o q d a .
A ylanm a m ab lag'lam ing tarkibi va tuzilm asi turli om illar ta'sirida vujudga keladi.
U la r x o 'ja lik n in g ishlab c h iq a ris h y o 'n a lis h i. ix tiso sla sh u v i, iq lim s h a r o itla n ,
iqtisodiy rivojlanganlik darajasi. ishlab c h iq a rish h a jm i, yetish tirg an m ah su lo ti va
k o 'rsa tilg a n xizm atlarin i realizatsiya qilish ja ra y o n la ri h a m d a shu kabi faoliyat
natijalariga bog'liq bo'ladi.
K o rx o n a n in g q o 's h im c h a a y la n m a m a b la g 'la rg a e h tiy o jin i o 'z m an b a lari
h iso b id a n m o liy a la sh tirilish i m u m k in , b iroq jo riy m o liy a la sh tirish n in g eng q ulay
va tez m oslasha olishi qisqa m uddatli k re d itd an foydalanish hisobiga ta niinlashnishi
m u m k in . Jo riy m o liy a la sh tirish m an b a larig a eh tiy o jn i a n iq la sh u c h u n ay lan m a
m a b la g 'la r ikki kism ga b o 'lin a d i:
I d o im iy ay la n m a m ab la g 'la r (a y la n m a a k tiv lam in g m u n ta z a m qismi». unga
ehtiyoj b u tu n o p c ratsio n d av r n tab o y n id a n isbatan o 'z g a rm a sd ir;
■ o 'z g a r u v c h a n a y la n m a k a p ita l (jo riy a k tiv la m in g o 'z g a r ib tu ru v c h i
q is m i) , u n g a e h tiy o j u to 'liq y o 'q b o 'h s h ig a q a d a r se z ila rli b o 'lm a g a n d a ra ja d a
o 'z g a r a d i.
Bu b o 'lin ish jo riy aktivlarni m o liy a la sh tirish n in g to 'r tta tan iq li m odellari
asoslariga q u rilg an b o 'lib , ular k o rx o n a n in g jo riy m oliyalasht irishda qisqa m uddatli
m ajb u riy atla m in g roli n uqtai n a za rid a n o 'z a ro farq qiladi.
73
I-chizm a
Q ish lo q x o 'ja lik k o rx o n a la rin in g m oliyaviy m a n b a la ri tu zilm asi
Q a rz b erish s h a rtn o m a la r i aso sid a q a rz p u ila r va m a b la g 'la r ja lb e tilad ig an
m o liy av iy v e k se llar p u l, k rc d itb o z o rin in g m u sta q il se m e n tin i o 'z id a ifo d alay d i.
O d a td a iq tiso d iy jih a td a n o 'z a r o ta 'm in o t, te x n o lo g ik z a n jir bilan o 'z a r o b o g 'lik
b o 'lg a n k o rx o n a la r k re d itla r b ila n ta 'm in la n a d i. B u n d a a y n a n x o 'jalik vazifalari,
m a s a la n ta 'm in o t y o k i s o tis h n in g k a fo la tla n g a n lig i -hal e tila d i, s h u n in g u c h u n
k re d it y u z a s id a n to 'lo v tu rli k re d it b itim la rid a se z ila rli d a ra ja d a o 'z g a rtirilis h i
m u m k in , sh u n g a q a ra m a y pu l b o z o rid a u m u m iy v aziy at, q ay ta m o liy a la sh stavka
d a ra ja si h a m h iso b g a o lin a d i, X o 'ja lik k re d itin in g o 'z ig a xos tu ri q a rz b e rish
s h a rtn o m a s i a so sid a jis m o n iy sh a x sla rn in g m a b la g 'la rin i ja lb e tish d a n iborat.
6.2. Qishloq xo'jaligiga kredit berish tartibi
A g ra r s e k to r n i is lo h q ilis h y o k i t a r m o q n i r iv o jla n tir is h s tr a te g iy a s in i
b e lg ilash d a d e h q o n o 'z in in g ijtim o iy va ish lab c h iq a ris h e h tiy o jla ri bilan e n g asosiy
o 'r in d a tu rish i lo z im .P re z id e n tim iz n in g 2003 yil 24 m artd ag i "Q ish lo q x o 'jalig id a
islo h o tla rn i c h u q u rla s h tiris h n in g eng m u h im y o 'n a lis h la ri to 'g 'ris id a "g i F a rm o n id a
d e h q o n n in g b a rc h a m u a m m o la ri b o sh m e z o n q ilib o lin g a n .
Y u q o r id a g i 1 - c h i z m a d a n k o 'r i n i b t u r i b d i k i , r e s p u b lik a n in g y e ta k c h i
m u assa sa la ri, id o ralari v a ta s h k ilo tia ri a g ra r so h a b ila n b o g 'liq d ir. M a m la k a tim iz d a
a m a lg a o sh irila y o tg a n izch il islo h o tla rn in g u stiv o r y o 'n a lis h la rid a n biri -bti k ich ik
d e h o n va fc rm c r x o 'ja lik la rin i riv o jla n tirish d ir. A ytish lo zim k i. d e h q o n va Term er
xo'jaliklariga q u la y lik la ry a ra tilm o q d a va im tiy o z la rb e rilm o q d a . X ususan yangi tashkil
74
e tiig n n fo rm er x o 'jalik la ri ikki v ilg ach a b a rc h a tu rd a g i so liq la rd a n o z o d c t ilg a n in i.
u larga b o s h la n g 'ic h sa rm o y a n i sh a k lla n tirish u c h u n k re d itla r a jra tilay o tg a m soha
rivojida m u h im o m il b o 'lm o q d a .
2 -c h iz m a
Q ish lo q x o ‘ja lik in fra tu z ilm a si va un in g b o ‘g ‘in la n
V azirlar M a h k a m a sin in g 2000 yil 19 m aydagi 195-sonIi "T ijorat b a n k la rin in g
k ich ik va o 'r ta tad b irk o rlik n i rivojlantirishda q a tn a sh ish in i ra g 'b atla n tirish g a d o ir
q o 's h im c h a c h o ra -ta d b irla r t o ‘g'risida"gi 195-sonli q a ro rid a b a n k la r foydasining 25
foizigacha m ik d o rin i ajratish hisobiga im tiyozli k re d it berish m axsus ja m g 'a n n a s i
tashkil etilishi qavd q ilin g a n . S h u b ila n birga. q a ro rd a tijo ra t b a n k la rin in g m a z k u r
j a m g 'a rm a h iso b id a n k re d itla s h evaziga o lg a n d a ro m a d la ri im tiy o zli k rc d itla s b
ja m g 'a rm a sin i k o 'p a y tirish g a y o 'n a ltirilg a n tak q ird a 5 vilgacha soliq d an ozo d qitishdek
ra g 'b atla n tirish m e x a n iz m i k o 'z d a tutilgan.
O 'z b e k is to n R e sp u b lik a sid a qu y id ag i k re d it tu rla ri m a v ju d 1:
I. D a stlab k i ( b o s h la n g 'ic h ) k ap ital (sa rm o y a n i) sh a k lla n tirish krediti. (366.
10.09.2001)
M a n b a si- 1) B izn es fo n d m a b la g 'i - 50 %
2) D F X q o 'lla b -q u v v a tla s h ja m g 'a rm a s i 50 % g a c h a
S h a rti - d av lat ro 'y x a tid a n o 'tg a n d a n so 'n g 6 o y g a c h a - M ik ro firm a va d e h q o n
xo'jalik larig a (y u rid ik shaxs m a q o m ig a ega) - 150 m in n g ish h a q i K ichik k o rx o n a va
fe rm e rla rg a - 300 b a ra v a r m iq d o rid a .
M u d d a ti - 3 yilg ach a.
F oizi - M B q a y ta m o liy a la sh tirish sta v k asin in g o ltid a n b ir q ism i. F o iz ia rn i
12 oyga k e c h ik tirish va asosiy q a rzn i 18-24 oy o 'tg a c h q a y ta rish .
II. T ijo ra t b a n k la ri fo y d a sin in g 25 % m ik ro firm a la r, k ich ik va D F X - im tiyozli
k red itlash . U s h b u k re d itla rd a n o lin a d ig a n d a ro m a d la r 5 yilga d a ro m a d x o lig 'id a n
o z o d q ilin a d i va y a n a m ax su s ja m g 'a rm a g a y o 'n a ltirila d i (2 000.04).
D e p o z it stavkasi ( 50 % M B Q a y ta M o liy ala sh stavkasi ( 75 % b o 'lis h i k erak
T ijo ra t b a n k la ri to m o n id a n a h o lid a n , D F X q ish lo q x o 'ja lik m a h s u lo tla ri
У збеки стан Р есп убли каси М аркази й б ан к и м еъерн й хуж ж атлаш туплахш . -T.:3W3
75
xarid qiluvchi tayyorlov tashkilotlarga hisob-kitob u ch u n m ahsulot hajm ini 100
% m iqdorida naqd pul berishi m um kin.
Agarda tayyorlov tashkilotlarida xarid qilish b o 'y ich a sh a rtn o m a lar tuzilgan
b o'lsagina banklar pul m ablag'larini beradilar.
III. (902. 29.02.2000) T ijorat banklari to m o n id a n yuridik shaxs m aqom ini
olm agan yakka tartibdagi tad birkorlar va d eh q o n xo'jaliklarini (m itliv va ch et el va
lyutasida m ikrokreditlash)
Kredit m iqdori - 5000 $ - b o zo r ko'rsida.
M uddati - 3 yil. 50 % 1,5 yil ichida.
Berish tartibi - naqd pulsiz va naqd pul.
Foizi - kelishuv asosida. biroq M arkaziy bank qayta m oliyalashtirish stavkasi
m iqdoridan oshinasligi kerak.
T a ’m inoti - 1) M ulk yoki qim m atli q o g 'o z la r garovi
2) Bank yoki su g 'u rta tashkiloti kafolati
3) U c h in ch i shaxsning kafilligi
4) Sug'urta kom paniyasining qarz oluvchining kreditni qaytaraolm aslik xatarini
sug'urta qilinganligi to 'g 'risid a su g 'u rta polisi
5) F uqarolar yig'inlarining m ahalla, qishloq, ovul kengashlari kafilligi.
T ijorat banklari to m o n id a n c h e t el valutasidagi m ikro k red itlar o 'z kredit
resurslari va c h etd an jalb qilingan kredit m ablag'lari, ju m la d an , xorijiy banklarning
kredit liniyalari hisobidan am alga oshiriladi.
IV. (903. 29.02.2000) T ijorat banklari to m o n id a n yuridik shaxs m aqom ini
olib faoliyat k o 'rsa tay o tg an ferm erlik x o 'jaliklari va kichik bizn esn in g boshqa
subyektlarini m illiy va chet el valutasida m ikrokreditlash.
M iqdori - 10000 $ A Q Sh (bozor kursi bo'y ich a) m illiy valutadir.
M uddati - 3 yil.
Berilishi - naqd pulsiz va 18 oyda qaytarish sharti bilan naqd pulda.
M ikrokreditlar - b a nkning m axsus im tiyozli ja m g 'a rm a sid a n berilsa foizi
im tiyozli bo'lishi m um kin.
H ujjatlari: 1) K redit olish buyuitm asi;
2) pul oqirni tahlili m ajburiy tarzd a ko'rsatilgan biznes reja;
3) oxirgi hisobot D avlat soliq x izm a tin in g m ahalliy idorasi to m o n id a n
tasd iq la n g an buxgalterlik balansi;
4) debitorlik va kreditorlik qarzi haqidagi m a iu m o tn o m a , sh uningdek 90
k u n d an ortiq m uddatdagi qarzdorlikni solishtirish d a lo la tn o m aid a ri, m oliyaviy
natijalari h aqida hisobot.
Chet el valutasidagi mikrokreditlar banklar bilan qarz oluvchilar o'rtasida tuziladigan
kredit shartnomalarida belgilanadigan tijorat shartlari asosida naqdsiz shaklda beriladi.
C het el valutasida berilgan kreditlar bo'yicha foizlam ing to'lovi, to'lov sanasidagi
birjadan tashqari valuta bozori kursi bo'yicha milliy valutada amalga oshiriladi.
Asosiy qarzni to 'lash chet el valutasida am alga oshiriladi, q arzd o m in g ch et el
valutasidagi hisob raqam ida m ablag' m avjud b o 'lm a g a n taqdirda - to 'lo v sanasidagi
birjadan tashqari valuta bozori kursi b o 'y ich a milliy valutada to 'lan ish i m um kin.
V. (907. 07.03.2000) T ijorat banklar to m o n id a n ferm er xo'jaliklari va kichik
o 'rta biznesni m illiy valutada kreditlash tartibi.
Kredit m uddati - 1) К О 'В subyektlari oborot mablag'larini to'ldirishga - 1 yil.
76
2) Q ishloq xo'jaligi ishlab ch iq arish tashkil e tuvchi fe rm e r xo'jaliklariga
(yuridik shaxs m aqom iga ega) o b o to t m ablag'larini to 'ld irish g a k am id a 2 yilga.
3) investitsion loyihalami moliyalashtirishga barcha subyektlariga 5 yilgacha beriladi.
Berilgan k re d itlam i qaytarish 12 oydan oshm asligi kerak, qishloq xo'jaligiga
berilgan kreditlar esa 30 o y d an oshm asligi kerak.
VI. A T "Tadbirkorbankning" kredit liniyalari hisobidan tijorat banklari tom onidan
kichik biznes subyektlariga dastlabki (boshlang‘ich) sarm oyani shakllantirishga kredit
berish ham da lizing kom paniyalari tom onidan lizingni am alga oshirish tartibi.
V II. T ijorat banklari to m o n id a n ferm er xo'jaliklarini yer uchastkasini ijaraga
olish huq u q in i garovga olgan h o ld a kreditlash tartibi to 'g 'risid a N IZ O M (2004.01)
VIII. Ferm er xo'jaliklarining davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan paxta va g'alla
yyyetishtirish xarajatlarini tijorat banklari tom onidan kreditlash tartibi to'g'risida N IZ O M .
Bugungi kundagi yana bir dolzarb masalalardan biri bo'lgan "Davlat ehtiyojlari
uchun xarid qilinadigan paxta xom ashyosi va g'alla yetishtirish bo'yicha fe rmer xo'jaliklarining
xarajatlarini tijorat banklari tom onidan kreditlashning vaqtinchalik Tartibi" ishlab chiqildi.1
Qishloq xo'jaligi korxonalarini (jamoa xo'jaliklari, shirkat xo'jaliklari, dehqon va
fermer xo'jaliklari) kreditlash alohida "kredit liniyasi ochmasdan" ssuda hisob-raqamidan
ishlab chiqarish xarajatlari "Baznes-reja'si asosida berilayotgan kredit va foizlami 50 foizni
so'ndirmaslik xataridan va qolgan 50 foizi notarial tasdiqlangan va Davlat kadastm yoki
BTIning tum an ko'chm as mulk xizmatlarida ro'yxatga olingan yuqori Itkvidli mulk garov
shartnomasini sug'urta qilishga qaratilgan sug'uita polisi mavjudligi sharoitida amalga oshiriladi.
K redit so 'n d irilish i b a n k to m o n id a n kredit sh a rtn o m a sid a k o 'z d a tutilgan
m ud d atlard a am alga oshiriladi. K redit sh artn o m asid a kredit so 'n d irilish i quyidagi
tartibi k o 'z d a tutilishi m um kin:
■ so'ndirilish m uddati yctgan m ajburiyatlar b o 'yicha ssuda qarzlam i qarzdordan
qaytarib olgunga q a d a r asosiy d ep o zit h iso b -ra q am id a n u n dirish orqali:
В m uddatidan oldin, qarzdor to'lov topshiriqnomasi bilan uning qaytarib olguncha
depozit hisob-raqamidan ssuda hisob-raqamiga pul mablag'larini qoldig'ini o'tkazish orqali;
В ban k to m o n id a n kafillik b o 'y ic h a olingan m ajburiyatlam i, su g 'u rta polisi
b o'yicha sug'urta qoplam asini, ban k va boshqa kredit tashkilotlari kafolatlarini h am d a
garov h uquqini so tish d an olin g an m ab la g 'la m i ishlatilishi orqali.
6.3.
O'zbekistonda kichik tadbirkorlikni rivojlantirish muammolari va bunda
banklarning o'rni2
B a n k la r p ro fessio n al k re d it b e ru v c h i sifa tid a m ijozlarga jo riy faoliyalni
m oliyalashitrish u c h u n g 'o y a t tu rli-tu m a n kred itlam i tak lif etad ilar, u lam in g ichida
eng tez m oslanuvchanlari o v e rd ra f va kredit liniyalaridir.
T a s h q ilo t j o r iy f a o liy a tin i m o liy a la s h tir is h u c h u n m u d d a tli b y u d je t
y ordam idan h am foydalanishi m u m k in , u turli darajadagt byudjetlar to m o n id a n
1 Вазирлар М аркам ас и хузуридаги Х и соб-китоблар м еханизм ини бюджет га
туловлар и н тазо м и н и мустахкам лаш к о м и сси яси н и н г 2002 йил 17 декабрдаги 70сонли м ажлиси кдрори.
2 ТД И У ва МДХ, м амлакатлари икуисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-м алакавий иш лари , м агистрлик, ном зодлик ва доктор.: и к
диссертац и ялари н и н г нам унавий мавзулари. -Т.: 2005.
77
quyidagi shakllarda taqdim etiladi'.
■ pul m ablag'larining qarz oluvchiga haqiqatda berilishi;
■ kreditlashning imtiyozli shartlarini ta'm inlash uchun bank kreditlari bo'yicha
foiz stavkalaridagi farqni qoplanishi;
■ bank kreditlari yuzasidan byudjct kafolatlarining taqdim etilishi;
В byudjet oldidagi m ajburiyatlarni vaqtincha kamavtirish vositasida kreditlash.
B yudjet krediti faqat q aytarilishi asosida avval taq d im etilgan byudjet
m ablag'lari yuzasidan m uddati o 'tgan qarzlari mavjud bo'lm agan yuridik shaxslarga
berilishi m um kin. Vakolatli organlar kreditning amal qilish paytida har qanday
vaqtda byudjet krediti oiuvchisining tekshirish huquqiga egadirlar, shuningdek byudjet
kreditidan m aqsadli foydalanilishini tekshiradilar. Yuridik shaxslarga taqdim etilgan
byudjet m ablag'lam ing qaytarilishi, shuningdek ulardan fovdalanganlik yuzasidan
to'lov byudjetga to'lovga tenglashtiriladi.
Korxona aylanm a m ablag'ni saqlab turilishi uchun soliqlam i to'lash bo'yicha
m uddatini uzaytirish, bo'lib-bo'lib to'lash va soliq kreditlaridan foydalanishi m umkin.
U shbu kreditlash shakllarida um um iy jihat shundan iboratki, ular byudjetga
soliqlar va yig'im lar to'lash m uddatlarining o'zgartirilishi bilan bog'liq.
Soliq krediti bir yoki bir necha soliqlar bo'yicha uch oydan bir yilgacha m uddat
bilan taqdim etilishi m umkin. Agar soliq krediti m anfaatdor shaxsga tabiiy ofatlar,
texnik halokatlardan zararlar va boshqa yengib bo'lm as kuch holatlari yuzasidan
taqdim etilayotgan, shuningdek agar uning tegishli byudjetdan kamroqmoliyalashtirish
holati mavjud bo'lsa to'lov undirilmaydi. Agar soliq krediti bir vaqtning o'zida soliq
to'lanishi holatida ushbu shaxsga bankrotlik tahdid qilishi m unosabati bilan taqdim
etilsa, foizlar soliq krediti to'g'risida shartnom a davrida bo'lgan, M arkaziy Bankning
qayta moliyalash stavkasi m ikdorida belgilanadi. Soliq krediti sum m alari to'lovning
har bir m uddatdati bo'yicha teng ulushlarda yoki bir yo'la foizlam i to'lash bilan
m ablag'lam i tegishli byudjetga darom adga o'tkazish yo'li orkali kamaytirilishi lozim.
Shunday qilib, korxonaning aylanma mablag'latga bo'lgan qo'shimcha ehtivoji kredit
xarakteridagi turli tuman manbalar hisobidan qoplanishi mumkin. H ar qanday holatda
ham qisqa muddatli kredit va korxonaning aylanma mablag'lari quyidagi ko'rinishlaiga ega:
В qisqa m uddatli kreditlash m uddati aylanm a m ablag'ning aylanish m uddatli
bilan bog'liq-bir yilga qadar;
В qisqa m uddatli kredit korxona joriy faoliyatidan tushum lar, tovarlar (ishlar.
xizm atlar)dan tushum lar hisobiga so'ndiriladi, aylanm a m ablag'lar elem entlari
tannarxning aksariyat qismini tashkil etishi bois aylanm a kapital davriy aylanishining
uzluksizligi qisqa m uddatli kreditni so'ndirishning sharti hisoblanadi;
H qisqa muddatli kreditni jalb etish uchun xarajatlar buxgalteriya (moliya) lusobida
xarajatlar (tannarx) tarkibiga, soliq hisobida esa o'rnatilgan cheklashlar doirasida kiritiladi.
Ushbu tartib Paxta bank tom onidan yuritilayotgan kredit siyosatining ajralm as
qismi bo'lib, xo'jalik subyektlari va ularga xizm at ko'rsatavotgan bank flliallarini
o 'zaro kredit m unosabatlarini tartibga soladi.
K reditlar, xo'jalik yurituvchi subyektni qaytarib olunguncha asosiy depozit
hisob raqam i joylashgan joyiga qarab beriladi. Boshqa banklar mijozlariga, shuningdek
z arar k o 'rib ishlayotgan, nolikvid balansga ega xo'jalik subyektlari faoliyatini
kreditlash m an etiladi. Kredit resurslarini uzoq m uddatga m o'ljallangan moliyaviy
keskin o'zgarishlar, xo'jasizlik va zararlam i qoplashga ishlatilishiga yo‘! qo'yilm aydi.
78
6.4. Kreditni ta'minlash va qaytarish turlari1
K reditlar, berilish m uddatiga ko‘ra, qisqa, o 'rta va uzoq tmiddatli turlarga
bo‘linib, kredit shartnom asida qayd etilgan m uddatda, m aqsadga muvofiq ishlatilLslii
va ta'm inlanganlik h a m d a foizlilik tam oyili, qaytarishlik shartlari asosida beriladi
Qaytarilish m uddatlari kechiktirilgan k reditlar - bu, so'ndirilish m uddati
y e tib k e lg u n g a q a d a r q a rz d o r to m o n id a n y o z m a ra v is h d a g i a s o s la n g a n
iltim osnom asiga k o ‘ra, bank Kredit qo'm itasi qarori asosida qayta rasmiylashtirilgan
kredit hisoblanadi. Bunda kreditni so'ndirilish sanasi kechiktiriladi,
K redit so'ndirilm aslik xataridan xoli bo'lish m aqsadida qarz oluvchi ishonch
kreditidan farqli o 'laro q , tez sotiluvchanlik talabiga javob beradigan ta'm inotga ega
bo'lishi lozim.
Chizma~3
Garov turlari va shakllari
10 ‘sha yerga qaralsin
79
T a'm in o tn in g asosiy shakllari quyidagilar hisoblanadi: m ulk garovi. u ch in ch i
shaxs kafilligi, b an k la r va b o sh q a kredit tash k ilo tlari kafolatlari, qarz o luvchi
tom onidan kreditni va u bo'yicha qarzlam i so'ndirm aslik xatarini sug'urta qilinganligi
to 'g ’risida sug'urta kom paniyalarining su g 'u rta polisi.
Berilayotgan kredit sum m asi, su g 'u rta bahosida, garovga olinayotgan m uik
qiym atini 80 foizidan oshm asligi kerak.
Qisqa xulosalar
Q ishloq xo'jaiik korxonalrini kengaytirilgan tak ro r ishlab chiqarish zam inida
rivojlantirish u ch u n sarflanayotgan b archa m ablag'lar u lam ing m oliyaviy m ablag'lari
hiso b lan ad i. Q aytarilish m u d d a tla ri k ech ik tirilg an k re d itla r - b u , so 'n d irilish
m uddati yetib kelgunga q a d ar q arzdor to m o n id a n yozm a ravishdagi asoslangan
iltim osnom asiga ko 'ra, bank K redit qo 'm itasi qarori asosida qayta rasm iylashtirilgan
kredit hisoblanadi.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. M avsum iy xarakterli tarm o q lar xususivatlari va ularga tavsif.
2. T urli m ulk subyektlarini kreditlash tartibi
3. Q ishloq xo'jalik korxonalrini kreditlash tartibi
4. K ichik va xususiy biznesni kreditlash tartibi
5. Q ishloq xo'jalik korxonalrini kreditlarini qoplash tartibi
6. K reditni qaytarilishi m u am m o la ri1.
7. Q ishloq xo'jaligiga kredit berish va qoplash tartibi.
8. Q ishloq xo'jaligining alohida tarm oqlarining o b o ro t m ablag'larini tashkil
qilish asoslari va xususiyatlari.
9. M ikrokreditlash xususiyatlari va tartibi
10. O 'zbekiston tijorat banklari investitsion kreditlashtirish xususiyatlari
Asosiy adabiyotlar2
1. Абдуллаева Ш .З. Б а н к и ш и . -Т .: 2003.
2. Д о н П ати н к и н . Д е н ги ,п р о ц е н т и п е н ы .-М .: Э к о н о м и к а , 2004.
3. Е ф и м о в а М .Р . Ф и н а н с о в о -э к о н о м и ч е с к и е расчёты . П о с о б и е д л я
м енедж еров: Учеб. П о с.-М .: И Н Ф Р А -М , 2004.
4. С ухова Л .Ф . П ракти кум по ан ал и зу ф и н ан со в о го состо ян и я и о ц е н к и
к р ед и тосп особн ости б а н к а -заё м щ и к а. -М .: Ф и н а н сы и стати сти ка, 2003.
5. h ttp ://w w w .b an k o fe n d lan d .co .u k /m a rk et/m o n e y /in d e x .h tm
6. http://w w w .b an k o fen d lan d .co .u k /co reu p ro ses.h tm
7. w w w.Referat.ru
8. http://w w w .boj.or.jp./e n /siry o .h tm
1 ТДИУ за МДХ мамлакатлари ик,тисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-малакавий ишлари, магистрлик, номзодлик ва докторлик
диссертацияларининг намунавий мавзулари. Т.: 2005.
2O'sha yerga qaralsin
VII BOB
MOLIYAVIY BOZOR, BANKLARINING QIMMATBAHO QOG'OZLAR
BO'YICHA OPERATSIYALARI
7.1. Moliyaviy bozor iushtmchasi, uning tashkiliy tuzilishi va vaztfalari
Moliya bozorlari - bu . pul o q im larin i m ulk egalaridan qarz o luvchilarga
q arata y o 'n a ltira oladigan b o zo r institu tlarin in g yig'indisidir.
M oliya b ozorlari k o 'p turdagi xUm a-xil "kanallardan" iborat b o 'lib . ushbu
kanallar orqali pul m ab lag'lari e galaridan qarz oluvchilarga oqib o 'ta d i. U shbu
kanallar asosan 2 guruhga b o 'Iin ad i, ya’ni:
1) to 'g 'rid a n - to 'g 'ri m oliyalashtirish kanallari. U shbu kanallar b o 'y ic h a pul
m ab la g 'la ri bevosita pul egalaridan qarz oluvchilarga o qib o'tad i. M azkur to 'g 'rid a n to 'g 'ri m oliyalashtirishning o 'z in i 2 (ikki) kichik guruhga b o 'lis h m u m k in , ya’ni
a)kapitalni moliyalashtirish. U shbu h a r qanday ko'rinishdagi kelishuvdan iborat
bo'lib, unga asosan investitsiya qilish niyati bo'lgan pul m ablagl,inmg egasiga firm aning
m ulkida ulush ishtirokiga ega bo'lish huquqi evaziga, uning pul mablag'larini oladi. Bunga
yaqqol m isol bo'lib, koorporatsiya tom onidan oddiy aksiyalami sotiiishi hisoblanadi.
O d d iy aksiya - b u , k o o rp o ratsiy a m u lk id ag i u lushga e galik to 'g 'ris id a g i
sertifikatdir h a m d a o 'z egasiga k oorporatsiya to m o n id a n olingan foydariing bir
qism iga davogarlik qilish huquqini beradi;
b )q arz (zayom ) olish orqali m oliyalashtirish (debt finance) - u sh b u toifaga
h a r q a n d ay kelishuv kirib, u n g a a so san firm a in vestitsiyalam i am alga o sh irish
m aq sad id a p u l m ab la g 'la rin i qarzga, u la m i kelishilgan foizlari bilan kelgusida
so 'n d irish b o 'y ic h a m ajburiyatni o 'z zim m asiga oladi. U shbu h o latd a kred ito r shaxs,
aksiyadagiga o 'xshash firm a m ulkidagi ulush ishtiroki huquqiga ega bo'lm aydi. Bunga,
ko orporatsiyalar to m o n id a n obligasiyalar sotilishini m isol sifatida keltirish m u m k in .
2.
M oliyalashtirishning kanallari. Egri kan allar orqali mo.iyaki-.htiri.shda oila
x o 'jaliklaridan firm alarga oqib o 'ta y o tg a n pul m ab lag'lari m axsus in stitu tla r orq ali
oqib o 'ta d i. B unday in stitutlarga ban k lar, o 'z a ro fondlar, su g 'u rta kom paniyalari
kiradi. U shbu tu rdagi tash k ilo tlar - m oliyaviy vositachilar deb ata'.adi.
Yuqorida aytib o'tilgan fikrlardan ko'rinib turibdiki, moliya bozori, bozor iktisodieti
sharoitida pul sarmoyalarini taqsimoti va qayta taqsimotini amalga oshimvchi m uhim , e’tibotga
sazovor bo'lgan bo'g'inlaridan biri ekan. Bu erda, har qanday bozorda bo'lganidek,
sotuvchi va sotib oluvchi bor. Lekin, boshqa bozorlardan farqli o'laroq, moliya bozorida
sotuvchi va sotib oluvchi bevosita oldi-sotti munosabatlarida ishtirok etmaydilar. Balki ularning
nom laridan shunday oldi-sotti operatsiyalarini moliyaviy vositachilar amalga oshiradi.
Q im m atli q o g 'o z la r b ozorida m oliyaviy vositachilar sifatida m aydonga o d a td a
b rokerlar va dilerlar chiqadi.
