Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών “Μουσική Τεχνολογία και Σύγχρονες Πρακτικές” Μάθηµα: Ιστορία και στυλ της jazz µουσικής Φεβρουάριος 2020 Charlie Haden : Τζαζ, πολιτική και διαλογισµός Ονοµατεπώνυµο: Γιαξόγλου Κωνσταντίνος Αρ. Μητρώου: 7569081900203 Διδάσκων καθηγητής: Αντώνης Λαδόπουλος Αθήνα 25 Φεβρουαρίου 2020 Περιεχόµενα Charlie Haden – κοντραμπασίστας, συνθέτης, band leader, δάσκαλος ...............................3 Η oικογένεια Haden και το ραδιόφωνο ....................................................................................... 4 Στο Λος Άντζελες .......................................................................................................................... 5 Ο Ornette Coleman ...................................................................................................................... 6 Εθισμός στα ναρκωτικά, οικογένεια και καριέρα μετά το 1960 .................................................. 8 Liberation Music Orchestra .......................................................................................................... 9 Το Περιστατικό στην Πορτογαλία .............................................................................................. 11 Εκπαιδευτικό έργο στο Cal Arts ................................................................................................. 13 1984 Η γνωριμία με την Ruth Cameron...................................................................................... 13 1986 Quartet West ..................................................................................................................... 14 1989 Montreal Tapes.................................................................................................................. 14 2000-2014 .................................................................................................................................. 15 Πνευματικότητα και διδακτική μέθοδος.................................................................................... 17 Μουσική φιλοσοφία .................................................................................................................. 18 Βιβλιογραφία – Αναφορές .................................................................................................19 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ – ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ .............................................................................................20 Προσωπικοί δίσκοι ως leader: ................................................................................................... 20 Συμμετοχή ως sideman .............................................................................................................. 22 Charlie Haden – κοντραµπασίστας, συνθέτης, band leader, δάσκαλος Πρόλογος Ο Charlie Haden υπήρξε ένας από τους πιο σηµαντικούς κοντραµπασίστες της τζαζ και όχι µόνο. Διέθετε έναν βαθύ, γειωµένο τρόπο παιξίµατος ενώ ο ήχος του ήταν ζεστός µε πλούσιους αρµονικούς. Όπως έλεγε ο ίδιος του άρεσε να βγάζει το «ξύλο από το µπάσο, µου αρέσει να ακούγοµαι σαν τροπικό δάσος». Η προσέγγιση του στην αρµονία ήταν ενστικτώδης και διαδραστική ως προς τα τονικά κέντρα που ανίχνευε από τους συµπαίκτες του. Είχε µια εκπληκτική πορεία στη µουσική ως προς τα πολλά και διαφορετικά είδη που έπαιξε και επηρέασε µε την αισθητική του πρόταση. Η σύνδεση της µουσικής µε την πνευµατικότητα µε έναν πολύ αληθινό και γήινο τρόπο, η διδασκαλία µε το παράδειγµα ζωής του και η χωρίς δογµατισµούς πολιτική του σκέψη τον κατατάσσουν στα µεγάλα πνεύµατα της ανθρωπότητας. Η αγάπη του για τον άνθρωπο και τη µουσική που είναι αναπόσπαστο κοµµάτι της ύπαρξης χωρίς διαχωρισµούς και κατηγοριοποιήσεις κάνουν τον Haden έναν µουσικό άξιο παρατήρησης. Θα προσπαθήσω σ’αυτή την εργασία να φωτίσω κάποιες πτυχές από τη ζωή και το έργο του Charlie Haden. Η oικογένεια Haden και το ραδιόφωνο Ο Charles Edward Haden γεννήθηκε στις 6 Αυγούστου του 1937 στην Shenandoah της Iowa και ξεκίνησε το µουσικό του ταξίδι µόλις στα 2 του χρόνια, τραγουδώντας country -western ζωντανά στην ραδιοφωνική εκποµπή των γονιών του (encyclopedia.com, n.d.) στο ραδιοφωνικό σταθµό KMA στην Shenandoah. Σύµφωνα µε τον Haden (Haden, Jazz Legend Charlie Haden on His Life, His Music and His Politics, 2006) συµµετείχε στην εκποµπή αυτή καθηµερινά τραγουδώντας από τα 2 µέχρι τα 15 του χρόνια. Στην εφηβεία του νόσησε από πολιοµυελίτιδα που επηρέασε τις φωνητικές του χορδές και έτσι σταµάτησε να τραγουδάει στις εκποµπές και στις παραστάσεις του µουσικού σχήµατος της οικογένειας του το επονοµαζόµενο “Haden Family”. Είχε άλλα τρία µεγαλύτερα αδέλφια και αργότερα άλλα δυο µικρότερα. Ο µεγαλύτερος αδελφός του Jim ήταν ο µπασίστας του γκρουπ αλλά είχε µεγάλη συλλογή µε τζαζ δίσκους κάτι το οποίο επηρέασε άµεσα τον νεαρό Charles. Έτσι ξεκίνησε να παίζει κοντραµπάσο (Shadduck, 2002). Στα 