Kurs ishi mavzu Mehmonxona xo‘jaligini rivojlantirshda marketin
advertisement
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI «Xalqaro turizm» fakulteti «Marketing» kafedrasi Ro‘yxatga olish №__________ «____» ___________ 2022 y. Ro‘yxatga olish №__________ «____» ___________ 2022y. KURS ISHI Mavzu: Mehmonxona xo‘jaligini rivojlantirshda marketing tadqiqotlaridan foydalanish Bajardi: IV kurs, МР-75 guruhi. Xoljigitov Mansurbek G‘ayratovich ________ Ilmiy rahbar: Usmonova Diyora _________ Kurs ishi bo‘yicha umumiy bali: ___________Sana: «___»_________2022y. Komissiya raisi____________________________________________________ (F.I.Sh.) imzo Komissiya a’zolari: _________________________________________________ (F.I.Sh.) imzo __________________________________________________________________ (F.I.Sh.) imzo TOSHKENT – 2022 1 TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI “Xalqaro turizm” fakulteti “Tasdiqlayman” Kafedra mudiri _______ ____________________ “10___”___декабрь______ 2021 yil KURS ISHIGA TOPSHHIRIQ Talaba: Yo‘nalish: Xoljigitov Mansurbek G‘ayratovich Marketing (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha) Kurs ishining mavzusi: Mehmonxona xo‘jaligini rivojlantirshda marketing tadqiqotlaridan foydalanish 1. Ish raxbari: PhD, Usmonova Diyora № 1 2 3 4 5 6. Ish mundarijasi (rejasi) Bajarish muddati Kirish 10.12.2021 Marketing tadqiqotlari tushunchasi va mehmonxonalar 24.12.2021 faoliyatida marketing tadqiqotlarining ahamiyati …………... Marketingda tadqiqot usullari va ularning tasnifi………….. 25.01.2022 Mehmonxona xo’jaliklari xizmatlar bozorining marketing 08.02.2022 tadqiqotlari............................................................................. “Toj mahal”mexmonxonasining tashkiliy va iqtisodiy tavsifi 22.02.2022 “Toj mahal” mehmonxonasida marketing faoliyati tahlili ….. 28.02.2022 Mexmonxona xo’jaliklarida marketingni takomillash- 04.03.2022 tirishyo‘nalishlari ……………………………………… Xulosa va 07.03.2022 takliflar…………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar 10.03.2022 ro‘yhati………………………….. 3. Ishni topshirish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar: дарсликлар, ўқув қўлланмалар, илмий мақолалар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармон ва Қарорлари, Вазирлар Маҳкамаси Қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг статистик маълумотлари 4. Ishni topshirish muddati “ 10 ” март 2022 yil Ish rahbari ____________ (imzo) ____________ (talaba imzosi) Topshiriqni bajarish uchun oldim 2 Topshiriq berilgan sana “___”___________ 2022 yil Mundarija: Kirish……………………………………………........................................... 1. Marketing tadqiqotlari tushunchasi va mehmonxonalar faoliyatida marketing tadqiqotlarining ahamiyati……………………………………………………... 7 2. Marketingda tadqiqot usullari va ularning tasnifi……………………………... 10 3 Mehmonxona xo’jaliklari xizmatlar bozorining marketing tadqiqotlari………. 23 4. “Toj mahal”mexmonxonasining tashkiliy va iqtisodiy tavsifi………………… 33 5. “Toj mahal” mehmonxonasida marketing faoliyatlari tahlili…......................... 38 6. Mexmonxona xo’jaliklarida marketingni takomillashtirish yo‘nalishlari…….. 42 Xulosa va takliflar…………………………………......................................... 46 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……......................................................... 50 3 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Ma’lumki har bir korxona raqobatda kutilmagan tadbirlarni amalga oshirish natijasida biznes sohasida yangi rivojlanish yo‘llari ortib bormoqda. Iste’molchilar va mahsulot yetkazib beruvchilar orasidagi munosabatlarni bozor tamoyillari orasida tartibga solishning bugungi bosqichida tovar ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish, sotish strategiyasini takomillashtirish, shuningdek korxonalarda marketing tadqiqotlarini o‘tkazish yo‘llarini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida iqtisodiyotni rivojlanishini alohida ta’kidlab o‘tish zarur. Bu haqida mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Xalqaro valyuta jamg‘armasi va xalqaro reyting agentliklari tahlillariga ko‘ra, bu yilgi sinovlarga qaramasdan, O‘zbekiston dunyoning sanoqli davlatlari qatorida ijobiy o‘sish sur’atlarini saqlab qoldi. Yevropa Ittifoqi tuzilmalari bilan yaqin hamkorlikda mamlakatimizga kengaytirilgan savdo preferentsiyalari - “GSP ” tizimini tatbiq etish bo‘yicha, muhim qadamlar tashlandi. Ushbu tizim kelgusida respublikamizda ishlab chiqariladigan 6 mingdan ziyod turdagi mahsulotlarni Yevropa bozoriga boj to‘lamasdan olib kirish imkonini beradi. Bu, o‘z navbatida, birgina to‘qimachilik mahsulotlarining yillik eksportini 300 million dollarga oshirish uchun sharoit yaratadi. Joriy yilda mamlakatimizning xalqaro moliya bozorlariga chiqish imkoniyatlari yanada yaxshilandi, ilk bor milliy valyutada 2 trillion so‘mlik davlat yevroobligatsiyalari past foizlarda joylashtirildi. Bu yil respublikamizda 197 ta yirik, minglab kichik va o‘rta korxonalar hamda infratuzilma ob'yektlari barpo etildi. Jumladan, “Navoiyazot”da ammiak va karbamid ishlab chiqarish kompleksi hamda azot kislotasi zavodi, Muborak, Gazli va Sho‘rtan neft-gaz korxonalarida suyultirilgan gaz ishlab chiqarish qurilmalari, Toshkent metallurgiya zavodi kabi yirik quvvatlar ishga tushirildi”1 Bundan ko‘rinib https://uzlidep.uz/uz/news-of-uzbekistan/7998 O’zbekiston respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 2021 yil 6-yanvar kuni bo’lib o’tgan oliy majlisga murojaatnomasidan. 1 4 turibdiki, mamlakatimizda iqtisodiyotning pandemiya davri va pandemiyadan keyingi iqtisodiy chekinishlar davrida ham yaxshi ushlab turilishi, makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlikni ta’minladi. Bu ko‘rsatkichlarga erishishda iqtisodiyot va uning ayrim sohalaridagi mutanosiblikning kuchayishi muhim ro‘l o‘ynadi. Korxonalarda marketing tadqiqotlarini o‘tkazish natijasida korxonaning maqsadlari marketing maqsadlari bilan o‘zaro bog’liqlikda bo‘ladi va rejalar izchil tarzda ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Shuning uchun ham kurs ishi mavzusi dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Har qanday korxona iqtisodiyotda samarali harakat qilish uchun o‘zining marketing tadqiqotlarini o‘tkazish yo‘llarini tanlab olishi lozim. Bunda korxonaning imkoniyatlari bozor talabiga muvofiqlashtirilib, marketing strategiyasi asosida bozorni tadqiq qilish va istiqbolini belgilash, tovar va iste’molchilarni hamda raqobatchilarni segmentlash asosida ishlab chiqiladi. Bugungi kunda yirik korxonalar marketing tadqiqotlari natijalari o‘z muvaffaqiyatlarining garovi deb bilishadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Korxonalarda marketing tadqiqotlarini amalga oshirish siyosatini o‘rganish masalalari bo‘yicha chet el olimlaridan Scott Smith va Gerald Albaum 2 ; Mark Saunders, Philip Lewis va Adrian Thornhill ; S.L. Gupta va boshqalarning bir qator asarlari ushbu sohani o‘rgan shga bag’ishlangan. MDH mamlakatlari iqtisodchilarining asarlarida ham marketing strategiyasini rejalashtirish muammolari o‘z aksini topgan bo‘lib, ulardan V.E.Demidov, P.S.Zavyalov, N.E.Kapustina, A.N.Romanov, E.A.Utkin, E.P.Golubkov, G.A.Bagiev, L.T.Danchenok, V.A,Shegorstev, G.L.Gardariki, Igor Mann va boshqalarni alohida ko‘rsatish mumkin. O‘zbekistonlik marketolog olimlar, xususan Sh.Ergashxodjaeva, A.Bekmuradov, M.Yusupov, J.Jalolov, A.Fattahov va boshqalar ham marketing nazariyasi va amaliyotining rivojlanishiga katta hissa qo‘shmoqdalar. 