Broker, q im m a tli q o g 'o z la r b o z o rin in g p ro fessio n al ish tiro k c h isi b o 'lib ,
brokerlik faoliyati bilan sh ug'ullanadi. B rokerlar sifatida b o zo rd a jism o n iy va yuridik
shaxslar h arak at qilishi m um kin. F o n d bozoridagi professional brokerlik faoliyati
m axsus tartib d a o linadigan litsenziya asosida am alga oshiriJadi.
Diler - bu, qim m atli q o g 'o z la r b o zo rin in g professional ishtirokchisi b o 'lib
(yuridik yoki jism o n iy shaxs), u dilerlik faoliyatini am alga oshiradi.
Y u q o rid a g ila rd a n ta sh q a ri, q im m a tli q o g 'o z la r b o z o rin in g p ro fessio n al
ish tirokchilaridan biri sifatida, u lam i tashkil etish n in g aniq yuridik shaklidan q a t’iyy
81
nazar, qimmatli qog'ozlami boshqarish faoliyatining davlat litsenziyasiga ega bo'lgan
boshqamvchi kompaniyalar bo'lishi mumkin.
Ushbu faoliyat o'z ichiga quyidagilarni oladi:
-egalari tomonidan mazkur boshqaruvchi kompaniyaga berilgan qimmatli
qog'ozlami boshqarish;
-qimmatli qog'ozlarga foydali joylashtirish uchun mo'ljallangan mijozlar
pul mablag'larini boshqarish;
-kompaniyalar tomonidan qimmatli qog'ozlar bozoridagi faoliyat borasida
olingan qimmatli qog'ozlar va pul mablag'lami boshqarish.
Moliyaviy tovar boshqa oddiy tovarlardan tubdan farq qilacfi, Birinchidan,
moliyaviy tovarlar tovar sifatida albatta iste’molchini hamda ishlab chiqamvchi shaxsning
ma’lum bir ehtiyojini qondiradi. Ikkinchidan, moliyaviy tovaming sotuvchisini esa pul
sarmoyalariga bo'lgan vaqtincha ehtiyojini, o'ziga xos shartlar va muddatlar asosida.
Uchinchidan, boshqa tovarlar ulami ishlab chiqamvchi shaxslarga shu zaxoti iqtisodiy
samara keltirmaydi. Ushbu samara olingunga qadar ma'lum bir vaqt o'tadi.
Bozotga moliyaviy tovarlami chiqarayotgan shaxslami jahon amalietida "emitent"
deb atashadi. Moliyaviy tovarlami sotib olayotgan shaxslami esa "investor" deb atashadi.
Moliyaviy tovaming bozordagi oldi-sotdisida bevosita ishtirok etadigan hamda sotuvchi
va sotib oluvchining topshirig'ini bajaradigan shaxslar esa moliyaviy vositachiiardir.
Moliyaviy vositachilar, ixtisoslashgan moliyaviy tashkilotlar yoki jismoniy shaxslardir.
Jal'ion amalietida moliyaviy bozorda kuyidagi moliyaviyvositacltilar mavjud: Investitsiya firmalari
(banklari), Broker firmalari (kontoralari), Investitsiya fondlari, Sug'urta kompaniyalari va
Pensiya fondlari. Jismoniy shaxslar esa brokeriar yoki dileiiar sifatida mayjuddirlar.
7.2. Banklami investitsion faoliyatini davlat tomonidan nravofiqlashtirish'
O'zbekiston Respublikasi banklari Markaziy bank tomonidan beriladigan
umumiy lisenziya asosida qimmatbaho qog'ozlar bank operatsiyalarini amalga
oshirishlari mumkin.
Banklar quyidagi shartlar bajarilgan holda qim m atbaho qog'ozlarga
qo'yilmalami amalga oshirishlari mumkin :
a) bankning bir korxona ustav kapitaliga, shuningdek ushbu korxonaning
boshqa qimmatbaho qog'ozlariga qo'yilmasining miqdori I- darajali bank regulyativ
kapitalining 15% oshmasligi kerak.
b) bankning barcha elimentlar ustav kapitaliga va boshqa qimmatbaho
qog'ozlariga qilgan investitsiyaiari miqdori I-darajali bank regulyativ kapitalning
15%idan oshmasligi kerak.
v) oldi-sotdi uchun nodavlat qim m atbaho-qog'ozlariga qilingan bank
qo'vilmasi miqdori I-darajali bank regulyativ kapitalining 25%idan olinishi kerak.
Bank iste'mol korxona (moliyaviy institutlar miqdori) ustav kapitaliga 20%idan
ortig'iga to'g'ridan to'g'ri yoki bilvosita egalik qilishi mumkin emas
Umaman olganda banklarning foyda operatsiyalariga quyidagilar kirishi mumkin:
1. Qimmatbaho qog'ozlarga asosan kreditlar (lombard).
2. Qimmatbaho qog'ozlami o'z portfeli uchun sotib olish (investitsiya),
1 ТДИУ ва МДХ мамлакатлари щ тисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-малакавий ишлари, магистрлик, номзодлик ва докторлик
диссертацияларининг намунавий мавзулари. Т.: 2005.
82
3.Yangi chiqarilgan qim m atbaho q o g 'o z la m i btrlam chi taqsim lash
(Jarnlashtirish);
4. Mijozning topshirig'iga ko'ra qimmatbaho qog'ozlami sotib olish va saqlash
(qimmatbaho qog'ozlar ikkilamchi muomalasiga xizmat k o 'rsa tish ).
(-w)
R = D\ 1
M- vekselni sotib olish vaqtincha qo'shimcha qolgan kimlar soni.
d - Diskont foizi (%)
D- 100$- sotib olish mumkin bo'lgan veksel bahosi.
R- vekselni sotib olish bahosi.
Diskont summasi:
D-R;
Qarzdor S=100 mm, t=3 oy (90 kunga), % -ibning 720% yillik kredit
bo'lsa. % stavkasi bo'yicha qaytarilgan summasi:
l__ = 1 0 0 0 0 0 0 0 0 ^ 2 2 0 550000Д
360.V100
360.vl00
Agar kredit veksel yordamida berilsa у holda mijoz
S=100 mln.
T=3 oy (90 kun)
i2= 140% yillik
y
-
Sxtxil
360x100
160000000x90x140
з 5000000
360x100
-
% massasi S1-S2-550-350-200.
"O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki to ‘g‘risida”gi qonunga muvofiq,
tijorat banklarining qimmatbaho qog'ozlar bozoridagi faoliyati mavjud umumiy
bank lisenziyasi asosida amalga oshiriladi. qo'shim cha lisenziya talab qilinmaydi.
qimm atli qog'ozlarning oldi-sotdisiga doir bitim lar amaldagi qonunchitikka
muvofiq, rasmiylashtirilgan egasining nomi yozilgan ishonchnomalarga asosan
tuziladi.
O'zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq, tijorat banklariga qimmatli
qog'ozlar aksiyalari, obligasiyalar, depozit va jamg'arma sertifikatlari, vekscllar,
shuningdek xosila qimmatli qog'ozlar (tyucherslar va opsionlar) kabi turlarini
chiqarishga rnxsat beriladi. Muayyan moliyaviy vosita uning emitent uchun ham,
xaridor uchun ham qulay va foydaligi hisobga olingan holda, tanlab olinadi. Bank
qimmatli qog'ozining nobank muassasi tomonidan chiqarilgan qog'ozdan farqi,
tijorat banki faoliyatining davlat organlari tomonidan nisbatan to'liqroq tartibga
solinishidan iborat, Tijorat banki o'z faoliyatida unga balans likvidligi va kapitalning
yetarlilik darajasini pasaytirtirishga yo'l qo'ym aydigan btr qancha majburiy
normativlarga amal qiladi.
Qimmatli qog'ozlar emissiyasi bilan bog'liq faoliyat tartibga solinishi tijorat
banklari uchun eniissiya prospektini chiqarish, uni ro'yxati belgilab quyiiganligi
ta'minlanadi. Ushbu tartib O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi
qimmatli qog'ozlar va fond birjalari bo'yicha davlat komissiyasi tomonidan belgilangan.
Banklar uchun emissiya prospektlaridagi ma’lumotlar ro'yxatlarini O'zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi Markaziy bank bilan kelishilgan holda belgilaydi,
83
7.3. Banklarni investitsion faoliyati va ularni moliyalashtirish manbalari1
Iqtisodiy a d ab iy o tlard a "innovatsiya" s o 'z in in g m a ’nosi bir q a n c h a m a 'n o d a
ishlatiladi. Ishlab ch iq arish ta k ro r ishlab c h iq arish ja ra y o n id a te rm in kapital quyilm a
m a 'n o sin i bildiradi. Bu pul m a b la g 'la rin in g ta k ro r ishlab c h iq arish ja ra y o n in in g
kengaytirilishiga ishlatilishini a n g la ta d i2.
Investitsiyani m ulkiy to m o n d a n q o 'y ilm alarg a ishlatishi - b u k o m p a n iy a n i
k o rx o n a n in g real aktivlariga yoki shaxsiy m u llk k a jo y lash tirilish i tu sh u n ila d i.
M oliyaviy faoliyat a m aliy o ti b o 'y ic h a y a ’ni in vestitsiyani m oliyaviy to m o n d a n
tu sh u n ila d ig an tu sh u n ch a si esa - b u k ap italn in g q iy m a tin i saqlash yoki k o 'p a y tirish
(ijobiy m iq d o r k cltirish m a q sa d id a ) jo y la sh tirish usiubiga aytiladi.
Investitsiya y o k i k ap ital q o 'y ilm a d ey ilg an d a, u m u m a n , iqtisodiy suby ek tn i
ixtiyorida b o 'lg a n m a b la g 'la m i (kelishi) iste’m o lid a n voz k ech ib kelgusida yaxshi
hay o t k echirishi u c h u n m a b la g 'la m i k o 'p a y tirish i u c h u n foydalanishdi.
Inv estitsio n fao liy atn in g asosiy belgilari q u y id ag ilar hisoblanadi:
-k a p ita ln in g v aq tin c h alik y o 'q o tilg an iste’m ol q iy m a tin i (likvidligini qaytib
kelm asligi; (b o 'lm aslig i).
- b o sh lan g 'ic h faro v o n lik d arajasin i usish in i kutish;
- u z o q m u d d a tg a q o 'y ilg an k ap ita ln in g n atijasin i no an iq lilig i;
S h u n d a y qilib in v estitsio n ja ra y o n - bu v a q tin c h alik b o 's h pul m a b la g 'la ri
b o r b o 'lg a n sh a x sla r b ila n , p u l m a b la g 'la rin in g ta la b i b o i g a n l a r o 'r ta s id a g i
m a 'lu m o tla m i b erishligining m ex an izm id ir. T ijo ra t b an k lari in v estitsion faoliyati bu b a n k n in g pul m a b la g 'la rin in g ustav fo n d ig a q im m a tb a h o to s h ia r va b o sh q a
obyektlarga jo y lash tirish id ir.
Investitsiya m aqsadiga k o 'ra ikkiga bo'Iinadi-1;
1) T u g 'ri investitsiyalar - bu investitsiya obyektini bevosita boshqarish m aqsadida
am alga oshiriladigan investitsiyalardir. A gar bu n d ay investitsiyalar q im m atli-qog'ozlaiga
qo'yilsa u holda korxonaning k o ntrol paketini sotib olishi kerak. M asalan investitsiyalar
m ulk, ishsizlik p a te n t va b o sh q alar h am b o 'lish i m um kin.
2) Portfel investitsiyalari - qim m atbaho qog'ozlar portfelini tashkil qilish uchun
kontrol paketini tashkil qilmasdan va investitsiya obyektini to'g'ridan-to'g'ri bevosita faoliyatidir.
A g a r t o 'g 'r i in v e stitsiy a la r b a n k o 'z fa o liy a tin i b o s h q a s o h a d a t a ’s irin i
kengaytirish m aq sad id a am alga o shirilsa, b a n k p o rtfel investitsiyalari (q im m a tb a h o
q o g 'o z la r p o rtfeli) quyidagi fu n k siy alarn i a m alg a o shiradi:
-b a n k d a ro m a d la ri b o sh q arilish i; a g ar b a n k a q a rz la ri b o 'y ic h a k re d itla ri foizi
(d a ro m a d i) pasaysa, q im m a tb a h o q o g 'o z la r b o 'y ic h a d a ro m a d i k o 'tarilish i m um kin:
-b a n k k red it p o rtfelid an k elad ig an k re d it risk larin i q o p la sh m a q sa d id a , tb
yaxshi q im m a tb a h o q o g 'o z la ri so tib olishi yoki saq lab tu rish i m u m k in . B u o ‘z
n av b atid a b an k n in g k red it risklari pasay tirish i m u m k in .
-geograftk diversifikatsiyasi ta 'm in lash i m u m k in .
1 ТДИУ ва МДХ, мамлакатлари ик,тисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-малакавий ишлари. магистрлик, номзодлик ва докторлик
диссертацияларннинг намунавий мавзулари. -Т.: 2005.
) Ж аковская Е. "Банквый дело". Курс лексии. -М .: "Омега-л". 2003.
Лаврушин О. И. и др. Банквый дело. - М .:Ф и С , 2003.
-bankning soliq pasaytirishi mumkin. Ba'zi qiimmatbaho qog'ozlar soliqqa
tortiimavdi yoki past foizda soliqqa tortiladi.
-bozor foiz stavkalaming o'zgarislii jarayonida (sliaroitida) bank yo'qoiisblarmi
sug'urtalaydi.
-bank aktivlari portfelini o'zgartiruvchanligini ta'minlashi mumkin.
-Bank balansi moliyaviy ko'rsatkichlami yaxshilashga imkon yaratadi.
Banklarning investitsiyalariga ko'rsatkichlarini yaxshilashga imkon yaratadi.
Banklarning investitsiyalarga odatda 1 vilgacha qoplash muddatiga ega bo'lgan
qimmatbaho qog'ozlarni kiritish mumkin.
Banklarning investitsion operatsiyalarini o'tkazishdan asosiy .maqsad:
- bankning daromad bazasini kengaytirish va diversifikatsiyalash;
- bank faoliyati turlarini kengaytirish asosida hamda bank risklarini umurniy
darajasini pasaytirish hisobiga - bankning moliyaviy barqarorligini oshirish;
- bankning mijoz va mablag'lar bazasini xizmatlar turini, fiskal (dochemiy)
moliya institutlarini tashkil qilish hisobiga kengaytirish;
- mijozlarga bo'lgan ta’simi kuchaytirish. (qimmatbaho qog'ozlar portfelini
sotib olish hisobiga).
Asosan bankning investitsiyalari deyilganda bank tomonidan kapital xarakterga
(delgiga) ega bo'lgan xarakterni va qim m atbaho qog'ozlarni sotib olishga
yo'naltirilgan muddatli kreditlash yoki moliyalashtirish tushuniladi.
O'zbekistonda iqtisodiyotni qayta ko'rishning o'ziga xos xususiyatlaridan biri
bank sohasini isloh qilish bilan birgalikda, qimmatli qog'ozlar bozorini, shuningdek
moliya bozorining boshqa segment (bugin)larini ham yaratishdan iboratdir.
7.4. Bankning qimmatbaho qog'ozlar bilan passiv operatsiyasi
Tijorat banklarining asosiy faoliyati bu vaqtincha bo'sh pul mablag'larini
kreditorlar va qarzdorlar o'rtasida hamda sotuvchilar va xaridorlar o'rtasida aylanishini
vositachilik asosida olib borish hisoblanadi. Lekin, tijorat banklarining mamlakat
moliya bozorida faqatgina o'ziga xos xususiyatlari mavjud. Ular quyidagilardan iborat:
-birinchidan, tijorat banklari faoliyati uchun qarz majburiyatlar! yuzasidan
ikki tomonlama tasnif mavjud. Ularbirinchi tomondan yuridik va jismoniy shaxslar
uchun muomalaga o'zlarining qarz majburiyatlarini, ya’ni depozit sertifikatlari,
depozit-jamg'arma sertifikatlari, obligasiyalarini chiqaradilar. Ikkinchi tomondan
esa, tijorat banklari qo'shim cha daromad olish maqsadida boshqa emitentlarning
muomalaga chiqargan qarz majburiyatlarini (aksiyalar, obligasiyalar, depozit
sertifikatlari) sotib oladilar:
-ikkinchidan, tijorat banklari o'z nomidan chiqarilgan qimmatli qog'ozlar
(obligasiyalar, depozit sertifikatlari) bo'yicha qat'iyy belgiiangan foiz bo'yicha
daromad to'lanishi majburiyatini oladilar. Investitsiya fondlari esa daromad to'lauishi
yuzasidan risklami investorlar zimmasiga yuklaydilar.
O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining jism oniy shaxslar uchun
obligasiyalari davlat qim m atli qog'ozlari hisoblanadi va uning egalariga
obligasiyalarning nominal qiymatiga nisbatan foiz ko'rinishida daromad olish
huquqini beradi. O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining jismoniy shaxslar
uchun obligasiyalar chiqarilishi, uning muomalasi tartibi va so'ndirilishi O'zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining 2002 yil 22 apreldagi 1141-sonli "O'zbekiston
85
R espublikasi M ark aziy b an k in in g jism o n iy shaxslar u c h u n obligasiyaiarini c h iqarish
va u la r m u o m a la si to 'g 'ris id a g i” N iz o m ga asosan olib boriladi.
O'zbekiston Respublikasi M arkaziy banki depozit sertifikatlari m am lakatim izda pul
bozorida likvidlikni tartibga solib turish maqsadida chiqariladi. Depozit sertifikatlarini chiqarish.
m uom alada bo'lish va u bo'yicha to'lovni amalga oshirish tartibi O'zbekiston Respublikasi
Markaziy bankining 1998 yil 26 dekabrdagi "O'zbekiston Respublikasi M arkaziy banki
depozit sertifikatlarini chiqarish to'g'risida N izom ga asosan amalga oshiriladi.
O 'zbekiston R espublikasi M arkaziy banki d ep o zit sertifikati - bu O 'zbekiston
R espublikasi M arkaziy b an kin in g pul m ablag'larini o m o n a tg a qo'yilganligi haqidagi
guvoxnom asi b o 'lib , u o in o n a tc h i yoki uning hu q u q iy vorisining o m o n a t su m m asini
va u bo'yicha foizlam i belgilangan m u d d at tugagandan so 'n g olish huquqini tasdiqlaydi.
O 'zbekiston Respublikasi M arkaziy banki depozit sertifikati egasi m uddatidan
oldin to'lovga taqdim etish huquqiga ega, bu holda depozit sertifikati bo'yicha to'lanadigan
foizlar depozit sehifikatlarini chiqarish shartlari yoki oldi-sotdi shartnom asiga asosan
to'lanadi. Agarda, depozit sertifikati bo 'y ich a om o n atn i olish m uddati o'tkazib yuborilsa,
bunday depozit sertifikati talab qilib olinadigan hujjat hisoblanadi, bun d ay holatd a
O 'zbekiston Respublikasi M arkaziy banki depozit sertifikat egasining birinchi talabi
bo'yicha om o n at summasi va foizlami to'lash majburiyatini oladi. Bunday holatda depozit
sertifikatining o'tk azib yuborilgan m u d d at u ch u n foizlar hisoblanm aydi va to'lanm aydi.
O 'zb ek isto n R espublikasi M ark aziy b a n k in in g d e p o zit sertifikatlarini to 'lo v
m uddati kelganda m azk u r d ep o zit sertifikatlarga egalik q ilishni tasdiqlovchi hujjat
h a m d a d ep o zit sertifikati su m m asi va u b o 'y ich a foizning o 'tk azilish i lozim b o 'lg a n
hisobvaraq ko'rsatilgan talab n o m a ta q d im etilganidan so 'n g O 'zb ek iston R espublikasi
M arkaziy b an k i to 'lo v n i am alga oshiradi.
D e p o z it sertifik atin in g to 'lo v i m u d d a tid a n o ld in am alg a o sh irila y o tg a n d a p u l
m a b la g 'la ri d e p o z it s e r tifik a ti e g a s in in g h is o b v a r a g 'ig a d e p o z it s e r tifik a tn i
m u d d a tid a n o ld in to 'lo v g a q ab u l qilish to 'g 'ris id a g i a riza tu sh g an k u n d a n b o sh lab
5 b a n k ish k u n i d av o m id a k o 'ch irilad i.
Inv esto rlar to m o n id a n q im m a tli q o g 'o z la m i qay tarish b ilan b o g 'liq b a rc h a
x a ra ja tlam i q o p la sh , sh u n in g d ek , q im m a tli q o g 'o z la m i so tib olish b o 'y ic h a u la r
kiritgan pul m ab lag 'larin i qaytarish e m ite n t tijo rat banki h isobidan am alga oshiriladi.
7.5. Bankning qimmatbaho qog'ozlar bilan aktiv operatsiyasi
T ijorat banklari aktiv o p eratsiy alam i olib borish y o 'li bilan d a ro m a d olishga
h a ra k at q ilad i, lekin b u fao liy atn i olib b o rish ja ra y o n id a am ald agi q o n u n c h ilik
m e ’yorlariga anial qilishlari lozim . T ijorat b an k lari o 'z la ri u c h u n o 'm a tilg a n likvidlik
darajasini saqlab turishlari h am d a olib borilayotgan aktiv operatsiyalari turlari b o 'y ich a
yuzaga chiqishi m u m k in b o 'lg an risklam i o q ilo n a taqsim lashlari shart. A m aldagi
q o n unch ilik k a asosan tijorat banklari o 'z la rin in g aktivlarini m a 'lu m q ism ini d aro m ad
keltirm aydigan h am d a ju d a kam m iq d o rd a d aro m ad keltiruvchi aktivlarga yo'naltiriladi.
B alan s m a 'lu m o tid a n k o 'rin ib tu rib d ik i, b a n k in v estitsiy a fa o liy a tin i olib
borishda aktivlam ing kam qism ini y o'naltirgan. Bu esa ban k n in g investitsiya faoliyatini
.yoritishga undaydi.
A m a ld a tijo rat b a n k la rin in g investitsiyalariga - b a n k
a k tiv in in g s o 'n d irilish m u d d ati b ir y ild an o rtiq b o 'lg a n q im m a tli q o g 'o z la rg a
q o 's h im c h a d a ro m a d olish u c h u n y o 'n a ltirilish i hisoblanadi.
Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklarining investitsiya faoliyati jarayonini
strategiyasida ikki xil strategiya ajratiladi:
-passiv strategiya
-aktiv strategiya
Tijorat banki investitsiya faoliyati olib borishning passiv strategiyasida aso san
kutish, ya'ni qimmatli qog'ozlar bo'yicha bir maromda va doimiy rav ishda daromad
olishda ulaming bozordagi o'rtacha darajadagi daromadga yaqtn darajada foydalanadi.
Passiv strategivani olib borishda banklar ikki xil usuldan fo y d alan ish lari mumkin;
-"zinapoya" usuli;
-"shtanga" usuli;
Tijorat banki birinchi usuldan foydalanganda o'zi tomonidan aniqlangan
investitsiya muddati asosida qimmatli qog'ozlarni turli muddati bo'yicha sotib oladi
va ulami investitsiya portfeli tarkibida bir tekis joylashtiradi, Passiv stretegiyani
"shtanga" usulida tijorat banki investitsiyaga yo'naltirilayotgan mablag'laming asosiy
qismini investitsiya portfelining likvidligini ta’minlaydigan juda qisqa muddatli
qimmatli qog'ozlarga va ma’lum qismini yuqori foyda beradigan uzoq muddatli
qimmatli qog'ozlarga sarftaydi.
O'zbekiston Respublikasida tijorat banklari qimmatli qog'ozlar investitsiya
portfelini shakllantirish va uni boshqarishda passiv strategiyaning ikki usulidan
ham fo y d a la n a d ila r. T a h lilla r sh u n i k o 'rs a tm o q d a k i, h o z irg i v aq td a
Respublikamizdagi tijorat banklari tomonidan asosan qisqa muddatli qimmatli
qog'ozlarga investitsiya qilish faoliyati olib borilmoqda.
Tijorat banklarning qimmatli qog'ozlar bilan agressiv siyosati asosida qimmatli
qog'ozlaming fond bozorida kursi va foiz stavkasini tebranishidan imkoni boricha
ko'p daromad olish yotadi.
_ 7.6. Banklarning investitsion siyosatini takomillashtirish yo'nalishlari1
"Qimmatli qog'ozlar va fond bitjasi to‘g'risida"gi Qonunda belgilanishicha, emitent
- qimmatli qog'ozlarni chiqaruvchi va qimmatli qog'ozlar egalari oldida ular bo'yicha
o'z nomidan majburiyatga ega bo'lgan huquqiy shaxs yoki davlat organidir.
Qarz kapitalini jal etuvchi ayrim vositalar (obligasiyalar Jamg'armalar va depozit
sertifikatlari) banklar tom onidan obyektiv va subyektiv sabablarga ko'ra sust
qo'llanilmoqda. Bunday sabablaiga inflyatsiya, bo'sh pul mablag'lariningetishmasligi.
obligasiyalami chiqarishni tashkil etishdagi qiyinchiliklar kiradi. Bank bir vaqtda
ham aksiyalar, ham obligasiyalami chiqarish bilan sliugullana olmaydi. Bundan
tashqari, banklar obligasiyalami ustav fondining 20 foizidan oshmaydigan summada
va o'zining barcha aksiyalariga to'Iiq haq to'langanidan keyingina chiqarish! mumkin.
O'zbekiston tijorat banklari, qonunchilikka muvofiq ravishda, qimmatbaho
qog'ozlar bozorida brokedik va dilerlar sifatida ishtirok yemoqda. Brokerlik vazifasi tobora
kengayib borayotgan banklarning brokerlik idorasi tarmogi orqali amaiga oshirilmoqda,
Agar tijorat banki vositachilik faoliyati amalga oshirsa, uning operatsiyalari
O'zbekiston qonunchiligida ko'zda tutilganidek, fond biijasi orqali o'tishi kerak,
Tijorat banklari tomonidan trast operatsiyalarini amalga oshirish bir qancha
jihatdan foydalidir. Birinchidan, ulaming yordamida tijorat banklari uzoq muddatli
10 's h a yerga qaralsin
87
molliya resurslar qimmatli qog'ozlarga va biijadagi opertsiyalam i a m a lg a oshirish
uchun ishlatilishi mumkin. Ikkinchidan, bank qimm atli qog'ozlam i boshqarishdan
vositachilik haqi undirib, bu qog'ozlardan keladigan darom addan ulush oladi.
U chinchidan, bank o'zining emas, kapitali bilan operatsiyalami bajaradi, faqat
trast shartnomasi doirasidagina ular uchun javobgar bo'ladi, asosiy tavakkalchilik
esa. qimmatli qog'ozlar egasiga tegishli bo'ladi.
Qim matli qog'ozlar bozoridagi tadbirkorlik faoliyati turlaridan biri, qimm atli
qog'ozlam ing hisobini yuritish va ulam i saqlash bilan bog'liq bo'lgan va depozitar
deb atalgan faoliyatidir. O'zbekiston tijorat banklari uni um umiy bank lisenziyasi
asosida yuritish huquqiga egadirlar. Banklararo elektron to'lovlar tizimini joriy
etish bu vazifalami ta’m inlashda dastlabki qadam bo'ldi. Fond bozori qatnashchilari
o'zaro hisob-kitoblarini faqat kom puter telekomunikatsiya aloqa tizimi asosidagina
tezlashtirishlari mumkin. Shu tufayli kom m unikatsiya tizimini yaratish banklar
uchun nihoyatda doizrab vazifadir.
Kafolatli operatsiyalar. Banklar investitsiya kom paniyalar rolida chiqib,
uchinchi shaxslar foydasiga qimm atli qog'ozlam i joylashtirish bo'yicha kafolatlar
berishi mumkin. Bevosita emissiya faoliyati bilan bo'lm agan kafolat operatsiyalari,
bir bank yoki banklar tom onidan tuziladigan muvaqqat birlashm alar (konsortsium
yoki sindikatlar) tom onidan amalga oshirilishi m umkin.
Bugun O 'zbekistonda bank kapitali bir qism ini muayyan kom paniyasida
joylashtirish amaliyoti mavjud. Bu banklarning tavakkalchiligini, shu jumladan, qimmatli
qog'ozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalardagi tavakkalchiligini kamaytiradi.
Tijorat banklarning qim m atli q o g'ozlar bozoridagi m aslahat xizm atlari.
Rivojlangan m am lakatlarda bu xizm at turi qim m atli q og'ozlar bilan am alga
oshiriladigan boshqa operatsiyalar ichida katta o'rinni cgallaydi. Bu - bugungi kunda
axborotning tutgan o 'm i va uning tijorat banklarida to'planganligi bilan bog'liqdir.
Bank maslahati xizmatini ko'rsatish sarmoyani u yoki bu moliya aktivlariga (aksiyalar,
obligasiyalar) joylashtirish foydaliligi, korxona likvid resurslarini okilona boshqarish kabi
masalalami o'z ichiga qamrab oladi. Bugun banklar mijozlaming ishonchini qozonish va
bu bilan kelajak uchun ishlashga intilib, begaraz maslahat xhnatlarini ko'rsatmoqda.
Investitsiya dasturlarini ta'm inlash m aqsadida kredit resurslrini jam lash
muarnmosini hal qilish uchun davlat va bank tizimining hamkorligi zamr. Hozir
davlat byudjet siyosati hisobiga investitsiyani ko'paytirm oqda, bank sektori esa,
aytib o'tganimizdek, investitsion kreditlashdagi o 'z ishtirokini qisqartirmoqda. Bunga
sabab shuki, banklarning uzoq muddatli kreditlashdan manfaatdorligi yo'q.
Qisqa xulosalar
Moliya bozorlari - bu, pul oqimlarini mulk egalaridan qarz oluvchilarga qarata
yo'naltira oladigan bozor institutlarining yig'indisidir. Asosan bankning investitsiyalari
deyilganda bank tom onidan kapital xarakterga (delgiga) ega bo'lgan xaraktcrni va
qim m atbaho qog'ozlam i sotib olishga yo'naltirilgan m uddatli kreditlash yoki
moliyalashtirish tushuniladi.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Qim m atbaho qog'ozlar bozorida tijorat banklari o 'm i
2. Asosiy kapitalni investitsiyalash shakllari tahlili
3. Tijorat banklarining qim m atbaho qog’ozlar bilan aktiv operatsiyalari
4. Tijorat banklarining investitsion faoliyati
5. Moliyaviy bozor tushunchasi, uning tashkiliy tuzilishi va vazifalari.
6. Moliyaviy bozor instrum entlari, qim m atbaho qog'oz bozori va uni tashkiliy
tuzilishi.