15 του η οικογένεια Haden έχει µετακοµίσει στην Omaha, Nebraska και συνεχίζει κανονικά τις ραδιοφωνικές εκποµπές και τις συναυλίες. Εκεί ο Haden βλέπει ζωντανά τον την Billie Holiday, τον Lester Young και τον Charlie Parker σε µια συναυλία Jazz at the Philharmonic. Ήταν η στιγµή που άλλαξε τη ζωή του και αποφάσισε να αφιερωθεί στην τζαζ µουσική. Στο Λος Άντζελες Το 1956 φεύγει από το Springfield του Missouri όπου εντωµεταξύ έχει µετακινηθεί εκ νέου η οικογένεια Haden, και όπως αναφέρει σε συνεντεύξεις του πηγαίνει στο Los Angeles, για να φοιτήσει στο Westlake College of Modern Music και να βρει τον αγαπηµένο του πιανίστα, τον Hampton Hawes. Και αυτό συνέβη. Είχε απορρίψει την υποτροφία που είχε λάβει για το κονσερβατόριο του Oberlin στο Ohio. Τo Westlake θεωρούνταν από τα λίγα πανεπιστήµια εκείνη την εποχή που προσέφερε ακαδηµαϊκές σπουδές στην jazz. (Stokes, 1991) Στο Los Angeles γνώρισε και τον κοντραµπασίστα της τζαζ Red Mitchell που έπαιζε µε τον Hampton Hawes. Όπως αφηγείται ο ίδιος ο Haden (Haden, Jazz Legend Charlie Haden on His Life, His Music and His Politics, 2006) ο Mitchell του ζήτησε να τον αντικαταστήσει σε ένα παίξιµο µε τον Art Pepper. Ο Haden το έκανε και ο Art Pepper έµεινε πολύ ευχαριστηµένος και τον κράτησε. Εκείνο το βράδυ έπαιξε µε έναν θρύλο του τζαζ πιάνο τοn Sonny Clark. Το επόµενο βράδυ στο πιάνο ήταν ο Hampton Hawes οπότε και ξεκίνησε η γνωριµία τους. Ο Haden περιγράφει τη στιγµή ως ένα ορόσηµο στην καριέρα και τη ζωή του. Άρχισε να παίζει µε πολύ καλούς µουσικούς όπως ο Hampton Hawes, ο Sonny Clark, ο Elmo Hope και ο Paul Bley. Με τον Bley έπαιξε αρκετά µέχρι και το 1959 και έκανε και τις πρώτες jazz ηχογραφήσεις. Οι αυξηµένες παικτικές υποχρεώσεις του και η συναναστροφή του µε µουσικούς πολύ υψηλού επιπέδου τον έκαναν να αφήσει την σχολή του. «Παράτησα την σχολή γιατί ήξερα ότι δεν υπάρχει κανένα σχολείο στον κόσµο που µπορεί να µου µάθει αυτό θέλω. Έπρεπε να το µάθω µέσα από την πράξη, παίζοντας και ακούγοντας µε τα δικά µου αυτιά»1. Ο Haden αρχίζει να παίζει σχεδόν κάθε βράδυ σε συναυλίες και σε jam sessions που γίνονταν στο Los Angeles οπότε έµαθε όλα σχεδόν τα jazz standards και τα κοµµάτια της bebop. «Όταν έφτασα στο Los Angeles υπήρχαν πολλά jazz clubs και πολλοί 1 (Haden, Artist Corner KLON 88.1 FM Long Beach, CA, 1988) καταπληκτικοί µουσικοί. Έµοιαζε πολύ µε το τι συνέβαινε στην Νέα Υόρκη, πολλά µεταµεσονύκτια sessions, και παίξιµο όσο µπορούσες να παίξεις. Ήταν σίγουρα µια συναρπαστική εποχή». Ο Ornette Coleman Το 1959 ο Haden σε ένα ρεπό από τις εµφανίσεις του στο Hillcrest µε την µπάντα του Paul Bley, πηγαίνει στο club “ The Hague” (Haden, Jazz Legend Charlie Haden on His Life, His Music and His Politics, 2006). Έχει πάει εκεί να δει την µπάντα του Gerry Mulligan όταν ξαφνικά ένας άγνωστος µαύρος σαξοφωνίστας µε ένα λευκό πλαστικό σαξόφωνο εµφανίζεται και ζητάει να παίξει µε την µπάντα (κάτι όχι ασυνήθιστο στις τζαζ συναυλίες). Όταν ο άγνωστος ξεκίνησε να παίζει «ο χώρος γέµισε φως για µένα» αφηγείται ο Haden. Παρόλα αυτά το παίξιµο του ήταν τόσο ανορθόδοξο και ανοίκειο που πολύ σύντοµα οι υπόλοιποι µουσικοί του ζήτησαν να κατέβει από τη σκηνή. Έτσι εκείνος έβαλε το σαξόφωνο στην θήκη του και έφυγε βιαστικά από την πίσω πόρτα. Την επόµενη µέρα ο Haden µαθαίνει από τον ντράµερ της µπάντας του Paul Bley στο Hillcrest club, τον Lennie McBrowne ότι ο άγνωστος σαξοφωνίστας µε το λευκό σαξόφωνο ονοµάζεται Ornette Coleman και ο McBrowne τον γνώριζε. Coleman και Haden συναντιόνται και ο νεαρός µπασίστας έχει την ευκαιρία να εκφράσει στον Coleman τον θαυµασµό του για το ιδιαίτερο παίξιµο του. Ο Coleman θα απαντήσει ότι αυτό είναι κάτι που λίγοι άνθρωποι του έχουν πει προτείνοντας παράλληλα στον Haden να παίξουν µουσική στο σπίτι του. Σύµφωνα µε τον Haden έπαιζαν για 3 µέρες και µετά άρχισαν να κάνουν πρόβες µε τον Don Cherry (κορνέτα) και τον Billy Higgins (ντραµς). Στις πρόβες κάποια στιγµή, µετά από σύσταση του πιανίστα John Lewis (Modern Jazz Quartet), βρέθηκε και ο τουρκικής καταγωγής ιδιοκτήτης της Atlantic Records ο Ahmet Ertegun ο οποίος αµέσως τους πρότεινε να εκδώσουν ένα άλµπουµ. Ο Coleman έχει ήδη δυο άλµπουµ στο ενεργητικό του το «Something Else!!!» (Contemporary 1958) και το “Tomorrow is the Question” (Contemporary 1959). Στο δεύτερο µάλιστα εισάγει την καινοτοµία για την εποχή να µην έχει πιάνο στην σύνθεση της µπάντας. Έτσι τον Μάιο του 1959 το σχήµα ηχογραφεί το εµβληµατικό “The Shape of Jazz to Come”. Χωρίς το πιάνο να δηµιουργεί αρµονικά περιβάλλοντα, ο Haden έχει τον χώρο να δηµιουργεί αντιστικτικές αρµονίες µε µονοφωνικές αρµονίες στο µπάσο. Ένα στυλ που έγινε γνωστό ως harmolodics. Επίσης oι folk καταβολές του Haden λειτούργησαν συµπληρωµατικά στο ανορθόδοξο τονικά στυλ του Coleman που είχε έντονα στοιχεία από το blues του Texas. «Με τον Ornette δεν υπήρχε πιάνο, αλλά έγινα εγώ το πιάνο» λέει ο ίδιος ο Haden (Stokes, 1991). Την ίδια χρονιά (τον