2 Scott Smith va Gerald Albaum/ Foundamentals of marketing research 37-74 betlar. 5 Shu bilan bir qatorda korxonalarda marketing tadqiqotlarini o‘tkazish yo‘llari va amalga oshirish siyosati yetarli o‘rganilmagan. Shuning uchun ushbu mavzuni chuqurroq o‘rganishga va tahlil qilishga harakat qilindi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Korxonalarda marketing tadqiqotlarini o‘tkazish yo‘llarini o‘rganish va ulardan milliy korxonlarimiz faoliyatida foydalanish muammolarini tadqiq etishdan iborat. Yuqoridagi maqsadga erishish uchun kurs ishida quyidagi vazifalar hal etildi: - Korxonalarda marketing tadqiqotlarini ahamiyatini ochib berish; - Korxonalarda marketing tadqiqotlarini ro‘lini ko‘rsatish; -Raqobat sharoitida tadqiqotlarni amalga oshirishning nazariy asoslari; - “Toj mahal” mexmonxonasi faoliyatiga tashkiliy iqtisodiy tavsifnoma berish; -“Toj mahal” mexmonxonasining marketing faoliyatini tahlil etish; - “Toj mahal” mexmonxonasida marketing tadqiqotlaridan foydalanish yo‘llari Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Kurs ishi ob’ekti etib “Toj mahal” mexmonxonasi tanlangan. Kurs ishining predmeti bo‘lib, mehmonxona xo’jaliklarining xizmatlariga bo‘lgan talabni o‘rganish, iste’molchilarning hatti-harakatini, mexmonxona va u sotadigan xizmatlarning raqobatbardoshligiga asoslanib, xizmatlar bozorida ulushini oshirishga qaratilgan tadqiqotlar usullarini ishlab chiqish, mexmonxonalarda tadqiqotlar axamiyatini o‘rganish hisoblanadi. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi. Kurs ishi kirish, beshta reja, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. 1. Marketing tadqiqotlari tushunchasi va mehmonxonalar faoliyatida marketing tadqiqotlarining ahamiyati. (режалар номини 1 интервал қилинг) Marketing faoliyatining o‘ziga xos tomoni va asosiy shart-sharoiti, 6 shuningdek, strategiyasi va taktikasining shakllanishi marketing tadqiqotlari bilan belgilanadi. Marketing tadqiqotlari deganda moddiy boyliklar va xizmatlar oldisottisi bilan bog’liq bo‘lgan ma’lumotlarni muntazam to‘plash, yozib borish va tahlil etishni tushunish mumkin. F.Kotler fikricha, marketing tadqiqotlari - bu moddiy boyliklar va xizmatlar muomalasi sohasida qarorlar qabul qilish jarayonlarini takomillashtirish maqsadida muntazam holda muammolarni tahlil etish, asosiy qoidalarni yaratish va ma’lumotlarni jamg’arishdir. Marketing tadqiqotlari tushunchasini boshqa mualliflar ham shu tarzda talqin qiladilar. Masalan, V.B.Ventts marketing tadqiqotlari rahbariyatning bozor masalalari bo‘yicha qarorlari tayanadigan axborotlarni izlash va tahlil etishdan iborat deb qaraydi. Bu qarorlar mahsulot, narxlar strategiyasi, mahsulot sotishni jadallashtirish va taqsimot masalalarini qamraydi. P.E.Grin va D.S.Tull marketing tadqiqotlarini marketing sohasida bir xillashtirish va qaror bilan bog’liq bo‘lgan axborotlarni muntazam izlash tarzida izohlaydi. Yuqorida keltirilgan ta’riflardan shunday xulosaga kelish mumkinki, birinchidan, bozorni boshqarish sohasida optimal qaror hamisha bozor jarayonlarining rivojlanishi yo‘nalishlari va qonuniyatlarini, shuningdek, marketing sohasidagi faoliyatga bozor ko‘rsatishi ehtimoli bo‘lgan javob ta’sirlarini tahlil etish asosida qabul qilinadi. Ikkinchidan, marketing tadqiqotlari tarkibi uning maqsad va vazifalari bilan belgilanadi, o‘zaro bog’liq bo‘lgan ikki tomon bo‘lishini taqozo etadi: aniq bir bozorni tadqiq etish hamda bozorga chiqish va u yerda mustahkam o‘rin egallash uchun firmaning o‘z imkoniyatlarini tadqiq etish (1-jadval). Uchinchidan, marketing tadqiqotlarining maqsadi quyidagi asosiy olti savolga javob olishdan iboratdir: 1. Nimani, qancha va qachon ishlab chiqarish kerak? 2. Mahsulotni qaysi bozorda joylashtirish kerak? 3. Iste’molchilarning mahsulotlarni qabul qilishlarini oldindan qanday ko‘ra bilish mumkin? 4. Mahsulot sotishni jonlashtirishni qayerda va qanday boshlamoq lozim? 7 5. Taqsimot yo‘llarini qanday qilib to‘g’ri tanlash mumkin? 6. Marketing tadqiqotlariga sarflagan xarajatlarning samaradorligini baholashda qaysi mezonlarni qabul qilish mumkin? 1.1-jadval Marketing tadqiqotlari tuzilishi3 Bozorni tadqiq etish Bozorning umumiy sharoitlarini o‘rganish va tahlil etish Talabni tahlil qilish Iste’molchilarning tovarga bo‘lgan talablarini tahlil qilish Bozorning rivojlanish istiqbollarini tahlil qilish Tarmoq tadqiqotlari Raqobatni tadqiq etish Firma faoliyatini tadqiq etish Ishlab chiqarish va savdo faoliyati yakunlarini tadqiq etish Strategiya tahlili Tashkiliy tuzilmani tahlil qilish Mahsulotning raqobatdoshligini tahlil qilish Firmaning raqobatdoshligini tahlil qilish Faoliyatning kuchli va zaif tomonlarini, ishni yaxshilash imkoniyatlarini aniqlash Savdo shakli va usullarini tadqiq etish Bozor muammosi kompleks xarakterga ega. Bu masalalar bozordagi vaziyatni belgilaydigan omillarning har xil ahamiyatga egaligi, ammo o‘zaro bog’liqlikda, xo‘jalik faoliyatining biror sohasida uchrashida namoyon bo‘ladi. Shu sababli marketing faoliyati ta’sir ko‘rsatadigan soha faqat bozorni tahlil qilish bilan to‘xtamaydi, bu soha kompleks marketing tadqiqotlarining bir qismigina hisoblanadi. Marketing tadqiqotlari turli yo‘nalishlarda turlicha bo‘lib, ular quyidagi tartibda tasnif etiladi: 1. Bozor tadqiqotlari tarkibi:4 bozor hajmini aniqlash, uning rivoji yo‘nalishlari va mavsumiy omillarni tahlil etish; bozorni tasnif etish; bozor sub’ektlarini, bozordagi savdo shakli va usullarini o‘rganish; 3 4 Muallif toonidan marketing adabiyotlari asosida tayyorlandi. https://kamen-sa.ru/uz/vidy-i-metody-marketingovyh-issledovanii-kratko-vidy-i-metody/ 8 iste’molchilar tarkibining yoshi, mintaqalar bo‘yicha joylashuvi, ijtimoiy holati, jinsi, oilaviy tarkibi, xaridorlik hulqi va boshqa muhim mezonlar bo‘yicha bozor strukturasida yuz berayotgan yoki kutilayotgan siljishlar to‘g’risidagi masalaga e’tiborni kuchaytirgan holda aniqlash; bozor strukturasiga ta’sir ko‘rsatadigan umumiqtisodiy va boshqa tashqi omillarni tahlil qilish; mahsulot sotishni va bozordagi umumiy savdo summasida uning geografik va demografik kesimda solishtirma hissasini, taqsimot kanallari turlari, iste’molchi korxonalarning tarmoqqa mansubligi, tovar oboroti hajmi va narxlar strukturasi nuqtai nazaridan tahlil etish; bu bilan firmaning bozordagi mavqei, kuchli va zaif tomonlari aniqlanadi. 2. Tovarni tadqiq etish: mo‘ljalga olingan yangi tovarlarni tahlil etish, sinov uchun tanlash, iste’molchilarga muvofiq kelishini, iste’mol jarayonida tovarlarga xos bo‘lgan fizik xususiyatlari va tafsilotlotlari, o‘rab-joylash xossalarini tekshirish; raqobatchi tovarlarning, ya’ni faqat o‘z firmasi tovarlarinigina emas, balki shu bilan birga raqiblari tovarlarining ham yutuq va kamchiliklarini tahlil qilish; assortiment strukturasini soddalashtirish imkoniyatlarini o‘rganish; mahsulot (buyum)lar assortimentini bozorning jami asosiy tovar yoki iste’mol sektorlaridagi raqobatchi mahsulotlarga nisbatan to‘liqligi nuqtai nazaridan tahlil qilish; ishlab chiqariladigan mahsulotlarni qo‘llash-ishlatishning yangi usullarini izlash; texnikaviy uskunalash, sotuvdan keyin xizmat ko‘rsatish, qo‘shimcha xizmat ko‘rsatish masalalarini o‘rganish. 