7. Banklarning qim m atbaho bilan operatsiyalam ing boshqa turlari
8. Bank tom onidan amalga oshiriladigan operatsiyalarining daromadligi da rajas i
9. Banklarning qim m atbaho bilan operatsiyalarini rivojlantirish m uam m olari
10. Banklarning trast operatsiyalari va ulam i boshqarish
Asosiy adabiyotlar
1. У з б е к и с т о н Р е с п у б л и к а с и н и н г " Б а н к л а р ва б а н к ф а о л и я т и
тугрисида"ги крнуни. 1996 йил 25 апрел.
2. Узбекистон Республикаси М арказий бан ки н и н г меъёрий хужжатлари
туплами. -Т.: 2003.
3. Свиридов О.Ю . Д енги, Кредит. Банки.- М.: И К Т С Март Ронов Р.Д.,
Изд. центр Март, 2004.
4. Ш апкин А.С. Э коном ические и ф инансовы е риски.-И зд. З-е-М .:
Даш ков и К, 2004.
5. http://w w w .bankofendland.co.uk/m arket/m oney/index,htm
89
VIII BOB
TIJORAT BANKLARINING XALQARO-VALYIJTA VA IIIS O B -K R E D IT
OPERATSIYALARI
8.1. Valyuta munosabatlari tizimida banklarning o'm i
V alyuta - ja h o n b o z o rid a , d a v la tla r orasida pu l vazifalarin i b a jaru v ch i,
davlatlam i m illiy pul birliklari1. M asalan, A m erika q o 'sh m a Shtatlarini "dollari".
Buyuk B ritaniya "funt sterlingi", K anada "dollari", Fransiya "franki", G e rm an iy a
"m arkasi" va shu kabilar. M azkur davlatlar m illiy pul birliklari o 'z la rid a , h a r biri
uch u n , m illiy valuta hisoblanadi. M uayyan bir davlat ichki bozoriga nisbatan olingan
boshqa davlatlarni m illiy valutalari xorijiy valutalar deb ataladi.
Ekzotik valutalar toifasiga Q uvayt "dinori", G rek "draxmasi" va shu kabilar kiradi.
Ja h o n am aliyotida qabul qilingan tartibga asosan, b archa davlatlarni m illiy
valutalari 3 x arf bilan belgilanadi. Bu harflam i boshidagi 2-tasi m am lakatni, so'ngi
3-chisi esa valuta no m in i bildiradi. M asalan, U S D - A Q S h dollari, ya’ni U S ko 'sh m a S htatlar, D - dollar yoki G B P - Buyuk Britaniya Hint sterlinigi, G B Buyuk Britaniya, P - (p o in t) funt sterling va shu kabi.
V alyuta bilan birgalikda, xalqaro valuta m unosabatlari tu sh u n ch asi m avjud.
V alyuta m uno sab atlari - bu, valu tan i ja h o n xo'jaligida fu n k sio n ai am al qilish
ja ra y o n id a va x a lq a ro a io q a la r soh asig a x iz m a t k o 'rsa tu v c h i o 'z ig a xos pul
m unosabatlarini yig'indisidir. V alyuta m unosabatlari jah o n valuta tizim ini asosi b o'lib
xizm at qiladi. V alyuta m unosabatlarining ahvoli quyidagilarga b og'liq bo'lad i:
-m illiy va ja h o n iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga;
-siyosiy ahvolga;
-jahon bozorida davlatlar aro m unosabatlar borasidagi
m uam m olarga va bunday m u am m o la m in g rivojlanish tendensiyalariga.
J a h o n v a lu ta b o z o r id a u n in g is h tiro k c h ila r i k o 'p tu rd a g i m o liy a v iy
vositachilardan, tijorat banklaridan, firm alar va kom paniyalardan iborat. Ja h o n valuta
bozoridagi moliyaviy vositachilar nafaqat o 'z m ijozlarini topshiriqlariga m uvofiq,
balki o 'z tashabbuslari bilan va o 'z m anfaatiarida ham operatsiyalami am alga oshiradilar.
8.2. O'zbekiston Respublikasida valuta bozori faoliyati va tartibga solish2
H ar qanday davlatda valuta munosabatlari davlat tom onidan tartibga solinadi. Bunday
tartibga solish albatta turli qonunlar yordam ida amalga oshadi. M asalan, O'zbekiston
Respublikasi hududida valuta munosabatlarini tartibga solish maqsadida 2003 yilda "O'zbekiston
Respublikasi hududida valuta munosabatlarini tartibga solish qonuni" va 1994 yil oktabr
oyida "So'mni ichki konvertatsiyasi haqida qonun" qabul qilingan. Bundan tashqari, mazkur
qonunlar harakatidan kelib chdqqan holda, tijorat banklari, jismoniy shaxslar va xo'jalik
yurituvchi subyektlami tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga soluvchiO'zbeksiton Respublikasi
Markaziy bankining bir qator me’yoriy hujjatlari va yo'riqnomalari mavjud.
1 Пискулов Ф. H. Валютные расчеты во внешней торговле Российской
Федерации:Учеб. Рос. -М.: МЖИМ0.2004.
2 ТДИУ ва МДХ мамлакатлари нкдисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-малакавий ишлари, магистрлик, номзодлик ва докторлик
диссертанияларининг намунавий мавзулари. -Т.: 2005.
V alyuta jaray o n larin i tartibga solish, valuta c hegaralanishlarim va so liq la m i
hisobga olm agan holda, zam onaviy sharoitda valuta kurslarini tartibga solish bilan
bog*liq b o 'lib qolgan.
H a r q anday d avlatda pul tizim i bo'lg an lig i sababli, valuta tizitni ham m avjud.
V alyuta tizim i - bu , d a v la tla ra ro kelishuvlar va s h a rtn o m a la r bilan b elgilanadigan
x alqaro valuta m u n o sa b atlarn i tashkil e tish n i d a v la t-h u q u q iy sh a k lid ir (B crjan o v
S.A.). Yoki, valuta tizim i, bu — xo'jalik aloqalari baynalm inallashuvi asosida tarixan
shak llan g an valuta m uom alasi bilan b o g 'liq iq tiso d iy m u n o sa b atlar y ig 'in d isid ir
V alyuta tiz im in i m o h iy a ti, tashkiliy shakllari va ro ll ja m iy a tn in g iqtisodiy tizim i
bilan belgilanadi.
M axsus adabiyotlarda valuta tizim larini 3 xil ko'rittishi farqlanadi, ya'nt milliy,
ja h o n va hududiy.
M illiy valuta tizim i va uni elem entlari.
M illiy valuta tizim ini q o n u n iy asosda belgiiangan elem en tlari quyidagilardan
iborat:
1. m illiy valuta va u ning n om i;
2. m illiy v alu ta p aritetin i aniqlash;
3. m illiy v alu ta konvertatsiya sh art-sharoitlari;
4. m illiy v aluta kursi rejim i;
5. xalqaro m u o m a la kredit qurollari tu rla ri va u lard a n foydalanish tartibi;
6. xalqaro zahira aktivlari k o m p o n en tlari orasidagi nisbatnt aniqlash;
7. m am lak at xalqaro hiso b -k ito b larin i cheg aralash (rcglam cntatsiya);
8. m illiy valuta va oltin bozori faoliyatini rejim i;
9. valuta chegaralanishlarni o 'm a tilish tartib i;
10. valuta m unosabatlariga xizm at k o'rsatuvchi va u lam i tartibga soluvchi m illiy
o rg a n la r m aq o m i.
Ja h o n valuta tizim i - bu, davlatlararo kelishuvlar bilan m u stahkam langan
ja h o n b o zo ri rivojlanishi asosida, x alq aro valuta m u n o sa b atlarin i tash k il etish
shaklidir .U n in g asosi b o 'lib , shu tizim ga kirayotgan h a r qan d ay davlatni m illiy
valuta tizim ini tashkil etilishini davlat-huquqiy shakli va valuta m exanizm i hisoblanadi.
J a h o n v a lu ta tiz im i, m illiy v a lu ta tiz im i sin g a ri, o 'z ichiga b ir n e c h ta
e le m en tla m i olgan. U lar m illiy valuta tizim i elem en tlari bilan y aq in d a n o 'z a ro
bo g 'liq b o 'lib , quyidagilardan iborat:
1.xalqaro hisob-kitob birligining n om i (S D R , E V R O );
2.valuta paritetlarin i soddalashtirilgan (unifikatsiya qilingan) rejimi;
3.valutalar konvertabelligining shartlari;
4.valuta kurslari rejim ining chegaralanishi (reglam entatsiyasi);
5.halqaro m u o m ala kredit q urollaridan foydalanishni soddalashtirilgan tartibi;
6 .halqaro valuta likvidligi tarkibiy tu zilish in i aniqlash;
7 .xalqaro m u o m a la kanalini ish o n c h q o z o n g a n vositalar bilan
etarli m iq d o rd a to 'ld irish m exanizm ini c h ek lan ish i (reglam entatsiyasi);
8.xalqaro hiso b -k ito b lar asosiy shakllarini soddalashtirish (unifikatsiyasi);
9.valuta c hegaralanishlarni davlatlar aro tartib g a solinishi;
10.jahon valuta va o ltin b ozorlari faoliyat rejim larini belgilash;
11 .davlatlar aro valuta m unosabatlarini tartibga solib turuvchi o rganlar m aqom i.
Xududiy valuta tizimi - bu, hududiy birlashm a a'zosi bo'lm ish davlatlamirig dalatlar
91
aro kclishuvlar bilan mustaltkamlangan valuta m unosabatlarini tashkil etish shaklidir.
Z ahira (rezerv) valuta - bu, jah o n savdosida o 'rin egallagan m am lakatlar
m illiy valutasi b o 'lib , u xalqaro to 'lo v m uom alasiga xizm at ko'rsatish u c h u n va
bah o lar belgilashda, ham da boshqa davlatlar m arkaziy ban k larid a valuta zahiralari
sifatida saqlash m aqsadida ishlatiladigan valutadir.
8 .3. T ijorat banklarining valuta operatsiyalari
Jahon amaliyotida, valutalami oldi-sottisi amalga oshadigan joy jah o n valuta bozori
deb ataladi. A m m o, m azkur bozom ing xususiyatlariga ko'ra, u aniq bir manzilga ega
emas yoki m alu m bir joyda jism onan mavjud emas. Jahon valuta bozori - telefon ham da
zamonaviy telekomunikatsion tizim orqali savdosi amalga oshadigan xususiyatli bozordir.
V alyuta pozitsiyasi - dilem i talab va m ajburiyatlarini nisbatidir. U ikki kism dan
iborat, v a n i "uzun" va "qisqa" pozitsiyadan."U zun" pozitsiyada - d ilem i talablari
aks etadi. T alablar esa, diler to m o n id a n valuta sotib o linganda xosil b o 'lad i.
V aiyuta bozori - bu chet el valutasini oldi-sotdisini va c h et el valutasidagi
qim m atbaho qog'ozlam i ham da valutaviy kapitalni investitsiya qilish m unosabatlarini
am alga oshiruvchi iqtisodiy m u nosabatlam i nam o y o n qiluvchi m arkaz hisoblanadi.
M uddatli bitim lar deb, belgilangan m uddatda, a m m o ikki ish k u n id an oshiq
bklgan m uddatda am alga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi. A m aliyotda m uddatli
b itim larning quyidagi keng tarqagan turlari m avjuddir. Ularga:
Forvard valuta bitim lari;
F yuchers bitim lari;
V alyuta opsioni;
Svop operatsiyalarini k o 'rsa tish m um kin.
Forvard valuta bitim i - bu voz kechib va ban k bilan uning m ijozi krtasidagi
m a'lu m m iqdordagi kelishilgan valutani b itim tuzilayotgan v aqtda qayd qilingan
ayriboshlash kursida kelajak m uddatlarda shartnom aning m ajburiyatlarini bajarilishidir.
M oliyaviy fyuchers bitim lari 70-yillarda xalqaro valuta bozorida b irinchi bor
ikkilanilganligi keng tarqaldi. M oliyaviy fyucherslar konsepsiyasi xo m ashyo va
oziq-ovkat m ahsulotlaridan keladigan foydaga asoslaniladi. Y uqorida ta'kidlanganidek,
valuta kurslari b o 'y ich a fyucherslar - bu kelajakdagi m a'lu m bir sanaga m a'lum
hajm dagi valutani oldi-sotdi qilish bitim idir.
O ptsionlarning quyidagi ikkita asosiy turi m avjud:
1."koll-opsion" yoki xarid qilish uchun opsion.
2."put-opsion" yoki sotish u c h u n opsion.
K oll-opsionning xaridori oldindan belgilangan narx b o 'y ic h a m uayyan tovam i
sotishga ega b o'ladi. U shbu xaridorga aniq to v am i sotib olish yoki sotish uning
u ch u n foyda keltirm aydigan b o 'lg an holda undan voz kyechish im koniyatini beradi.
A m erika opsioni deb, od atd a opsionni harakat m u d d atin i xohlagan vaqtida
bajarilishiga, va shuning uchun opsionni harakat m uddati uning b irinchi va oxirgi
kitob sanasi orasida o'rn atilad i.
Y evropa opsioni deb, od atd a opsionni faqat hisob-kitobning aniq bir m a'lum
oxirgi davrida bajarilishiga aytiladi. Biijadan tashqari opsionlar odatda bank tom onidan
ishbilarm on m ijozga m os keluvchi tijorat shartnom asiga yoziladi.
Birja opsionlari - bu valuta opsion bitim larini jam lan g an sum m asi va vaqtning
davriy yig'indisidir.
92
Valyuta bozoridagi xalqaro bitim lar. xususan, kapitalni qisqa m uddatli eksporti
bitim lardan tez -te z foydalanishga olib kelm oqda.
Svop opcratsiyasi - bu bir vaqtning ichida chet el valutasmi har-xil sartaga turli
hisob-kitoblar sliartida teng sum m ada sotib olish va sotishdir. Svop - bitimlar, shuningdek.
banklar tom onidan qarzlarining chet el valutasidagi majburiyatlarini qoplash m aqsadida
foydalaniladi. Shunday qilib, banklar svop bitimlardan qarzlarining valuta pozitsiyalarini
muvofiqlashtirish usulini va valuta kurslarini tebranishini oldini olish maqsadida foydalanadilar.
8.4. Xalqaro kreditlash tizimi
X alqaro kredit ssuda kapitalining ja h o n oborotidagi harakati bo'lib. bu harakat
tovar va valuta ko'rinishidagi m ab la g 'la m i u c h sh art asosida, ya'ni:
- qaytarib berishlilik;
- m uddatlilik;
- % (foiz) to'lashlilik - asosida berish natijasida yuzaga keladi.
X alqaro kredit m unosabatlarining subyektlari sifatida tijorat banklari, m arkaziy
b a n k la r, d av lat o rg a n la ri, yirik k o rx o n a la r, reg io n al va xalqaro m o liy a -к red it
tashkilotlari qatnashadi.
X alqaro kredit shakllarini bir n ech a turga b o 'lib guruhlash m um ku.
M anbalari b o 'y ic h a tashqi savdoni ichki, tashqi (ch et) va aralash kreditlash
va m oliyalashtirish b o 'y ic h a farqlanadi,
Vazifalari bo'y ich a zayom m ablag'lari hisobidan q anday tashqi iqtisodiy b itim ni
ta ’m inlanishi b o 'y ic h a farqlanadi:
tijorat krediti (asosan tashqi savdo va xizm atlar bilan bo g 'liq kreditlar);
m oliyaviy kredit (yuqoridagilardan b o sh q a inaqsadlarga ishlatiladigan, shu
ju m la d a n , kapital quyilm alar, investitsion o byektlar k o 'rish , q im m atb ah o q o g 'o z la r
sotib olish, tashqi qarzni uzish, valutaviy interventsiyaga b og'liq kreditlar);
"o ra lik ” k re d iti (k a p ita ln i o lib k e lish n i a ra la sh shakliga x izm a t qtiishga
belgiiangan to v ar va xizm atlar, m asalan, p u d ra t ishlarini bajarish k o 'rin ish td a ).
X alqaro kreditni ko'rinishi bo'yicha 2 ta asosiy shaklga bo'lib ko'rsatish m um kin:
X alqaro bank krediti;
X alqaro tijorat krediti.
X alqaro b a n k krediti asosan v aluta (pul) k o 'rin ish id a b o'ladi.
X alqaro tijorat krediti esa, o d a td a tovar ko'rin ish ig a ega.
A na shu 2 ta asosiy kredit shaklidan kelib chiqadigan bir qaneha kreditlar mavjud:
Firm aning (tijorat) krediti - odatda eksportyor m am lakatning bir firmasi boshqa
m am lakatning im portyoriga to'lovni kechiktirish shaklidagi ssuda berishiga tushuniladi.
Vekselli kreditda eksportyor to v am i sotish h aq id a bitim to 'zib , o 'tk azm a veksel
(tra tta )n i im portyorga jo 'n a ta d i, in tp o rty o r tijo ra t h u jjatlarini olib akseptlaydi,
ya’ni un d a ko'rsatilg an m u d d atd a to 'lo v n i am alga oshirishga rozilik beradi.
X arid avansi (p o k o 'p a te lg 'sk iy avans) e ksportni kreditlashning b ir form asi
b o 'lib hisoblanadi va shu vaqtning o 'z id a im p o rty o rm n g m ajburiyatini ta m m lovchi
vositadir. R ivojlangan m a m la k a tla rn in g im p o rt bilan shugullanuvchi firm alari
rivojlanayotgan m am lak atlard an farqli u laroq, xarid avansidan shu davlat] a m i rig
qishloq x o'jalik m ahsulotlarini olib chikib ketishda foydalanm oqdalar.
A vans - sh a rtn o m a n i bajarilishini voz kyechish m u m k in b o 'lg an b itim ga
nisbatan ragbatlantiradi.
93
Xalqaro savdoda bank kreditlari tijorat kreditlariga nisbatan ustunlikka ega.
U lar kredit oluvchini olgan m ablag'laridan tovarlar sotib olishga mustaqil
foydalanish imkoniyatini tugdiradilar, mol yetkazuvchi firmadan kredit so'rashdan
ozod etadilar hamda oxirgi tovarlarga hisob-kitoblami bank kreditidan foydalanib
to'laydilar.
Eksport krediti - eksportyor bankining importyor bankiga yetkazib berilgan
mashina, asbob-uskuna va boshqa investitsiya qilingan tovarlami kreditlashga aytiladi.
Bank kreditlari pul ko'rinishida beriladi va "bogiiq’lik xarakteriga ega, chunki kredit
oluvchi ssudadan faqatgina kreditor mamlakat tovarlarini sotib olishigagina beriladi.
Lizing. Asosan xalqaro lizing bo'yicha bitimlar milliy bozorda tuziladigan bitimlardan
farq kilmasligi kerak. Ammo alohida mamlakatlaming soliq siyosatidagi farq, xalqaro
lizingdagi siyosiy tavakkalcltilikning borligidan o'zgacha taoriflar paydo bo'ldi.
Soliq xususiyatlari tufayli lizingnig 2 turi mavjud. Moliyaviy arenda
kompaniyalarga qandaydir mulkdan bu mulkning butun iqtisodiy hayoti davomida
foydalanish huquqini beradigan o'zgartirib bo'lmaydigan moliyaviy bitimlarni o'zida
aks ettiradi.
8.5. Xalqaro hisob-kitoblar va ularni asosiy shakllari
Xalqaro hisob-kitoblar deganda turli mamlakatlaming yuridik va jismoniy
shaxslari o'rtasida iqtisodiy moliyaviy operatsiyalar natijasida yuzaga keladigan pul
majburiyatlari va talablari bo'yicha to'lovlarni amalga oshirilishi tushuniladi.
Xalqaro hisob-kitoblaming holati quyidagi bir qator omillarga bog'liq:
■ Mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy va siyosiy munosabatlar
и Mamlakatdagi valuta qonunchiligi
■ Xalqaro savdo qoidalari
■ Banklar amaliyoti
■ Tashqi savdo kontraktlari va kredit kelishuvidagi shartlar
Hukumatlararo kelishuvlarda hisob-kitoblaming umumiy tartib - qoidalari
belgilansa, tashqi savdo bitimlarida shartlar aniq ko'rsatiladi. Ularga asosan
quyidagilar kiradi:
■ narx qaysi valutada belgilanishi;
■ narx qaysi valutada amalga oshirilishi;
■ to'lov shartlari;
■ to'lov vositalari;
■ hisob-kitob shakli;
■ qaysi banklar hisob-kitobni amalga oshirishi
Narx valutasi va to'lov valutasi bitim ning valuta tushum i jih atd an
samaradorligini belgilaydi.
Eksport - import bitimlarining narxi tovami yetkazib beruvchidan xaridorgacha
xarajatlami o'zgarishi tufayli dinamik o'zgarib boradi.
Hisob-kitoblar turli vositalar yordamida amalga oshirilishi mumkin: veksellar,
to'lov topshirig'i, bank o'tkazmasi (pochta va telegraf orqali), cheklar, plastik kartochkalar.
Xalqaro hisob-kitobning asosiy shakllari quyidagilardan iborat:
• hujjtli akkreditiv
• inkassa
• bank o'tkazmasi
94
» ochiq schet
• bo‘nak
• veksel
• chek
Xalqaro hisoblashuvlaming alohida xususiyatlari.
Xalqaro hisob-kitoblar - unifikatsiyalash obyekti bo'lib, bunga xo'jalik aloqalarining
baynalrninallashuvi, bank operatsiyalarining universallashuvi jiddiy ta’sir ko'rsatadi.
Xalqaro hisob-kitoblar qoidaga ko'ra hujjatli xususiyatga ega, yaoni ular moliya va
tijorat hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Moliyaviy hujjatlarga oddiy va utkazma veksel,
cheklar, to'lov tilxatlari kiradi. Tijorat hujjatlari o'z ichiga quyidagilami oladi:
a) schet faktura; b) tovarni yuklanganligi yoki jo'natilganhgini tasdiqlovchi
hujjatlar (konosementlar, tem ir yo'l, avtomobil va xavo transporti, yuk xati,
pochta kvitantsiyasi, aralash tashishning transport hujjatlari); v) sug'urta hujjatlari;
g) boshqa hujjatlar - tovarni ishlab chiqishini tasdiqlovchi sertifikatlar, sifat
sertifikatlari, chegaradan o'tganlik hujjatlari, bojxona hujjatlari va boshqallar.
Xalqaro savdo palatasi (Parij)1993 yil yangi taxrirdagi "liujjatli akkreditivlar uchun
unifikatsiyalashgan qoidalari" asosida amalga oshiriladi. Shu qoidalarga muvofiq akkreditiv
bu bank mijozning topshirig'iga muvofiq uchinchi shaxsga (akkreditiv ochilgan shaxs benefitsiarga) taqdim etilgan hujjatlami to'lash yoki benefitsiar tomonidan berilgan trattani
akseptlash (to'lash) yoki hujjatlami negatsiatsiyalash (sotib olish) to'g'risidagi kelishuvdtr.
Xujjatli akkreditiv bo'yicha hisob-kitoblarda:
• bankka akkreditiv ochish to'g'risida murojaat kilgan import qiluvchi (buyruk
beruvchi)
• akkreditiv ochuvchi bank - emitent
• eksport qiluvchiga uni nomiga akkreditiv ochilganini ogoxlantimvchi unga
akkreditiv matnini yetkazib beruvchi bank
• nomiga akkreditiv ochilgan eksport qiluvchi benefitsiar
/ -chizma
Hujjatli akseptli akkreditiv bo‘yicha hisob-kitob chizmasi.
4
Eksport qiluvchi
benefitsiar
9 5
л
а
Im port qiluvchi
j
1
л
8
2
A'zo q ilu v c h i bank
Bank - emitent
6
............................ -8
.. .. ..................... .
7
1. A k k red itiv o c h ish b o 'y ic h a ariz a b erish
2. A k k red itiv o c h ish v a a riz a b e ru v c h i b a n k o rq a li b e n efitsiarg a a kkredetiv
m a tn in i jo 'n a tis h .
95
3. Benefitsiarga akkredetiv ochish to 'g 'risid a xabar berish
4. T ovam i eksportga jo 'n atish
5. Benefitsiar to m o n id an to 'lo v uchun hujjatlar to 'p la sh n i rasm iylashtirish
va bankka jo'natish
6. A'zo qiluvchi bank to m o n id a n hujjatlarni bank em itentga jo 'n atish .
7. Bank e m itent to m o n id a n olingan hujjatlarni tekshirish va to'lash .
8. Bank em itent tom onidan to'langan hujjatlarni im port qiluvchiga yetkazib berish.
9. A 'zo qiluvchi bank to m o n id a n eksport tush u m in i benefitsiarlar 'isobiga
o'tkazish.
akseptli inkassa shaklida hujjatlar aylanishi va to 'lo v i quyidagi tartib d a olib
boriladi:
1. E ksport qiluvchi tovar sotish yuzasidan im p o rt qiluvchi bilan hujjatli
inkassa hisob-kitob shaklida hisoblashish nazarda tutilgan bitim tuzadi va to 'lo v la m i
unga jo 'n ata d i.
2. Eksport qiluvchi o 'z bankiga inkassa topshirig'i va tijorat hujjatlarini jo'n atad i.
3. Eksport qiluvchi bank inkassa top sh irig 'i va tijorat xujjatlarini vakil bankka
yoki im port qiluvchi bankka yetkazib beradi.
4. Vakil bank bu hujjatlarni im p o rt qiluvchiga beradi.
5. Import qiluvchi o 'z bankiga hujjatalar bo'yicha to'lovni amalga oshirishni topshiradi.
6. Inkassa qiluvchi bank rem itent b an k k a to 'lo v b o 'y ic h a pul o'tk azad i.
7. R em itent bank o'tkazilgan pulni eksport qiluvchi hisobiga yozadi.
Inkassa asosida hisoblashuvlarning oddiy va hujjatli shakllari mavjud. Oddiy
inkassada to'lov moliyaviy hujjatlar asosida undirilsa. akseptli inkassada moliyaviy
hujjatlar tijorat hujjatlari bilan birgalikda yoki faqat tijorat hujjatlari asosida o'tkaziladi.
Bugda banklar o 'z zim m asiga hujjatlar b o 'yicha to'lovni o'tkazish m ajburiyatini oladi.
XX asrning oxirlarida katoiy foiz stavkasi bilan bir q a to rd a kredit bozoridagi
stavkasi darajasiga m uvofiq tarzda o'zg arib turuvchi so 'z ib yuruvchi foiz stavkasini
ham qo'llanila boshladi. Suzib yuruvchi stavka asosida beriladigan kredit m uddatning
bir qism i (3-6 oy) u ch u n foiz davri deb ataluvchi qat'iy stavka ko'llaniladi.
8.6. Xalqaro moliya bozorida banklar raqobatligini oshirish muammolari1
B anklarim iz to m o n id a n m ijoz u c h u n kurash nafaqat k u n d a , h atto k i h ar
daqiqada olib borilm oqda.
Bu o 'z navbatida banklarning bozor talabi asosida m ijozlarga yangi-yangi
bank xizm atlarini qidirib topib, ularga tak lif qilishni talab kilm oqda.
Bank-xo'jalik faoliyatining iqtisodiy sam aradorligi u am alga oshim digan ishning
turli jihatlarini ko'rsatuvchi bir turkum b ah o lar bilan beigilanishi kerak.
N a z a rim iz d a , quyidagi k o 'rs a tk ic h la r g u ru h id a n fo y d a la n ish m aq sad g a
m uvofiqdir:
Bank ishlab chiqarish tijo ra t faoliyati sam arad o rlig in i u m u m la sh tiru v c h i
k o'rsatkichlar;
Resurslarning asosiy turlaridan foydalanish ko'rsatkichlari;
1 ТДИУ ва МДХ мамлакатлари ик,тисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-малакавий ишлари, магистрлик, номзодлик ва докторлик
диссертацияларининг намунавий мавзулари. Т.: 2005.
96
T ovar siyosatiga d o ir turli u n su rlarn in g sam arad o rlik k o 'rsatkichlari.
X alqaro a ndozalarga m os keluvchi banklar (XA B) tuzish dasturi ikki asosiy
qism dan tashkil to p ish m um kin.
XAB sifatida m alaka berilgan b a n k la r to m o n id a n rioya qilinishi kerak b o 'lg an
talabiar m ajm ui; shunday banklar u c h u n im tiy o zla r m ajm ui.
X alqaro darajadagi bankga b o 'lg an asosiy talab iar ro'yxatiga quyidagilar kiradi:
ш bank h isob-kitoblarini oshkora olish im koniyatini ta ’m inlash;
■ b a nkning ishlam ayotgan aktiviarini qisqartirish;
■ b a n k zah iralarin i b irin ch i n av b atd a u z o q m u d d atli davlat q im m a tb a h o
q o g 'o z la rin i sotib olish y o 'li bilan sh ak llan tirish va bu z ah irala m i ishlaydigan
aktivlarga aylantirish;
■ b a n k tu ri, qu y ilm alar sum m asi, o m o n a tc h ila r toifasiga qarab zahiralash
m e’yorini diferentsiatsiyalash; q o 'y ilm a qoldiqlari o 'z g arish larin i ailiqroq ilgaslt
im konini berad ig an zahira hisob raq am larin i te z -te z tartib g a solib tu rish ;
Я kredit xavf-xatarini to 'g ’ri b ah o la sh layoqati;
■ m ab la g 'la m i ko rx o n alar aksiyalariga jo y lash tirish d a banklar u c h u n tizim ini
ishlab chiqish va kred itlar berish;
a ban k xizm at k o 'rsatishida "zichlik m e’yori" ni ja h o n a n d o zalari darajasida
ta ’m inlash;
■ bank sarm oyasini y o 'q o tish xavf xatarsiz m ijozlar m ab lag'lari hisobidan
portfelli investitsiyalam i keng tarqatish;
■ banklarning b o zo r ahloqi taktikasida o 'rin la m in g k o 'progini ishonchli m oliya
vositalaridan foydalanishga berilishi;
В c het elda shaxobcha tarm o g in in g m avjudligi;
В b an k a x b orotining va shaxobcha tarm o g in i bosh q arish n i tizim liligi;
В b ankda tashqi xavf x atardan h im o y a qilishning q o 'sh im c h a m exanizm lari
ishlab chiqilm ogi lozim .
В asosiy o 'tk az ish e’tib o r xizm at sifatini oshirishga, bank m ahsuiotlarning
turli-tum anliligiga (kredit kartochkalari, su g 'u rta , faktoring, m oliya zahiralarini
joylashtirishda m aslahatlar berish va hokazo) h a m d a xalol reklam aga qaratilishi kerak;
В b anklar o 'z la rin in g katta-kichikligi, joylashgan o 'm i xodim larning m alakasi,
m ijozlam ing tarkibi va boshqalarga qarab operatsiyalam i bajarishga ixtisoslashishlari,
qisqa m u ddatli kreditlash va investitsiyalash bilan shugullanishlari, kliring m arkazi
b o'lm ogi kerak;
В bankning axborot tizim lari asosiga hisob raq am larin i tez m oslashuvchan
rejasi, hujjatli interfeys q o 'yilgan b o 'lish i lozim .