Οκτώβρη) ο Haden µε το σχήµα του Ornette Coleman ηχογραφούν και δεύτερο άλµπουµ στην Atlantic, το «Change of the century». T (Caduff, 2009)ο κουαρτέτο εγκαθίσταται στην Νέα Υόρκη και ξεκινά µια σειρά εµφανίσεων στο avant garde club της Νέας Υόρκης το Five Spot Café. Οι ζωντανές εµφανίσεις διήρκησαν 6 εβδοµάδες και αποτέλεσαν την απαρχή µιας νέας, µοναδικής µουσικής έκφρασης που ονοµάστηκε free jazz. Ο Haden περιγράφει την εµπειρία σε µια συνέντευξη τους στο περιοδικό Jazz Times: “ Στην αρχή όταν παίζαµε και αυτοσχεδιάζαµε, ακολουθούσαµε κατά κάποιο τρόπο τη δοµή του κοµµατιού τις περισσότερες φορές. Όταν πήγαµε στην Νέα Υόρκη, ο Ornette δεν έπαιζε πάνω στις δοµές των κοµµατιών όπως η γέφυρα, το ιντερλούδιο και αυτά τα πράγµατα. Απλά έπαιζε. Τότε λοιπόν κι εγώ ξεκίνησα να τον ακολουθώ και να παίζω τις αρµονικές αλυσίδες που έπαιζε αυτός. Νέες αλληλουχίες συγχορδιών δηµιουργούνταν εκείνη τη στιγµή ανάλογα πως αισθανόταν τη δεδοµένη στιγµή.» (Heckman, 2011) Εθισµός στα ναρκωτικά, οικογένεια και καριέρα µετά το 1960 Το 1960 ο Haden αποχωρεί από την µπάντα του Coleman λόγω προβληµάτων µε ναρκωτικά. Πήγε σε κέντρο αποτοξίνωσης το Σεπτέµβριο του 1963 στην Santa Monica, στο Synanon House. Την περίοδο εκείνη γνωρίζει και την πρώτη του σύζυγο την Ellen David που είναι ψυχολόγος. Μετακόµισαν στο Upper West Side της Νέας Υόρκης όπου και γεννήθηκαν τα τέσσερα παιδιά τους. Ο γιός τους Josh το 1968 και οι τρίδυµες κόρες, η Petra η Rachel και η Tanya. Το ζευγάρι χώρισε το 1975. Το 1964 ο Haden συνεχίζει την καριέρα του συνεργαζόµενος µε τον σαξοφωνίστα John Handy και παίζει στο τριο του πιανίστα Denny Zeitlin. Πραγµατοποιεί εµφανίσεις µε τον Archie Shepp στην Καλιφόρνια και στην Ευρώπη. Εργάστηκε και ως session µουσικός το 1966 και 1967 παίζοντας µε µουσικούς όπως Henry “Red” Allen, o Pee Wee Russell, ο Attila Zoller, o Bobby Timmons, ο Tony Scott και µε την ορχήστρα του Thad Jones και του Mel Lewis. Ηχογράφησε µε τον Roswell Rudd το 1966 και επέστρεψε στο γκρουπ του Coleman το 1967. Το σχήµα παρέµεινε ενεργό µέχρι τις αρχές του 1970. Από το 1967 µέχρι το 1976 ο Haden συµµετέχει στο τρίο του Keith Jarrett και στο γκρουπ “American Quartet” µε τον Paul Motian στα drums και τον Dewey Redman στο σαξόφωνο. Στο γκρουπ συµµετείχε και ο Guilherme Franco στα κρουστά. Δηµιούργησε επίσης την κολεκτίβα «Old and New Dreams» µε τον Don Cherry, τον Dewey Redman και τον Ed Blackwell στα ντραµς που είχαν υπάρξει µέλη της µπάντας του Ornette Coleman. Οι µουσικοί αυτοί µπορούσαν να κατανοήσουν το αισθητικό όραµα του Coleman ως προς τη µουσική και τον αυτοσχεδιασµό. Το 1970 ο Haden λαµβάνει την υποτροφία Γκούγκενχαϊµ για Μουσική Σύνθεση µετά από σύσταση του συνθέτη και διευθυντή ορχήστρας Leonard Bernstein. Στα επόµενα χρόνια ο Haden θα λάβει κι άλλες επιχορηγήσεις από το National Endowment for the Arts (NEA). Liberation Music Orchestra Εικόνα 1 Το εξώφυλλο του πρώτου δίσκου της LMO το 1970 To 1969 ιδρύει την πρώτη του µεγάλη µπάντα την Liberation Music Orchestra (LMO) ξεκινώντας τη συνεργασία του µε την ενορχηστρωτή Carla Bley, πρώην σύζυγο του πιανίστα Paul Bley. Η απόφαση για δηµιουργία ενός τέτοιου µουσικού σχήµατος έρχεται όταν ο πόλεµος στο Βιετνάµ είναι στο απόγειο του και ο Haden θέλει να εκφράσει την αποστροφή και την δυσαρέσκεια του βλέποντας πόση ενέργεια, χρήµατα και άνθρωποι αναλώνονται στην πολεµική σύρραξη ενώ πολύ σηµαντικά προβλήµατα κατατρώνε το εσωτερικό της χώρας όπως η φτώχια, τα πολιτικά δικαιώµατα των µειονοτήτων, η ψυχικές ασθένειες, τα ναρκωτικά και η ανεργία. Στόχος του Haden ήταν µέσω της LMO να αναδείξει τη φωνή του απλού κόσµου. Ήθελε να εκφράσει την αλληλεγγύη του στα προοδευτικά κινήµατα απ’ όλο τον κόσµο που προέβαλαν την ανάγκη µιας ουσιαστικής κοινωνικής αλλαγής. Η µουσική τους ήταν αρκετά πειραµατική εξερευνώντας τον χώρο της free jazz και της πολιτικοποιηµένης µουσικής µε πολλά θεατρικά και αφηγηµατικά στοιχεία. Το πρώτο οµώνυµο άλµπουµ της LMO που εκδόθηκε το 1970 από την Impulse, είχε ως θέµα τα τραγούδια από τον Ισπανικό Εµφύλιο Πόλεµο του 1936 για τον οποίο ο Haden είχε δείξει µεγάλο ενδιαφέρον. Η αρχική σύνθεση της LMO περιλάµβανε εκτος του Haden και της Bley, τους Gato Barbieri, Dewey Redman, Paul Motian, Don Cherry, Andrew Cyrille, Mike Mantler, Roswell Rudd, Bob Nothern, Howard Johnson, Perry Robinson. Η Carla Bley στις ενορχηστρώσεις της εκτός από το τροµπόνι, την τροµπέτα και τα σαξόφωνα χρησιµοποίησε την τούµπα και το γαλλικό κόρνο. Το γκρουπ απέσπασε διάφορα βραβεία και διακρίσεις το 1970 όπως το Grand Prix du Disque από την Ακαδηµία Charles Cros και το Βραβείο Χρυσού Δίσκου της Ιαπωνίας. Το 1982 το γκρουπ εκδίδει το άλµπουµ “The Ballad of the Fallen” στην ECM και σχολιάζει εκ νέου τον Ισπανικό Εµφύλιο καθώς και την ανάµειξη των ΗΠΑ στην πολιτική κατάσταση στα κράτη της Λατινικής Αµερική. Η LMO πραγµατοποίησε πολλές περιοδείες και έδωσε αρκετές συναυλίες µέσα στο ’80 και το ’90 (σηµειωση