3. Savdoni tadqiq etish: ayrim tumanlar bo‘yicha sotilgan mahsulot hajmidagi farqlarni aniqlash. Savdo tumanlari chegaralarini belgilash va uni qayta ko‘rib chiqish, yangi hududlardagi yashirin imkoniyatlarni tahlil qilish; 9 savdo xodimlari ishi samradorligini tahlil etish, tayyor savdo vakilining mijozlar huzuriga qatnashini rejalashtirish, savdo xodimlarining firma obro‘yi va uning raqiblari to‘g’risidagi fikrlarini o‘rganish; savdo va ko‘rgazma o‘tkazish usullarini tahlil etish va baholash; taqsimot tarmog’i yo‘llari, tovarlar harakati usullarini tadqiq etish; chakana savdo tarmoqlaridagi tovarlar zaxiralarini ro‘yxatdan o‘tkazish. 4. O‘z firmasining yashirin imkoniyatlarini tadqiq etish: firmaning xo‘jalik faoliyati yakunlarini tahlil qilish; moliyaviy ahvolni baholash, firmaning infrastrukturasi, bevosita kapital qo‘yilmalar hajmi va joylari to‘g’risida ma’lumotlar, iqtisodiy va ilmiy tadqiqot quvvatini baholash; firma mahsulotlarining raqobatbardoshligini tahlil etish; firmaning raqobatbardoshligini tahlil qilish, firmaning raqobat imkoniyatlarini baholash. 5. Reklamani tadqiq etish tartibi: reklama tarqatish vositalarining samaradorligi va qiyosiy qiymatini tahlil etish; iste’molchining javob harakatlariga ta’sir ko‘rsatadigan omillarni tahlil etish; reklama murojaati, reklama dizayni, tasviri va uni tayyorlash ishlarini o‘rganish; reklama ishini tashkil etishni o‘rganish; 6. Mo‘ljallarni tahlil etish. 7. Tashqi marketingni tadqiq etish. Yuqorida keltirilgan ro‘yxat to‘liqlikka aslo da’vo qilmaydi, faqat umumiy ma’noda tadqiqot faoliyati uchun chegaralarni bir qadar oydinlashtiradi, xolos. Yuqorida sanab o‘tilgan har bir guruh doirasida aniq tadqiqot tadbirlari bajariladi, ularning soni va ko‘lami esa qo‘yilgan muammoning muhimligi bilan belgilanadi. Marketing amaliyotida eng ko‘p tarqalgan ayrim tadqiqot turlarini ko‘rib o‘tamiz. 10 Talabni o‘rganish yoki marketologlar atamasi bilan aytganda «iste’molchini tahlil etish»5 - bozorlar holatini tadqiq etishdagi birinchi bosqich hisoblanadi. U uch tarkibiy qismga bo‘linadi: 1. Bozor segmentatsiyasi; 2. Iste’molchi talabi sabablarini o‘rganish; 3. Qondirilmagan ehtiyojlarni aniqlash. Tahlil usullari banki marketing tadqiqotlar o‘kazishning zamonaviy uslublarini, mahsulot bo‘yicha hamda korxona bo‘yicha ishlab chiqilgan marketing dasturi, axborotni tahlil etishning zamonaviy usullarini o‘z ichiga oladi. Ular tanlab olingan ma’lumotlar bilan ularning statistik jihatdan ishonchli bo‘lishi o‘rtasida o‘zaro bog’lanishni, asosiy o‘zgarishlarni aniqlash, bu o‘zgarishlarning kamayishi yoki ko‘payishi, mahsulot ishlab chiqarish va uni sotishga ko‘rsatadigan ta’sirini belgilash, shuningdek ulardan har birining boshqarish tarkibidagi muhimlik darajasini oydinlashtirishga imkon beradi. Andaza modellar banki - marketingning matematik modellari to‘plami bo‘lib, shartli tarzda mavjud bo‘lgan tizim, jarayon yoki natija deb qabul qilinadigan o‘zaro bog’liq o‘zgaruvchan miqdorlar majmuidan iborat. Andaza modellar javob olishni osonlashtiradi. Keyingi yigirma yil davomida chet el marketingida sohalari uzluksiz holda yangilanib, to‘ldirib turiladigan juda ko‘p, xilma-xil modellar yaratildi. Andaza modellardan foydalanish harakat strategiyasiga oid juda ko‘p yechimlarni olish, tang ahvoldan chiqish yo‘llarini topish, bozorni segmentlash, narx o‘sishi, yangi tovarlarning sotilishini bashorat qilish, reklama kompleksini tuzish kabi imkoniyatlarni beradi. Yordamchi tizimlar - marketing tadqiqotlari va marketing tahlili - yagona marketing axboroti tizimining eng murakkab tarkibiy qismi hisoblanadi. Ayniqsa iqtisodiyotimiz sharoitida ularni tashkil etish nuqtai nazaridan bu fikrni dadilroq aytmoq lozim. Respublikamizdagi korxonalar xo‘jalik faoliyati tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ularning birontasida ham to‘liq shakllangan marketing tadqiqotlari va tahlili kompleksi yo‘q. Bozorni o‘rganish reklamaning ayrim tarkibiy qismlari hali 5 https://uz.warbletoncouncil.org/teoria-del-consumidor-845 11 xaridorga ma’lum bo‘lmagan yangi mahsulot ishlab chiqarishga. tayyorgarlik ko‘rilayotgan joylarda paydo bo‘lmoqda. Ochiq oydin ko‘rinmaydigan marketing tadqiqotlari ishlab chiqarish, savdo xodimlari, konstruktorlar, loyihachilar tomonidan mustaqil tarzda boshlandi. Tijorat - axborot markazlari, marketing, konsalting xizmatlari soni o‘sib bormoqda. Ular tayyorlagan materiallar qimmatligi hamda sifatining talabga javob bermasligi bilan ajralib turadi. Ammo hozir bizning iqtisodiyotimiz uchun mustaqil axborot xiz-matlarini rivojlantirish, ularning faoliyatini tartibga solish, sog’lom raqobatni yo‘lga qo‘yish eng muhim masalalardan biridir. Respublikada axborot xizmatlari uyushmasini tashkil etish har qanday tashkilot ishining malaka va mahorat darajasini kafolatlashi mumkin. Marketing tadqiqotlarini o‘tkazishga chet el firma va kompaniyalari katta mablag’lar sarflaydi. Masalan, AQShda yillik sotish hajmi 25 mln. dollar bo‘lgan kompaniyalar o‘z marketing byudjetlarining 3.5 foizga yaqinini marketing tadqiqotlariga sarflaydi. Iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalar ishlab chiqarish vositalari etkazib beruvchi korxonalarga nisbatan bu sohaga ko‘proq, mablag’ sarflaydilar. Buni quyidagi jadvalda (1.2-jadval) ham ko‘rishimiz mumkin. Quyidagi jadvalda keltirilgan ma’lumotlar hozirgi kunda ham o‘z kuchini yo‘qotgani yo‘q. Bozor bir qarashda oddiy bir tizimini tashkil etsada, haqiqatda esa bunday emas. Chunki uning barcha unsurlari doim harakatda bo‘ladi. 12 1.2-jadval AQSh firmalarida marketing tadqiqotlari doirasidagi faoliyatining alohida turlari (foizda)6 Shu turdagi tadqi- Shu turdagi tadqiqotlarini o‘tkazgan qotlarni o‘tkazgan iste’mol tovarlari ishlab chiqarish voishlab chiqaruvchi sitalari ishlab chikompaniyalar qaruvchi ulushi kompaniyalari (144 dan) ulushi (124) 96 94 Tadqiqot turlari Qisqa muddatli istiqbollash (1yildan oshiq yilgacha) Uzoq, muddatli istiqbollash (1 yildan oshiq) Bozor potentsialini aniqlash Sotishni tahlil qilish Yangi mahsulotni qabul qilish va uni potentsiali Qadoqlashni o‘rganish Sotish kanallarini o‘rganish Sotish to‘lovlarini o‘rganish Turli xil tovarlarning harakatini engillashtiruvchi tadbirlarni o‘rganish Baholarni tashkil qilishni tahlil qilish 96 94 99 98 89 99 99 73 91 99 83 86 61 83 73 67 91 90 Ekologiyani ta’sirini tahlil qilish 37 35 Reklama e’lonlari samarador-ligining tahlil qilish 86 67 Shuning uchun bozorda yuz berayotgan barcha o‘zgarishlar, unda vujudga kelgan mutanosibliklarni o‘rganmasdan turib bozorda ish yuritish mumkin emas. Kompaniya yoki firma (korxona) bozorni o‘zlashtirishdan oldin, albatta, kompleks tadqiqotlar o‘tkazadi va unga katta mablag’ sarflaydi. Kerakli izlanishlarni o‘tkazmasdan tavakkal qilish yaramaydi. Bozor raqobati sharoitida tijorat tavakkalchiligi juda yuqori va qimmatlidir. Korxona marketing xizmati bo‘limlarida tovar yoki xizmatni bozorga kiritish, unga bo‘lgan talab va iste’mol darajasi, ishlab chiqarish va sotish sharoitlari to‘g’risida juda katta miqdordagi 6 Muallif tomonidan iqtisodiy ma’lumotlar asosida tayyorlangan. 