Qisqa xulosaiar
Valyuta - jah o n bozorida, davlatlar orasida pul vazifalarini bajaruvchi, davlatlarni
milliy pul birliklariM X alqaro kredit ssuda kapitalining jah o n oborotidagi harakati bo'lib,
bu harakat tovar va valuta ko'rinishidagi m ablag'lam i u c h shart asosida, ya’ni: qaytarib
berishlilik; m uddatlilik; % (foiz) to'lashlilik - asosida berish natijasida yuzaga keladi.
Nazorat va muhokama uchun savoUar:
1. V alyuta m unosabatlari va u lam in g huqu q iy asoslari
2. V alyuta operatsiyalari va ularn i boshqarish tartibi
97
3. Xalqaro moliya va kapital bozori va ulam i tahlili
4. Valyuta m unosabatlari tizim ida banklarning urni.
5. Xalkaro valuta konunchiligi.
6. O 'zbekiston Respublikasida valuta tizim ini rivojlanishi
7. C het el valutasida kreditlash.
8. X alqaro hisob-kitoblar va uning respublika tijorat banklari tom onidan
ishlatiladigan asosiy shakllari.
9. Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning valuta
10. Banklarning valuta operatsiyalaridagi valuta risklari va ularni boshqarish.
Asosiy adabiyotlar
1. У збекистон Республикаси М арказий б ан к и н и н г меъёрий хужжатлари
туплами. -Т.: 2003.
2. Д он П атинкин. Д е н ш , проц ент и цены . -М .: Э кон ом и ка, 2004.
3. Е ф им ова М .Р. Ф и н а н со в о -эк о н о м и ч е с ки е расчеты . П особие для
менеджеров: Учеб. Пос. -М .: И Н Ф Р А -М , 2004.
4. Л авруш ин О .И . и др. "Банковское дело". -М .: Ф и С. 2003.
5. С виридов О .Ю . Д енги, Кредит. Б анки. -М .: И К С М арт Роцов Р.Д.,
И зд.центр М арт. 2004.
6. Пугачев Ф .Н . Валю тные расчёты во внеш ней торговле Российской
Ф едерации: Учеб пос. -М .: М Г И М О , 2004.
7. http://w w w .bankofendland.co.uk/m arket/m oney/index.htm
8. http://w w w .bankofendland.co.uk/coreuproses.htm
9. http://w w w .boj.or.jp./en/siryo.htm
10. www.federalreserve.gov
98
IX BOB
BALANSDAN TASHQARI VA ISHONCHLI OPERATSIYALARI
9.1. Trast operatsiyalari inohiyati va maqsadi
Mamlakatimizda "Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida"gi qonunga asosan banklar
moliyaviy universal sifatida nam oyon bo'ladilar. Ushbu qonun va boshqa normativ
huijatlariga asosan banklar o ‘z daromadlari va risklari differentsiyalash ishlarini olib
boradilar. Yana shu bilan birga o'z kapitalini ko'paytirish yo'llarini izlamoqdalar. Bulardan
asosiysi bankda turli xizm atlam i ko'rsatishdir. Bankning turli xizmatlarini ko‘rsatishi
uning hajmiga bevosita bog'liqdir. Chunki bank qanchalik katta bo'lsa u shuncha ko‘p
operatsiyani amalga oshirish imkoniga ega bo'ladi. A m m o bank qanchalik ko‘p xizmat
to'rini amalga oshirsa, unda bu xizmatlami boshqara olmaslik riski, xarajatlami samarali
nazorat qilish riski ham da bank xizmatlarini qiymatini oshishiga olib keladi.
Am m o banklar o 'z likvidligini ham da darom adni diverfikatsiya qtlishga majbur.
Shuning u c h u n banklar asosiy xizm atdan boshqa xizm atlam i amalga oshiradi.
Trast operatsiyalari banklarga quyidagi im tiyozlam i beradi,
O peratsiya o 'tk az ish jara y o n id a T ijorat banlari uzoq m uddatli moliyaviy
rnabiag'larga y o'l ochiladi va ularni biijada qim m atbaho qog'ozlarga quyish m um kin.
Tijorat operatsiyalari tijorat banklari to m o n id an m ijozlarnitig ishonchi asosida
oiib boriladi va qon u n bilan cheklanm aydi.
Tijorat banklari va boshqa banklarning operatsiyalari o'tkazish jarayonida
m ukofot oladi va o 'z foydasi m anbasinidiversifikatsiya qiladi ham da o 'z in i tusatdan
m oliyaviy risklardan him oya qiladi.
Bank trast operatsiyalarida o'zin in g m ablag'lari bilan em as balki, um um an
begona kapital bilan ishtirok etadi. Asosiy risk qim m atbaho qog'ozga quyilm a qo'ygan
shaxsga tushadi Bank faqat javobgar hisoblanadi.
Ushbu operatsiyalaming barchasi banklarning balansdan tashqari operatsiyalaridir.
C hunki bu operatsiyalar bank stavi balansidan tashqarida hisobi yuritiladi, Ammo
ulardan to'shadigan darom ad um um iy balans darom adiga qo'shib hisoblanadi.
9.2. Trast operatsiyalari turlari va olib borish yoTlari
Y uqorida ko'rsatkichlam i bankning boshqa operatsiyalari jum lasiga kiritadi va
ularni m ajburiyat (shartnom a) turiga k o 'ra quyidagicha bo'lishi m umkinQadval 1):
Ushbu operatsiyalam ing barchasi banklarning balansdan tashqari operatsiyalari
jum lasiga kiradi. Ishonchli m ulk (egasi) (trast)- ishonchli trast ta'sischisi, - ishonchli
m ulkdor (shaxs)- va benefislar (m anfaatdor iste’m olchi).
Uchinchi shaxs bo'lib - benefislar va m ulk egasi (trast ta'sischisi) bo'lishi mumkin.
T ra s t o p e r a ts iy a la r in i b o s h q a ris h q u y id a g i a lo h id a va b irg a (a k tiv )
operatsiyalarini o 'z ichiga olishi m um kin:
Saqlash;
Ishonch bildiruvchi shaxs vakolatini bildirish (m ajlislarda qatnashish);
D arom ad va investitsiyalam i boshqarish;
A ktivlam i sotish va sotib olish;
Z aym larni jalb qilish va qoplash, qim m atbaho q og'ozlar birlam chi chiqarish
va joylashtirish;
Y uridik shaxsni tashkil qilish, qayta tashkil qilish va likvidatsiya qilish;
99
Jadvcil I
Bankning boshqa operatsiyalari
Tijorat bankining boshqa operatsiyalari
1. Uchinchi shaxslar tomonidan (pul)
majburiyatlarining
bajarilishini
nazarda
tutuvchi kafolotlar berishni ko'zda to'tish
2. Uchinchi shaxslardan pul majburiyat­
larining talab qilish huquqini olish
3. Jismoniy va yuridik shaxslar pul mab­
lag'lari va boshqa mulklami shartnomaga
binosi shu binoni boshqarish
4. qimmatbaho metallar va boshqa qim­
matbaho toshlar bilan operatsiyalar o'tkazish.
5. Turli boyliklami saqlash uchun qulay
6. Lizing operatsiyalari
7. Maslaxat, axborot xizmatlari
8. Ko'shma (birlikdagi) faoliyat
Majburiyat turi (shartnoma)
Kafolat shartnomasi
Talab qilish huquqini olish shartnomasi
Mulk va m ab!ag''ni ishonchli bosh­
qarish shartnomasi
Sotish-sotib olish, saqlash, mukofot
(komissiya) bo'yicha shartnoma
Ijara, saqlash, mukofot (komissiya)
shartnomasi
Moliyaviy ijara shartnomasi
Pudrat shartnomasi
Birgalikdagi faoliyat to'g'risidagi shart­
noma
Mnlkni foydalanishga berish (sovga, vorisga).
M ijozning shaxsiy bank raqam ini yu ritish , kassa, m oliya x o ‘jaligi,
majburiyatlar bo'yicha hisob kitoblarni amalga oshirish;
Korxonadagi tasodifiy holatlar, bashoratiar payitida korxonani vaqtinchalik
boshqarish;
Umuman:
xususiy shaxslarga xizmat.
Tijorat korxonalariga xizmat.
Notijorat tashkilotlariga xizmat.
Majburiyatlar (uzoq muddatli)
Aktsiya
ko‘zgalmas mulk
Chet el aksiyalari
Sotib olish sharti bilan aktivlar sotish
Venchur kapitali
Optsion
Fyucherslar.
Banklarning balansdan tashqari bajaradigan funksiyalari ikkiga bo‘linadi.
To'g'ri funksiyalari - mulk javobgarligini oladi, hisoblash, hujjatlashtirishni
bajaradi.
Diskresiya - o'zining xoxishiga ko'ra investitsion qarorlarni amalga oshirish
mumkin.
Daromadlari to'g'ri gonorar va mukofot xizmatlar uchun
sum - trast aktivlari summasiga hajmidan qat'iy belgilangan yoki o'zgaruvchan
foiz asosida mukofot olish.
100
T r a s t o p e ra ts iy a la rin i o ‘z a r o k a r a m a - k a r s h i z a c h e t a s o s id a o lib b o ris h .
m ijo z n in g h iso b v a ra g 'id a n m a jb u riy ra v ish d a p u ln i u n d iris h m u m k in em as.
qimmatbaho metallar bilan operatsiyalar:
qimmatbaho metallar sotib olish va sotish bilan bog’liq operatsiyalar;
qimmatbaho metallarni jam g’armaga jalb qilish operatsiyalari;
qimmatbaho metallar va toshlarni saqlash va transportirovka qilish;
qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlarga kredit berish yoki ulami garavga
asosida kredit berish.
eksport operatsiyalari.
Overnayt-uik end paytida mablag’lami quyish.
9.3. O’zbekiston Respublikasi moliya bozorida fyuchers shartnornalarini
takomillashtirish1
Uzbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligiga asosan fyuchers qimmatli qog’oz (shartnoma) bo’lib, muayyan qimmatli qog'ozlar va boshqa moliyaviy
vositalami yoki tovarlami shartnomalarda belgilab Qo’yilgan narxda belgilangan kelgusi
sanada xarid qilish yoki sotishdan iborat majburiyatni so’zsiz tasdiqlaydi.
Fyuchers shartnomasining asosiy xususiyati shundaki unda baboning aniqligi
va shartnoma bajarilishining majburiyligidir. Fyuchersga asosan bazis akfividagi
qim m atli qog’ozlar darhol kuldan-kulga berilm aydi, balki qat’iy belgilangan
muddatda yetkazilishi zarur. Fyuchers shartnomasi yordamida fond qimmatliklarini
kelajakda olish yoki yetkazib berish majburiyati qonun asosida rasmiylashtiriladi.
Fyuchers shartnomasidagi shartlar biija auktsionidagi qimmatli qog’ozlarga
talab va taklifni chuqur o ’rgangan holda tuziladi. Fyuchers bitimidagi hisob-kitoblar
esa fond birjasidagi hisob-kliring palatasi orqali amalga oshiriladi. Buning uchun
hisob-ldiring palatasida fyuchers shartnomast ishtirokchilarining (sotuvchi va oluvchi)
maxsus hisob raqamlar ochiladi.
9.4. O’zbekiston Respublikasining hozirgi sharoitida tijorat banklari
ishonchliligini baholash va tahlili
O’zbekiston Respublikasida fond bozorini shakllana borishi bilan bu fond
bozorining "Yevropacha" aralash modeli mavjud bo’lib, bunda tijorat banklari
ham boshqa nobank tashkilotlar ham-investitsiya muassasalari teng huquqlarda faoliyat
ko’rsatishi qonunlarda belgilab qo’yilgan.
Amaliyotda tijorat banki o ’z aksiyalarini muomalaga asosan aksiyadorlik jamiyati
sifatida chiqaradi. Qonunchilikka asosan tijorat banklari muomalaga qimmatli
qog’ozlaming boshqa turlari obligasiyalar, depozit sertifikatlari va veksellarni chiqarishi
bilan ular mamlakatimizdagipul aylanmasini jadallashti rad i hamda yuridik va jismoniy
shaxslaming vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini jalb etib, keyinchalik ulami
iqtisodiyotning ustuvor tannoqlariga investitsiya qiladilar. Bundan tashqari, tijorat banklari
veksel muomalasiga xizmat ko’rsatib, mamlakatda xo’jalik subyektlarining o’zaro hisobkitoblarini tezlashtirish va shu asosda to’lov intizomini mustahkamlash hamda o’zaro
debitorlik-kreditorlik qarzdorligini kamaytirishi mumkin.
' ТД И У ва М ДХ мамлакатлари ик,тисодий мутахассисликлари бУйича бакалавриат
битирув-малакавий ишлари, магистрлик, номзодлик ва докторши к
диссертацияларининг намунавий мавзулари. -Т.: 2005.
101
O'zining ulkan moliyaviy saloxiyati, shu jumladan iqtisodiyotni rivojlantirishning
hozirgi bosqichida qimmatli qog'ozlar bozorida bevosita bank vazifalarini u yoki bu
tarzda ishtirok etniasdan bajarish imkoniyati bo'lmaganligidan foydalanib, tijorat
banklari fond bozorida uning bevosita malakali ishtirokchisi sifatida hamda untuman
qimmatli qog'ozlar bilan sado-sotiqni rivojlantirish uchun yetarli qulay shartsharoitlami shakllantiradigan bozor umumiy infratuzilmasining muhim yordantchi
muassasasi sifatida tobora ko'proq muhim o'rinni egallab bormoqda.
O'zbekiston Respublikasida tijorat banklari-faqatgina o‘ziga xos noyob muassasalar
liisoblanib, hozirda ular amaliyotda milliy fond bozorining barcha vositalarini: aksiyalar,
davlat qisqa muddatli obligasiyalari, davlat o‘rta muddatli obligasiyalari, depozit sertifikatlari,
depozit jamg'arma sertifikatlari, veksellar bilan faoliyat olib borishni o'zlashtirib olib,
hozirgi vaqtda ular qimmatli qog‘ozlar bozorida bir vaqtning o'zida ham emitent, ham
sannoyadorlar va investitsiya instituti sifatida chiqmoqda. Demak, bundan xulosa qilish
mumkinki, bundan keyin ham mamlakatimiz milliy fond bozori yanada rivojlanishi bilan
tijorat banklarining bu sohadagi obro'-c'tibor tobora kuchayib boraveradi.
O'zbekiston Respublikasida amaldagi qonunchilik tijorat banklariga fond
bozorida qimmatli qog'ozlar bilan bog'liq har qanday turdagi operatsiyalarini
amalga oshirishda ishtirok etishiga qonunan yo‘1qo'yiladi;
-tijorat baklarining nisbatan barqaror moliyaviy holati va bank operatsiyalarini yuqori
daromadliligi ulatga ko'rsatiladigan bank xizmatlarining yangi turlarmi. shu jumladan
qimmatli qog'ozlar bilan bog'liq operatsiyalarini amalga oshiriladigan ko'pgina turlarini
o'zlashtirishga katta moliyaviy resurslami ajratish uchun yetarlicha imkoniyat yaratib beradi;
-tijorat banklarida mavjud bo'lgan hozirgi zamon darajasidagi texnikaviy,
axborot va xodimlar saloxiyati, sho'ba banklarining juda keng tarm og'i va mijozlar
ma'lumotlari bazasi ularni qimmatli qog'ozlar bozorining eng yuqori qobiliyatli
qatnashchilarga aylantirgan;
-tijorat banklari bilan boshqa moliyaviy iqtisodiy muassasalar o'rtasidagi
kuchayib borayotgan o'zaro raqobat, amaliyotdagi ko'pgina an'anaviy bank xizmatlari
hisoblanadigan (kreditlash, valuta, moliyaviy va agentlik operatsiyalari) xizmatlarini
ko'rsatishdan keladigan foydaning kamayib ketishi, tijorat banklarining o 'z
faoliyatini asosiy diqqat markazini milliy qimmatli qog'ozlar bozori sohasiga
ko'chirishga majbur qilntoqda.
9.5. Tijorat banklarini lizing operatsiyalari
O'zbekiston Respublikasida xo'jalik korxonalari sezilarli qismining moliyaviy
holatining beqarorligini, investitsion xarajatlarni moliyalashtirish m anbalaridan
foydalanish imkoniyatlarining jiddiy tarzda cheklanganligini hisobga olib, ularning
faoliyatini lizing asosida moliyalashtirishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
Moliyaviy lizing - o'z mohiyatiga ko'ra lizing obyektining barcha qiymatini
to'lashni taqozo etadi. Bunda lizing asosida egalik qilish hamda foydalanish maqsadida
ijaraga berilayotgan mulkning muddati to'Iiq amortizatsiya muddatiga yaqinlashadi.
Lizing operatsiyasi yordamida lizing oluvchi subyektlar uchun;
- eskirayotgan texnika, uskuna va jihozlarni eng zam onaviylari bilan
almashtirish imkoniyatlari tug'iladi;
- bir vaqtning o'zida ham zamonaviy texnologiya sotib olinadi, ham ishlab
chiqarish ko'lami kengayadi;
102
- sotib olinayotgan uskunaning umumiy qiymatini bir pavtning o'zida to'lash
muammosidan ozod bo'ladi;
- zamonaviy texnologiyani ishlatishdan hosil bo'ladigan foydanmg keitshi
tezlashadi;
- foyda solig'iga tortiladigan soliq bazasini lizing to'lovlari sum mast darajasida
kamaytiradi.
Lizing beruvchi uchun esa:
- ko'rsatilayotgan xizmatlar ko'lamini kengaytirish hamda eski mijozlar bilan
o'm atilgan amaliy aloqalarnt uzmaslik;
- yangi mijozlarni jalb etish;
- o'z mablag'lari dan samarali foydalanish, shuningdek, qo'shimcha daromad olish;
- mijozning to'lovga noqobilligi oqibatida kelib chiqadigan zararlar xavfmi
kamaytiradi.
2005 yilning yanvar-sentyabr ovlarida "O'zqishloqxo'jmashlizing" kompaniyasi
ko'rsatgan lizing xizmatlarining hajmi 2004 yilning shu davridagiga nisbatan 21,4%
ko'payib, 39,319 mlrd. so'm ni tashkil etdi. Shu bilan kompantya qishloq xo'jalik
korxonalarini traktor, kombaynlar bilan ta’minlashga o'z hissasini qo'shmoqda.
Lekin bu yo'nalishdagi ta’minot tadbirkorlarning asosiy vositalarga bo'lgan lalabini
to'liq qondira olmaydi. Shunday ekan, lizing operatsiyalarini amalga oshirilgan
tashkilotlam i va ulam ing ish faoliyatini kengaytirish dolzarb vazifalardan biri
hisoblanadi. U lam i ijobiy hal etishda tijorat banklarining ham hissalari bo'lishi
zarur. Buning uchun ular mulkchilikning nodavlat shakiiga asoslangan maxsus
lizing firmalari tashkil etish ishlarini rivojlantirishlari maqsadga muvofiqdir,
Operativ lizing yordamida tadbirkorlar traktorlar, tnashmalar, kombaynlar
va boshqa texnikalami ijaraga beruvchi zavodlardan ulaming eskirish muddatidan
qisqa bo'lgan muddatga, ya’ni bir islilab chiqarish jarayoniga yoki 2-5 yil muddatga
ijara olishlari mumkin. Shu munosabat bo'yicha totnonlar lizing shartnotnasiiji tuzishlari
lozim. Shartnoma muddati tugashi bilan ijara haqi to'lovlari ham to'xtatilib, masbina,
traktor va kombaynlar ijaraga bergan korxonalarga qaytarilishi, ayrim hollarda esa
awalgi ijara shartnomasi davom ettirilishi yoki ijarachilar ijaraga beruvchilar bilan
kelishiigan holda texnika vositalarini belgilangan baholarda sotib olishlari mumkin.
Qisqa xulosalar
T rast o p e ratsiy ala rin i b o sh q arish quyidagi alo h id a va birga (aktiv)
operatsiyalarini o'z ichiga olishi mumkin:saqlash; ishonch bildiruvchi shaxs vakolatini
bildirish (majlislarda qatnashish); daromad va investitsiyalami boshqarish; aktivlami
sotish va sotib olish; zayomlami jalb qilish va qoplash, qimm atbaho qog'ozlar
birlamchi chiqarish va joylashtirish; yuridik shaxsni tashkil qilish, qayta tashkil
qilish va likvidatsiya qilish; mulkni foydalanishga berish (sovga, vorisga),
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Tijorat banklarining balansdan tashqari operatsiyalari mohiyati
2. Tijorat banklari investitsion qudratini baholash
3. Banklarning kafolat operatsiyalari va ulam i o'tkazish tartibi
4. Trast asosida amalga oshirilaetgan aniq bir xizmat va operatsiyalarining
amalga oshirish tartibi.
103
5. Tijorat bankiami komission va omborli operatsiyalari, ulami turkumlashtirish.
6. Tijorat banklar tomonidan qushimcha xizmat turlari (marketing, xuquqiy
vositachilik va boshqalar, yuqoridagilar kategoriyasiga kiruvchi boshqa bank
operatsiyalari.
7. Tijorat banklari tom onidan amalga oshiriladigan trast operatsiyalarini
o'tkazish va ulami oshkarish muammolari
8. Banklarning trast operatsiyalaridagi risklar va ulami boshqarish
9. Tijorat banklarining trast operatsiyalarini ko'paytirish yo'Uari
10. O'zbekiston Respublikasi bank tizimida koiporativ bshkaruv xususiyatlari
va trast operatsiyalari
Asosiy adabiyotlar
1. Абдуллаева Ш.З. Банк иши. -Т.: 2003,
2. Ефимова М.Р. Ф инансово-экономические расчёты. Пособие для
менеджеров: Учеб. Пос. -М.: ИНФ РА-М , 2004.
3. Лаврушин О.И. и др. Банковское дело. -М.: Ф и С. 2003.
4. Узбекистон Республикаси Марказий банкининг меъёрий хужжатлари
туплами. -Т.: 2003.
5. Сухова Л.Ф. Практикум по анализу финансового состояния и оценки
кредитоспособности банка-заёмщика. -М.: Финансы и статистика, 2003.
6. Финансы.Под ред. Г.Б. Поляка. -М.: Ю НИТИ-ДАНА, 2004.
7. http://www.bankofendland.co.uk/market/money/index.htm
104
X BOB
BANK TAVAKKALCHILIGI VA UNI BOSHQARISH
10.1. Bank tavakkalchiligi klassifikatsiyasi va tavsifi
Risk - bu ma’lum maqsadni kuzlagan holda olib borilaelgan faoliyat natijasiga
bo‘lgan ishonchsizlik, ba'zan qoniqarsiz tugashi natijasidagi yuqotishlardan iboratdir.
Risklar bank faoliyatida o‘lchash mumkin bo‘lgan ko'reatgichdir va ular doim bankning
bajaraetgan operatsiyalardan olgan zarariga, yo'qotgan daromadiga teng boiadi. Risk
va foydalilik o'rtasidagi bog'liqlikga etibor beradigan bo'lsak, bank operatsiyalarining
risklilik darajasi ortgan savin uning foydaliligi liam ortib boradi va aksincha riski kam
jarayonlar o'z navbatida kam daromad beruvchi operatsiyalar hisoblanadi.
Tijorat banklari o'z faoliyatlari bilan bog'liq bo'lgan risklarni boshqalarga nisbatan
ko'proq o'rganishlari talab etiladi. Chunki Tijorat banklan §»'z faoliyati bilan bir tomondan
o'z aksiyadorlari oldida javobgar bo'lsalar, ikkinchi tomondan o'z mablag'larini ishonib
topshiigan va bank xizmatlaridan foydalanayotgan mijozlar oldida majburiyatga egadirlar.
Quyidagi jadvalda (jadval 5) operatsiyalar o'tkazganda paydo bo'ladigan xavf
-xatar nuqtai nazaridan bank mahsulotlari xilma-xilligi ko'rsatilgan.
Siyosiy risklar - bo'lar korxonalar va xo'jaliklar faoliyatiga siyosiy ahvoldagi
o'zgarishlar ta’siridir, Bunga chegaralaming bekilishi. boshqa davlatlarga mahsulot
xom ashyo olib chiqish taqiqlanishi. Boshqa davlatlardan mahsulot, xom ashyo
olib kirilishning taqiqlanishi.
Siyosiy stabillik natijasida m am lakatim iz bilan bog'liq siyosiy riskni
kamaytirmoqda. Natijada bugungi kunga kelib respubiikamizda chet el kapitali
ishtirokidagi korxonalar soni kundan-kunga ortib bormoqda.
Iqtisodiy risklar - bo'lar Mamlakat yoki bankning iqtisodiy ahvolidagi salbiy
o'zgarishlar oqibatida yuzaga keladigan risklardir. Eng kup tarqalgan iqtisodiy risk
turiga balanslanmagan likvidlik riski kiradi, ya'ni majburiyatlar bo'yicha to'iovlam i
o'z vaqtida bajara olmaslik.
Tarmoq riski - ma'lum bir tarmoqning iqtisodiy-moliyaviy faoliyatidagi boshqa
tarmoqlarga nisbatan o'zgarib turish darajasi bilan to'g'ridan to'g'ri bog'liqdir.
Tarmoq riskini boshqarishda quyidagilami etiborga olish kerak bo'ladi:
• Alternativ tannoqlar faoliyati qay darajada. Tarmoqlar natijalari o'rtasidagi
farq va sabablari.
• Yaxshi faoliyat ko'rsatib kelayitgan tannoqda keskin o'zgarishlar bor bo'lsa,
sababi nimadan iborat.
• Bank mablag'idan foydalanmokchi bo'lgan korxonaning moliyaviy natijasi
bilan o'z tarmogi ichidagi o'xshash korxonalar moliyaviy natijalari o'rtasidagi farq.
Foiz riski. Banklar o 'z faoliyatlari davomida doimo operatsiyalar riski bilan
bog'liq bo'lgan foiz riskiga duch keladilar.
Foiz riski- bu foiz stavkalaridagi uzgarishlaming foyda va operatsion xarajatlar
o'rtasidagi farqqa ta'siriga aytiladi.
105
Jadval 1
Bank mahsulotlarini risk darajasi1
№
Bank mahsulot!
1
Ssuda operatsiyalari
2
D epozitlam i boshqa
banklarga
joylashtirish
D epozitlam i
m ijozlardan jalb etish
M ijozlar talabiga
k o 'ra hisob-kitoblam i
am alga oshirish
Kapital q o 'y il­
m alam i bankning
shaxsiy m ablag' lari
hisobidan moliyalash
qim m atbaho
qog 'o zlam i olish
3
4
5
6
7
8
9
10
K afolatnom alam i
berish va kafolatlash
Valyuta oldi-sotdisi
va uni sotib olish
Lizing operatsiyalari
am alga oshirish
X izm at ko'rsatish va
tovar yetkazib berish
baza si dan
M axsulotning tovarqiym at xususiyati
qarzdorlarga kredit
berish
M oliyaviy resurslar
savdosi
M oliyaviy resurslam i
sotib olish
Xizm atlar savdosi
X avf-xatar parametrlari (potensial)
Kredit xatarifim koni
bor va om m abop)
Foizli xatar (axborotga
ega b o 'lish saviyasiga
ko'ra)
Am alda m avjud emas
Tijorat xatari
im koniyati
M oliyaviy resurslar
savdosi
X atam ing yuqori
ehtim olliligi
qim m atbaho qog'ozlar
portfelini shakllantirish
uchun bank xarajatlari
Xizm at ko'rsatish
Tizim li xatar
imkoniyati
Oldi-sotdi savdosi
Kafolat tasnifiga
bo g 'liq xatar
Valyuta xatari (tizimi)
Ijara
Aham iyatsiz xatar
Oldindan to'lov, pul
m ab lag ''lari savdosi
Pul m ablag‘'larini
yo'qotish xatari
(aham iyati)
10.2. Kredit riski va unga ta’sir qiluvchi omillar
Kredit riski yoki qarzning qaytarmaslik xavfi kreditoming kredit kelishuviga asosan
kreditni o ‘z vaqtida qaytarilishiga va kredit shartlarini bajara olishiga ishonchsizligidan
kelib chikadi.Kredit riski bank faoliyatida uchraydigan risklaming eng yirigidir.
Bu holat quyidagilar ta'sirida vujudga kelishi m umkin:
a) tadbirkorlikda, iqtisodiy yoki siyosiy m uhitda kutilm agan uzgarishlar yuz
berishi natijasida qarzdorning pul tushum ini kerakli darajada ta'm inlay olmasligi;
b) kreditga qo'yilgan garovning kelajakdagi qiym ati va sifatiga b o 'lg an
ishonchsizlik (narx o'zgarishi, qo'yilgan m ulkning xaridorligi)
1 Бозор, пул ва кредит.//2001й. № 5.
106
s) qarz oluvchining tadbirkorlik dunesida obrusiz bo'lib qolishi.
Yuqorida qayd etilgan holatlar banklarning risklarni boshqarish va ularni
rejalashtirish uchun doimiy ishlar olib borishiga majbur etadi.
Kredit risklari tarkibiga quyidagi risklami kiritish mumkin:
1. Kreditni o'z vaqtida qaytarmaslik bilan bogiiq risk.
2. Likvidlik riski (tulovlaming muddatida o'tkazmaslik), bu risk kreditni va
foizlami muddatida qaytara olmaslik natijasida bank likvid mablag'larining kamayishiga
olib kelishi bilan bog'liq.
3. Kreditni ta'minlash bilan bog'liq risk, bu riskni alohida ko'rib bo'lmaydi,
balki bu kreditni qaytarmaslik bilan bog'liq bo'lgan risk bilan birgalikda o'rganiladi.
4. Qarz oluvchining ishbilarmonligi bilan bog'liq risklar.
5. Kapitalning tarkibiy qismi bilan bog'liq risklar. Bu risklar passivlarning
tarkibiy qismi va ishbilarmonlik riski bilan bog'liq.