Imagining Grace Kimberly Connor). To 1990 η ορχήστρα επιστρέφει µε ένα νέο άλµπουµ που λέγεται “Dream Keeper” στην Blue Note. Ο τίτλος εµπνεύστηκε από ένα ποίηµα του Langston Hughes. Στο δίσκο υπάρχει έντονο και το στοιχείο του gospel και της µουσικής της Νοτίου Αφρικής ως σχόλιο ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις εντός των ΗΠΑ και στο Apartheid της Νοτίου Αφρικής. Στο άλµπουµ συµµετέχει η Χορωδία Νέων του Oakland. Το 2005 ο Haden εκδίδει το 4ο άλµπουµ της LMO µε τίτλο Not in Our Name, µια διαµαρτυρία ενάντια στον Πόλεµο του Κόλπου που ξεκίνησε σαφώς για οικονοµικά συµφέροντα η κυβέρνηση του George Bush Sr. Το Περιστατικό στην Πορτογαλία Το 1971 γεννιούνται οι τρίδυµες κόρες του Haden και ταυτόχρονα πρέπει να ακολουθήσει το κουαρτέτο του Ornette Coleman σε ευρωπαική περιοδεία µε Newport Jazz Festival και ένα πάνθεον µουσικών της τζαζ, από τον Duke Ellington και τον Miles Davis στον Dexter Gordon και τον Art Blakey. Ο Haden λόγω των οικογενειακών του υποχρεώσεων δεν επιθυµούσε να ακολουθήσει, πείστηκε όµως από τον Coleman. Στο αεροπλάνο για την Ευρώπη είδε ότι θα έπαιζαν στην Πορτογαλία που όµως ήταν υπό δικτατορικό καθεστώς. (Caduff, 2009). Δήλωσε στον Coleman πως δεν ήθελε να παίξει στην Πορτογαλία για το λόγο ότι το καθεστώς εκεί έχει αποικίες σε Αφρικανικές χώρες όπου και καταπιέζει τους λαούς και ασκεί πολιτικές εθνοκάθαρσης. Κι ότι απεχθάνεται το φασιστικό καθεστώς του Σαλαζάρ και του Καετάνο2. Ο Coleman του απάντησε ότι δεν µπορεί να κάνει τίποτα γιατί έχουν υπογράψει συµβόλαια και πρέπει να τηρηθούν συµφωνίες. Του πρότεινε όµως να σκεφτεί κάτι άλλο που θα µπορούσε να κάνει κατά τη διάρκεια της συναυλίας. Στο πρόγραµµα της συναυλίας ήταν ενταγµένη και η σύνθεση του Haden “Song For Che” ) που βρίσκεται στον πρώτο δίσκο της LMO. Λίγο πριν παίξουν το κοµµάτι ο Haden αφιερώνει από µικροφώνου το κοµµάτι στα επαναστατικά κινήµατα της Μοζαµβίκης, της Αγκόλας και της Γουινέας, όλες χώρες υπό τον αποικιοκρατικό έλεγχο της Πορτογαλίας. Πριν ακόµα τελειώσει την φράση του οι χιλιάδες ακροατές του φεστιβάλ ξεσπούν σε επευφηµίες και παρατεταµένα χειροκροτήµατα. (Caduff, 2009). Ο Haden περίµενε να συλληφθεί εκείνη τη στιγµή. Παρόλα αυτά ακολούθησε όλους τους µουσικούς στο ξενοδοχείο όπου την επόµενη µέρα πήρε τα εύσηµα από τους άλλους µουσικούς που εµφανίζονταν στο Φεστιβάλ όπως ο Dexter Gordon και ο Miles Davis. Στο αεροδρόµιο όµως και λίγο πριν επιβιβαστούν στο αεροπλάνο, συλλαµβάνεται και ανακρίνεται από την Πορτογαλική µυστική αστυνοµία παρά 2 Ένα καθεστώς που έµεινε στην εξουσία για 48 χρόνια από το 1926 ως το 1974 οπότε και έπεσε µε την επανάσταση των Γαρυφάλλων. Ένα σχεδόν αναίµακτο κίνηµα του πορτογαλικού λαού από κοινού µε τον στρατό που τερµάτισε µια στυγνή δικτατορία. τις διαµαρτυρίες του Coleman και των άλλων µουσικών (Haden, Jazz Legend Charlie Haden on His Life, His Music and His Politics, 2006). Όπως λέει ο ίδιος φοβήθηκε ότι δεν θα ζούσε να δει ξανά τον γιό του και τις τρίδυµες κόρες του που µόλις είχαν γεννηθεί στην Νέα Υόρκη (Caduff, 2009). Μετά από πιέσεις του Ornette Coleman και άλλων µουσικών που συµµετείχαν στο φεστιβάλ στην Αµερικανική πρεσβεία, αφέθηκε ελεύθερος µε παρέµβαση του Αµερικανού µορφωτικού ακολούθου. Παρόλα αυτά ανακρίθηκε στην Αµερική από το FBI γι’ αυτή του την αφιέρωση. Η σχέση του µε την Πορτογαλία συνεχίζεται αφού µετά την επανάσταση των Γαρυφάλλων, ο Haden έλαβε επίσηµη πρόσκληση από τη Δηµοκρατική Πορτογαλική κυβέρνηση να παίξει µπροστά σε 40.000 κόσµο που τον αποθέωσαν. Η κίνηση του στο Φεστιβάλ του Κασκάις αναφέρεται στα σχολικά βιβλία της χώρας. Την περίοδο εκείνη πρόεκυψε και µια συνεργασία µε τον γνωστό Πορτογάλο µουσικό Carlos Paredes που είχε κι αυτός υποστεί διώξεις από το δικτατορικό καθεστώς. Εκπαιδευτικό έργο στο Cal Arts Το 1982 ο Haden δηµιουργεί ένα πρόγραµµα σπουδών πάνω στη τζαζ και τον αυτοσχεδιασµό µέσα στο γνωστό California Institute of the Arts3 στην Βαλένσια της Καλιφόρνια (CalArts). Το εκπαιδευτικό του όραµα δίνει έµφαση στην διαδικασία της βιωµατικής µάθησης και εµπειρίας µέσα από µικρότερα σύνολα και στην πνευµατική σύνδεση µε την δηµιουργική διαδικασία. Ενθάρρυνε τους µαθητές του να εξερευνούν διαρκώς και να βρίσκουν τη δική τους φωνή, τον ήχο, τις µελωδίες και τις αρµονίες που εκφράζουν το προσωπικό τους όραµα. Τιµήθηκε για το εκπαιδευτικό του έργο από το Jazz Society του Los Angeles ως Jazz Εκπαιδευτικός της Χρονιάς. Μαθητές του σ’αυτό το πρόγραµµα υπηρξαν σπουδαίοι εκπρόσωποι της σύγχρονης τζαζ όπως ο Ravi Coltrane (ο γιος του John Coltrane), ο τροµπετίστας Ralph Alessi και ο µπασίστας Scott Colley. 