13 axborot to‘planadi va tahlil qilinadi. Marketing xizmati tomonidan qanchalik katta miqdordagi murakkab axborotlarni to‘plash, kayta ishlash va tahlil qilish lozimligini tushunish uchun, mahsulot iste’mol xususiyatlarini tadqiq qilish texnologiyasi misolini ko‘rib chiqish yetarlidir. Avvalambor, yangi mahsulotlarni yaratib olmoq lozim. Keyin yangi tovarga xaridorlarning munosabatini o‘rganish lozim. Ya’ni, tovarning foydalanishi sifati qanchalik darajada iste’molchi talabiga javob berishi aniqlanadi. Bunday tekshirish faqatgina o‘z mahsuloti ustidangina emas, shu bilan birga raqobatchi firma mahsuloti yuzasidan ham amalga oshiriladi. Xaridorning mahsulot ta’mi, xidi, rangi, o‘lchami, fasoni, mustahkamligi, foydalanishdagi qulayligi va boshqa iste’mol xususiyatlariga bo‘lgan munosabati maxsus ishlab chiqilgan metodika asosida tahlil qilinadi. Bir vaqtning o‘zida mahsulotning markasiga, nomiga va uning imidjiga bo‘lgan psixologik munosabat tadqiq qilinadi va nihoyat, qadoqlash xususiyati, konstruktsiyasi, tashqi ko‘rinishi bilan kishini jalb qilishi, qayta foydalanish imkoniyatlari baholanadi. Bularning barchasi hali bozorga chiqarilayotgan tovarning marketing kontseptsiyasini yaratish uchun yetarli axborotni bermaydi. Bozorni tadqiq qilish 7 - marketing tadqiqotlarining ma’lum bir qismidir, xolos. Faqatgina shartli ravishdagina ularni marketing tadqiqotlarining asosi deb qabul qilish mumkin. Bozorni tadqiq qilish jarayonida quyidagilar aniqlanadi: bozorga kiritilayotgan yoki unda mavjud bo‘lgan mahsulotning mumkin bo‘lgan sotish miqdori; tovarning iste’mol xususiyatidagi va boshqa xarakteristikalarining o‘zgarishi tendentsiyasi; yoshi, jinsi, xududiy, ijtimoiy, oilasidagi kishilar soni, o‘zini tutishi, daromad darajasi bo‘yicha iste’molchilar guruhini aniqlash; assortimentni rejalashtirishda, sotish va reklamani 7 https://aggregator-mlm.ru/uz/kratkii-analiz-rynka-marketingovoe-issledovanie-rynka/ 14 tashkil qilishda xaridorlarning istagini aniqlash; mahsulotning sotilishi miqdori, uning umumbozor sig’imidagi ulushi (hududlar va segmentlar bo‘yicha ham); Ko‘rinib turibdiki, bozor to‘g’risidagi ma’lumotlar miqdori katta va turli xarakterga ega. Shuning uchun bozorni tadqiq qilishda turli bilim sohalarining mutaxassislari qatnashadilar va bu tadqiqotlar ancha qimmatga tushadi, lekin firmalar bozorni iloji boricha tezroq o‘zlashtirish maqsadida xarajatlardan qochmaydilar, chunki raqobatchilar bozorda yangi raqobatchi paydo bo‘lishini oldini olish uchun qarshi choralar ko‘radilar. Shuning ychyn tadqiqotlar jarayoni, ayniqsa, uning natijalari firma tomonidan sir saqlanadi. Bozorni tadqiq qilish natijalari olinganidan keyin va firma ularni marketing kontseptsiyasini asoslash uchun qabul qilinganidan so‘ng tovarni sinovli sotishni tashkil qilish boshlanadi. Bu jarayonning asosiy vazifasi, firmaning bozordagi samarali o‘rnini aniqlovchi o‘ziga xos omillarning o‘zgarishidir. Iste’mol tovarlarini bozorga kiritishdagi marketing dasturining asosiy mo‘ljali, aholining talabi, didi va xarid qobiliyati hisoblanadi. Mana shular asosida bozor tadqiqotining asosiy unsurlari aniqlanadi. Iste’molchilarning talabi to‘g’risidagi axborotlarni to‘plash usullari va manbalari rang-barangdir, qayta ishlash, uzatish va saqlash ob’ekti bo‘luvchi ma’lumotlar - axborot bo‘lib hisoblanadi. Talabni o‘rganishda barcha ma’lumotlar ham axborot bo‘lib hisoblanmaydi. Faqatgina boshqarish darajasida qarorlar qabul qilishda ishlatiladigan ma’lumotlargina axborot hisoblanadi. Axborot haqqoniy, to‘liq, uzluksiz, aniq va o‘z vaqtida bo‘lishi lozim. Haqqoniylik talabiga javob berish uchun to‘plangan axborot, jarayonlar rivojini to‘g’ri aks ettirishni va aloqalarning birlamchi va ichki mohiyatini ocha olishi kerak. Masalan, aholi talabini o‘zgarishini xarakterlovchi katta tovar zaxiralari to‘g’risidagi ma’lumotlar hali axborot bo‘lib hisoblanmaydi. Sotib olish miqdori, savdo korxonalarida u tovarga talabni hisobga olib jamg’arilganligini bilish zarur. Bundan tashqari axborot uzluksiz, o‘z vaqtida va yetarli miqdordagi ob’ektlardan bo‘lishi kerak. Axborotlarning foydalanishga ma’qulligi qabul qilinayotgan qarorlar 15 xarakteriga bog’liq. Masalan, ma’lum tovarga talabning oshishi aniq. Savdo korxonasi bu tovarni ko‘proq olishga qaror qilishi mumkin. Ammo, bundan oldin sotib olish miqdorini qanchagacha oshishini aniqlash lozim. Bunda esa tovar zaxiralari aholi pul daromadlari va xarajatlari balansi asosida ishlab chiqiladi. Aholi to‘g’risidagi asosiy ma’lumotlar manbai maxsus aholining ro‘yxatta olish materiallari hisoblanadi. Savdo statistikasi mamlakat, alohida hududlar, alohida shaharlar va shahar tipidagi qo‘rg’onlar, qishloq joylarda ta’minlangan talab miqdori to‘g’risida davlat va kooperativ savdo tashkilotlarida alohida tovar guruhlari va umumiy tovarlarning sotilishi zaxiralari to‘g’risida ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Bu ko‘rsatkichlar asosida mamlakat, alohida shahar va qishloq joylari uchun o‘rtacha bir kishiga to‘g’ri keladigan savdo oboroti hisoblanadi. Iste’molchilar talabi to‘g’risidagi axborotlar manbai - statistik hisobotlar, oila byudjeti statistikasi ma’lumotlari, talabni o‘rganish maqsadida savdo va sanoat korxonalari tomonidan o‘tkazilgan maxsus kuzatishlar natijasi, savdo va sanoat korxonalarining buxgalteriya va operativ ma’lumotlari hisoblanadi. Aholi talabini shakllantirish jarayonini o‘rganishda tovar ishlab chiqarishni, aholining daromadi, aholining soni va tarkibi, jamg’armalarni xarakterlovchi statistik hisobotlar talab qilinadi. Talabni istiqbollashda sanoat statistikasi hisobotlaridan, xalq iste’mol tovarlari ishlab chiqarishning darajasi va sur’ati natural ko‘rsatkichlari tanlanadi. Daromadlarni xarakterlovchi eng muhim ko‘rsatkichlar jumlasiga quyidagilar: aholi daromadi, shu jumladan, ishchi va xizmatchilarning ish haqlari, jamoa xo‘jaliklari mehnatkashlari mehnat haqi, nafaqalar, stipendiyalar, pensiyalar, shaxsiy xo‘jaliklardan olinadigan daromadlar, ishchi va xizmatchilarning oylik ish haqlari darajasi bo‘yicha taqsimlanishi hisoblanadi. Iste’molchilar talabi to‘g’risidagi axborotlarning muhim manbai savdodagi buxgalteriya va operativ hisobining ma’lumotlaridir (masalan, ulgurji savdo ko‘rsatkichlari, ichki guruxli assortimentlar bo‘yicha tovarlarning kelib tushishi va zaxiralarini o‘z ichiga oluvchi ulgurji bozordagi tovarlar harakatining miqdoriy va summaviy hisobi). Iste’molchilar to‘g’risidagi axborotlarning maxsus manbalaridan birortasi to‘liq va ishonchli tushuncha bermaydi. Shuning uchun barcha 16 ma’lumotlardan kompleks foydalanish va maxsus kuzatish materiallari bilan to‘ldirilishi lozim. Maxsus tuzatishlar o‘tkazish katta xarajatlar talab qilsada, hali ularning ishonchliligi yuqori emas. Shuning uchun mutaxassislar axborotlarni boshqa manbalardan olish mumkin bo‘lgan hollardagina kuzatishlar olib boradilar. Talabni o‘rganishda asosiysi yig’ilgan ma’lumotlar miqdori emas, balki talab rivojlanishi tendentsiyasini xarakterlovchi asosiy ko‘rsatkichlarni qamrab olish hisoblanadi. 