Bank kredit riskining darajasi quyidagi faktorlarga bog'liq:
■ bank kredit faoliyatining ma'lum bir sohada markazlashuvi darajasi;
в o'ziga xos ma’lum qiyinchiliklami boshidan kechirayotgan mijozlarga kredit
va boshqa bank xizmatlarining qancha to'g'ri kelishi;
■ kam o'rganilgan, yangi, noan’anaviy sohalarda bank faoliyatining
markazlashuvi;
В kredit berish, qimmatli qog'ozlar portfelini shakllantirish bo'yicha bank
siyosatiga xususiy va jiddiy o'zgarishlar kiritish;
В yangi va yaqinda jalb qilingan mijozlaming foizi;
В qisqa vaqt ichida amaliyotga juda ko'p xizmatlaming kirgizilishi (u vaqtda
bankda salbiy taiablar ko'payishi mumkin);
bozorda sotilishi qiyin bo'lgan qimmatliklami yoki qiymati tsz tushadigan
narsalami garov sifatida qabul qilib olish; va boshqalar.
Kredit risklarini baholashning besh asosiy o'lchovi mavjud:
a) Reputatsiya. Mazkur jarayon shaxsiy muomala, ham shaxsiy, ham ish
bo'yicha tajribasidan iborat bo' lishi kerak. (kreditor, mahsulot yetishtirib beruvchilar
va mijozlami tekshirish)
b) Imkoniyatlar. Qarz oluvchining o'zining barcha operatsiyalari bo'yicha
(o'zining butun faoliyati davomida qarz oluvchining olgan pullari) yoki aniq loyiha
bo'yicha mablag' olish qobiliyati va pul vositalarini boshqarish qobiliyati (bu awalgi
loyihalardan ma'lum bo'lishi kerak).
v) Kapital.
g) Shart-sharoitlar. Mahalliy, hududiy vaumummilliy iqtisodning joriy ahvoli
va tavsifi, shuningdek qarz oluvchvi xo'jaligining sohalari.
d) Garov. Kreditni garov yoki kafillik shaklida ishonchli ta'minlash boshqa
tomondan kuchsizliklarni yuqqa chiqarib qo'yadi. Yaxshi bir qoida bor: faqat garov
va kafillik asosida hech vaqt kredit bermang.
Banklar kredit riskini kamaytirish maqsadida ko'pincha quyidagilardan
foydalanadilar:
1. Garov ( ta'minotlar)
2. Kafolat
3. Kafillik
107
Jadval 2
Kredit risklarini boshqarish instrumentlari
Risklaming vujudga kelishni
oldini olish instmmentlari
Alohida kredit miqyosida risklami boshqarish instrumentlari
Kreditga laekatlilikm sifatli
baholash va uning obyektivliligini oshinsh
1.Kreditga layoqatliligini tekshirish
2.Kredit monitoringi
Vujudga kelgan
risk oqibatlarini
bartaraf qilish
instrumentlari
Yuqotishlami
chekiash
uchun
aktiv
instrunienti
1.Risklam
i chekiash
2.Risklam
i bo'lish
Zararlami
sug'urtalash usun
passiv instrumenti
1. Kredit
foizini
belgilashda kredit
riskini
e ’tiborga
olish
Kredit portfeli risklarini boshqarish
instrumentlari
Kredit qarorlarini qabul
kilish jarayonini informatsion ta’minlash va kadrlar
tanlash erdamida yaxshilash
1.Kreditga layoqatliligini
malakali tekshirish
2 Boshqaruv strukturasini
mukammallashtirish
3.Informatsion texnologiyaning ahamiyati
4.Kredit berishni nazorat qilish
Yo'qotishni
Zararlami
chekiash
uchun sug'urtalash uchun
aktiv
passiv
instrumentlar
instramentlar
1.Risklami
chekiash
2.Kredit ponfelini
diversifikatsiya
qilish
3 Muammoli kre­
ditlami
boshqarish
1.Likvidlik
rezervini tuzish
2.Uzlik
kapitali
rezervini tuzish
3.Foydalilikni
kutarish
4.Kredit
portfeli
sifatini nazorat qi­
lish
T a’m inotlar- bu bank garov sifatida qabul qilishi m um kin bo'lgan va kerak vaqtda
realizatsiya qilish uchun huquqga ega bo'lishi m um kin bo'lgan m oddiy aktivlar. Lekin
bu m oddiy aktivlardan qaysi birini garov sifatida qabul qilish m um kin degan sovolga
javob berishi uchun bu tain in o tla r uchtaprinsipial talabgajavob berishi kerak.
1. Tez sotilishi uchun o 'z bozoriga ega b o 'lishi kerak.
2. S aqlanuvchan bo'lishi kerak. Y a’ni saqlanish davrida buzilm aydigan va
o 'zin in g xususiyatlarini yo'qotm asligi kerak.
3. Boshqa garovdan holi bo'lishi kerak.
K redit risklarining vujudga kelishini oldini olish va risklar vujudga kelgan
hollarda ch o ralar ko'rishda kredit risklarini boshqarish instrum enlarining ishlash
m exanizm i yuqoridagi keltirilgan 5-jadvalda tasvirlangan.
Y uqorida keltirilgan tahlil natijalari asosida sh u n i ta ’kidlash lozim ki, kredit
risklarini b o shqarishdauchtaasosiy p rin sip g a e ’tibor berish kerak.
1.K redit risklarini boshqarishda bankning um um iy risklarini ham e’tiborga
olishi kerak.
108
2. B ankning o 'z zim m asiga risklarni olishi va boshqarishi a lo h id a operatsiya
b o 'y ic h a em as, balki ban k n in g um um iy faoliyati m iqyosida b o'ladi.
3. K redit risklarini boshqarishning yo'naltirilgan va aniq ishlab chiqilgau bank
m etologiyasi ban k kredit faoliyatining m uam m oli bug'inlarini aniqlashga va ulam ing
oldini olishga im kon yaratishi kerak.
H ozirgi k u n d a kredit portfeli sifat jih a tid a n q uyidagicha klasifikasiya qilinadi:
Yaxshi. Yaxshi k reditlar o 'z vaqtida qaytarilishiga shubha bo'lm agan kreditlardir,
q arzd o r m oliyaviy h o lati tu rg 'u n , yuqori rentabellikga ega, xususiy kapital darajasi
yuqori, d e b ito rlik q arzlarining aylanish m uddati qisqa.
Q o n ik a rli. Bu k re d itla r tu lik ta 'm in o tg a eg a b o 'lg a n h o ld a v a q tin c h a
qaytarilm agan kred itlar hisobida 30 k u n d an 60 kung ach a b o 'lg an kreditlar h a m d a
etarli darajad a ta ’m in la n m a g an va to 'lo v m u d d atid an 30 k u n g a ch a o 'tg a n kreditlar.
S u bstandart. Bu sifatsiz kreditlar b o 'lib u la m i qay tarish d a m a'lum darajada
m u am m o la r paydo b o 'lish i m um kin.
Y axshi ta m in o tg a ega b o 'lg a n h o ld a to 'lo v m u d d a tid a n 60 k u n d a n 180
k ungacha o 'tk azilg an , yetarli darajada tam inlanm agan holda 30 kundan 60 kungacha
o 'tk azilg an k re d itlarh a m d a tam in la n m ag a n h olda 30 k u n g ach a b o 'lg an kreditlar.
Shubxali. Bu kredit yuqorida yozilgan ja m i kam chiliklarga ega b o 'lg an holda
q u sh im ch a ravishda e m o n tam iniangan kreditlar.
E tarli tam in o tg a ega b o 'lg an h olda qarz asosiy su ram asin in g to 'lo v m uddati
180 k u n d a n o 'tg a n , etarli tam in o tg a ega b o 'lm a g a n h olda 60 k u n d an 180 kungacha
h a m d a tam in o tsiz h o ld a 30 k u n d an 60 k ungacha b o 'lg an kred itlar
Y uqotilgan. Q aytarilishiga ishonch b o 'lm a g a n k re d itla r U la m in g qiym ati
m inim al darajad a hisoblangan holda ulam i b a n k ba la n sid a ushlab turish m aqsadga
m uvofiq em a s deb sanaladi.
E tarli d arajad a ta'm in la n m ag a n h olda asosiy su m m a b o 'y ic h a to 'lo v la r 180
k un va u n d a n o rtiq davr ichida am alga oshirilm agan b o 'lsa h a m d a ta'm inlanm agan
h o ld a 60 - 180 k u nlik davr ichida to 'la n m a g a n kreditlar.
n M u a m m o li kreditlarga y o i quym aslikning asosiy om illaridart biri to 'g 'ri
islilab chiqilgan kredit siyosatidir. B azan ban k lar qarz o luvchilarga keragidan ortiq
talab lam i q o 'y ish i natijasida m ijozlar b ajaraolm aydigan h o la tla r paydo bo'lishiga
ham z a m in y a ratm o q d a. M uam m oli k reditlarning paydo bo 'lish i o 'z navbatida
bankga q arz sum m asi va foizining qaytarilishini darg u m o n qilish bilan b ir qato rd a
b oshqa zararlarga h am sabab bo'ladi.
10.3. Bank balansi tahlili va uni bank risklarini pasaytirishga ta siri1
Risk darajasini b a n k faoliyatida ulchash m u m k in dcgan n u q tai- nazardan
kelib c h iq q a n h o ld a risklarga qarshi ko'rilgan c h o ra-tad b irlar n atijasini ham o 'lch a sh
m u kin b o 'la d i va u o h n g a n d a ro m a d h am d a m ijozlar ish o n c h id a n iborat b o 'la d i
deyish m u m k in . C h u n k i m ijozlar bank tan lash xuquqiga ega bo'lganliklari sababli
u lar faqat ish o n ch li b anklarga m urojat etadilar. B ank faoliyatidagi operatsiyalam ing
risklilik d a rajasin i o 'rg a n ish g a b o 'lg an h a ra k a tla r n a tijasid a 1988 yilda Bazelu
k onventsiyasida qabul qilingan va bu k o 'rsa tg ic h lar asosida respublika banklari
1 Т Д И У ва М Д Х м амлакатлари ик,тисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-м апакавий иш лари, магистрлик, ном зодлик ва докторлик
д и ссер тац и ял ар и н и н г нам унавий мавзулари. -Т.: 2005.
109
tom onidan o'tkazilaetgan aktiv operatsiyalar faoliyatini risklilik darajasi bo'yicha
M arkaziy b a n k to m o n id a n m axsus qabul q ilingan q o ila n m a asosida tah lii
o'tkazishim ish m umkin. Quyidagi A va В banklarining operatsiyalarining riskliligini
tahlil qilish m um kin (jadval 3)
Jadval-3
Tijorat banklari operatsiyalaming risklilik darajasi (foiz hisobida)
№
1
2
3
4
5
6
7
8
0
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
AKTIVLAR
Naqt pul va boshqa xazina xujatlari.
Markaziy bankdagi muxbirlik varag'idan olish Nostro
Markaziy bankdagi muxbirlik varag'idan olish Vostro
Markaziy bankdagi majburiy rezerv hisobidan
olish
Markaziy bankdagi boshqa hisoblardan olish
Boshka banklardan olish bo'yicha muxb. Hisobi
-Nostro
Boshka banklardan olish bo'yicha muxb. Hisobi
-Vostro
Boshka banklardan olinadigan boshqa depozitlar
Xazina veksellari
Davlat obligasiyalari
MB qimmatli qog'ozlari va obligasiyalari
Evroobl igasiyalar
Qimmatli qog'ozlarni sotish bo'yicha boshqa
hisoblar-sof
Qimmatbaho metallar
Boshka mollami olish va sotish hisoblari
Sotib olingan vekseilar -sof
Akredetiv trattalan yoki trast hujjatlari bo'yicha
mijozlar majburiyati
Sundirilmagan aktseptlar bo'yicha mijozlar
majburiyatlari
MBga berilgan kreditlar
Boshka banklarga berilgan kreditlar
Birinchi darajali taminotli kreditlar
Ohnuvchi ssudalar- sof
Sud tortishuvlaridagi ssuda va avanslar- sof
Investitsiyalar-sof
Bank binolari va jihoziari
Boshqa aktivlar
JAMI
A bank
0,3
25,7
В bank
0,4
3,7
0
1,8
0,2
0
20
1,5
0,14
2,8
1,2
0,16
Risk
0
0
0
20
50
0
0
0
20
100
0
100
100
100
0,0005
2,8
2,25
0,45
100
20
50
20
100
100
100
100
100
0,1
0,23
85
0,09
0,48
6,3
7,7
100
83,9
0,05
0,15
6,2
9
100
Quyidagi jadvaldan ko'rinib turibdiki ikala bankda ham aktiv operatsiyalar
diversifikatsiyasi konikarli em as B undan tashqari m ablag'larning ju d a katta qism i
riskli jarayonlarga yuborilgan. A bank b o 'y ich a bu ko'satgich 90 foizdan yuqori, В
110
bank b o'yicha esa 93 foiz atrofida bo'lib bu bankning risklilik darajasi A bankdan
k o 'ra yuqoriroqdir. Ikkala bank ham yuqori foyda olishga intilganligi operatsiyalar
risklilik darajasidan ko'rinib turibdi. B undan tashqari bu banklarda boshqa bank
operatsiyalari bo'yicha tajribaning yuqligi ham bo'lishi m um kin.
T ijorat banklari faoliyatidagi risklar darajasining ko'tarilishi o 'z navbatida
quyidagilarga bog'liq b o 'l a d i :
• m uam m olam ing favqulotda paydo bo'lishi va ularga qarshi chora ko'rishning
im koni bo'lm asligi. (b o 'lar qatoriga tabiy ofatlam i ham kiritish m um kin.);
• Q o'yilgan vazifaning uzgarishi, oldingi davr tajribasiga m os kelm asligi
(U tish davridagi tijorat banklariga ayniqsa m uhim dir.);
• bank rahbariyati to m o n id an zaru r c h o ra - tad b irlar qabul qiltnm asligi
oqibatida moliyaviy zararlar ko'rish;
Tijorat banklari faoliyati eng a w a lo foyda olishga qaratilganidek barcha foyda
beruvchi operatsiyalar o 'z navbatida h ar xiJ darajaga ega bo'lgan holda riskka tobedir.
(3-jadvalga karalsin) Respublikam iz sharoitida ya’ni utish davrida tijorat banklari
risklam i urganishlarida kuyidagilarga etibor berishlari talab etiladi.
10.4.
O'zbekiston Respublikasi tijorat banklarida risklarni boshqarish
muammolari va istiqbollari1
Rivojlangan m am lakatlar banklariga nisbatan M D H davlatlari va shu jum ladan
respublikamiz banklari faoliyati yanada kuproq riskka ega bulmoqda. Buning asosiy
sababi rejali iktisod davridagi bank faoliyati bilan bugungi davr banklari faoliyatining
tubdan farq qilishidir. Bugungi kunda banklar o 'z faoliyatini davr talabiga javob beradigan
holda qayta tashkil etishlari va yangi turdagi bank operatsiyalami amalga oshirishlarida
etarli tajribaning yo'qligi ular faoliyatidagi risk darajasini yanada oshirm oqda.
Risk darajasini baholashda hamda uni kamaytirishga qaratilgan eng kadimiy choralardan
biri bu risklami sug'urta qilish usulidir. Bugungi kungda Respublikamiz tijorat banklari bu
usuldan foydalanishlari bir muncha qivinrok bulmoqda, chunki utish davrida barcha M D H
davlatlaridagi kabi bizning respubiikamizda ham sug'urta faoliyati yangi davr talabiari ostida
qayta tashkillashtirilrnoqda va u yangi uzlashtirilaetgan sohalar qatoriga kinnoqda. Bank risklarini
paydo kiluvchi fektoiiar asosida eng awolo Iktisodiy hamda siyosiy faktoriar etadi.
Bank risklarini boshqarish jaray o n in m g vazifalarini belgilovchi 4 asosiy
bosqichni ajratib ko'rsatish m umkin:
1. Bank risklarini tahiil qilish va baholash. Bank axborot m anbalaridan kredit
risklarini va ular o'rtasidagi bog'liqliklam i urganib chiqishi ham da ularni nazorat
qilinadigan va boshqariladigan risklarga ajratishi kerak.
2. Risk m ikdorini aniqlash. Riskning m ikdoriy ko'rsatkichini aniqlash ehtitnoliy
yuqotishlar m iqdorini aniqlashga va aktiv boshqarish instrum entlari vositasida risk
darajasini shakllantirishga im koniyat yaratadi.
3. Bank risklarini boshqarish. Boshqariladigan risklar va ulaming mikdori aniqianganidan
keyin, kredit risklarini boshqarish metodologiyasi va strategjyasi ishlab chiqilishi zanur.
4. B ank risklarini sam arali boshqarish ustidan nazorat. Risklarni boshqarish
b o 'y ich a tadbirlar natijalari nazorat ostida bo'lishi lozim .
1 ТДИ У ва М ДХ мамлакатлари ик,тисодий мутахассисликлари бУйича бакалавриат
битирув-малакавий иш лари, магистрлик, номзодлик ва докторлик
диссертацияларининг нам утиши ii мавзулари. -Т.: 2005.
11I
T arm ok riskini boshqarishda ishlatiladigan tushuncha bu sistem atik risk deb
yuritiladi. U orqali tam ioqlarda yuz berayotgan tebranishlar darajasi butun iktisodda
yuz beraetgan tebranishlar darajasiga nisbatan solishtiriladi.
Foiz riskini boshqarish usullaridan biri aktiv va m ajburiyatlarni boshqarish
bilan bog'liqdir. Bunda aktiv va m ajburiyatlar o 'rtasida m uddatga foiz stavkalarining
qatiy yoki bozor asosida o'zgaruvchanligini m uvofiqlashtirish kerak bo'ladi. Lekin
bunga erishish har doim ham m um kin bo'laverm aydi.
• U m um an olganda bank faoliyatidagi risklami kamaytirish m aqsadida riskni
diversifikatsiya qilish inaqsadga muvofiq hisoblanadi.
Bank risklarini boshqarish instrum entlari banklar tom onidan risklarini kelib
chiqishi va ular bilan bog'liq salbiy hollam ing oldini olish m aqsadida alohida kredit
mikesida ishlatilishi bilan birga bank kredit portfeli m ikesida ham ishlatiladi.
Risklar nazorati esa,ya’ni ularini rejalashtirish,boshqarish va nazorat qilish
bankka kredit riski hajmi va xarakteri to'g'risida aniq axborotlarda ega bo'lishga va shu
asosda vujudga kelgan risk m iqdorining rejalashtirilgan ko'rsatkichlardan chetlanishini
aniqlashga yordam beradi: bu esa o 'z navbatida bank tom onidan tegishli choralar
ko'rishga erdam beradi.
10.5.Valyuta risklari va ulanii xedjinglash
Valyuta riski. Tashqi risklar qatoriga kiruvchi valuta riski eki kurs uzgarishi
natijasida paydo bo'ladigan risk. Uz navbatida bank operatsiyalarining xalkorolashuvi
bilan bog'liq. Bu risk banklar bilan bir qatorda C het el valutasida shartnom alam i
amalga oshirayotgan Iktisod subektlarining barchasiga o 'z ta ’sirini utkazishi m um kin.
1970- yillardan keyin katiy valuta kursining bekor qilinishi va uning um iga suzub
yuruvchi kurs um atilgandan boshlab valuta riskini boshqarish bo'y ich a harakatlar
boshlangan.
Valyuta riski o 'z navbatida ikkiga b u lin a d i:
1. Tijoriy - qarzdor o 'z majburiyatlari bo'yicha to'lovni amalga oshira olmasligi
bilan bog'liq risklar.
2. Konversion.- Aniq operatsiyalar bo'yicha olinadigan valuta zararlari riski
Bu riskni oldini olish bo'y ich a kullaniladigan eng kup tarqalgan usul bu
"xedjerlash" va "svop" operatsiyalaridir.
Xedjerlash - har qanday valuta riskiga ega bo'lgan shartnom alam i kompensatsiya
qiluvchi valuta pozitsiyasi yaratishga qaratilgan.
Valyuta svopini paralel kreditlashga uxshatish m um kin, bunda ikki m am lakat
hududida joylashgan ikki bank o 'z mamlakatlari valutasida teng hisoblarda kredit beradi.
Xalqoro operatsiyalarni am alga oshirayotgan banklar valuta riskini boshqarish
b o'yicha ularni diversifikatsiyalashdan foydalanadilar va bu m aqsadda forvard,
fin e hers, valuta opsionlari kabi operatsiyalardan foydalanadilar.
Qisqa xulosalar
Risk - bu m a'lum m aqsadni kuzlagan holda olib borilaetgan faoliyat natijasiga
bo'lgan ishonchsizlik, ba’zan qonikarsiz tugashi natijasidagi yuqotishlardan iboratdir.
Xedjerlash - har qanday valuta riskiga ega bo'lgan shartnom alam i kom pensatsiya
qiluvchi valuta pozitsiyasi yaratishga qaratilgan
112
N a z o r a t va m u h o k a m a uchun sav o llar
1. Bank faoliyatida vujudga keladigan risklar
2. Bank kredit portfeli diversifikatsiyasi m uam m olari
3. N aqd pulsiz hisob-kitoblar sohasida bank taw akalchiligi va uning turlari.
4. Valyuta riskiari va ulam i vujudga kelish sabablari
5. Bank kredit portfeli diversifikatsiyasi turlari
6. T aw akalchilikni boshqarish vositalari.
7. Banklar taw akalchiiigining sug'urtasi.
8. O 'zbyokistondagi tijorat banklarda, bank tavakkalchiligining sug'urtasinini
rivojlantirish m uam m olari va istikbollari.
9. O 'zbekiston Respublikasi bank tiz.imida sug'urtalash operatsiyalari
10. M oliya bozorlarida xedjinglash usullaridan foydalanish xususiyatlari
Asosiy adabiyotlar
1. Д он П ати н ки н . Д ен ги ,п р о ц ен т и цены . -М .: Э к о н о м и к а , 2004.
2. Л авруш ин О .И . и др. Б анковское дело. -М .: Ф и С. 2003.
3. С околов Ю.А., А масова Н.А. С истема страхования банковских рисков.
Науч изд. -М .: О О О изд Э лит, 2003.
4. С ухова Л .Ф . П ракти кум по анализу ф и н ан сового состояния и о ценки
к редитоспособн ости б ан к а-заём щ и к а. -М .: Ф и н ан сы и стати стика, 2003.
5. Ш а п к и н А.С. Э к он ом и ч еск и е и ф и н ан со в ы е р и с к и .-И зд . З-е-М .:
Д аш ков и К , 2004.
6. http://V w w .b an k o fen d lan d .co .u k /m ark et/m o n ey /in d ex .h tm
113
XI BOB
BANK UKVTDLIGI VA U N I TA'M INLASH OMILLAJRI
11.1. Bank balansi likvidligi va to ‘lov qobiliyati tushunchalari
H ar qanday m am lakat iqtisodiyotining tayanadigan asosiy ustnnlaridan biri
bo'lib moliyaviy jihatdan m ustahkam va barqaror faoliyat ko'rsatuvchi bank tizimi
hisoblanadi. H ar bir mustaqil davlatning ijtim oiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi va
kelajakdagi taraqqiyoti aw alo m azkur m am lakatda Ь а ф о etilgan va m untazam
ravishda takom illashtirilib boriladigan bank tizim ining faoliyatiga bog'liqdir.
Banklarning uziga xos xususiyati shundaki, ular o 'z m ablag'lari bilangina
em as, balki onionatchilar va kreditorlar, aktsionerlar ham da m ijozlar ularga ishonib
topshirgan m ablag'lar bilan, ya’ni keng jam oatchilik bilan ish ko'radi.
U sh b u m e x a n iz m n in g a jra lm a s q ism i b o 'lib h a m m a k r o iq tis o d iy
mutanosiblikka, ham mikroiqtisodiy darajada xo'jalik faoliyatini yuritilish sharoitlariga
ta'sir k o 'rsatuvchi tijorat banklari faoliyatini tartibga solish va barqarorligini
ta'm inlash chora-tadbirlari tizimi hisoblanadi.
Bugungi kunda tijorat banki faoliyatini barqarorligining asosi bo'lgan Markaziy Bank
nochor banklarini aniqlash va ularca iqtisodiy madad berish ulaming sinishiga yo'l qo'yrnaslik
chora-tadbirlarini qo'rmoqda. Bu o'z navbatida tijorat banklarining bankrotlik holatlarini
kamaytirish va bank tizimida paydo bo'ladigan risklarini oldini olishni ta'minlamoqda.
T ijorat banklari vujudga kelganidan boshlab ularning likvidligini ta'm inlash
va boshqarish m uam m osi paydo bo'ldi. Bank tizim ining nolikvidiigi m akroiqtisodiy
siyosatning barqarorligini ta’minlashga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Bozor m unosabatlariga
utish sharoitida bu m uam m o yanada dolzarbrok aham iyat kasb etm oqda, chunki
o'tkazilayotgan islohotlarning muvaffaqiyatiga ta'sir ko'rsatuvchi asosiy om illardan
biri bank tizim ining borqaror faoliyat ko'rsatishi b o'lib qolm oqda.
M a’lumki tijorat banklari har kuni o'zaro bog'liq bir necha m asaialarni
echm oqlari lozim:
a) o 'z operatsiyalarining foydaliligiga erishish;
b) likvidlik darajasini zarur darajada saqlash;
v) to'lov qobiliyatini m ustahkam lash va boshqalar.
Am m o shuni ta’kidlash lozimki bankning daromadliligi va likvidligi o'zaro teskari
mutanosibdir. Yukori likvidlikni ta'minlash bankning yuqori daromadlikka erishish
maqsadiga ziddir, chunki likvid aktivlar nolikvid aktivlarga nisbatan kam foiz daromadlari
keltiradilar. Boshqa tomondan yuqori foydaga erishish maqsadida aktiv siesat yuigizaetgan
b a n k la r likvid aktiv larin i m um kin b o 'lg a n m in im al d a rajad a u sh la b tu rish
tenedentsiyasiga ega boiadilar. Likvidlik va daromadlik o'rtasidagi bunday o'zaro bog'liqlik
bank siyosati noratsional tuzilgan sharoitda yuqori likvidlik mavjud holda uning
norentabelligiga yoki xatarli darajada past bo'lgan likvidlik sharoitida bankning yuqori
daromadligiga olib kelishi va bu uning bankrotligiga sabab bo'lishi mumkin._Likvidlik va
fovdalilikning optimal darajada bo'lishini ta’m inlash uchun banklar bu ko'rsatgichlam i
kompleks tahlil qilishlari zarur, buning uchun esa aw alo "bankning likvidligi" va
"bankning to'lov qobiliyati” kabi tushunchalam i ko'rib chiqm oq zarur.
Likvidlik term ini m oddiy qiym atliklarning va boshqa aktivlam ing tezda
sotilishini va pulga aylanishini ifodalaydi. Bankning likvidligini shuningdek ko'pgina
114
hollarda naqd m ab lag 'lam i O 'zbekiston Respublikasi M arkaziy ban k id an yoki
korrespondent banklardan sotib olish qobiliyati deb kam baholashadi. T o'lig icha
bank likvidligi deganda likvid aktivlarini sotish, pul m ablag'larini M arkaziy bankdan
sotib olish va aksiyalar, obligasiyalar, depozit va o m onat sertifikatlari ham da boshqa
qarz instrum entlarini em issiyasini am alga oshirish im koniyatlari nazarda tutiladi.
_ 'LoUov qobiliyati - bu birm uncha kengrok b o'lib u faqatgina aktivlam i tezda
puTga aylantirish im koniyatlarini em as, balki tijorat bankining o 'z kreditorlan o m o n a tc h ila r, b a n k la r va davlat oldidagi kredit va bosh q a pul xarakteridagi
operatsiyalaridan kelib chikadigan o 'z to'lov majburiyatlarini o 'z vaqtida va to'lig'icha
bajarish qobiliyatini ham o 'z ichiga oladi. Shunday qilib, likvidlik to'lov qobiliyatining
zarur va m ajburiy sharti sifatida m aydonga chtkadi.
T ijo ra t b a n k in in g likvidligi u n in g passiv b o 'y ic h a pul sh aklidagi o 'z
m ajburiyatlarini o 'z vaqtida bajarilishini ta'm inlash qobiliyatidir. B ankning likvidligi
bank balansining aktiv va passivlarini balanslashtiriiganlik darajasi, bank tom onidan
joylashtirilgan aktivlar va jalb qilingan passivlarning m uddati bo'yicha uzaro moslik
darajasi bilan belgilanadi.
Bank likvidligining m e'yorlari odatda balans aktivlarining turli m oddalarini
passivlarning jan ii sum m asiga yoki m a'lum m oddalariga, yoki aksincha passivlarning
aktivlarga bo'lg an nisbati sifatida o'rnatiladi.
Bankning to'lov qobiliyatiga uning o 'z m ajburiyatlari bo'yicha zarur sum m ada
javob bera olish qobiliyati deb ta ’rif beriladi.
11.2.Tijorat banki likvidligini boshqarish tahlili
O qim sifatida likvidlik m uayyan m uddat u c h u n yoki kelgust davr uchun
baholanadi. B unda likvidlilik zahira n u q tai-n azarid ati ju d a to r undashuv deb
baholanadi. Likvidlilikni okim sifatida ko'rib chiqish jara en id a kam roq likvidlikka
ega aktivlam i k u o 'p ro k likvidlikka ega bo'lgan aktivlarga aylanishini ta’m inlash
im k o n iy a tla rig a , sh u n in g d e k q o 's h im c h a m a b la g 'la m i, sh u ju m la d a n qarz
m ablag'lam i jalb qilishga alohida e’tibor beriladi. Shunday qilib Iikvidlikni faqatgina
oqim sifatida baholash em as, balki Iikvidlikni prognoz sifatida baholash ham m uhim
aham iyatga ega bo'ladi.
O 'z in in g la h z a li lik v id lig in i t a ’m in la sh u c h u n y e ta rli lik v id ak tiv lari
zakiralariga ega b o 'lg a n bank vaqt utishi bilan, ya’ni m ajburiyatlar oqim ining
likvid aktivlariga joylashtirilgan qo 'y ilm alar transform atsiya ok im idan ortib ketishi
oqibatida o 'z likvidligini y o 'q o tish i m um kin. Likvidlik - pro g n o zn i baholash
m uam m oli m asala hisoblanadi, chunki u b an k n in g aktiv operatsiyalari xavfxatari (riski)ni baholash bilan bog'liq. U zbyokiston am alietid a bu m aqsad uchun
O 'zbyokiston R espublikasi M arkaziy banki to m o n id a n chiqarilgan bank nazorati
bo'y ich a m e’yoriy hujjatlariga asosan tijorat banklari to m o n id a n hisoblanadigan
iqtisodiy m e ’erlar xizm at qiladi.