1984 Η γνωριµία µε την Ruth Cameron Το 1984 ο Haden, ήδη διαζευγµένος από την Ellen David, γνωρίζει την τραγουδίστρια και πρωην ηθοποιό Ruth Cameron µε την οποία και παντρεύεται στην Νέα Υόρκη. Η Ruth θα αναλάβει και το management της καριέρας του Haden καθώς και θα συµµετάσχει στην παραγωγή πολλών άλµπουµ και project. Ο Haden θα γράψει ένα κοµµάτι για την νέα του σύζυγο το “Waltz for Ruth”. Εχει γράψει ήδη ένα κοµµάτι για την πρώτη του σύζυγο µετά τον χωρισµό τους που λέγεται Ellen David (Nightfall)4. Το Nightfall είναι ένα πολύ ατµοσφαιρικό αλλά µελαγχολικό κοµµάτι µε έντονη τη χρήση ελαττωµένων συγχορδιών. Ενας γλυκόπικρος αποχαιρετισµός στο παρελθόν. Το µέλλον ατενίζεται από τον Haden µε 3 Εκπαιδευτικό ίδρυµα για τις Τέχνες που είχε εµπνευστεί και ιδρύσει το 1961 ο Walt Disney µε τον αδελφό του Roy O. Disney, συνενώνοντας το Κονσερβατόριο του Λος Άντζελες µε το Ινστιτούτο Chouinard για τις Τέχνες. Το 1964 ο Disney παρουσίασε στο ευρύ κοινό το όραµα για το Cal Arts στην πρεµιέρα της ταινίας «Mary Poppins”. 4 Πρώτη ηχογράφηση στο album Closesness µε τον Keith Jarrett το 1976. το Waltz for Ruth που έχει µια πιο mainstream αρµονική δοµή µε το δωρικό χρώµα (dorian mode) να δεσπόζει στις µετατροπίες του κοµµατιού και αναδύει µια σαφώς πιο αισιόδοξη προοπτική. 1986 Quartet West Το 1986 και µετά από παρότρυνση της Ruth δηµιουργεί το Quartet West. Ένα mainstream τζαζ κουαρτέτο µε τους Ernie Watts στο σαξόφωνο, τον Alan Broadbent στο πιάνο και τον Billy Higgins5 στα ντραµς. Εκτός από πρωτότυπες συνθέσεις του Haden και του Broadbent το ρεπερτόριο της µπάντας συµπεριελάµβανε µπαλάντες της αµερικάνικης µουσικής του 1940 που τις ερµήνευε µε ένα µουσικό στυλ που θύµιζε film noir διανθισµένο µε bop επιρροές. Σε µια σύντοµη συνεργασία του γκρουπ µε τον σαξοφωνίστα Joe Henderson και τον drummer Al Foster ο Haden µπόρεσε να επιδείξει την ικανότητα του σε ένα πιο straight ahead τζαζ παίξιµο. 1989 Montreal Tapes Το 1989 ο Haden καλείται από το Montreal Jazz Festival να επιµεληθεί τη σειρά «Invitation» όπου για 8 συνεχόµενες βραδιές που διαρκεί το φεστιβάλ παίζει ντουέτο µε ένα διαφορετικό καλεσµένο κάθε φορά. Κάθε µια από αυτές τις συναυλίες ηχογραφήθηκαν και αργότερα εκδόθηκαν µε τον γενικό τίτλο «Montreal Tapes». Ο Haden αρχίζει να ηχογραφεί δίσκους µε διάφορα ντουέτα, κάτι που όπως έχει επανειληµµένα δηλώσει τον γεµίζει µε µεγάλη ικανοποίηση λόγω της έµφυτης οικειότητας που προσδίδει αυτή η συνθήκη. Το 1995 εκδίδει το άλµπουµ «Steal Away: Spirituals, Hymns and Folk Songs» µε τον πιανίστα Hank Jones. Ο Haden αναλαµβάνει και την παραγωγή του αλµπουµ. Την επόµενη χρονιά το 1996 κάνει το «Beyond the Missouri Sky» µε τον βιρτουόζο κιθαρίστα Pat Metheny. Στον δίσκο αυτό οι δύο ώριµοι µουσικοί της τζαζ εξερευνούν την 5 Γνωστοί ήδη από την συνεργασία τους στο κουαρτέτο του Ornette Coleman το 1959 folk µουσική που τους επηρέασε στα παιδικά τους χρόνια από την νοτιοδυτική Iowa για τον Haden και το βορειοδυτικό Missouri για τον Metheny. Το µουσικό αποτέλεσµα αυτής της συνεργασίας τους ο Haden το αποκάλεσε «σύγχρονη ιµπρεσσιονιστική Americana». Ο Haden κέρδισε το πρώτο του βραβείο Grammy για αυτό τον δίσκο το 19986. 2000-2014 Ο Haden συνεχίζει να λαµβάνει διακρίσεις στα Grammy του 2002 µε το βραβείο για Καλύτερο Λατιν Τζαζ Δίσκο µε το άλµπουµ «Nocturne” που περιελάµβανε µπολέρος από την Κουβα και το Μεξικό και εκδόθηκε το 2001. Στο δίσκο συµµετέχουν ο νεοεµφανιζόµενος κουβανός Gonzalo Rubalcaba στο πιάνο, ο Ignacio Berroa στα ντραµς, ο Joe Lovano και ο David Sancehz στο τενόρο σαξόφωνο, ενώ σε ένα κοµµάτι παίζει κιθάρα ο Pat Metheny. Το 2002 και µέσα στο ζοφερό κλίµα του απόηχου του τροµοκρατικού χτυπήµατος στους Διδυµους Πυργους της Νέας Υόρκης, ηχογραφεί µε ορχήστρα και ένα πάνθεον µουσικών της Αµερικάνικης τζαζ το “American Dreams”. Michael Brecker στο τενόρο σαξόφωνο, Brad Mehladu στο πιάνο και o Brian Blade στα ντραµς. Ένας δίσκος ενδοσκόπησης και παράλληλα εξωστρέφειας που συµπυκνώνει την αντίληψη του Haden για την καλλιέργεια και προαγωγή της αισθητικής. Το 2004 ο Haden συνεχίζει την συνεργασία µε τον Rubalcaba στο “Land of The Sun” ένα άλµπουµ µε κοµµάτια από µεγάλους συνθέτες του Μεξικού. Και κερδίζει άλλο ένα Grammy στην κατηγορία Καλύτερη Λάτιν Τζαζ Παρουσίαση. Το 2005 ο Haden επαναδηµιουργεί την LOM και παράγει το «Not in our name» στην Verve Records. Ο δίσκος πραγµατεύεται την πολιτική κατάσταση που επικρατεί στις ΗΠΑ εκείνη την περίοδο και αποτελεί µια καταδίκη του Πολέµου στο Ιράκ από την κυβέρνηση Μπους. Φυσικά ο δίσκος αυτός δεν πρόκειται να πάρει κάποιο Grammy. 