2. Marketingda tadqiqot usullari tasnifi Tashqi iqtisodiy sohada marketing tadqiqotlarini o‘tkazish uslublarining yakuniy natijalari, axborotlardan foydalanish, ularni olish usullari, tadqiqotlarni o‘tkazish tavsiflari bo‘yicha quyidagi turlarga ajratish mumkin:8 Xona tadqiqotlari (desk research) ikkilamchi axborot asosida - rasmiy nashr manbalari orqali amalga oshiriladi va quyidagi umumiy tushunchalarni beradi: - bojxona qonunchiligi holati; - umumxo‘jalik konyunkturasi holati, alohida bozorlarning rivojlanishga moyilligi; - jahon tovar bozorining rivojlanishi va holati; - ishlab chiqarish alohida tarmoqlarining rivojlanishi; - alohida davlatlar iqtisodiyoti holati; - bozorning ochiqliligi, uning hududiy uzoqliligi; - transport yordamida yetkazib berish narxi; - alohida davlatlar savdo-siyosiy rejimi; - o‘rganilayotgan masala bo‘yicha statistik ma’lumotlar. Bunday tadqiqotlar deyarli arzon va o‘ta qisqa muddatlarda qiziqtirayotgan masalalarga javob olish imkonini beradi. Ularda iqtisodiy tahlil uslublari ekonomterika va matematik statistika uslublari bilan uyg‘un holda keltiriladi. Zarur axborotning bir qismi nashr etilgan holda bor – bu ikkilamchi axborot deb atalib, u hukumat hisobotlarini, tashqi savdo tashkilotlari hujjatlar to‘plamini kompyuter ma’lumotlar banki va b. o‘rganish natijasida olinishi mumkin. Bu 8 https://uz.denemetr.com/docs/768/index-215640-1.html?page=28 17 ikkilamchi manbalar juda xom, lekin zarur material bo‘lib, xona tadqiqotlari deb ataladi. Bu marketing tadqiqotlar o‘tkazishning birinchi bosqichi hisoblanib, ish ana shu bosqichdan boshlanadi, so‘ngra noldan boshlab qimmatbaho birlamchi axborot ma’lumotlar so‘rovlar va dala tadqiqotlari orqali to‘planadi. Xalqaro bozorlarni tadqiq etayotganda ushbu axborot to‘plash turidan foydalangan ma’qul, chunki u kam mehnat talab etadi va arzon yoki bepul ma’lumot olishga hamda ko‘p vaqtni tejashga imkon yaratadi. Tabiiyki, xona tadqiqotlari tashkilot o‘z oldiga qo‘ygan barcha masalalarga javob bermaydi, ammo zarur javoblarning bir qismini olish mumkin va horij bozorining u yoki bunisiga chiqishning maqsadga muvofiqligi haqida birinchi xulosalarga ega bo‘lish imkoni bor. Xona tadqiqotlari ko‘proq quyidagi axborotlarni: bozor hajmliligi va moyilliligi, iste’molchilar daromadi va sarfi, takliflar statistikasi, demografik ma’lumotlar va b. bilan ta’minlaydi. Xona tadqiqotlari o‘tkazilayotganda ma’lumotlarning eskirganligi yoki tadqiqot maqsadlari uchun juda qo‘pol bo‘lishi mumkinligini ham hisobga olish muhim. «Xona» tadqiqotlari ikkilamchi ma’lumotlar to‘plash maqsadida rasmiy bosma axborot manbalari asosida amalga oshiriladi. Bunday ishlar mavjud axborotni tartibga solish, keyingi marketing tadqiqotlariga zarur bo‘ladigan ma’lumotlar doirasini aniqlashda foydalaniladi, umumxo‘jalik kon’yukturasi holati va ayrim bozorlar taraqqiyot yo‘nalishlari, ayrim mamlakatlardagi iqtisodiyot ahvoli, o‘rganiladigan masalalar bo‘yicha statitistik ma’lumotlar to‘g’risida umumiy tasavvurlar beradi. Ichki firma materiallari hisobotlar hukumat muassasalari materiallari tashkilotlar savdo uyushmalari nashrlari, jurnallari, tashkilot tadqiqotlari dokladlari axborot manbalari bo‘lib xizmat qiladi. «Xona» tadqiqotlari qimmatga tushmaydi va qiziqtirgan masalalar bo‘yicha qisqa muddatda javob olish imkonini beradi. Dala tadqiqotlari (field research), yoki bozorni joyida o‘rganish, qiyinroq va qimmat, lekin bozorni o‘rganishning eng samarali uslubi hisoblanadi, shuning uchun undan faqat yirik kompaniyalar foydalanadi. Bu uslubning afzalligi potensial 18 xaridorlar bilan shaxsiy munosabatlar o‘rnatishga, mazkur bozorda ko‘proq talabga ega bo‘lgan tovar namunalarini sotib olishga, xoridorlar bilan savol-javob o‘tkazish imkoniyati borligidadir. Bozorni joyida o‘rganish birlamchi ma’lumotlarni olish va qayta ishlashga imkon beradi, lekin qimmat bo‘lsada, xaridorlarning tovarga bo‘lgan amaldagi bozor talab va ehtiyojlarini o‘rganish, shuningdek narx siyosati va savdo ishlarini tashkil etish masalalarini hisobga olgan holda firma rahbariyatining bozorga kirib borish taktikasini ishlab chiqish uchun tadqiqot natijalaridan foydalanish mumkinligini aniqlab beradi. Sinov savdo uslubidan bozor haqida zarur ma’lumotlar yo‘qligida yoki firma bozorni har tomonlama o‘rganishga vaqti yo‘qligida, shuningdek mazkur bozor uchun kamyob va yangi tovarlar sotilayotganda foydalaniladi. Bunday sotuvlar amalga oshirilayotganda firma zarar ko‘radi, biroq mazkur uslub potensial xaridorlar bilan uzluksiz xizmat aloqalarini o‘rnatishga imkon beradi. Lekin, mazkur uslub o‘z kamchiliklariga ega: sinov savdo uslubi yordamida bozor vaziyati modellashtiriladi va uning asosida butun bozor uchun prognoz tuziladi, lekin bu o‘z o‘rnida o‘zini oqlamaydi. Chet el firmalari vakillari bilan Shaxsiy munosabatlarni qo‘llab-quvvatlash bozorni o‘rganayotganda katta ahamiyatga ega. Bu munosabatlar firmalarni o‘zaro borib ko‘rish, xalqaro yarmarkalarda, ko‘rgazmalarda, kim oshdi savdolarida, tovar birjalarida tadbirkorlar uchrashuvlari orqali o‘rnatiladi. Jihozlar o‘rganilayotganda shaxsiy aloqalar juda katta ahamiyatga ega. Bu holda sotuvchi xaridorning texnik maslahatchisi vazifasini bajaradi. Xaridor tashkilotidagi ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish va texnologiyalar haqidagi bilimlarga ega bo‘lgan sotuvchi taklif etayotgan jihozining afzalliklariga ishontirishga, uning xaridor talablariga javob berishiga, taklif etilayotgan jihozdan foydalanish natijasida olinadigan foydani ko‘rsatishga harakat qiladi. Shu bilan bir vaqtning o‘zida jihozni montajlash, ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatishni amalga oshiruvchi mutaxassislar iste’molchilar fikrlari va shaxsiy tajribalari asosida marketing tadqiqot bo‘limlari uchun 19 ishlab chiqarilayotgan mahsulotni takomillashtirish va uning raqobatbardoshligini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqadilar. Marketing tadqiqotlari o‘tkazilayotgan axborot manbalari o‘rtasida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: - rasmiy tashkilotlar va firma vakillaridan olingan maxsus ma’lumotnomalar; - savdo vositachilari, chet el vakillari va kredit-ma’lumot idoralaridan olingan ma’lumotlar; - iste’molchilar bilan o‘tkazilgan so‘rovlar natijalari. Xalqaro bozorlarni tadqiq qilayotganda firma tomonidan foydalaniladigan barcha axborotlarni birlamchi va ikkilamchi ma’lumotlarga ajratish mumkin. Bozorni o‘rganish odatda ikkilamchi ma’lumotlarni, ya’ni kimdir tomonidan yig‘ilgan va qayta ishlangan ma’lumotlarni yig‘ishdan boshlanadi. Ikkilamchi ma’lumot ichki manbalardan (tashkilotning xo‘jalik faoliyati to‘g‘risidagi hisobot, chet el filiallari va sho‘ba korxonalar hisobotlari) va tashqi manbalardan olinishi mumkin. Tashqi manbalarga turli xildagi nashriy to‘plamlar kiradi: - vaqtli matbuot – gazetalar (iqtisodiy bo‘limlari) va maxsus jurnallar, iqtisodiy byulletenlar; - maxsus nashrlar – monografiyalar, bozor umumlashtiruvchi qisqa ma’lumotlari, savdo palatalari nashrlari, tadbirkorlar assotsiatsiyalari, savdo shartnomalari axborotnomalari, bank, firmalar, reklama agentliklari nashrlari; - qonunchilik hujjatlari va hukumat qarorlariga ega davlat tashkilotlari axborotnomalari; tashqi savdo masalalari bo‘yicha ko‘rsatmalar va b.; - BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar (MVF, MBRR, MFK), alohida mamlakatlarning hukumat tashkilotlari tomonidan nashr etiladigan umumiy va maxsus xususiyatga ega statistik ma’lumotnomalar; - Yirik