Likvidlik xavf-xatari deganda odatda bankni muayyan lahzada naqd pulni ancha
yuqori bo'lgan bahoda sotib olishga yoki o'z aktivlari qiymatini yo'qollshiga majbur
qiladigan xavf-xatar tushuniladi. Bunda bank aktivlari fokatgir.a tezda va qiymatini yo'qolishiga
yo'l qo'ym asdan sotilsagina likvid hisoblanadi. Bank passivlari bank ssudalami raqobatchi
banklar xarid qilayotgan stavka bo'yicha sotib olishi mumkiti bo'lgan taqdirdagina likvid
hisoblanadi.
115
I-c h izm a
Bankni to‘lovga layoqatliiigi va likvidliligiga ta'sir qiluvchi omillar1.
Панова . 7
IiiKKuOiim nih и n кпнс чссспособиоапь коммерческих банков.
1 16
-Л/
Ф н С. 2062
Bank balansi likvidligiga uning aktivlari tarkibi ta’sir qiladi: aktivlaming umumiy
summasida birinchi toifa likvid mablag'lari qancha ko’p bo'lsa bankning likvidligi ham
shuncha yuqori bo'ladi. Xalqaro bank amaliyotida aktivlaming eng likvid yolsmi bo'lib
kassadagi naqd pullar, shuningdek ushbu tijorat bankining Markaziy bankdagi mablag'lari,
Markaziy bankda qayta hisobga olinish mumkin bo'lgan qisqa muddatli tijorat veksdlari va
hukumat tomonidan kafolatlangan qiinmatli qog'ozlar hisoblanadi. Likvidlik darajasi past
bo'lgan aktivlar tarkibiga esa uzoq muddatli ssudalar va mulkka qilingan qo'yilmalar kintiladi.
Bank aktivlarini ularning likvidlik darajasiga ko'ra tahlil qilish bank likvidligi
holatini erkin ifodalaydi.
Bundan tashqari bankning likvidligi alohida aktiv operatsiyalaming xatar
darajasiga bog‘liq:'bank balansida yuqori xatarli aktivlar kancha ko'p ulushga ega bo'lsa
odatda uning likvidligi shuncha past bo'ladi. Bank mijozlarining kreditga darajasi ham
bank ssudalarining o'z vaqtida qaytishiga va shu orqali bank likvidligiga ta’sir qiladi.
Bank likvidligi shuningdek baians passivlari tarkibiga ham bog'liq..
Tijorat banklarining likvidligi va to'lov qobiliyatiga ta'sir etuvchi bir qator
omillar mavjud bo'lib ulam i makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy omillarga bo'lish
mumkin. Ushbu omillar tijorat banklari likvidligi va to'lov qobiliyatiga kompleks
tarzda ta’sir etadi, chunki o'rtasida uzaro aloqalar kuzatiladi.
Tijorat banklarining likvidligi va to'lov qobiliyatiga ta’sir etuvchi asosiy makroiqtisodiy
omillarga quyidagilami kiritish mumkin: mamlakatdagi geosiyosiylva makroiqtisodiy
vaziyat; bank faoliyatining barcha qonuniy, yuridik va meyoriari; bank tizimining tarkibiy
tuzilmasi va baiqaroriigi; pul bozori va qimmatbaho qog'ozlar bozorining holat i va boshqalar.
Bizning mamlakatimizda tijorat banklarining likvidligi va to'lov qobiliyatini davlat
tomonidan tartibga solishning turti usullari keng qo'llanilmoqda. Bu usuilar tijorat banklaiining
faoliyatini O'zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan turli rrte’yorlar va chcklovlar
o'matish hamda banklar faoliyatini soliqqa tortish kabilardan iboratdir.
Bundan tashqari tijorat banklarining likvidligi va to'lov qobiliyatiga ta'sir etuvchi
mikroiqtisodiy omillar kam mavjud bo'lib ular sirasiga quyidagi asosiyiarini kiritish
mumkin: tijorat bankining resurs bazasi,qo'yilmalar sifati, menejment darajasi,
shuningdek bank faoliyatining funksionai tizimi va ushbu faoliyatning rag'batlantiril ishi.
Tijorat banklari likvidlik dinantikasiga quyidagi uchta asosiy om il ta’sir
ko'rsatadi:
■ jam g'annalar summasining oshishi yoki kamayishi bilan bog'liq holda
mablag'lami kirim yoki chiqim qilish.
■ ssudalar va investitsiyalar hajmining oshishi yoki kamayishi bilan bog'liq
holda mablag'laming oqib kelishi va chiqib ketishi.
■ Jamgarmalar hajmining o'sishi yoki kamayishi oqibatida majburiy rezervlar
miqdorining o'sishi yoki kamayishi, chunki majburiy rezervlar me’yorining bajarilishiga
yo'naltirilgan mablag'lar likvid aktivlarining asosiy shakllaridan biri hisoblanadi.
^ lT .3 .C h e t el mamlakatlari tijorat banklari to'lov qobiliyati va likvidliligini
tartibga solish tajribasi
Rivojlangan mamlakatlar bank tizimlari bir-biriga o'xshash bo'lib tuyulsada
ulaming har biri asriar mobaynida tashkil topgan uziga xos bank ishi milliy munosabatlari
va ulaming tarkibiy qismlariga ega. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish va ulami
barqarorligini ta’minlash borasida har qanday davlat ham o'ziga xos tajribalarga ega
117
Jahon b a n k la ri am aliyotida ichki va tashqi nazoratni tashkil ctishga turlicha
e n d a s h u v la r m a v ju d . Institutsional nuqtai nazardan bu tizim ining tashkiliy tuzilish
usullari, M arkaziy bankning ushbu tizim dagi o'rn i va roli bilan farq qiluvchi uch
guruh m am lakatlarini ajratish m umkin:
nazorat faoliyati fakatgina Markaziy bank tom onidan amalga oshiriladigan
mamlakatlar: Avstraliya, Buyuk Britaniya, Islandiva. Ispaniya, Irlandiya, Itaiiya,
Yangi Zellandiya, Portugaliya.
nazorat faoliyati Markaziy bank tom onidan boshqa organlar bilan birga amalga
oshiriladigan m am lakatlar:
AQSh - Federal Rezerv Tizimi (FR T ), M oliya vazirligi va m ustakil agentlik
- D epozitlam i Sug'urtalash Federal Korporatsivasi (D S F K ) bilan birgalikda;
Shveytsariya - Markaziy bank, Federal Bank Komissiyasi bilan birgalikda;
Fransiya - Fransiya Banki, Bank Komissiyasi bilan birgalikda;
G erm aniya - Bundesbank, Kredit N azorati Federal X izm ati bilan birgalikda.
nazorat faoliyati M arkaziy bank to m onidan em as, balki boshqa organlar
tom onidan am alga oshiriladigan m am lakatlar. K anada, D aniya, Lyuksemburg,
Shvetsiya, Avstriya, Finlandiya, Norvegiya.
AQ Sh da banklar faoliyatini nazorat etish va boshqarish bizdan farq qiladi.
Bugungi kunda AQSh banklarini boshqarish va u lam i faoliyatini nazorat etish
quyidagi idoralar tom onidan olib boriladi:
1. Federal rezerv sistemasi.
2. Pul m uom alasi nazoratchisi barcha milliy banklarni nazorat qiladi.
3. Depozitlami sug'urtalovchi Federal korporatsiyasi bank va mijozlar depozitlarini
sug'urtalaydi, bankrotlikka uchragan banklarga o 'z vakolati doirasida yordam beradi.
4. Adliya vazirligi.
5. qim m atli qog'ozlar va biijalar bo'yicha komissiya.
6. Shtatlardagi bank faoliyati bo'yicha komissiya yoki bank sovetlari yangi
banklar ochilishi uchun charterlar beradi va o 'z navbatida shtatda charter olgan
barcha banklarni doim iy tekshiradi ham da ulam i doim iy ravishda nazorat etadi.
Moliyaviy barqarorligini yo'qotgan banklarga D S F K quyidagicha yordam
berishi m umkin:
1. Bankrotlikka uchragan yoki barqarorligini yo'qotgan banklarni boshqa bir
iqtisodiy b aquw at bank bilan qo'shilishiga yordam berish.
2. Sug'urtalash orqali banklarni bankrotlikni bosib o'tish imkonini vtijudga keltirish.
3. Bankrotlikka yuz tutgan bankning hisobiga belgiiangan miqdorda pul mablag'i
o'tkazish orqali bankni saqlab qolishi m um kin. 1986 yildan boshlab korporatsiya
har xaftada tegishli chora ko'rilgan banklar, ularning xizm atchilariga nisbatan
ko'rilgan chora-tadbirlar to'g'risida m atbuot orqali aholini xabardor qilib turadi.
A Q Shda banklar va jam g'arm a muassasalarining faoliyati ham federal darajada,
ham shtatlar doirasida tartibga solinadi.
Federal darajada kaznacheystva (moliya vazirligining amerikacha ekvivalenti) ning
bo'lim laridan biri milliy banklarni tashkil etishga lisenziya beradi va ular faoliyatini
tartibga soladi. Depozitlami sug'urtalash federal korporatsiyasi esa har bir depozit
muassasasidagi 100,000 AQSh dollarigacha bo'lgan depozit schetlarini sug'urta qiladi.
Angliya Bank tizim ining o'ziga xos harakatlantiruvchi asosiy qismi va L ondon
pul bozorining asosiy qatnashchilari yirik tijorat banklaridan iborat cheklangan
118
guruh hisoblanadi. U lar jum lasiga aw alo m am lakatning yirik "katta w tllik " banklari:
"Lloyds". "M idland”, "Barklayz" va "N eshnl Vestm inster" kiradi.
Tijorat banklari va kredit-ntoliya institutlarining faoliyatini tartibga solish Angliya
Banki to m onidan amalga oshiriladi.
1979 yilgi bank qonuni m ayda bank depozitorlari va jam g 'arinachiiarini bank
inqirozlaridan him oya qilish m aqsadida bank depozitorlarm i him oyalash tizim ini
ishlab chiqdi. Bu boshqarm a D epozitlam i him oyalash Fondini boshqaradi ham da
barcha banklar va depozit qabul qiluvchi m uassalar o 'z depozit bazaiariga nisbatan
0,3% , am m o 300,000 funt sterlingdan oshm agan m iqdorda badal to'lashlari shart.
1981 yilda qabul qilingan "M onetar N azorat to'g'risidagi nizonT'ga binoan
bank m uassalari va depozit qabul qiluvchilam ing likvidligini ta'm inlash m aqsadida
bu m uassasalar o ‘z m ajburiyatlarining 0,5% ini Angliva Bankidagi operatsiyalarda
qatnashm aydigan hisob raqam ida saqlashlari shart qilib qo'yildi.
1987 yilgi bank qonuniga m uvofiq vakolatli banklar bu m aqom ini Angliya
Bankidan olish uchun quyidagi talablarga javob berishi shartligi belgilab qo'yildi:
a) m uassasaning direktorlari, nazoratchilari va boshqaruvchilari o'zlarining
lavozim lariga m os bo'lgan tartibli va vijdonli shaxslar bo'lishi lozim;
b) m uassaning faoliyati kam ida ikki kishi tom onidan sam arali boshqarilm ogi
lozim ;
s) k a p ita ln in g y e ta r lilig i, s h u b h a li q a r z la r n i b o s h q a ris h , lik v id lik ,
boshqaruvning ichki nazorati kabilarni hisobga olgan holda biznes extiyotkorlik
bilan yuritilm og'i lozim.
G erm aniya bank tizim ida kredit tizim ining turli zvenolari o'rtasidagi o 'z aro
aloqalam ing asosi sifatida universallashtirish tam oyili qo llaniladi. U nga binoan
turli kredit muassasalari moliyaviy operatsiyalam i am alga oshirisltda bir xii huquqga
egadirlar.
G erm aniyada tijorat banklari faoliyatini tartibga solish vazifasi Bundesbank va
Kredit N azorati Federal X izm ati zim m asiga yuklangan.
B undesbank faqat birgina real ta'sir vositasiga ega, ya'ni u ham bo'lsa m ajburiy
rezervlashning eng kam m iqdorini u rnatish va tijorat banklari ustidan nazorat
qilishning fakatgina ikki instrum entiga ega - b o 'la r m ablag'lam i rezetvlash va
hisobotlar qabul qilish. Boshqa nazorat funksiyalari M oliya vazirligiga bo'ysinuvchi
Kredit N azorati Federal Xizm ati zim m asiga yuklangan.
G erm aniyada faoliyat ko'rsatayotgan tijorat banklari Bundesbankka bank balansi
likvidligining ahvoli haqida har oyning oxirida talab etilgan shakllar bo'yicha hisobot
topshiradilar.
Fransiya bank tizim i ham dunyodagi eng qadim gi va hozirgi kunda taraqqiy
etgan tizim lardan biri sanaladi, shu sababli h a m b izningcha lining tajribasini
o'rganish foydadan xoli em as.
v >
11.4.
O'zbekiston Respublikasi tijorat banklarida bank to'lov qobiliyatini
tartibga solish muammolari
Tijorat banklarining barqarorlik darajasini ekzogen va endogetl faktorlar orqali
aniqlanadi. Banklarning keng ko'lam da bankrotlikka uchrashi ekzogen faktorlarga to'g'ri
keladi. Bu - m amlakat yoki hududdagi siyosiy holat, um umiqtisodiy holat, moliya
bozoridagi ahvol, kamkor-banklarnm g ishonchliligi, bank mijozlarining ishonchliligi.
119
Agarda ekzogen faktoiiaming ta'siri barqaror bo'lsa, u holda bankiiing holati endogen
faktorlarda aniqlanadi. Bulan bank strategiyasi. o'z kapital mablag'lari bilan taminlanganligi.
kadrlar malakasining darajasi, menedjment darajasi va uning ichki siyosati.
Risk darajasi foizlarda shunday aniqlanadiki, bunda riskning umumiy summasi
100% ga teng bo'lsin.
O'z kapitalini juda past malaka bilan boshqarilishi - tijorat banklarining bankrotligini
keltirib chiqaruvchi eng keng tarqalgan sabablardan biri deb hisoblaymiz.
Bankning moliyaviy ahvolini tuzatish va uning iqtisodiy barqarorligini
yaxshilash uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim deb hisoblaymiz:
1. Bank sarmoyadorlarini imkoniyatlarini ko'rib chiqish va yil oxiriga qadar
bankning ustav kapitalini e’lon qilingan miqdorga yyetkazishni taminlash.
2. Muddati o'tgan qarzlami qaytarish uchun tegishli tadbir asosida choralar
ko'rish va kaytishi mavhum bo'lgan kreditlar uchun zahiralami belgiiangan me’yorga
yyetkazilishini taminlash.
3. Bankning aktivlarini daromad keltirmaydigan qismini kamaytirish va o'z
navbatida darom adlik imkoniyatini oshirish uchun aktiv mablag'lam i asosan
tavakkalchilik darajasi kam bo'lgan DKK bozoriga yo'naltirish.
4. Bank bo'limlari va binolarini ko'rish bo'yicha amalga oshirilgan 290,5 mln
sumlik kapital xarajatlarni bankning norentabel bo'limlarining bino va inshootlarini,
bankning asosiy faoliyatida muhim bo'lmagan vositalami sotish orqali qoplash.
5. Bank ssudalari bo'yicha muddati o'tgan foizlarni to'Iiq qaytarib olib, shu
summani bankning muddatsiz depozitlardagi majburiyatlarga ishlatish uchun
bankning vakillik varaqasida saqlab turish.
6. Bank mamuriyatiga, transportga, ish haqi va shu bilan birgalikda unga
tenglashtirilgan xarajatlarni bank daromadligiga bog'liq ravishda hisoblash.
7. Bankning aktivlarini marketing tadqiqotlariga bog'liq ravishda taqsimlashni
yo'lga qo'yish.
Xulosa qilib shuni ko'rsatishimiz mumkinki, banklarning bankrotlikka uchrash
quyidagi eng asosiy holatlarda ro'y berishi mumkin: ssudalarning qaytmasligi va
boshqa aktivlar qiym atining y o 'qotilishi, likvid m ablag'larning m inim um
darajadaligii va asosiy faoliyatdan ko'riladigan zararlar shuningdek, ushbu zararlarni
omonatchilar va mijozlar mablag'lari hisobidan qoplash.
Bank likvidlikning o'zgarishiga ta'sir qiluvchi omiilami hisobga olgan holda likvidli
aktivlarga zaair miqdorini bcliglab olishlari shart. Mazkur omillarga quyidagilar kiradi:
1) omonatchilaming ko'payishi yoki kamayishiga ko'ra mablag'larga ega bo'lish
yoki ularni yo'qotish bank jalb qilingan mablag'lar bo'yicha majburiyatlarni yaqin
muddatlarda bajarishi lozim, bu omonatlar va boshqa passivlarning muddatlari
bilan bog'liq, hamda bankda qoladigan depozitlar miqdorini (asosiy deponentlar)
hisob varaqdan olinadigan yoki darhol to'lanadigan depozitlar va boshqa passivlar
bilan qiyoslangan holda tahlil qilish kerak;
2) omonatlar summasining o'sishi yoki qisqarishiga muvofiq majburiy zahiralar
me'yoriy miqdorining ko'payishi yoki kamayishi ham likvidlikka bevosita ta'sir ko'rsatadi.
3) ssudalar va investitsiyalar summasining oshishi yoki kamayiishaiga ko'ra
mablag'alr oqib kelishining ko'payishi yoki pasayishi ushbu omilning ta'siri iboratki,
ssudalar va investitsiyalar miqdoridir har bir oshishi likvidli aktivlar ulushini
kamaytiradi,chunki investitsiyalar uzoq muddatga asoslangan.
120
11.5. O'zbekiston Respublikasining hozirgi sharoitida tijorat banklari
ishonchliligini baholash va tahlili
Respubiikamizda tijorat banklari likvidligi va to'lov qobiliyaiitii boshqarishning
asosiy usuli ular tomonidan O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki 0‘rnatgan
iqtisodiy me'yorlarga rioya etishi hisoblanadi.
Likvidlikni sifatli baholash, bankning moliyaviy ahvolini tahlil va nazorat
qilish uchun koeffitsentlar uslubidan foydalaniladi. Dastlabki ikki koeffitsent
Markaziy bank talablari bajarilishini nazorat qilish uchun qolgan 4 tasi likvidlik
bilan bog'liq ahvolning yaralishini tahlil etish uchun hisob-kitob qilinadi.
1. Naqd pul zahiralariga doir talablarga rioya qilish koeffitsenti. Bazi bitirni
maxrajda likvidlikning zarur darajasini, sur'atda esa bankning tnuayy'an sanasidagi
naqd pul zahiralarini ko‘rsatishni taklif etadi.
2. Likvid aktivlarga doir talablarga rioya qilish koeffitsenti. Uning maxrajida
likvidlikning talab etiladigan darajasini qo'yish, sur’at esa likvidlik aktivlarning
muayyan sanadagi amaliy miqdorini ko'rsatish zarur.
3. Kreditlar-depozitlar. Mazkur koeffitsent likvidlik bilan bog'liq ishlaming ahvolini
ko'rsatadi va uning kichik qiymati likvidlik yetarli darajada ekanligidan dalolat beradi:
Aylanma mablag'lar-aktivlar;
Aylanma mablag'Iar-depozitlar;
Aylanma mablag'lar-depozitlardan qarz mablag'lari.
Likvid koeffitsentlari tahlil maqsadiga ko'ra farqlanishi mumkin. Iqtisodiy
adabiyotlarda likvidlikning quyidagi umumiy formulasi beriladi:
Likvidlik — Likvid aktivlar / jalb etilgan aktivlar
Ushbu koeffitsentni muddatlar bo'yicha bo'lib chiqish mumkin, masalan,
qisqa muddatli likvidlik koeffitsenti (KMK) va o'rta muddatli likvidlik koffitsenti
(UM K)
KMK = kassa nostro hisob varaqlari bo'yicha qoldiqlar (DKM O) / joriy va
jam g'nna hisob varaqlaridan qisqa muddatli depozitlar
UM K = (qoplash m uddati 1-5 yilgacha bo'lgan qimmatli qog'ozlar va
ssudalar) / (qoplash muddati 1-5 yilgacha bo'lgan depozitlar va zayomlar)
Bank likvidligi quyidagilar qoplanishi lozim:
-depozitlaming olinishi;
-aktivlar va majburiyatlami qoplash muddatlari o'rtasidagi farqlar;
-pul bozorining o'zgarishlari;
-rejalashtirilmagan xarajatlar;
Har bir aktiv va majburiyat uchun eng kichik muddat betgilanib, shu muddat
ichida qoplanishi lozim.
Qisqa xulosalar
To'lig'icha bank likvidligi deganda likvid aktivlarini sotish, pul mablag'larini
Markaziy bankdan sotib olish va aksiyalar, obligasiyalar, depozit va omonat
seitifikatiari ham da boshqa qarz instrum entlarini emissiyasini amalga oshirish
imkoniyatlari nazarda tutiladi.
To'lov qobiliyati - bu birmuncha kengroq bo'lib u faqatgina aktivlami tezda
pulga aylantirish imkoniyatlarini emas, balki tijorat bankining o'z kreditorfari -
121
o m o n a tc h ila r, b a n k la r va d avlat oldid ag i kred it va b o sh q a pul xarak terid ag i
operatsiyalaridan kelib chiqadigan o 'z to'lov m ajburiyatlarini o 'z vaqtida va to 'lig ’icha
bajarish qobiliyatini ham o 'z ichiga oladi.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. T ijorat banki balansi iikvidliligi va to 'lo v qobiliyati tavsifi va baholash
ko'rsatgichlari
2. T ijorat banklari likvidligi va to'lov qobiliyatini tartibga solishda xorij tajribasi.
3. O 'zbekiston Respublikasi tijorat banklari to 'lo v qobiliyatini boshqarish
m uam m olari
4. Bank faoliyatini tartibga solishning p u l-k red it usullarining tahJili1
5. M arkaziy bank to m o n id a n tijorat banklari Iikvidliligi va to 'lo v qobiliyatini
tartibda solish.
6. B anklarning likvidlilik risklar va ularni boshqarish
7. Bank likvidligi qoplanish yo'llari
8. T ijorat banklarining to 'lo v qobiliyati va likvidliligini k o'paytirish yo'llari
9. H orijiy m am lak atlam in g likvidlig ko'rsatgichlari
10. O 'z b e k is to n R esp u b lik asi T ijo ra t b a n k la rin in g to 'lo v q o b iliy a ti va
likvidliligini k o'paytirishda xorij tajribasi
Asosiy adabiyotlar
1. Е ф и м о в а M .P. Ф и н а н с о в о -э к о н о м и ч е с к и е расчёты . П о со б и е д л я
м енедж еров: Учеб. П ос. -М .: И Н Ф Р А -М , 2004.
2. Л авруш ин О .И . и др. "Б анковское дело". М . Ф и С. 2003.
3. П а н о в а Л . Л и к в и д н о сть и п л атеж есп особ н ость ком м ерч ески х банков.
-М .: Ф и С. 2002.
4. У збекистон Республикаси М ар к ази й б а н к и н и н г м е ъ ё р и й хуж жатлари
туплам и. -Т.: 2003.
5. С окол ов Ю .А., А м асова Н.А. С и стем а страхования бан ковски х рисков.
Н ауч изд. -М .: О О О изд Э лит, 2003.
6. С ухова Л .Ф . П ракти кум по анализу ф и н ан со в о го состо ян и я и о ц е н к и
кредитоспособн ости б ан к а-заём щ и к а. -М .: Ф и н ан сы и стати стика, 2003.
7. Ш а п к и н А.С. Э к о н о м и ч ес к и е и ф и н а н с о в ы е р и с к и .-И зд . З -е -М .:
Д а ш к о в и К , 2004.
8. h ttp ://w w w .b an k o fe n d ian d .co .u k /m a rk et/m o n e y /in d e x .h tm
9. http ://w w w .b o j.o r.jp ./e n /siry o .h tm
10. ww w.federalreserve.gov
1 Т Д И У ва М Д \ мамлакатлари икгисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-м алакавий иш лари, м агистрлик, ном зодлик ва докторлик
диссертацияларининг намунавий мавзулари. -Т.: 2005.
122
XII BO B
BANK FOYDASI, BANK RENTABELLIGI
1 2.1.B ank foydasi va manbalari
T ijorat banki d a ro m a d i m anbalari tuziiishi.
D arom ad m anbai - bizneslam ing yigindisidan o lin ad i1 :Ssuda biznesi, D iskont
- biznesi, saqlash bilan bog'liq biznes. qim m atb ah o qog 'o zlar bilan bog'liq biznes.
Bank kafolati faoliyati bilan bog'liq biznes ja m g 'a rm a la r jalb qilish va jam g'arm achilik
topshirig'iga k o 'ra bajaradigan operatsiyalari
- m ukofot
- raqam berish;
- raq am n i yuritish.
- katiy m ukofot (pulda);
- m u o m a lad a n m ukofot (foyda);
- raq am d an k u c h irm a berish;
- raqam ni ochish;
- ra q am d an vaqt pul berish (h isob-kitob xarak teri asosida).
K o rresp o n d en t m u n o sab atlard an keladigan d aro m ad .
Bankning noan'anaviy xizmatlaridan keladigan daromadlar - lizing, axborot, maslahat,
klientlar, o'qitish va boshqalar. Lizing to'lovlari, foiz to'lovlari, mukofot xizmat uchun,
Balans qiy m atin in g b o z o r bahosini ochishi natijasida olinadigan daro m ad .
S hunday qilib b a n k d aro m ad i b o 'lin ad i.
Foizli d a ro m a d
M ukofot shaklidagi d arom ad.
boshqa d aro m ad (olib sotarlik xizm ati) q im m a tb a h o q o g 'o z la r qayta baholash,
jarim a olish diskont daro m ad i.
Foiz d a ro m a d i m ukofot bilan q o 'sh ilib ketishi m u m k in . K redit to'lovi va
m ukofot obligatsiyani tarqatish va m aslahat x izm atlari u c h u n m ukofot. M aslahatga
olinadigan d a ro m a d kelishuv bajarilgandan so 'n g olinadi.
Ssuda foizi - qiym atni v aq tinchalik berish asosida olinadigan baho. B archa
turdagi ssudalar, veksellam i hisobga olish, o d d iy va m urakkab foizlar.
K om issiya - bankovskie operatsiya b o 'y ic h a m ukofot kom issiya - to p sh iriq lotincha. K erakli foyda va xizm atlar tan n a rx id a n foyda olish.
D a ro m a d la r
K reditni b e rish d an o linadigan foiz.
Q im m a tb ah o q o g 'o z la r bilan operatsiyalardan o linadigan
C h e t el valutasi va b o sh q a valuta qiym atliklari d arom adi,
O lingan dividentlar.
Banklarga tashkilotlaridan o linadigan d aro m ad .
Ja rim a , n eu sto y k alar
Boshqa darom ad.
12.2.Tijorat banklari xarajatlari tahlilr
T ijorat b an k i xarajatlari va u lam i tuziiishi.
xarajat turiga qarab olti guruhga bo'linadi:
Ж аковская E. "Б анквы й дело". К урслекси и . -М .: "Омега". 2003.
2 Т Д И У ва М Д Х мамлакатлари икдисодий м утахассисликлари б у й и ч а бакалавриат
битирув-м алакавий иш лари, магистрлик, ном зодли к ва яо кто р л и к
ди ссертац и ялари н и н г нам унавий мавзулари. -Т.: 2005.
123
operatsion.
bank faoliyatini ta'm inlash
bank personaliga to'lash.
soliq to'lash
maxsus rezervlar
boshqalar.
Operatsion xarajat
D epozit va kredit operatsiyalariga, qim m atli qog'ozlarga foiz to'lash.
qim m atli qog'ozlarga bog'liq operatsiyalarga, chet el valutasiga kassa hisob
operatsiyalariga, inkossatsiyaga qilingan xarajat.
boshqa o peratsion xarajat veksellar b o 'y ic h a diskont x arajat. qim m atli
qog'ozlar baholashdagi salbiy qoldiq, chet el valutasidagi raqam larning salbiy
qofdig'i, qim m atli qog'ozlarga qim m atbaho qog'ozlarga xarajatlar.
Operatsion xarajat - bank operatsiyalari bilan to'g'ridan to'g'ri bog'liq bo'lgan xarajat.
Bank faoliyatini ta'm inlash bilan bog'liq xarajat - am m ortizatsiya (asosiy
vositalar va m oddiy aktivlar), ijara, uskunalari rem onti, kontselariya, avtotransport,
maxsus kiyim, bino eksperti.
Bank personalini boshqarish - oylik, m ukofot va boshqalar.
Soliq - m ulk soligi, yer, av to tran sp o rt, y o'l va bosh q a soliqlar - bank
operatsiyalari tannarxiga quyiladigan soliqlar.
Z arariam i qoplash, qim m atbaho qog'ozlarni qoplash. aktiv operatsiyalar
va debitor qarzlam i qoplash.
B oshqa x a rajatlar - k a d rla r tay y o rlash , k o m p en satsiy a , a u d ito r, su d ,
publikatsiya hisobot bilan bog'liq xarajatlar.
12.3. Bank foydasini boshqarish xususiyatlari1
Foyda va zararlar hisobi
Olingan foiz va shunga o'qshash darom adlar.
Kredit depozitlarini joylashtirish (raqam lar va boshqa banklar).
Boshqa mijozlarga berilgan kreditlar.
Mijozlardan asosiy vositalami ijaraga berish, kelgusida sotib olish huquqi bilan
qat'iyy belgiiangan darom adli qog'ozlar.
Boshqa m anbalar
Jam i foyda
T o'langan foizlar.
Jalb qilingan m ablag'lar, zayom va depozitlar.
M ijozlardan jalb qilingan m ablag'lar, zayom va depozitlar
Chiqarilgan qim m atbaho qog'ozlar.
Boshqa operatsiyalar.
Jam i to'langan foizlar.
Sof foyda (bank.darom adi).
M ukofot darom adi.
M ukofot xarajat.
Sof m ukofot darom ad.
Boshqa operatsion darom ad.
1ТДИУ ва МДХ мамлакатлари икрисодий мутахассисликлари буйича бакалавриат
битирув-малакавий ишлари, магистрлик, номзодлик ва докторлик
диссертацияларининг намунавий мавзулари. -Т.: 2005.
124
C h e t el v a l u t a s i , b o s h q a v a l u t a q i m m a t l i k l a r i k u r s f a r q i d a n o l i n g a n d a r o m a d l a r
qim m atbaho toshlar, m etallar. qayta baholash, qim m atbaho qog'ozlarni qayta
baholashdagi ijobiy qoldiq.
Divident ko'rinishidagi darom ad.
Jam i baho joriy darom ad.