6 Grammy Award for Best Jazz Instrumental Performance Το 2008 ο Haden µαζί µε τη γυναίκα του Ruth θα αναλάβουν την παραγωγή ενός ιδιαίτερου project, του άλµπουµ Charlie Haden Family and Friends: Rambling Boy. Στον δίσκο συµµετέχουν η Ruth, τα παιδιά του Haden, ο Josh, οι Haden Triplets (Petra, Rachel, Tanya) καθώς και ο σύζυγος της Tanya, ηθοποιός και τραγουδιστής του Hollywood Jack Black. Το εγχείρηµα πλαισιώνουν µουσικοί όπως ο Bela Fleck στο µπάντζο, οι Vince Gill, Pat Metheny, Elvis Costello, Rosanne Cash, ο πιανίστας Bruce Hornsby και άλλοι κορυφαίοι µουσικοί της folk και της country. To άλµπουµ αποτελεί µια αναδροµή στο µουσικό παρελθόν του Haden όταν έπαιζε και τραγουδούσε αµερικάνικη folk και country µουσική µε τους γονείς και τα αδέλφια του στην καθηµερινή ραδιοφωνική εκποµπή τους. Την ιδέα για το άλµπουµ είχε η Ruth όταν η οικογένεια Haden συγκεντρώθηκε για να γιορτάσει τα 80 γενέθλια της µητέρας του Charlie και τραγούδησαν όλοι µαζί το You are my sunshine στο καθιστικό του σπιτιού τους. Το «Rambling Boy» είχε ως στόχο να συνδέσει το µουσικό παρελθόν του Haden µε τη νέα γενιά των Haden. Στο δίσκο περιλαµβάνονται τραγούδια που έγιναν γνωστά από τους Stanley Brothers, οικογένεια Carter, τον Hank Williams καθώς και παραδοσιακά κοµµάτια και κάποιες πρωτότυπες συνθέσεις. Το 2009 ο Ελβετός σκηνοθέτης Reto Caduff έκανε ένα ντοκιµαντέρ για την ζωή του Haden µε τον τίτλο «Rambling Boy». Ο Caduff παραθέτει και πολύ υλικό από το δίσκο Rambling Boy αλλά και από αλλού. Για τις ανάγκες του ντοκιµαντέρ βρέθηκαν ο Haden µε τον Keith Jarrett για να παίξουν σε ντουέτο on camera. Ο Jarett όµως πρότεινε στον Haden να ηχογραφήσουν κι άλλα κοµµάτια στο προσωπικό studio (Cavelight) στο Oxford, New Jersey χωρίς κάποιο απώτερο στόχο. Οι ηχογραφήσεις αυτές εκδόθηκαν το 2010 από την ECM µε τον τίτλο «Jasmine» ενώ λίγο πριν τον θάνατο του Haden εκδόθηκαν και οι ηχογραφήσεις που δεν είχαν βγει στο Jasmine αλλά από το ίδιο session, µε το προφητικό όνοµα “Last Dance”. Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς εµφανίζεται στο Meltdown Festival του Λονδίνου µε τον Ornette Coleman. Τον Φεβρουάριο του 2010 µπαίνει στο στούντιο µε τον µεγάλο σε ηλικία Hank Jones για ένα δίσκο – συνέχεια του “Steal Away: Spirituals, Hymns and Folk Songs”, µε τίτλο «Come Sunday”. Ένας δίσκος µε gospels και spirituals. Θα είναι και ο τελευταίος δίσκος τους Hank Jones που πεθαίνει 3 µήνες αργότερα. Το 2007 ο Haden εµφανίζεται πάλι σε ντουέτο στο Manheim της Γερµανίας µε τον Brad Mehldau. Η συναυλία ηχογραφήθηκε και εκδόθηκε µε τον τίτλο Long ago and far away. Ο Charlie Haden πέθανε τον Ιούλιο του 2014 µετά από µια µακροχρόνια µάχη µε προβλήµατα που είχε λόγω της προσβολής του από πολιοµυελίτιδα στα νεανικά του χρόνια. Πνευµατικότητα και διδακτική µέθοδος Ο Haden επέδειξε µεγάλο ενδιαφέρον για την πνευµατικότητα ειδικά σε σχέση µε τη µουσική αν και δεν είχε ποτέ ταυτιστεί µε κάποιο συγκεκριµένο θρησκευτικό δόγµα ή διδασκαλία. Θεωρούσε καθήκον του καθώς και καθήκον κάθε καλλιτέχνη να προσπαθεί συνεχώς να φέρει στον κόσµο την οµορφιά και το κάλος για να γίνει αυτός ο κόσµος καλύτερος. Ενθάρρυνε τους µαθητές του να βρουν τη δική τους προσωπική φωνή. Τους προέτρεπε να βιώνουν το παρόν, να δηµιουργούν µουσική στον παρόντα χρόνο. «Δεν υπάρχει χθες ή αύριο, υπάρχει µόνο το παρόν» (Connοr, 2000). Για να φτάσει κάποιος σ ’αυτό το επίπεδο συνειδητότητας και τελικά να προσεγγίσει τον πνευµατικό του εαυτό, ο Haden συνιστούσε ταπεινότητα, σεβασµό για την οµορφιά, ευγνωµοσύνη για την δυνατότητα να κάνει µουσική και να επιστρέφει στον κόσµο την χάρη αυτή µε την µουσική που δηµιουργεί. Έλεγε ότι η µουσική τον δίδαξε αυτή τη διαδικασία ανταλλαγής και γι’ αυτό διδάσκει τους µαθητές του ως αντάλλαγµα σ ’αυτή την ευλογία που έλαβε. Ο Haden πίστευε ότι η µουσική στην πράξη µπορεί να δώσει διδάγµατα για την ζωή. (NPR CHOICE PAGE, 2020). Έµαθα σε πολύ µικρή ηλικία ότι όταν αυτοσχεδιάζεις στη µουσική δεν υπάρχει παρελθόν και µέλλον. Υπάρχει η στιγµή, το παρόν. Και σε αυτή τη στιγµή βιώνεις την ασηµαντότητα του περιβάλλοντος και αντιλαµβάνεσαι την αληθινή σου υπόσταση. Μουσική φιλοσοφία Ο Haden έβλεπε την τζαζ ως «µουσική της επανάστασης» και αισθανόταν ότι αποτελούσε αποστολή του να προκαλεί τον κόσµο µέσω της µουσικής. Έπαιρνε καλλιτεχνικά ρίσκα για να εκφράσει το προσωπικό του καλλιτεχνικό όραµα. Πίστευε ότι όλη η µουσική εκπορεύεται από το ίδιο σηµείο και γι’ αυτό ακριβώς το λόγο αρνούνταν να κατηγοριοποιήσει την µουσική. Ήταν δηµοκρατικός στις προτιµήσεις του και στους µουσικούς του συνοδοιπόρους και τον ενδιέφερε πολύ να συνεργάζεται µε καλλιτέχνες που µοιράζονταν µαζί του κοινές ευαισθησίες στην µουσική και στην ζωή (Connοr, 2000). Η µουσική του ειδικά το έργο του µε την Liberation Music Orchestra βασίζονταν στην µουσική καταπιεζόµενων λαών που αγωνίζονταν να αποκτήσουν ελευθερία και να αποτινάξουν τον ζυγό της καταπίεσης. Στο δίσκο American Dreams του 2002 αναφέρεται σ ‘αυτή του την αντίληψη: «Πάντα ονειρευόµουν έναν κόσµο χωρίς σκληρότητα και απληστία, µια ανθρωπότητα µε την ίδια δηµιουργική λάµψη του ηλιακού µας συστήµατος, µια Αµερική που στέκεται επάξια µπροστά στο όνειρο του Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ και στην µεγαλοπρέπεια του Αγάλµατος της Ελευθερίας. Η µουσική αυτή αφιερώνεται σε όλους αυτούς που ακόµα ονειρεύονται µια κοινωνία µε συµπόνια, βαθιά δηµιουργική νοηµοσύνη και σεβασµό για την πολυτιµότητα της ζωής, για τα παιδιά µας και για το µέλλον µας.» Βιβλιογραφία – Αναφορές Bernays, P. (Director). (2009 ). 