brokerlik idoralari axborotlari: telegraf agentliklarining byulletenlari (masalan, Reyter). Nashr etiladigan axborotlardan foydalanish ko‘pgina hollarda faqatgina o‘rganilayotgan bozor haqida umumiy ma’lumotnigina beradi. Maxsus ma’lumot20 nomalar firmani qiziqtirayotgan aniq javoblarni beradi; ma’lumotnomalarni hukumat organlari, elchi apparati, savdo palatalari, assotsiatsiyalar va tadbirkorlar federatsiyalari, maxsus xususiy axborot agentliklari va marketing firmalari kabi turli xil tashkilotlar va idoralardan olish mumkin. Birlamchi ma’lumotlarni firma kuzatuvlar, iste’molchilar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovlar, tajribalar natijasida oladi. Bunday tadqiqotlar firmaga bozordagi iste’molchilardan uzluksiz ma’lumotlar olish imkoniyatini beradi. Tovarlarni sotish, shuningdek ko‘rgazmalar, yarmarkalar, simpoziumlarda o‘tkazilgan ijtimoiy tadqiqotlar va iste’molchilar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovlar tadqiq etilayotgan masalalar bo‘yicha aniq ma’lumotlarni beradi. Bunday tadqiqotlar xaridorlar guruhlari bo‘yicha yoki individual – telefon orqali, yozma ravishda, so‘rovnoma, xizmat uchrashuvlari ko‘rinishida o‘tkaziladi. Chet el bozorlarida bunday tadqiqotlarni o‘tkazish murakkabligi mamlakatlar o‘rtasidagi ma’lum til to‘siqlari va madaniyatdagi tafovutlar mavjudligidan kelib chiqadi. Shuning uchun, chet el bozoriga kirib borayotgan firmalar joylarda o‘tkaziladigan tadqiqotlarni mahalliy marketing va tadqiqot kompaniyalariga topshiradilar. «Sinama sotish» usullari bozor haqida zarur ma’lumotlar yo‘qligida, shuningdek, firmaning bozorni har tomonlama o‘rganishga vaqti bo‘lmaganda tadqiq etilayotgan bozor uchun yangi va noyob tovarlarni sotishda qo‘llaniladi. Bunday savdoda firma zarar ko‘rish xatariga yo‘l qo‘yadi, ammo bu usul muvaffaqqiyat qozonganda yoki yutqazgan taqdirda ham mahsulotning bozorga kirib kelishi va marketing qulay dasturini belgilashga katta ta’sir ko‘rsatadigan o‘ziga xos omillarni o‘rganishga imkon beradi. Har qanday marketing tadqiqotlarni o‘tkazishda ikki asosiy axborot manbaidan-dastlabki hamda ikkilamchi ma’lumotlardan foydalaniladi. Dastlabki ma’lumotlarni kuzatish tajriba va tanlab tekshirish usullaridan biri yordamida yoki ularni uyg’unlashtirgan holda to‘plash mumkin. Eng oddiy usulkuzatishdir, ba’zida tadqiqotchi o‘rganilayotgan omil bilan bog’liq bo‘lgan jarayonlarni bevosita kuzatib boradi. Masalan, savdo binolarini oqilona rejalash21 tirish maqsadlarida do‘konda xaridorlar oqimini kuzatish. Tajriba tadqiqotlar jami o‘zgaruvchanliklarni tashkil etuvchi bir xil qiymatli bir xil guruhlarni, hozir o‘rganilayotgan guruh-ni mustasno etganda qiyoslash yo‘li bilan o‘tkaziladi. Tanlab kuzatishda keng omma munosabatini belgilaydigan iste’molchilar guruhlarini («Iste’molchi paneli») o‘rganish natijasida olinadigan axborotdan juda keng foydalaniladi. «Iste’molchilar paneli» deganda odatda ko‘p marta tadqiqotlar uchun maxsus tanlab olingan, sinaladigan kishilar majmui tushuniladi. Bunday tadqiqotlar muntazam davriylikda odatda bir predmet doirasida o‘tkaziladi. «Iste’molchilar panelini» 9 o‘rganishdan asosiy maqsad xaridorlar qilgan xaridlar to‘g’risida axborot olishdir. Shunday qilib iste’mol miqdori va tuzilmasini aniqlash, yangi mahsulotlarni sinash, turli davriy nashrlarning radio va televizion eshittirish va ko‘rsatuvlarining ommaviyligi, reklama vositalarini qo‘llashning samradorligi va boshqalarni aniqlash mumkin bo‘ladi. «Iste’molchilar paneli»ning bozorni tadqiq etishdagi eng muhim ijobiy tomonlaridan biri shundaki, u qanday tovarlar xarid qilinayotganini yozma, og’zaki yoki texnika vositalari bilan qayd etish bilan chegaralanmaydi, balki ayni paytda xarid bilan bog’liq holda iste’molchining uy xo‘jaligi, odatlari haqida ham axborot beradi. Bu esa iste’molni ijtimoiy-iqtisodiy struktura nuqtasi nazaridan, shuningdek, aridorlarning niyat va istaklarini chuqurroq bilishga imkoniyat tug’diradi. Ikkilamchi manbalar-tadqiqotchi qo‘l ostidagi hamisha birinchi navbatda o‘rganilishi lozim bo‘lgan ma’lumotlardir. Ularga quyidagi bosma nashrlar kiradi: davriy matbuot-gazetalar, jurnallar, axborotnomalar; maxsus nashrlar-monografiyalar, bozorlar sharxi, savdo palatalari va ishbilarmonlar uyushmalari, bank, firma, reklama agentliklari nashrlari; davlat tashkilotlarining tashqi savdo va boshqa masalalar bo‘yicha hukumat ko‘rsatmalari va qonunlari e’lon qilinadigan to‘plamlari; statistik ma’lumotlar; yirik brokerlik firma axborotlari; 9 https://uz.financieremedia.com/facts-7632930-advantages-consumer-panel-1413 22 telegraf agentliklari axborotnomalari. Matbuot axborotlaridan foydalanish ko‘p hollarda o‘rganilayotgan bozor haqida faqat umumiy tasavvur beradi. Aniq qiziqtirgan savollarga javob olish uchun hukumat muassasalari savdo palatalari, firmaga mansub bo‘lgan uyushma, xususiy axborot agentliklari maxsus ma’lumotnomalaridan foydalaniladi. 3. Mehmonxona xo’jaliklari xizmatlar bozorining marketing tadqiqotlari Turizm va mehmonxonada marketing vazifalari – turistik korxonaning maqsadlariga erishish uchun sharoitlar yaratib berish. Turizm marketing vazifalari odatda turizm sohasi korxonalarining marketing vazifalaridan kelib chiqqan holda ularni oydin qiladi. Marketingning muhim vazifasi imkon boricha firmaning faoliyatida barqarorlikni, strategik maqsadlarni rivojlanishida va erishishda rejalashtirishga buysinishni ta’minlashga qaratilgan bo‘ladi. Agar xizmatlar sohasida paydo bo‘ladigan xususiy muammolarga e’tibor bermasa, turizm marketingi vazifalarning uchta guruhini ajratish mumkin: Bozorni, talabni, iste’molchilar didi va xohishini puxta va har tomonlama o‘rganish asosida bozorga chiqish, Shu talablarga javob beruvchi tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish; Xizmatlar ishlab chiqaruvchining bozor izmini oshiruvchi bozor munosabatlarning ijtimoiy – iqtisodiy samarasini oshirishi va ularning eng ma’qul darajasiga erishish, xizmatlar turlanishini doimo kengaytirish, yangi bozorlar (bozor segmentlar) ni faol qidirish, mavjud bo‘lgan bozorlarni kengaytirish. Barcha mavjud bo‘lgan vositalar yordamida hayotga marketing xizmatlar rejasini uzluksiz tadbiq etish asosida iste’molchilar va bozorga ta’sir etish, ya’ni ishlab chiqarilgan tovarni oldingi siljitishning asoslangan va samarali siyosatini yaratish. Turistik mahsulotning o‘ziga xos alomatlari turizmdagi marketingga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Marketingning yagona tushunchasi yo‘q bo‘lganidek, turizm marketingining ham yagona qoidasi yo‘q. Butunjahon turistik tashkiloti (BTT) tomonidan qabul qilingan «turist» tushunchasini hisobga olgan holda, fransuz 23 mutaxassislari R.Lankar va R.Olle fikricha turistik marketingi – ‘‘Berilgan vazifalarni o‘rganish, tahlil qilish va yechish uchun yaratilgan asosiy usullar majmuasidir’’10. Shveysariyalik mutaxassis Yo.Kripendorf: ‘‘Turistik marketing bu – mintaqaviy, milliy va xalqaro rejalar asosida turizm sohasida amalga oshiriladigan turistik korxonalari hamda xususiy va davlat siyosatining tizimiy o‘zgarishlari va o‘zaro muvofiqlashtirishidir’’11. Bu o‘zgarishlardan maqsad munosib foyda olish imkoniyatini hisobga olgan holda, aniq iste’molchi guruhlarning talabini to‘la qondira olishdir», deb aytgan edi. D.K.Ismayev