Jami operatsion darom ad (str 1 7 -strl8 -strl9 -str 20)
Joriy darom ad (str 12-str 15-str 21)
M ehnat haqi to'lovlari
Ekspuluatatsiya xarajat lari
Xorijiy valuta va boshqa valuta qiymatliklari bilan qilinadigan operatsiyalaming kurs
farqlari qimmatbaho metallar va qog'ozlarni sotish natijasida paydo bo'Iadigan salbiy qoldiq
Qisqa xulosalar
D arom ad m anbai - bizneslarning yigindisidan olinadi1: Ssuda biznesi. Diskont
- biznesi, saqlash bilan bog'liq bizncs. qim m atbaho qog'ozlar bilan bog'liq biznes.
Bank kafolati faoliyati bilan bog'liq biznes jam g'arm alar jalb qilish va jam g'arm achilik
topshirig'iga ko'ra bajaradigan operatsiyalari. Operatsion xarajat - bank operatsiyalari
bilan to 'g 'rid a n to 'g 'ri bog'liq bo'lgan xarajat.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Tijorat banklari foydasi m anbalari
2. Bank xarajatlari tuzilishi
3. Bank rentabeHigini boshqarish yo'llari.
4. Banklarning foydalilik va rentabellik tushunchalari.
5. Bank foydasining asosiy m anbalari.
6. Tijorat banki foydasi boshqarish2.
7. Banklarning hisob kitob operatsiyalari hisobiga foyda olish.
8. Tijorat banklari foydaliligi va rentabeHigini boshqarish
9. sharoitida bank balansi rentabelligi ko'rsatgichlari
10. O 'zbekiston Respublikasi Tijorat banklarining foydasi va rentabeHigini
oshirishda xorij tajribasi
Asosiy adabiyotlar
1. Е фим ова M .P. Ф и н ан со в о -эк о н о м и ч е с к и е расчеты . П особие для
менеджеров: Учеб. Пос. -М .: И Н Ф Р А -М . 2004.
2. Л авруш ин О.И . и др. "Банковское дело". -М.: Ф и С 2003.
3. С околов Ю.А., Амасова Н.А. Система страхования банковских рисков.
Науч изд. -М .: О О О изд Э лит, 2003.
4. Сухова Л .Ф . П рактикум по анализу ф ин ан сового состояния и оценки
кредитоспособности бан ка-заём щ и ка. -М .: Ф и н ан сы и статистика, 2003.
5. Ш апкин А.С. Э коном ич еские и ф ин ан совы е риски - И з д . 3-е-VI.:
Д аш ков и К, 2004.
6. http://w w vv.bankofendland.co.uk/m arkct/m oney/index.htm
7. http://w w w .boj.o r.jp./cn/sirvo.htm 8. www.federalrescrve.gov
: Т Д И У ва М Д Х м ам л ак атл ар и и ц ти со д и й м у гах асеи сл и кд ар и б уй и ч а б ак ал ав р и ат
б и т и р у в - м а л а к а в и й и ш л а р и , м а г и с т р л и к , н о м з о д л и к ва д о к т о р л и к
д и с с с р т а ц и я л а р и н и н г п а м у м а в и й м а н з у л а р и . -Т .: 2005.
? O 'sha y cig a qaralsin .
"BANK ISH I" BO'YICHA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA
ASOSIDA O 'Q IT IS H QO'LLANMASI
O'quv Fani: "B ank ishi", T D IU n in g 3 -k u rs bakalavriati u c h u n
M a sh g 'u lo t m avzusi - "B ank tiz im i va b a n k turlari"
A jratilgan vaqt - 4 soat
Fakultet: X alq aro iqtisodiy m u n o sa b a tla r
Kafedra: "X alqaro m oliya"
Tayorlovchi: d o tse n t T o y m u h a m e d o v Ib ro h im R ixsiboevich
M aslahatchilar: O .Y u .R ash id o v k afed ra m u d iri, professor
A .K .P ak. i.f.n., d o tse n t
O 'q itis h shakli - m a'ru z a m ash g 'u lo tla ri
1. U slubiy q u lla n m a n in g q isq a ch a varian ti.
1-m a sh g 'u lo t.
A jratilgan vaqt - 2 soat.
Asosiy savoliar:
1. T ijorat b anklari b o z o r infratuzilm asining asosiy tarm ogi sifatida. O 'z b e k isto n
R espublikasining bagungi kundagi b a n k tiz im i va operatsiyalari - 40 m in.
2. B ank turlari. B ank tiz im i islo h atlari - 40 m in.
0 ‘qitishdan kutilayotgan n a tijalar (yoki u q itilay o tg an lam in g vazifaiari)
N im ani am alga oshiradi
N im ani his etadi (sam arali
Nim ani biladi va tu(P sixom otor m aqsadlar)
yoki his-xayajon va qadrshunadi (urganishning
qim m atli m aqsadlar)
m aqsadlari)
“ Bank tush u n ch asig a” B ank tushunchasini tahlil q i­ Iqtisodiyotni riv ojlantirish
ta’rif beradi.
la d i.
uchun bank tizim ining
aham iyatli ekanligini anglab etadi.
Bank tushunchasi, tu r­ B ank tushunchasi va tizim i, B ank tizim ig a alo q ad o r
lari va u lam i am al qi- m ohiyatini tush u n tirib , uning m asala m uxokam asi yu­
lish jarayonlarini Sa­ shakllanish jaray o n larin i tah­ zasidan guruhdagi m uhokam ada ham k o rlik k a inlil qiladi.
na b beradi.
tilishni nam oyon etadi.
B ank tizim ini sh ak lla­ X orijiy m am lakatlar bank
nish usullarini k o 'r- tizim ining shakllanish usulla­
satib beradi.
rini urgatadi.
B ank tushunchasi va tizi­
m ining zaruratini bilib
oladi.
B ank tizim i va uning
m am lakat iqtisodiyotidagi aham iyatiga baho
b erad i.
B ozor iqtisodiy m unosab a tla rid a bank tizim ining
faoliyat
ко ‘rsati shining
zarurligini tushunib etadi.
B ank tizim ining m am lakat va
xorijiy m am lakatlar iqtisodiyotidagi ahm iyatini aniqlaydi.
126
0 ‘qituvchinmg maqsaillari:
-b a n k tiz im in in g m o h iy a tin i o c h ib b e rish ;
-b o z o r iqtisodiyoti sh a ro itid a g i b a n k tiz im i faoliyatini tushuntirib berish ;
-b a n k tiz im in in g tu rla rin i k o 'rsa tis h ;
-b a n k tiz im in i sh ak llan ish usu llari b ila n tan ish tirish ;
-b a n k tiz im in i bo sh q arish u sulini u rg a tish .
Texnologik karta
K u rila y o tg a n
s a v o lla r
1. T ijo ra t b a n k la ri
b o z o r in fra tu z ilm a sin in g
a s o s iy
tarm o g i sifatid a. O 'z b e ­
k isto n
R e sp u b lik a ­
s in in g b u g u n g i k u n d a g i b a n k tiz im i v a
o p eratsiy ala ri - 40
m in.
O 'q itu v c h in in g fa o liy a ti
T a la b a la rn in g fao liy ati
u q itu v ch i q isq a c h a k irish q ila d i va
m a 'ru z a m a tn in in g b ir b o T a g in i u q is h g a
u ta d i - 10 m in.
q iz iq tiris h faza si. O 'q itu v c h i ta la b a la m i
fa o lla sh tirish g a k u m a k la s h u v c h i s a v o lla rn i beradi: l.B a n k d e g a n d a n im a n i tu s h u n asiz ? 2 .B a n k tiz im i n irn a u c h u n k e ra k ?
T a la b a la r o 'z e'tib o riarin i u s h b u
m a v z u y u zasid an b erilg an sav o lla rg a q atatad i v a s a v o lla rg a
ja v o b b erad ilar - 10 m in u t.
A n g la b e tis h faza si. O 'q itu v c h i to p s h iriq
b eradi:
5-6 k is h id a n
ib o ra t k ic h ik
g u ru h la rg a b o 'lin ib v a u s h b u g u ru h la r
ta rk ib id a b a n k tu s h u n c h a si v a u n in g
ta rifid a n
k elib
c h iq a d ig a n
fik rla rn i
ja n tla s h , b an k tu s h u n c h a si b ila n b o g 'liq
ta 'rifn i iz o h la s h .v a z ifa s in i b erad i.
M u lo x a z a fazasi. O 'q itu v c h i q u y id a g i
s a v o ln i beradi: 1. B a n k tiz im i v a u n in g
z a ru rlig in in g a s o s iy s a b a b la rin i s an ab
b erin g ?
2. B an k tu sh u n c h a sig a o id q a n d a y ta r if
m u n o z aralid ir?
O 'q itu v c h i b irin ch i sa v o l b o 'y ic h a x u lo s a
q ilad i.
2 B a n k tu rlari. B ank
tiz im i islo h a tla ri - 4 0
m in
O 'q itu v c h i m a 'ru za m a tn in in g b ir b o 'lagini u q is h g a u ta d i - 10 m in . q iz iq tiris h
fazasi.
O ’q itu v ch i ju ftlik la rd a m u h o k a m a q ilin ish i u c h u n sav o i q u y a d i: 1. B an k
tiz im in in g q a n d a y tu rla ri m a v ju d ?
2 .B an k tu rlarin i s h a k lla n is h u s u lla rig a
o 'z fik rin g iz n i b ild irin g ?
A n g lab y etish faza si. O ’q itu v c h i k ic h ik
g u ru h la rg a to p sh iriq b e ra d i: q u y id a g ila rni tu s h u n tirib b erish lo z im 1 .B an k tiz im i­
n in g tu rlan ish i q a n d a y o m illa rg a b o g 'liq ?
2 .B an k tu rla rig a o 'z m u n o s a b a tin g iz n i
b ild irin g ?
127
T a la b a la r b an k tu s h u n c h a si v a
tizim i
fariflari
y u za sid an
fik rla rn i
u trm m la sh tirib ,
ja m la y d ila r.
B u n d a n s o 'n g k ic h ik g u ru h la m in g
y etak ch ilari
o'z
v aria n tla rin in g
taq d im o tin i
a m a lg a o s h ira d ila r - 10 m in .
K ic h ik
g u ru h la t
tark ib id a g i
ta la b a la r
m azkur
sav o llarg a
ja v o b ta y y o rlay d ilar v a u la m in g
ta q d im o tin i o 'tk a z a d ila r - 10
m in.
T a la b a la r o 'z e ’tib o riarin i u sh b u
m avzu
y u za sid an
b erilg an
sav o llarg a qaratad i. ju ftlik la rd a
m u h o k a m a eta d i va sav o llarg a
ja v o b b e ra d ila r - 10 m in.
K ic h ik g u ru h la r b a n k tizim in in g
tu rlan ish i h am d a u s h b u tu rla r
b ila n
b o g ’liq
fikrlarni
m uxokam a
eta d ila r
h am d a
b e rilg a n
sa v o lla r
y u za sid an
ja v o b ta y y o rla y d ila r - 10 m in.
Kichik guaihlar m oliya bozori
M uioxaza fazasi. Talabalarga savol: va bank tizim i, kredit tizimi
1.Moliya bozorining turi va bank tizimi tushunchalarining
ishlatilish
orasida qanday bogMiqlik bor? 2.Bank va jarayoni kabi berilgan savollar
kredit tizimlari tushimchalari qanday yuzasidan javob tayyorlaydilar
sharoitlarda ishlatiladi?
- 10 min.
O ’qituvchi ikkinchi savol bo'yicha
xulosa qiladi.__________________________
2 -m a s h g ‘ulot.
A jratiigan vaqt - 2 soat.
A sosiy savollar:
3. T ijo ra t b an k larin i litsenziyalash tartib i. T ijo rat b an k lari k ap italig a q o ‘yilgan
ta la b a la r - 40 m in.
4. T ijo ra t b a n k la rin in g b u g u n g i k u n d a g i fa o liy a tin i ta k o m illa s h tiris h va
m a m la k a t iq tiso d iy o tin i rivojlan tirish d ag i ro lini o sh irish y o ‘llari - 40 m in.
O ’qitishdan kutilayotgan natijalar (yoki uqitilayotganlam ing vazifalari)
N im ani am alga oshiradi
N im ani his etadi (sam arali
N im ani biladi va tushunadi
(Psixom otor m aqsadlar)
(urganishning m aqsadlari)
yoki his-xayajon va qadrqim m atli m aqsadlar)
“T ijorat banklariga q o 'yilgan T ijorat banklariga q o ‘yilgan M am lakatdagi iqtisodiy islohatalablam i tushuntirib, izohlab tlam i am alga oshirishda bank
talablam i” sanab beradi
tizim iga ta'sir etuvchi o m illar­
beradi.
ni anglab etadi.
“ Iktisodiyotdagi holatning va M illiy pul birligining sotib Bank tizimiga ta'sir etuvchi
M arkaziy bank talablari ora­ olish qobiliyati va uning bank omillar muxokamasi yuzasidan
faoliyati
o ‘rtasidagi guruhdagi muxokamada hamsidagi o 'z a ro b o g ‘liqlik”ni tizim i
b og‘!iq!ikni
tahlil
qilib, korlikka intilishni namoyon etadi.
tushuntira oladi.
Tijorat banklarining iqtisodiyotdagi roli va unga kiladigan uzaro ta'sirini tushuntira
oladi.
T ijorat banklarining faoli­
yatini takom illashtirish va
m am lakat
iqtisodiyotidagi
rolini oshirish kabi tushunchalam ing farqiga boradi.
tushuntirib utadi.
Bank tizim i faoliyatining uzgarishininng m am lakat iqtisodiyotiga ta'siri tahlil etiladi va
tushuntiriladi.
Bank tizim i va unga kuyiladigan taiablar uzgarishining
m am lakat iqtisodiy m unosabatlarga ta'sirini bilib oladi.
Bank tizimi va uning iqtisodiyotdagi aham iyati va uni
paydo b o 'lish shart-sharoitlari
tushuntiriladi.
Bank tizim ini litsenziyalash va
bank tizim ini m am lakat iqti­
sodiy hayotidagi roli (m ohiyati)ni anglab etadi.
0 ‘q itu v c h in in g m aqsadlari:
-b a n k tiz im ig a Q o ‘yilgan ta ia b la r b ila n tan ish tirish ;
-tijo ra t b an k larig a qo y ilad ig an talab larg a ta 'sir etu v ch i o m illa rn i tavsiflash;
- M ark aziy b an k n in g tijo ra t b an k larig a q o y ad ig an ta lab lari va iq tiso d iy m u h it
o rasidagi o ‘z a ro b o g iiq lik n i i zohlash;
- B ank tiz im in i litsenziyalash v a b a n k tiz im in i m a m la k a t iqtisodiy h ay o tid ag i
ro li(m o h iy a ti)n i k o ‘rsatish;
128
T cxnologik k a rta
K u r ila y o tg a u
s a v o lla r
O 'q iu iv c h in ir.L 7 la o h y a i:
1 ;ik ib n ij!T ..u g fa o liy a li
3. T ijo ra t b a n k la rin i lits e n z iy a la sh ta rtib i. T ijo ­
r a t b a n k la ri k a ­
p ita lig a
q o 'y i l ­
g a n ta la b a la r -
O 'q i tu v c h i
m a 'ru z a
m a tn in in g
b ir b o 'la g i n i
u q is h g a u ta d i - 10 m in .
q iz iq tir is h fa z a s i. O 'q i tu v c h i ta la h a l a m i fao ila s h tir is h g a k o 'm a k la s h u v c h i s a v o ila r n i b e ra d i:
1.B a n k la m i
I ts c n z iy a la s h d a
qanday
ta la b i a r
q o 'y i l a d i ? 2 .T ijo r a t b a n k la r in in g o c h i lis h d a v r id a
T a la b a l a r o ' / o T .p o ria rm i uslihw
m a v /u y u x asiU u n h er: 1g ar. > a \o lla r g a q a r a ta d .
va s a v o lla r g a
j a v o b b e r a d ila r
■{) m in .
4 0 m in.
M a rk a z iy
b a n k la r
to m o n id a n
b e r ila d ig a n
r u x s a tn o m a la r n im a la r d a n ib o ra t v a u la rg a ta 's ir
e tu v c h i o m illa r q a n d a y ta v sifh m a d i'.’
A n g la b e tis h fa z a s i. 0 ‘q ilu v c h i to p s h ir iq b e ra d i:
5 - 6 k is h id a n ib o ra t k ic h ik g u r u h la r g a b u li n ib va
T a la b a l a r
u s h b u g u r u h la r ta r k ib id a v a lu ta k u r s ig a
e tu v c h i
o m illa r n i
a n iq la s h
y u z a s id a n
ta 's ir e tu v c h i o m illa rn i a n iq la s h
v a u la rn i ta s n if la s h b ila n b o g 'liq
ta 's ir
k e lib
tijo r a t
liy a tig a
b a n k la ri
q o 'y iia g n
c h iq a d ig a n f ik rla r n i ja m la s h v a u la rn i ta s n i fla s h
b ila n b o g 'l i q m a s a la n i iz o h la s h v a z if a s in i b e ra d i
f ik r la r n i
ja m la y d ila r .
M u lo x a z a fa z a s i. O 'q i tu v c h i q u y id a g i s a v o ln i
b e ra d i: 1.q a n d a y o b 'c k tiv o m illa r b a n k la r n in g
B undan
fao ­
ta la b la r g a
u m u m 1a s h t ir i b.
sung
k ic h ik
g u r u h la r -
n in g
y d a k e h ila r i
07.
fa o liy a tig a ta 's ir e ta d i va u s h b u ja r a y o n q a n d a y
v a r ia n t la ri n m g
ta q d im o tin i
y u z b e ra d i?
a m a lg a o s h ir a d iln r • 10 m in .
2.
qanday
s u b y e k tiv o m illa r m a m la k a t b a n k
tiz im ig a ta 's ir e ta d i v a u s h b u ja ra y o n q a n d a y y u z
b e ra d i?
O 'q i tu v c h i u c h in c h i s a v o l b o 'y ic h a x u lo s a q ila d i.
O 'q i t u v c h i
m a 'ru z a
m a tn in in g b ir b o 'la g i n i
u q is h g a u ta d i - 10 m in.
q iz iq ti r is h f a z a s i. O 'q i tu v c h i ju f t lik l a r d a rn u x o k a m a q il in is h i u c h u n sa v o l q u y a d i: I .T i jo r a t
b a n k la ri
f a o liy a tin in g
u z g a ris h i
va
ushbu
o 'z g a r i s h z a m in id a q a n d a y o m illa r v o ta d i?
2 .T i jo r a t
b a n k la r i
f a o liy a tin i
u z g a r is h in in g
m a m la k a t
iq tis o d iy
h a y o tig i ta 's ir i q a n d a y ?
3.Вапк lits e n z iy a s i n im a va u q a n d a y h o ia tla r d a
v u ju d g a k e la d i?
.
T a la b a l a r n ' z e 'tib o r la r in r u s h b u
m a v z u y u z a s id a n b e r ilg a n s a ­
v o lla rg a q a r a ta d i v a s a v o lla r g a
j a v o b b e rail i far
i 0 m in .
K ic h ik g u r u h la r t i jо ra t b an fclarim
lits e n z iy a la s h v a u la r f a o liy a tin i
ta r tib g a
s o lis h
m a q s a d la ri,
u s u lla ri
va
in s tr u m e n tla r ig u
a lo q a d o r m u a m m o li m a s a la la rn i
A n g la b e tis h fa z a s i. O 'q i tu v c h i k ic h ik g u r u h la r g a
m uxokam a
g u r u h la r
t o p s h ir iq b e r a d i: q u y id a g ila r n i tu s h u n tir ib b e ris h
lo z im
1 .T ijo r a t
b a n k la r i
fa o liy a tin i
n im a
y u z a s id a n j a v o b ta y y o r la y d ila r
10 m in .
m a q s a d d a v a q a n d a y ta r tib g a s o lis h k e ra k .
2 .T i jo r a t b a n k la ri f a o liy a tin i ta r tib g a s o lis h n in g
q a n d a y u s u l v a in s tr u m e n tla r i m a v ju d ?
M u lo x a z a f a z a s i. T a la b a la r g a s a v o l: I .U z b e k is ta n
R e s p u b lik a s i h u d u d id a tijo r a t b a n k la r i f a o liy a tig a
t a 's ir e tu v c h i q a n d a y o m illa r n i b ila s iz ?
2 .U z b e k i s t a n
R e s p u b lik a s i
h u d u d id a
tijo r a t
b a n k la r in i
lits e n z iy a la s h k im
to m o n id a n
va
..
K ic h ik g u r u h la r tu r k ib id a g i ta la ­
b a la r m a z k u r s a v o lla r g a ja v o b
t a y y o r la y d ila r va u la r n in g t a q ­
d im o tin i u tk u z a d iJ a r - 10 m in.
q a n d a y ta r tib g a s o lin a d i?
O 'q i tu v c h i to 'r t i n c h i s a v o l b o 'y ic h a x u lo s a q ila d i.
129
q ila d ila r .
b e r ijg a n
K ic h ik
s a v o ll a r
K ic h ik
g u r u h la r
ta r k ib id a g i
ta la b a l a r
m azkur
s a v o lla r g a
j a v o b ta y y o r la y d ila r vn u la rn in g
ta q d im o tin i o ’tk a z a d ila r
in
m in .
IZOHLI LUG AT
Akseptli kredit -bumla bank, unga mijoz tomonidan 40 yilgan o'tkaziluvchan
vekselni та'him shart bilan akseptlashdir.
Bank aksepti- importyor banki tomonidan uning vekselini akseptlanishidir.
Bank krediti-banklar pttlni uning sohiblariga fo iz to'lash shard bilan o ': tjo'lida
jamlaydilar ra o’z nomidan qarzga berib, fo iz olishdir.
Davlat krediti- banklar davlatdan qarz olishidir.
Foiz stavkasi-qarzdor kisltining olgan qurzi uchun pul egasiga to jaydigan to jovidir.
Foiz xavfxatari-fo iz stavkalarining darajasi va harakatining о 'zgarishi natijasida
zarur ко rish xavftdir.
Foiz xavf xatarini boshqarish usullari aklivlarni boshqarish
passirhtrni boshqarish
fo iz marjasini boshqarish
«pep» ni boshqarishdir.
Forfeyting-ma ’turn huquqlarga yon berishdir.
Hisobli kredit-vekselni tijorat bankiga solish уо li bilan olinadigan kreditdir.
Istc’mol krettili-djorat banklari isteinolchilarga tovar sotib olish uchun bergan
qarzidir.
■ .
V y . . . Kontokerrent krediti-bankning mijozi bo jgan korxona ко p sonlikorxona/ar bilan
tkki tonionlama tdoqada bo Igan hollarda qo ‘llashdir
, Kredit ekspansiyasi-mamlakatning ssuda kapitallari bozorida fo iz stavkalarining
pasayishi natijasida kredit otuvchilarnirig ко 'payishi щ. buning oqibatida, kredit
qo yihmdart hajmining keskin ko p
’ ayishidir.
Kredit mexanizmi- xojatik mexahizminrng tarkibiy qismi bo'lib. kreditlash
shorllarini ustdlari va kreditni boshqarishdir.
Kredit- o'zga nndkibo lganpulni tjarzgaofib ishlatish borasidagi munosabatdir.
Kredit pbyekti- vaqtincha bosh turgah.berUishihiumkin bo'lgan pullar
vq
lotarktrdir.
*Ku'
r
Kredit resurslarining anktsiom-kreditresurslarini erkin. ochiq tarzdaauktsion
orqali solisluUr.
_ ,ur
.
'
y'
Kredit siyosati-bankttmg kredit resurslarinijoylashtirish sohasidqgiqarorlartii qubo I
qilishga imkon beruvchi qqiflidar va chekfitnishlar mujmuidir.
Kredit subyektluri^orspiui. firma. tashkilui. da viqt yd turli toifadagi aholidir.
Kredit tamoyiUari- tovar va pul ko'rinishidagi niabhiglarni:
qaytarib berishlik.
'
Kredit turlari qisqa muddatli kreditlar (nm klali bir yilgacha bo 'Igan kreditlar)
uzoq muddatlikreditlar (muddati btr yikkm ortiqbo Igan kreditlar) dir.
j
Kredit vazifalaripulga lengldshtirilgan to 'lor roSttalarini <veksel. chek. sertijikal)
.yuzaga chiqarib. ularni xo julikoborotigajidb qifislidir bo'slfturgah pul mablag 'larini
130
harakatdagi, ishdagi kapitalga aylantirib, pulni pul topadi. degan qoidani amalga
oshirishdir.
qarz berish orqalipul mablag ‘larini turli tarmoqlar о ‘rtasida qayta taqsimlash bilan
ishlab chiqarish resurslarining ко ‘chib turishini ta ’minlashdir qarz berish, qarzni undirish
vositalari orqali iqtisodiy о ‘sishni rag 'batlantirishdir.
Kreditga layoqatlilik-korxonaningbankdan so ‘ragan ssudani и o'z vaqtida va to liq
qaytara olish imkoniyatidir.
Kreditlash chegarasi-kredit munosabatlarining subyektlariga yoki ssudalarning
turlariga nisbatan aniq ko'rsatkichlar shaklida belgilab qo'yiladigan kreditdan
foydalanisfming qat 'iyy chegurasi kreditlash chegarasidir.
Kreditlashtirish-kredit resurslari hisobidan tadbirlarni amalga oshirish darajasidir.
Kreditni qayta taqsindash-jamiyatdagi vaqtinchalik bo'sh pul mablag'larini bu
pullarga ehtiyojmand bo igan subyektlar о ‘rtasida qayta taqsim/ashdir.
Kreditning chegaralari-kr edit ning boshqa iqtisodiy kategoriyatardan farqli
tom onlarini, ayni vaqtda, o'sha kategoriyalar bilan o'zaro aloqalarini
mujassamlash tiruvchi tushmchadir.
Kredit-o'z egalari qo'lida vaqtincha bo'sh turgan pul mablag'larini boshqalar
tomonidan та ium muddatga xaq to ‘lash sharti bilan olish va qaytarib berish yuzasidan
kelib chiqqan munosabatdir.
Libor- Londondagijahon ssuda kapitallari bozorida yetakchi erkm almashinadigan
valutalar-A QSh dollari, Germaniya markasi, Yaponiya ienasi, Buyuk britaniya funt
sterlingi kabi valutalardagi depozitlarga to ‘lanadiganfoiz stavkasidir,
Lizing turfmi operativ lizing, moliyaviy lizing
Lizjug-bozayodlarm, sanoat tovarlarini, uskunalarni, qo'zg'almasmulklarnimulk
egasi tomonhkm ularni ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatish uchun ijaraga berish
to 'g ‘risidagi shartnomadir.
Lombard krediti- qisqa muddatli, miqdori qat’iyy belgilangan ssuda bo'lib, oson
sotiladigan qo'zg'a/uvchi mulkdir.
Majburiy zabjralar siyosati-tijorat banklari ja lb qilgan mablag 'laridan malum
bir qismini Markaziy bankning zahirafondiga o 'tkazilishidir.
Marja- savdo, birja, sug'urta va bank amaliyotida tovarlar narxi, valuta va
qimmatbaho qog ozlar kursi,fo iz stavkalari va boshqa ко ‘rsatkichktrfarqim ifodalash
uchun ishlatiladigan atamadir.
Moliya-barcha xo'jalik subyektlarining о ‘ziga tegishlipui mablag "lari xususidagi
aloqadir.
Muammoli ssudalar- qaytarilish muddati kelgan, lekin bank rmjozining to'lovga
noqobilligi tufayli to 'lanmayotgan ssudalardir
muddallilik
fo iz to ‘lash shartlari asosida berish natijasidir.
Rambursli kredh-okkreditivni akseptli kredit bilan uyg ‘unlashuvidir.
Remoiiyalashtirisk siyosati- markaziy bank tomonidan tijorat banklari ixtiyoridagi
:i3i
tijorat veksellarni h am da qim m atbaho q o g 'o zla m i garovga olish va shu у o'I bilan
kred it berishdir.
Shubhali kreditlar- 3 to io v davrida f o i z y ig ‘indisi to ‘lanm agan va 1 m a ria asosiy
qarz y ig 'indisi to ‘lanm agan kreditlar dir.
Ssuda kapitali-qarzga berilgan p u l ishga solinib, yangidan p u l topish, darom ad
olish uchun ishlatilishidir.
S su da-qarzga beriladigan p u l ssuda deyiladi.
Substandart kreditlar- 2 to'lov davrida f o i z yig 'in d isi to'lanm agan kred it lardir.
Tijorat krediti-sotuvchilarning xaridorlarga tovar shaklida beradigan kreditidir.
Xalqaro kredit-bu ssuda kapitalining xalqaro m iqyosdagi harakat i bo 'lib, bu harakat
tovar va valuta ko 'rinishidagi m a b la g 'la m i q a ytarib berishlik, m u d d a tlilik va x a q
to ‘lashlik asosida berish bilan bog ‘liqdir.
Evrokreditlar-evrovalutalarda beriladigan kreditlar dir.
Evrovaluta- о ‘shci valutani m a m la ka t tashqarisidagi barcha y ig ‘indisidir.
132
ADABIYOTLAR ROYXATI
I.
0 ‘zbekiston Respublikasi qonunlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari,
Prezident farmonlari, qarorlari, farmoyishlari va I.A. Karimov asarlari
1. У з б е к и с т о н Р е с гт у б л и к а с и н и н г " Б а н к л а р ва б а н к ф а о л и я т и
тугрисида" крн ун и . 19% йил 25 апрел.
2. У збекистон Респ убл и каси н и н г "М арк ази й банки тукрисида" крнун.
1996 йил 13 январ.
3. У зб е к и с т о н Р е с п у б л и к а с и н и н г " Ф у м р о л а р н и н г б а н к л а р д а г и
ом о н атл ар и н и уим оялаш каф олатлари тутрисида 'ги К.онуни. 2002 йил 4
апрел.
4. У зб е к и с т о н Р е с п у б л и к а с и П р е з и д е н т и н и н г Ф а р м о н и . "Б о зо р
ислоуотларини чукурлаш тириш ва икди содиётни янада эр к и н л аш ти р и ш
сохдсидаги уст у вор йун ал и ш л ар ам алга о ш и р и л и ш и н и ж адаллаш ги риш
чора-тадбирЛ ари тугрисида”. -Т.: 2005 йил 14 ию н.
5. У збеки стон ‘Р есп у б л и каси П р ези д ен т и н и н г Ф арм они
"Тадбиркорлик субъектларини хукукий химоя к^лиш тизимини янада
такомилдаштириш чора-тадбирлари тутрисида”. -Т.: 2005 йил 14 июнь.