1959, the Year that changed Jazz BBC [Motion Picture]. Charlie Haden Music. (n.d.). Retrieved from www.charliehadenmusic.com: https://www.charliehadenmusic.com/ Davis, F. (2000, August). Charlie Haden, Bass. The Atlantic. encyclopedia.com. (n.d.). Retrieved from encyclopedia.com: https://www.encyclopedia.com/people/literature-and-arts/music-popular-and-jazzbiographies/charlie-haden Haden, C. (1988, October 29). Artist Corner KLON 88.1 FM Long Beach, CA. (H. Borgers, Interviewer) Haden, C. (2006, September 6). Jazz Legend Charlie Haden on His Life, His Music and His Politics. (A. Goodman, Interviewer) Haden, C. (n.d.). Row Us Over The Tide - Little Cowboy Charlie. Heckman, D. (2011, April 11). Charlie Haden: Everything Man. Jazz Times. Shadduck, A. (2002). Charlie Haden, Scott Lafaro and Harmolodics: Bass Styles in Ornette Coleman’s Free Jazz . Stokes, W. (1991). The Jazz Scene: An Informal History from New Orleans to 1990. Oxford University Press. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ – ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ Προσωπικοί δίσκοι ως leader: As Long as There's Music with Hampton Hawes (rec. 1976, Artists House, 1978) Closeness (Duets with Ornette Coleman, Keith Jarrett, Alice Coltrane and Paul Motian) (Horizon, 1976) The Golden Number (Horizon, 1977) Soapsuds, Soapsuds with Ornette Coleman (Artists House, 1977) Gitane with Christian Escoudé (All Life, 1978) Mágico with Jan Garbarek and Egberto Gismonti (ECM, 1979) Folk Songs with Jan Garbarek and Egberto Gismonti (ECM, 1979) Mágico: Carta de Amor with Jan Garbarek and Egberto Gismonti (rec. 1981, ECM, 2012) Time Remembers One Time Once with Denny Zeitlin (ECM, 1981) Etudes with Geri Allen and Paul Motian (Soul Note, 1987) Silence with Chet Baker, Enrico Pieranunzi and Billy Higgins (Soul Note, 1987) In Montreal with Egberto Gismonti (ECM, 1989 [2001]) First Song with Enrico Pieranunzi and Billy Higgins (Soul Note, 1990 [1992]) Charlie Haden/Jim Hall with Jim Hall (Impulse!, 1990 [2014]) Dialogues with Carlos Paredes (Antilles, 1990) Steal Away with Hank Jones (Verve, 1995) Night and the City with Kenny Barron (Verve, 1996) Beyond the Missouri Sky (Short Stories) with Pat Metheny (Verve, 1997) None But the Lonely Heart with Chris Anderson (Naim, 1997) Nocturne with Gonzalo Rubalcaba (Verve, 2001) American Dreams with Michael Brecker (Verve, 2002) Land of the Sun with Gonzalo Rubalcaba (Verve, 2004) Nightfall with John Taylor (Naim, 2004) Tokyo Adagio with Gonzalo Rubalcaba (Impulse!, 2005 [2015]) Heartplay with Antonio Forcione (Naim, 2006) Long Ago and Far Away with Brad Mehldau (Impulse!, 2007 [2018]) Rambling Boy (EmArcy, 2008) Come Sunday with Hank Jones (EmArcy, 2010 [2012]) The Montreal Tapes The Montreal Tapes: Tribute to Joe Henderson (rec. 1989, Verve, 2004) The Montreal Tapes: with Geri Allen and Paul Motian (rec. 1989, Verve, 1997) The Montreal Tapes: with Don Cherry and Ed Blackwell (rec. 1989, Verve, 1994) The Montreal Tapes: with Gonzalo Rubalcaba and Paul Motian (rec. 1989, Verve, 1997) The Montreal Tapes: with Paul Bley and Paul Motian (rec. 1989, Verve, 1994) The Montreal Tapes: Liberation Music Orchestra (rec. 1989, Verve, 1997) With the Liberation Music Orchestra Liberation Music Orchestra (Impulse!, 1969) The Ballad of the Fallen (ECM, 1982) Dream Keeper (Blue Note, 1990) The Montreal Tapes: Liberation Music Orchestra (Verve, 1989 [1997]) Not in Our Name (Verve, 2005) Time/Life (Impulse!, 2011 & 2015 [2016]) With Old and New Dreams Old and New Dreams (Black Saint, 1976) Old and New Dreams (ECM, 1979) Playing (ECM, 1980) A Tribute to Blackwell (Black Saint, 1987) With Quartet West Quartet West (Verve, 1987) In Angel City (Verve, 1988) The Private Collection (rec. 1987–88, Naim, 2007) Haunted Heart (Verve, 1992) Always Say Goodbye (Verve, 1994) Now Is the Hour (Verve, 1996) The Art of the Song (Verve, 1999) Sophisticated Ladies with Diana Krall, Melody Gardot, Norah Jones, Cassandra Wilson, Renée Fleming and Ruth Cameron (EmArcy, 2010) Συµµετοχή ως sideman With Geri Allen and Paul Motian In the Year of the Dragon (JMT, 1989) Segments (DIW, 1989) Live at the Village Vanguard (DIW, 1990) With Ray Anderson Every One of Us (Gramavision, 1992) With Ginger Baker and Bill Frisell Going Back Home (Atlantic, 1994) Falling Off the Roof (Atlantic, 1996) With Gato Barbieri The Third World (Flying Dutchman, 1969) With Kenny Barron Nearness of You: The Ballad Book (Verve, 2000) With Gavin Bryars Farewell to Philosophy (Point, 1995) With Henry Butler Fivin' Around (Impulse!, 1986) With Ruth Cameron First Songs (Polygram, 1997) Roadhouse (Verve, 1999) With Don Cherry Relativity Suite (JCOA, 1973) Brown Rice (EMI, 1975) Art Deco (A&M, 1988) With Ornette Coleman Wanton Spirit with Roy Haynes (1994) The Shape of Jazz to Come (Atlantic, 1959) With Beck Change of the Century (Atlantic, 1959) Odelay (DGC, 1994) This Is Our Music (Atlantic, 1960) With Carla Bley The Art of the Improvisers (rec. 