ushbu masalada juda sodda va Shu bilan bir vaqtda to‘la tushuncha beradi: «Marketing – iste’molchi talabini aniqlash va o‘rganish asosida hamda eng yuqori foyda olish maqsadida har bir iste’molchining yakka ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan savdo-ishlab chiqarish faoliyatining tizimidir». Nemis mutaxassislari V.Riger, P.Rot, A.Shrand marketingni turistlarning ehtiyojlarini raqobatchilarga nisbatan yanada samarali qondirish yo‘li bilan korxonaning maqsadlariga erishishga qaratilgan, bozorga yo‘naltirilgan boshqaruv sifatida aniqlaydilar. Bu yerda Shuni ta’kidlash kerakki, marketingni alohida turistik firma darajasida ham mahalliy, mintaqaviy va milliy darajalardagi turistik birlashmalar faoliyatida qo‘llash mumkin. Bu tushuncha o‘zida quyidagi g‘oyalarni mujassamlashtiradi. E’tiborga moyil bo‘lgan dastlabki belgisi marketing bu alohida emas, balki faoliyat tizimi tushunchasi bilan belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda, bu qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun turistik korxonalarning umumlashtirilgan ketma-ket bajariladigan harakatlaridir. Demak, marketing bu reklama va xizmatlarni sotish yoki xizmatlarni yaratish emas, balki marketing tamoyiliga binoan, barcha vazifalarni va harakatlarni birlashtirishi lozim bo‘lgan tizimdir. Bu jihat bilan marketing tijorat ishidan ancha farq qiladi. Agar tijorat ishi sotuvlarni faollashtirish uchun barcha kuch va vositalardan foydalanishni ko‘zda tutsa, marketing maqsadi esa iste’mol talabiga javob beruvchi, o‘zaro 10 Statisticheskiy sbornik. – T.: Goskomitet RO‘z po statistike, 2018 god.– 148 str. 11 Statisticheskiy sbornik. – T.: Goskomitet RO‘z po statistike, 2018 god.– 158 str. (ўзбек тилида статистика қўмитаси тўплами номини ёзинг) 24 bog‘langan ishlab chiqarish jarayoni va xizmatlar sotuvidir. Bizning tushunchamizda e’tiborga sazovor bo‘lgan ikkinchi belgisi bu marketingning bir bosqichda tugamasligidir. U bir zayldagi harakat emas, balki yangi turistik masulotni tadbiq etish yoki yangi narxni tayinlanishi to‘g‘risidadir. Gap shundaki, bozor doimo harakatda va o‘zgarishda bo‘ladi. Masalan, xilma-xil omillar ta’siri tufayli iste’molchilarning talabi o‘zgaradi, raqobatchilar ham bozorga yangi xizmatlarni taklif etish ustida tinmasdan harakat qiladilar. Marketing haqiqatan ham to‘xtovsiz harakatda va rivojlanishdadir. Marketing faqat bugungi kunni ko‘zda tutmasdan, balki kelajakka nazar tashlashni ham mo‘ljallaydi. Bu holatda xalq maqoli o‘rinlidir: «Yoki vaqt bilan birga harakat qilish yoki vaqt o‘tishi bilan yo‘ldan orqada qolish». Uchinchi belgisi muvofiqlashtirish bilan bog‘liq. Marketing o‘zining asosiy tavsiflari bilan xo‘jalik faoliyatining boshqa shakllaridan unchalik farq qilmaydi. Shuning uchun ham turizmda zamonaviy marketingning barcha muhim qoidalari qo‘llanilishi mumkin. Shu bilan birga turizmda uni faqat tovarlar sotuvida emas, balki xizmatlar savdosining boshqa shakllaridan ajratadigan o‘ziga xos alohidaligi mavjud. Bu yerda xizmatlar savdosi bilan birga tovarlar savdosi (mutaxassislarning baholashi bo‘yicha turizmda xizmatlar ulushi 75 % ni, tovarlar ulushi 25 % ni tashkil etadi) hamda ishlab chiqaradigan joyda turistik xizmatlar va tovarlarning iste’mol qilinishida alohida ahamiyatga ega bo‘lib, aniq vaziyatda o‘ziga xos o‘rin tutadi. Mehnatning aniq natijasi (moddiy-buyumlashgan shakldagi tovar)ga ega bo‘lgan an’anaviy ishlab chiqarishda marketing tushunchasi aniqroq ahamiyatga egadir. Turizmdagi faoliyatning natijasi turistik mahsulotdir. Turistik mahsulot o‘z ma’nosi bilan bu turistlarning u yoki bu ehtiyojlarini qondiradigan va ularning to‘loviga bog‘liq bo‘lgan har qanday xizmatdir. Turistik xizmatlarga mehmonxona, transport, sayrgoh, tarjima, maishiy, kommunal, dallolchilik va boshqa xizmatlar kiradi. Ayni vaqtning o‘zida «turistik mahsulot»ni tor va keng ma’noda ko‘rib chiqish mumkin. Tor ma’nodagi turistik mahsulot bu turizm industriyasining (sohaning) har bitta aniq tarmoqda (masalan, mehmonxona xizmati, tur-operatorning tur mahsuloti, transport korxonasi mahsuloti va h.k.) xizmatlari. Keng ma’nodagi muristik mahsulot bu 25 turistik sayohatni (tur) yoki u bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan birlikni tashkil etuvchi tovar va xizmatlar majmuasidir. Marketingni tashkil etishda quyidagi tamoyillarga rioya qilinadi: -mehnat taqsimotiga amal qilish; -hokimiyatga bo‘ysunish, intizom va tartibga rioya qilish; -buyruq berishning yagonaligi, boshqaruvda yakkaboshchilik va jamoaviylikning uyg‘unligi; -mehnatni moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish; -markazlashuv va ierarxiyaga rioya qilish; -ishchi va xizmatchilarning doimiyligi, birligi va yagonaligi; -tashabbuskorlik va haqqoniylik; -ilmiy asoslanganlik; -tejamkorlik va samaradorlik. Shunga asosan, marketing tamoyillari uning asosi va mohiyatini ochib beruvchi holat hisoblanib, bu tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish imkoniyatlarini bozor talabiga moslashtirishdan iborat. Turizm va mehmonxonada marketing konsepsiyasining tarkibini uning vazifalarini ko‘rib chiqish orqali tushuntirish mumkin: 1-vazifa. Qarorlar qabul qilishda ehtiyojlar, talabning holati va dinamikasi, turistik bozor kon’yunkturasidagi vaziyat hamda dinamikaning chuqur o‘rganilishi. 2-vazifa. Turistik mahsulot ishlab chiqarishning bozor talablariga, talab strukturasiga shu ondagi lahzalik manfaatdan emas, balki, uzoq muddatli istiqboldan kelib chiqqan holda maksimal darajada moslashishiga sharoit yaratish. Ya’ni, turizm sohasida faoliyat yurituvchi korxonaning butun faoliyati (ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, sotuv, va boshqalar) iste’molchilarning talabi va uning istiqboldagi o‘zgarishi to‘g‘risidagi bilimga asoslanishi lozim. 3-vazifa. Turmahsulot xaridorlarining qondirilmagan talablarini aniqlash va ishlab chiqarishni ushbu talablarni qondirishga yo‘naltirish. Marketing iste’molchilarning talabi bo‘lgan turlarni loyihalashtirish, ishlab chiqarish va sotishni anglatadi. Marketing tizimi turistik mahsulot ishlab chiqarishni talabga 26 bog‘lab qo‘yadi va tovarlarni iste’molchiga kerak bo‘lgan assortiment va hajmda yaratishni talab etadi. Marketing konsepsiyasini amalga oshirishda xo‘jalik qarorlarini qabul qilish bozordagi vaziyatga nisbatan sezgir bo‘lgan bo‘linmalardan kelib chiqib qabul qilinadi. Marketing xizmati bozor, ishlab chiqarish, ilmiy-texnik va moliyaviy siyosatni amalga oshirishda ma’lumot va tavsiyalar manbai bo‘lib xizmat qiladi. Bunda talabning holati va dinamikasi hamda bozor kon’yunkturasining chuqur tahlil etilishidan so‘nggina u yoki bu turni ishlab chiqishning zarurati, foydaliligi to‘g‘risida qaror qabul qilinadi. 