ЩЬ> Узбекистон Республикаси Президентининг Кдрори. "Тадбиркорлик
субъектлари том онидан такдим этиладиган \иефа®т Т&ЩМЮЛЦ
такомилаШ итирйО ! вй уни но^ону-ний тал аб этган д и к унун
жавобгарлйкни кучайтириш тугрисида". -Т.: 2005 йид 14 щрнь. / . ^
7. У зб ек и сго н Р еспубликаси Ш зи р л ар М адкам асини нг ’Т1ул-креди1
курсатки чл арн и тартибга соли ш м ехан и зм и н и таком и л л аш ти ри ш черват а й б и р я а д й ^ п ж е в д а Г г и к арори . 2003 й и л 54 ф еврал.
^ д!
8. У зб ек и с т о н Р е с п у б л и к а с и н и н г В азирлар М л ук ам аои н и н г "Пул
м аб л ай л а р и н и б а н к д а н т а д ц ^ р и м уом ал аси н и янададчиекартириш щ р а тадбирлари ту три си д аТ и . 1^арори,»2002 йил 5 aetypT-
I 9. Каримзв И А Узбекистда XXI-аср б^гагаснда хавфсиддикка тахлмл,
баркарордйк шартлари ватараадиёт кафоадгларн; УГ: ." |^ к и е э о « " Л 9 ! ^ а
* И. МяЬиИ
..<•■
o‘qBv ^ o ‘Danmaiar va ma’ruza mainПай-.»,-'
1. АбкуЛдаев Ё, А бдуллаева Ш . Б а н к иш и. -Т.: 2003.
Т о ж и й Р ., Ж у м а ев а ^ С -.Х а л ^ р о м олия. Укув кулланм аси. Т Д И У ,
2005.
•
•
'
.
■
&
3. Тоймухдмедов И.Р. Банк тш ж Мйьруза матни. ТДИУ.. 2005»
4; У збекистон д й ^ с о д й ё д а и ди|ерадлацзти1М4Ш йн ад ари д а, 4 - i^ icm .
МолияМНа б а н к тизим Ц кащ хИ .елорртяар, с а щ р а с и , Д .
Тожиев. Х.Курбонов, М Алимардонов. -Т.: Т Д И У .2Q05.
.. ..д
Ш . MHStaqil daviatlar hamdo‘sUigi va Yevropaman^katlarida eJtop eplgau
rl T - c t i i r l W
4* *
-t
if W
Л И С Р 111 я ,< и
' .
i:
« .
- ' ''w
fc.
T Д р н П ати н ки н . Д ен ти , п р о ц ен т и н е н и .-М .; Э к о н о м и к а . 2ММ
1.33
'
2. Жарковский С. "Банковское дело” курс лекций. М.: "Ф и С". 2004.
3. Ефимова М.Р. Финансово-экономические расчёты. Пособие для
менеджеров: Учеб. Пос. -М.: ИНФРА-М , 2004.
4. Лаврушин О.И. и др. Банковское дело. -М.: М. Ф и С 2003.
5. Муллажонов Ф.М . Узбекистон Республикаси банк тизими. -Т.:
У збекистон.2001.
6. Пугачев Ф.Н. Валютные расчёты во внешней торговле Российской
Федерации: Учеб пос. -М.: МГИМО, 2004.
7. Свиридов О.Ю. Денги, кредит. Банки. -М.: И КЦ Март Ростов Р.Д.,
Изд.центр Март, 2004.
8. Соколов Ю.А., Амасова Н.А. Система страхования банковских
рисков. Науч изд.-М.: ООО иза Элит, 2003.
9. Сухова Л.Ф. Практикум по анализу финансового состояния и оценки
кредитоспособности банка-заёмщика. -М.: Финансы и статистика, 2003.
10. Финансы,Под ред. Г.Б. Поляка. -М.: Ю НИТИ-ДАНА, 2004.
11. Ш апкин А.С. Экономические и финансовые риски.-Изд. З-е-М.:
Дашков и К, 2004.
IV. MahalBy, Mustaqil davlatlar hamdo'stligi va Yevropa nam lakatlarida
chop etilgan monografiya va ilmiy maqolalar
1. Акрамов Э.А. Экономические реформы Республики Узбекистан,М: ТОО "Люкс арт", 2003.
2. Бондарей Ю. Конкуренция на рынке банковских усяуг. /Банковское
дело. 2004. №1.
•
•
., . .
■
3. Дадабоев X. "Новый этап базельского соглашения по капиталу"/
Бозор, Пул ва кредит, 2002 йил, № 8.
4. К арим ов Н .Ф . Т иж орат бан к лари д а ички аудит ти зи м и н и
шакллантириш. / Бозор, пул ва кредит. № 10.2005.
5. Международные инвестиции и Международные закупки. Под.ред.
Есипова В .Е ?'^ В б ю : ГУЕФ,
ж
м- ?:&■■ .-г.*;о
6. МирМ н Я.М. Цеййые бумаги йфойдовьш рынок. -М.: Перспектива,
2003. .
'^>V
■<
.U'
Г
Т Ч - , .1
7. Умаров Т. Банкларда халкдро вакиллик муносабатлари. / Бозор,
пул ва кредит. 2005. №5.
V. Foydalanilgan doktorfik va попшмШк dissertatsiyalari
f: Алимов H P. Узбекистон Республикаси инвестиция бозорида
тижорат банкДарининг роди. Номзодлик диссертацияси -Т.: 2004:
2.
Абдуганиев Б.А. М олиявий манбалар ва банк кредитларининг
самарадорлиги Муаммолари. Номзодлик диссертацияси, -Т.? 2003/
VI. Foydalanilgan magistrlik dissertatsiyalari va bitSniv malakaviy ishiari
I. УразкУлбв И.А. Хужалик юритувчи субъектларни кисца муддатли
134
кредитлаш ва унинг ривожланиш истидболлари. И дтисод магистри
даражасини олиш учун диссертация. БМА. -Т.: 2004.
2. Саидвалиева Д.С. Банклар ва уларнинг миллий ик,тисодиётни
ривожлантиришдаги урни. Икдисод магистри даражасини олиш учун
диссертация.ТДИУ. 2005.
3. Жуманиёзов Б.К. Тижорат банкларининг депозит сиёсати ва уни
т а к о м и л л а ш т и р и ш . И кд и сод м аги стри д а р а ж а с и н и о л и ш учун
диссертация.ТДИУ.2005.
VII. Xalqaro ilmiy anjmnanlar materiallari
1. Газибеков Д. 'Узбеки стоила инвестициявий мудит ва уни яхшилаш
йуллари” "У збекистон Республикаси бан к ти зим ин и ислод дилиш
жараёнвда эркинлаштириш ва жадон тажрибасини куллашнинг долзарб
муаммолари” мавзуеидаги Халдаро илмий-амалий конференция туплами.
БМА, 2003 йил 30 май.
2. О банках, кризисе, доверии и его отсутствии. II. Международный
банковский форум "Банки Росии-XXI век” /.Банковское дело. 2004. №5.
3. Рашидов О.Ю ., Костинва Л.М .Банковский аудит. "Узбекистон
Республикаси олий идгисодий таълим тизимини ривожламган хорижий
мамлакатлар олий удув юртлари тажрибаси асосида такомиллаштириш"
илмий-услубий анжумани тезислари. ТДИУ. 2005.
4. Тожиев Р. Банк иши."Узбекистон Республикаси олий щ ги соди й
таълим тизимини ривожланган хорижий мамлакатлар олий Удув юртлари
таж рибаси асоси д а таком и ллаш тириш ” илм и й-услуби й анж умани
тезисларм.ТДИУ .2005.
VIII. M e’yoriy hujjatlar
1. Фермер хужаликларининг давлат эдгиёжлари учун хариа дилинадиган
пахта ва галла етиштириш харажатларини тижорат банклари томонидан
кредитлаш тартиби тугрисида Низом. 2004 йил 16 январ.
2. Узбекистон Республикаси банклари тугрисида электрон т^ловлар
тизими буйича дисоб-китоблар юритиш тугрисида Низом (янги тадрир)
2004 йил 2 май.
3. Узбекистон Р есп у б л и к а си М а р к а зи й б а н к и н и н г м еъ ёри й
дужжатлари туплами. -Т.: 2003.
4. Кредит ахбороти миллий институгининг маъяумотлар базасини
ш ак л л ан ти р и ш дам да б а н к л а р ар о к р ед и т б ю р о си га в а ти ж о р ат
банкларига кредит ахборотларни такдим этиш тартиби тугрисида Низом.
2004 йил 21 май.
IX. Pedogogik va axborot texnologiyaiar bo‘yicha о ‘quv va aslubiy
qoilanm alar
1. Голиш JI.B. Введение в технологизацию обучения в экономическом
135
пузе: К н и га 2. Т ех н о л о ги и о б у ч ен и я в э к о н о м и ч е с к о м о б р а зо в а н и и . -Т.:
Т Г Э У , 2005.
2.
И лгор п едагогик те х н о л о ги ял ар асо си д а д а р е утиш й уллари буйича:
У кув услубий и ш л а н м а л а р ту п л ам и . -Т .: Т Д И У , 2005.
X. S ta tis tik to 'p la m la r, in te rn e t y angiiiklari, web sa y tla r
1. У зб ек и ст о н Р е с п у б л и к а с и н и н г 2005 й и л я н в а р - м а р т с т а т и с т и к
а х б о р о тн о м ас и .
2. У зб ек и стон и кди сод и ёти . Т ахд и л и й ш а р у 2004 йил. № 7
3. Э к о н о м и к а У збек и стан а. А н а л и т и ч е с к и й о б зо р за 2004-2005.
4. h ttp ://w w w .b a n k o fe n d la n d .c o .u k /m a rk e t/m o n e y /in d e x .h tm
5. h ttp ://w w w .b a n k o fe n d la n d .c o .u k /c o re u p ro se s.h tm
6. h ttp ://w w w .b o j.o r.jp ./e n /siry o .h tm
7. w w w .federalreserve.gov
136
M U N D A R IJA
K IR IS H .............................................................................................................................................................
I-B O B . B O Z O R 1Q T 1SO D IY O TIN IN G T A S H K IL T O P IS H I VA R IV O JIA N T IR IL IS H I
SH A R O IT ID A K O R X O N A L A R N IN G A Y LA N M A KA PITA LLA Rl VA B U N D A BANK
K R E D IT IN IG A H A M IY A T I...................................................................................................................
1.1. Turli m ulk shaklidagi korxonalar joriy m ablag'larining aylanish jarayoni ........................ 7
1.2.Aylanm a kapital istiqbolini bclgilash.................................................................
8
1.3. Tijorat banklari iqtisodiyot bilan aloqasi m uam m olari...............................................................13
1.4. Iqtisodiyotni rivojlanishida nobank m oliya-kredit tizim larining o 'r n i...................................17
Qisqa xuiosalar...............................................................................................................
18
N azorat va m uhokam a uchun savollar................ -..................................................
18
Asosiy ad abiyotlar......................................................................................................................................... 19
II-B O B . BAN K T IZ IM I VA BAN K T U R L A R I........................................................................... 20
-J I Bank tizim i. Bank turlari ularning funksionai yo'nalishi bo'yicha...klassifikatsiyasi...... 20
21
2.2. D avlatni pul-kredit siyosati va banklam i uni am alga oshirishdagi roli......................
2.3. M arkaziy bankninng tijorat banklari faoliyatini tartibgva solishdagi o 'r n i......................... 23
2.4. Bank xizm atlari bozorida raqobatni rivojlantirish m u am m o lari
.....................................26
30
Qisqa xuiosalar........................................
N azorat va m uhokam a uchun savollar....................................................................................................30
Asosiy adabiyotlar......................................................................................................
30
III-B O B . O 'Z B E K IS T O N R E SPU B L IK A SI B A N K L A R ID A R A Q A M L A R N i (H IS O B
V A R A G IA R IN I) O C H IS H , Y O PISH VA QAYTA H U JJA T L A S H T IR ISH T A R T IB I........31
3.1. Bank raqarni tushunchasi, ulam ing turlari.................................................................................... 31
3.2. Bank raqam larini ochish tartibi'.........................................
iv........ -3 2
3.3. Tijorat banklari bilan mijozlar o'rtasida shartnom a m unosabatlarini rivojlantirish
..........33
3.4. H isob-kitoblam ing asosiy va iqtisodiy m az m u n i......................
34
3.5. N aqd pulsiz hisob-kitoblarning tahlili...............................
Ш . . . ; ........... 35
3.6. T ijorat banklari hisob-kitob operatsiyalari va ularning rivojlanish istiqbollari...,.............. 42
Q isqa x uiosalar......................................................................................................................................... ,....45
N azorat va m uhokam a uchun savollar......................................................................
46
Asosiy adabiyotlar.................................................................. .....:......
ii.............. .............46
IV -B O B . BA N K R E S U R S L A R IN I T A S H K IL Q IL IS H , B A N K L A R N IN G PASSIV
O P E R A T S IY A L A R I, B A N K L A R N IN G K R E D IT PO TEN TS1A L1
47
4.1. Bank resurslarini shakllantirish va foydalanish tartib i
............................
47
4.2. Bank kredit potensiali m anbalartning tuziiishi va ularning tavsifi......................................... 48
4.3. T ijorat bankining o 'z kapitali va uni baholash usullari.......................
50
4.4. O 'zbekiston Respublikasida tijorat banklarining m ablag' ta ’m inoti......................................51
4.5. B anklarning depozit operatsiyalari.....................................................
52
4.6. B anklarning nodepozit m ablag'lari m anbalari................................................... ................
55
4.7. D epozit sertifikatlari bozori va uni O 'zbekistonda rivojlanish istiqbollari.
.............57
Qisqa xuiosalar..................................................... .................... .-......................-..............
.....58
N azorat va m u h o k am a uchun savollar....................................
, 58
Asosiy ad abiyotlar...............
59
137
V -BOB. TIJORA T BANKLARNI K R E D IT OPERA TSIYALARI, K R E D IT PO R TFEL I,
U N I BOSHQA RISH VA BA H OLASH.......................................................................................... 60
5.1. Zam onaviy kreditlashtirish tizim ining asosiy tartibi va kredit turlari
....................60
5.2. Bank kredit siyosati va uni baholash............................................................................................ 63
5.3. Kreditlashtirishni hujjatlashtirish va rasmiylashtirish, kredit shartnom asi shartlarini ko‘rib
chiqish va tuzish........................................................................................................................................64
5.4. O'zbekiston tijorat banklarida qisqa va uzoq muddatli moliyalashtirish instrum entlarining
tahlili ................................................................................................................................ v
.'............68
5.5. Banklami kredit portfeli diversifikatsiyasi m uam m olari.........................................................70
Qisqa xuiosalar..........................................................................................................................................7 1
N azorat va m uhokam a uchun savollar.................................................................................................71
Asosiy adabiyotlar..................................................................................................................................... 72
V I -В О В . M A V S U M IY X A R A K T E R G A E G A B O 'L G A N T U R L I M U L K K A
ASOSSLANGAN T A RM O Q LA RN I K R E D IT L A SH .......................................................
73
6 .1. Mavsumiy xarakterga ega ishlab chiqarish tarmoqlari kapitalining aylanish xususiyatlar 73
6.2. Qishloq xo'jaligiga kredit berish tartibi.........................................................................................74
6.3. O'zbekistonda kichik tadbirkoriikni rivojlantirish muammolari va bunda banklarning o'm i 77
6.4. Kreditni ta'm inlash va qaytarish turlari..........................................................................................79
Qisqa xuiosalar...........................................................................................................................................80
N azorat va m uhokam a uchun savollar................................................................................................ 80
Asosiy adabiyotlar.................................................................................................................................... 80
V II-B O B . MOLIYAVIY B O ZO R , B A N K L A R IN IN G Q IM M A T B A H O Q O G 'O Z L A R
B O 'Y IC H A OPERA TSIYALARI ...................................................................................................... 81
7.1. Moliyaviy bozor tushunchasi, uning tashkiliy tuziiishi va vazifalari...................................81
7.2. Banklam i investitsion faoliyatini davlat tom onidan m uvofiqlashtirish............................. 82
7.3. Banklami investitsion faoliyati va ulam i moliyalashtirish m anbalari.................................... 84
7.4. Bankning qim m atbaho qog'ozlar bilan passiv operatsiyasi.............................................. 85 •
7.5. Bankning qim m atbaho qog'ozlar bilan aktiv operatsiyasi.................................................86v
87
7.6. Banklarning investitsion siyosatini takom illashtirish yo'nalishlari............................
Qisqa xuiosalar.................................................................................................
N azorat va m uhokam a uchun savollar................................................................................................ 88
Asosiy adabiyotlar..........................................................................
V III-B O B . TIJORA T BA N K L A R IN IN G XALQARO-VALYUTA VA H IS O B -K R E D IT
O PERA TSIY A LA RI................................................................................
8.1. Valyuta m unosabatlari tizim ida banklarning o 'rn i...,,............................................................ 90
8.2. O'zbekiston Respublikasida valuta bozori faoliyati va tartibga solish................................... 908.3. Tijorat banklarining valuta operatsiyalari...................................................................................9^,
8.4. Xalqaro kreditlash tizim i.............................................................................................................. j l i
8.5. Xalqaro hisob-kitoblar va ulam i asosiy shakllari................................,................................
8.6. Xalqaro moliya bozorida banklar raqobatligini oshirish m uam m olari..............................N6
Qisqa xuiosalar
j............................................................................................................................... 97
N azorat va m uhokam a uchun savollar................................................................................................97
Asosiy adabiyotlar...'..........................................................................................................................
98
138
IX-BO B. BALANSDAN TASHQARI VA IS H O N C H L I OPERATSIYALARI ................. 99
9.1. Trast operatsiyalari m ohiyati va m aqsadi................................................................................... 99
9.2. Trast operatsiyalari turlari va olib borish yo‘U a ri................................................................... 99
9.3. O'zbekiston Respublikasi moliya bozorida fyuchers shartnomalarini takomillashtirish
101
9.4. O 'zbekiston Respublikasining hozirgi sharoitida tijorat banklari ishonchliligini baholash
va tahlili...................................................................................................................................................... 101
9.5. Tijorat banklarini lizing operatsiyalari.........................................................................................102
Qisqa xulosalar...........................................................................................................................................103
N azorat va m uhokam a uchun savollar...................................................................... ;........................ 103
Asosiy adabiyotlar.................................................................................................................................... 104
X BOB. BANK TA V A K K A LCH ILIG I VA U N I B O S H Q A R ISH ......................................... 105
10.1. Bank tavakkalchiligi klassifikatsiyasi va tavsifi........................................................................ 105
10.2. Kredit riski va unga ta'sir qiluvchi om illar...............................................................................106
10.3. Bank balansi tahlili va uni bank risklarini pasaytirishga ta'siri............................................. 109
10.4. O'zbekiston Respublikasi tijorat banklarida risklami boshqarish muaimnolari va istiqbollari.......111
10.5. Valyuta risklari va ulam i xedjinglash..................
л ................................... 112
Qisqa xulosalar.......................................................................................................................................... 112
N azorat va m uhokam a uchun savollar................................................................................................ 113
Asosiy adabiyotlar...................................................................................................................................113
X I-BO B. BANK L IK V ID L IG I VA U N I T A 'M IN LA SH O M IL L A R l............................... 114
11.1 .‘Bank balansi likvidligi va to'lov qobiliyati tushunchalari.............................................. 114
11.2. Tijorat banki likvidligini boshqarish tahlili.............................................................................. 115
11.3. C het el-m am lakatlari tijorat banklari to'lov qobiliyati va likvidliliginitartibga solish
tajribasi
,...............
117
11.4. O 'zbekiston Respublikasi tijorat banklarida bank to 'lo v qobiliyatini tartibga solish
119
m uam m olari...........................................
11.5. O 'zbekiston Respublikasining hozirgi sharoitida tijorat banklari ishonchliligini baholash
va tahlili........................................................................
.......121
Qisqa xulosalar......................
.....121
N azorat va m uhokam a uchun savollar........................................................................................,.122
Asosiy adabiyotlar.............................................................................
122
X II-B O B . BANK FO YDA SI, BANK R E N T A B E L L IG I....................
.123
12.1. Bank foydasi va m anbalari................. ........................................................................................ 123
12.2. Tijorat banklari xarajatlari tahlili.............................................................................................. 123
12.3. Bank foydasini boshqarish xususiyatlari.....................................................
124
Qisqa xulosalar
........................................................................................................................... 125
N azorat va m uhokam a uchun savollar...........................................................
125
Asosiy adabiyotlar.....................................................................................................................
125
"BANK ISH I" B O 'Y IC H A Y A N G I P E D A G O G IK T E X N О LOGIYA A SOSID A O 'Q IT IS H
Q O 'LL A N M A SI.........................................................
126
IZ O H L I L U G 'A T
....................................
130
ADABIYOTLAR R O 'Y X A TI..............................................................................................................133
M U N D A R IJA ......................................................................................................................................... 137
139
с о м км s
IN TRO D U CTIO N ................................................................................................................................................ — .5
C H A P T E R I. CU RREN T CAPITAL FORMATION IN ENTERPRISES DURING TRANSITION
TO M ARKET ECONOM Y AND THE ROLF 01 BANK INANCING...................................................
.7
1.1 Current capital turnover o f different ownership enterprises.......................................................................7
1.2 Current capita) Forecasting.................................................................................................................................8
1.3 Relationship problem s between banks and the economy............................................................................ 13
1.4 The role o f non-bank financial sy s te m s .......................................................................................................17
Resum e..........................................................................................................................................................................18
Control questions........................................................................................................................................................18
Literature...................................................................................................................................................................... 19
C H A P T E R 2. BANKING SYSTEM AND BANK CLASSIFICA TION................................................. 20
2 .). Banking system . Types o f banks, their Functional classification............................................................ 20
2.2. Governm ent m onetary policy and the role o f banks in its enforcem ent.............................................. 21
2.3. The role o f the Central bank in organizing comm ercial banks’ activity............................................... 23
2.4. Issues o f developing com petition in bank services m arket................. ................................................... 26
Resum e................................................ . .......................................................................................................................30
Control questions.................................................................................................. ................................. .................30
Literature..................................................................................................................................................................... 30
C H A P T E R 3. OPEN IN G . CLOSING AND RE-OPENING O F CURRENT ACCOUNTS IN TH E
BA N K S O F T H E R E PU B L IC O F U Z B E K IST A N . C O M M E R C IA L B A N K S’ S E T T L E M E N T
OPERA TIO NS..............................................
..................................................................................31
3.1. Bank account and its types.................
:..................................................................31
3.2. Procedure for opening bank accounts
.........
32
3.3. Developm ent o f bank-custom er contract relations....................................................................................33
3.4. The m ain econom ical m eaning o f bank settlem ents:....'................................................
34
3.5. Analysis o f bank transfers................
35
..42
3.6. Settlement operations o f banks and ways o f their developm ent..................
Resum e
.V...........:
......
45
Сontrol questions........................................ .
............................................................................................... . • 46
Literature.........................................................................
46
.
C H A P T E R 4. O RG ANIZING BANK RESOURCES, BANKS’ LIABILITY OPERATIONS. BANKS’
LOAN PO TEN TIA L........................................................
: . J . . ............... ...47
4.1. Resource funding and utilizing in banks.......................................................................................................47
4.2. Sources o f establishing bank loan potential, their characteristics..........................................
48
4.3. Bank's own capital and the ways o f its assessment..............................................................................
49
4.4. Funding bank resources in U zbekistan
..........................................................................................5 1
4.5. Deposit operations pi banks.....................................
52
4.6. Sources o f non-deposit resources.................................
55
4.7. Bond and obligations m arket in Uzbekistan and the ways o f its d evelopm ent
...............
...57
Resum e
.................................................................
‘..............
....:................ 58
С ontrol questions................................................................
58
L iterature.................................................................................................
59
140
CHAPTER 5 r o OPERATIONS OF COMMERCIAL BANKS. LOAN PORTFOLIO, ITS
MANAGE*'” D ASSESSMENT......................................................................................... :.....60
j .i•
• 'Tk-^re of modem loan system. Types of loan........................................................................ 60
5.2. Bank's loan policy and its assessment.................................................................................................63
5.3. Loan documentation and processing. Drawing and reviewing loan agreement ten as and conditions ...64
5.4. Analysis of short and long term financial instruments in Uzbekistan............................................. 68
5.5. Issues of bank loan portfolio diversification...................................................................................... 70
Resume......................................
71
Control questions...................................................................................................................................... 71
Literature..............................................................................................................
72
CHAPTER 6. FINANCING SECTORS BASED ON DIFFERENT OWNERSHIP STRUCTURES
WITH SEASONAL ACTIVITY...............................................................................................................73
6.1. Features of capital turnover in seasonal production sectors ....................................................... 73
6.2. Loan procedure in agricultural sector....................................................................................
74
6.3. Small entrepreneurship development issues in Uzbekistan and the role of banks in i ...................77
6.4. Loan repayment types...................................................................................................................... . 79
Resume.......................................................................................................................................................80
Control questions.......................................................................................................................................80
Literature......................................................................................................................................
80
CHAPTER 7. FINANCIAL MARKET, ITS STRUCTURE AND FUNCTIONS..................................81
7.1. Financial market, its structure and functions......................................................
. ..................81
7.2. Government regulation of banks’ investment activity.....................................................................82
7.3. Investment activity of banks and their ways of funding................................................................... 84
7.4. Banks' passive operations with stocks and shares.................................................................
85
7.5. Banks' active operations with stocks and shares..............................................
86
7.6. Ways of improving banks' investment policy..........................................................
.....87
Resume.........................................
.88
88
Control questions.........................................................................................
Literature.........................................................................................................................................
...89
CHAPTER 8. COMMERCIAL BANKS' INTERNATIONAL CURRENCY. SETTLEMENT AND
LOAN OPERATIONS
............................
.90
8.1. The role of banks in currency operations........................................................................
90
8.2. Currency market in Uzbekistan and its regulation.................................
90
92
8.3. Currency operations of commercial banks.............................
8.4. International loan system..........................................................................
93
8.5. International settlement operations, their main types
.........................................................94
8.6. Issues of increasing bank competitiveness in international financial market................
96
Resume...................................................................................
.97
Control questions......................................................................................................................................97
Literature....................................................................................................................................................98
CHAPTER 9. BANKS’ ОUT-OF-BALANCE AND TRUST OPERATIONS..................................99
9.1. Trust operations, definition and aim..........................................................- .....................................99
9.2. Types and ways of trust operations
.................................................................
.......99
9.3. Development of futures market in Uzbekistan................................................................................101
141
9.4. Analysis and assessment o f today's banking system reliability in Uzbekistan
9.5. Leasing operations o f comm ercial banks....................................................................................
Resum e........................................................................................................................................ -........ TR AN SIT’ V ’
5
Control questions............................................................................................................................... -.....................103
Literature.....................................................................................................................................................................104
C H A P T E R 10. BAN K RISK AND ITS M A N A G EM EN T...........................................................................105
10.1. Bank risk classification and characteristics
........................................................................................ 105
10.2. Loan risk and factors influencing it...........................................................................................................106
10.3. Balance statem ent analysis and its influence on decreasing bank risks............................................109
10.4. Risk m anagem ent issues in com m ercial banks o f the Republic o f Uzbekistan .............................I l l
10.5. Currency risks and their hedging...........................................
112
R esum e........................................................................................................................................................................ 112
Control questions...................................................................................................................................................... 113
Literature..............................................................................................................................
. . . . ......113
C H A P T E R 11. BAN K LIQUIDITY AN D ITS ENSU RING FA CTO RS...................................................114
111. Definition o f bank liquidity and credibility.........................................................................................114
115
11.2. Analysis o f comm ercial bank liquidity m anagem ent.....................................
11.3. Commercial bank liquidity regulation in foreign countries................................................................117
11.4. Issues o f com m ercial bank liquidity regulation in Uzbekistan...........................................................119
11.5. Bank reliability analysis in today’s com m ercial banks in U zbekistan.......................................
121
Resum e.........................................................................................
Control questions......................................................................................................................................................122
Literature............................................................................................
-.121
.
C H A P T E R 12. BAN K PRO FIT AN D EFFIC IE N C Y .................................................................... ..............123
12.1. Bank profit and its sources............................
123
12.2. Analysis o f com m ercial bank expenses..........................................
123
12.3. Features o f profit m anagem ent in banks......................................................................................
124
Resum e........................................................................................................................................................................ 125
Control questions....................................................................................................................................................... 125
Literature...............................................................................................
. . . . 125
M ETHOD S O F APPLYING M ODERN PEDA GOG ICAL T E C H N O L O G IE S....................................... 126
GLOSSARY...........................
130
LIST O F BIBLIOGRAPHY........................................................................................ ........................ .............. 133
CON TENTS ......................................................................................................
142
I. R. TOYM UHAM EDOV
BANK ISHI
0"quv qo4lanma
N ashr uchun mas'ul:
O 'zbekiston Yozuvchilar uyushm asi A dabiyot jam g'arm asi direktori
Q u rb o n m u ro d Jum ayev
M uharrirJar:
F. Hayitov, Z.Yuldashyev
M u s a w ir va texnik m u h arrir:
A. M amasoliyev, N . O rtiqov, Sh.Tojiyev
Musahhih:
Sh. Irzoyev.
Terishga berildi 0 4 .1 0 .2 0 0 5 y. Bosishga ruxsat etildi 2 0.11.2005 y.
Q o g 'o z form ati 60x84 '/ . O fset bosm a usulida bosildi.
N ashr bosm a tobog'i 9,0. Nusxasi 500.
B uyurtm a №
132
O 'zbekiston Yozuvchilar uyushm asi A dabiyot
jam g'arm asi nashriyoti, 7 0 0000, T oshkent,
J-N eru ko'chasi, 1-uy.
« A V T O -N A S H R » s h o 'b a k o rx o n a si
b o sm a x o n asid a c h o p qilin d i.
7 00 0 0 5 . T o sh k e n t sh a h ri, 8 -m a rt k o 'c h a s i, 57-uy.
144
Toymuhamedov Ibrohim Rixsiboyevich 1985
yilda Toshkent Xalq xo‘jaligi institutini
tamomlagan.
1992-1994 yillarda O'zbekiston Respublikasi
aksionerlik-tijorat “Tadbirkorbank” boshqaruvchisi muovini.1994 yildan Toshkent Davlat
Iqtisodiyot Universitetining “Xalqaro valyutakredit munosabatlari” va “Xalqaro moliya”
kafedralarida katta o'qituvchi hamda dotsent
lijyozimlarida ishlab kelmoqda.
20 dan ortiq ilmiy maqolalar muallifi.
•