1959–60, Atlantic, 1970) Escalator over the Hill (JCOA, 1971) Musique Mecanique (Watt, 1978) With Paul Bley Solemn Meditation (GNP Crescendo, 1958) Live at the Hilcrest Club 1958 (rec. 1958, Inner City, 1976) Coleman Classics Volume 1 (rec. 1958, Improvising Artists, 1977) To Whom Who Keeps a Record (rec. 1959–60, Atlantic, 1975) Free Jazz: A Collective Improvisation (Atlantic, 1961) The Empty Foxhole (Blue Note, 1966) Ornette at 12 (Impulse!, 1969) Crisis (Impulse!, 1969) Memoirs (Soul Note, 1990) Friends and Neighbors: Live at Prince Street (Flying Dutchman, 1970) With Jane Ira Bloom Science Fiction (Columbia, 1971) Mighty Lights (Enja, 1982) Broken Shadows (Columbia, 1971) With Dušan Bogdanović In All Languages (Caravan of Dreams Productions, 1987) Early to Rise (Palo Alto, 1983) With Charles Brackeen With Alice Coltrane Rhythm X (Strata-East, 1973) Journey in Satchidananda (Impulse!, 1971) – on one track, "Isis and Osiris" With Michael Brecker John Coltrane: Infinity (Impulse!, 1972) Michael Brecker (Impulse!, 1987) Eternity (Warner, 1975) Don't Try This at Home (Impulse!, 1988) Translinear Light (Impulse!, 2004) With John Coltrane The Avant-Garde with Don Cherry (Atlantic, 1960) With James Cotton Deep in the Blues (Verve, 1995) With Robert Downey Jr. The Futurist (Sony, 2004) With Dizzy Gillespie Rhythmstick (1990) With Jim Hall Jim Hall & Basses (Telarc, 2001) Charlie Haden/Jim Hall (Impulse, 1990 [2014]) / Live in Montreal, July 1990 With Tom Harrell Form (Contemporary, 1990) With Joe Henderson The Elements (Milestone, 1973) An Evening with Joe Henderson (Red, 1987) With Fred Hersch Sarabande (Sunnyside, 1986) With Laurence Hobgood When the Heart Dances (Naim Jazz, 2008) With Mark Isham Songs My Children Taught Me (Windham Hill, 1991) With Keith Jarrett Life Between the Exit Signs (Vortex, 1967) Somewhere Before (Atlantic, 1968) The Mourning of a Star (Atlantic, 1971) El Juicio (The Judgement) (Atlantic, 1971) Birth (Atlantic, 1971) Expectations (Columbia, 1971) Hamburg '72 (ECM, 1972 [2014]) Fort Yawuh (Impulse!, 1973) Treasure Island (Impulse!, 1974) Death and the Flower (Impulse!, 1974) Backhand (Impulse!, 1974) Arbour Zena (ECM, 1975) Mysteries (Impulse!, 1975) Shades (Impulse!, 1976) The Survivors' Suite (ECM, 1977) Byablue (Impulse!, 1977) Bop-Be (Impulse!, 1977) Eyes of the Heart (ECM, 1979) Jasmine (ECM, 2010) Last Dance (ECM, 2014) With Rickie Lee Jones Pop Pop (Geffen, 1991) With Lee Konitz and Brad Mehldau Alone Together (Blue Note, 1996) Another Shade of Blue (Blue Note, 1997) Live at Birdland (ECM, 2009) with Paul Motian With David Liebman Sweet Hands (Horizon, 1975) With Abbey Lincoln The World Is Falling Down (Verve, 1990) You Gotta Pay the Band (Verve, 1991) A Turtle's Dream (Verve, 1994) With Joe Lovano Universal Language (Blue Note, 1992) With Michael Mantler The Jazz Composer's Orchestra (JCOA, 1968) With Adam Makowicz Naughty Baby (RCA Novus, 1987) With Harvey Mason With All My Heart (RCA, 2004) With John McLaughlin My Goal's Beyond (Douglas, 1970) With Helen Merrill You and the Night and the Music (Verve, 1998) With Pat Metheny 80/81 (ECM, 1980) Rejoicing (ECM, 1984) Song X with Ornette Coleman (Geffen, 1986) The Blessing (Blue Note, 1991) Secret Story (Geffen, 1992) Suite 4 Y 20 (Blue Note, 1992) With Mingus Dynasty Imagine (Blue Note, 1994) Chair in the Sky (Elektra, 1980) With Roswell Rudd With Paul Motian Everywhere (Impulse!, 1966) Conception Vessel (ECM, 1972) Numatik Swing Band (JCOA, 1973) Tribute (ECM, 1974) With Pee Wee Russell and Henry "Red" Allen On Broadway Volume 1 (JMT, 1988) On Broadway Volume 2 (JMT, 1989) On Broadway Volume 3 (JMT, 1991) With Bheki Mseleku Star Seeding (Polygram, 1995) With Yoko Ono Yoko Ono/Plastic Ono Band (Apple, 1970) With Joe Pass 12-string Guitar Movie Themes (World Pacific, 1964) With Art Pepper Living Legend (Contemporary, 1975) So in Love (Artists House, 1979) Artworks (Galaxy, 1979 [1984]) Art 'n' Zoot with Zoot Sims (Pablo, 1981 [1995]) The College Concert (Impulse!, 1966) With Dino Saluzzi Once Upon a Time – Far Away in the South (ECM, 1985) With David Sanborn Another Hand (Elektra, 1991) With John Scofield Time on My Hands (Blue Note, 1989) Grace Under Pressure (Blue Note, 1991) With Archie Shepp Mama Too Tight (Impulse!, 1967) With Alan Shorter Orgasm (Verve, 1968) With Nana Simopoulos Wings and Air (Enja, 1986) With Enrico Pieranunzi With Wadada Leo Smith Fellini Jazz (CAM Jazz, 2003) Divine Love (ECM, 1978) Special Encounter (CAM Jazz, 2005) With Ringo Starr With Dewey Redman Ringo Rama (2003)[3] Soundsigns (Galaxy, 1978) With Masahiko Togashi With Joshua Redman Session in Paris (Take One, 1979) Wish (Warner, 1993) With Denny Zeitlin With Gonzalo Rubalcaba Carnival (Columbia, 1964) Discovery – Live at Montreux (Blue Note, 1990) Live at the Trident (Columbia, 1965) Tidal Wave (Quicksilver, 1983) Zeitgeist (Columbia, 1967)