4-vazifa. Istiqboldagi iste’molchilarni tashkilot mahsulotlari to‘g‘risida xabardor qilish hamda iste’molchilarga barcha uslub va vositalardan foydalangan holda aynan belgilangan turni xarid etishga undash uchun ta’sir etish. YAngi samarali turistik turni taklif etish bu - turmahsulotning o‘zi o‘z bozorini egallaydi degani emas, buning uchun uni bozorda ilgari surishni ham muvaffaqiyatli amalga oshirish lozim bo‘ladi. Zero, turist biror erga borishidan oldin, hech bo‘lmasa, shu erning (manzilning), tur(marshrut)ning mavjudligi to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lishi lozim Marketingning asosiy funksiyasi – mavjud bo‘lgan xizmatlarni hisobga olgan holda yangi xizmatlarni yaratish va sotish bo‘yicha majmuali faoliyatni tashkil etish orqali bozorga chiqish. Mehmonxona marketingi – turli mamalakatlardagi tadbirkorlarning hamkorlikdagi ijodi mahsulidir. Marketing vaqtlar mobaynida ham shakllanib borgan va bozor munosabatlarining har bir pog‘onasida turizm sohasidagi tijorat faoliyatiga o‘ziga hos yondashuv sifatida ishlab chiqilgan. Ma’lum ketmaketlikda amalga oshiriladigan marketing xarakatlari marketing funkstiyalarini tavsiflab beradi. Ular bir-biri bilan uzviy bog‘lanishda bo‘ladi va marketing tizimining butunligini buzmaslik uchun ularni birgalikda o‘rganish maqsadga izlash, ularning turistik tashkilot hizmatlariga qiziqtirish uchun ketadigan xarajatlaridan ancha arzon turadi. Turizmda marketingning uchta asosiy funksiyasi mavjud bo‘lib ular qo‘ydagilardan iborat: 27 3.1-Jadval12: Turizm marketingida marketingning uchta asosiy funkstiyasi Mijozlar bilan aloqani Rivojlantirish Nazorat o‘rnatish Жадвал номи ? Mijozlar bilan aloqani o‘rnatish. Bu funkstiya iste’molchi talablariga, unga taklif etilayotgan dam olish joyi va kutilayotgan manfaatlarga to‘liq muvofiq kelishini isbotlashni o‘z oldiga maqsad etib qo‘yadi; Rivojlantirish. Ushbu funksiya xizmatlarni sotish uchun yangi imkoniyatlar yaratishga ko‘maklashadigan, yangi ishlanmalarni ishlab chiqishni nazarda tutadi. O‘z navbatida bunday yangiliklar mavjud salohiyatli mijozlarning ehtiyojlari va hohish istaklariga muvofiq kelishi zarur; Nazorat. Ushbu funkstiya turistik hizmatlarning bozorda sotilishi holati bo‘yicha natijalarni tahlil qilish va ushbu natijalar turizm sohasida mavjud imkoniyatlardan qay darajada to‘liq va muvaffaqiyatli foydalanilayotganligini aks ettirishi lozim. Yuqoridagi marketing funksiyalarini samarali amalga oshirish mijozlar bilan o‘zoq muddatli o‘zaro munosabatlarni o‘rnatishni nazarda tutadi. Turizm sohasida marketingning mohiyati turistik hizmatlarning, eng avvalo, iste’molchilarga yo‘naltirilishi va turistik korxonalarning imkoniyatlarini bozor talablariga moslashtirib borishdan iborat. Turizm marketingini bizning mamlakatimizda ham rivojlantirish va jahon tajribalarini milliy amaliyotga tadbiq etish, O‘zbekistonning juda katta turizm sohasidagi salohiyatidan to‘laqonli foydalanish soha rivojlanishining yanada yuqori pog‘onalariga erishishni ta’minlaydi. Turizm va mehmonxona xo‘jaligida marketingni tizim sifatida ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, albatta uning ma’lum tarkibiy qismlari: maqsadlari, vazifalari va funksiyalarni hisobga olishimiz kerak. Ularning o‘rtasida bo‘lgan o‘zaro aloqani va o‘zaro ta’sirini ajratib va o‘rganib, turistik korxonaning marketing konsepsiyasini 12 www.studflies.com Turizmda marketingni qo‘llash asosiy funksiyasi 28 amalga oshirishning asosiy chegaralarni ko‘rsatish mumkin. Turizm va mehmonxona xo‘jaligi marketingi maqsadlari – uning yakunida erishadigan narsasidir. Marketingning bosh maqsadi – korxonaning faoliyat yuritish jarayonida foydaning eng yuqori hajmini ta’minlash. Bunda talabni qondirishi maqsadga erishishning omili bo‘ladi. Marketing strategiyasini tanlash ichki va tashqi muhit shartlari bilan cheklangan bo‘lib, ularning asosiylari quydagilar: - bozorning makondagi joyi(lokal, mintaqaviy, milliy, xalqaro); - bozorni o‘zlashtirish darajasi (eski, turdosh, yalpi bozor); - bozorni qayta ishlash hajmi (bir segment, bir necha segment, butun bozor); - bozorni qayta ishlash usuli (differensiatsiyalangan, differensia- siyalashmagan); - marketingning muayyan vositasida mujassamlanish (narx, sifat); - birlamchi maqsad (bozor ulushi, rentabellik); - raqobatdoshlarga munosabat (agressiv, neytral); - kooperatsiyaga munosabat (mumkin, mumkin emas); - o‘sish sur’atlariga munosabat (tez, asta-sekin, nollik, manfiy); - innovatsiyalarga munosabat (birinchilardan bo‘lib, immitatsiya). Firma odatda, bir necha marketing strategiyalarini qo‘llashi mumkin. Tanlov jarayonida ustunliklarni zarur bozor sharoitlarini, xizmat ko‘rsatishni va boshqarishni tashkil etishga bo‘lgan talablarni barqarorsizlik omillarini hisobga olish lozim. Ushbu omillar bo‘yicha turli xil strategiyalar jadvalda taqqoslangan. Turizm marketingining asosiy maqsadlari qo‘yidagilardir: 1. Talab harakatiga egiluvchan tarzda javob beri shva mavjud resurslarni oqilona ishlatishga binoan aniq turistik mahsulotlarga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasidagi ma’qul nisbatni ta’minlash orqali iste’molchilar ehtiyojlarini qondirish. 2. Mahsulot turlanishini rag‘batlantirish, anglash va takomillashtirish hamda yaratiladigan mahsulot sifatini yaxshilash ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir etish orqali bozor ulushini (qismini) egallab olish. 29 3. Turistik xizmatlarni ishlab chiqarishda rentabellikning barqaror o‘sishini ta’minlash. Joylashtirish – turizm industriyasining eng muhim elementidir. Joylashtirish (tunash) bo‘lmasa, turizm ham bo‘lmaydi. Bu turistlarni qabul qilib olish va o‘z turistlik resurslarini ishlatishdan qat’iy nazar va katta daromad olishga tashna bo‘lgan har qanday turistlik region va markaz iqtisodiyotining talabidir. Mehmonxona industriyasi mehmondo‘stlik tizimining mohiyatidir. U insoniyat tarixidagi har qanday ijtimoiy formatsiyaga xos bo‘lgan mehmonni hurmat qilish, uni qabul qilib olish va xizmat ko‘rsatish tantanalari kabi eng qadimgi an’analaridan kelib chiqadi. Shuni ta’kidlash kerakki, mutlaqo tranzit turistlar va ekskursion xizmat ko‘rsatish hisobiga yashaydigan turistlik markaz va joylar mavjud. Lekin, bu holda yaxshi foyda olish uchun turistlik mahsulot tovarni tashkil qiluvchi xususiyatga ega bo‘lish kerak. Mehmondo‘stlikning (mehmon qabul qilish) bugungi industriyasi - bu region yoki turistlik markaz xo‘jaligining eng kuchli tizimidir va turizm iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismidir. Mehmon qabul qilish industriyasini kollektiv va individual joylashtirishning turli xildagi otellar, mehmonxonalar, motellar, yoshlarning xostel va yotoqxonalari, apartamentlar, kuchlarni uning rivojlanishiga yo'naltiradi, ushbu segment ehtiyojlarini chuqur o'rganish orqali imkon qadar ko'proq bozor ulushini qoplashga harakat qiladi. Marketing tamoyillari uning asosi va mohiyatini ochib beruvchi holat hisoblanib, bu tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish imkoniyatlarini bozor talabiga moslashtirishdan iborat. Marketing mohiyati asosida quyidagi asosiy tamoyillar mavjud: Iste’molchilarga zarur xizmatlarni ishlab chiqarish; Mijozlar muammolarini yechish vositalari bilan ishlash; Mijozlarning talab va ehtiyojni tadqiq qilib tashkil etish; Mehmonxonada xizmatlar va ularning faoliyati natijalarini kuchaytirish; Marketing konsepsiyasi vositalarini qo‘llash asosida qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun majmuaviy yondashish va maqsadli dastur uslubini ishlatish; 30 Xizmatlarni iste’molchiga yetkazish maqsadida mijozlar talabiga mos keluvchi strategiya va taktikasini qo‘llash; Xizmatlar yaratishda bashorat qilish va strategik rejani amalga oshirish asosida samarali kommunikasiyaning istiqbolini mo‘ljallash; Xizmatlarni taqsimlashning ijtimoiy-iqtisodiy omillarini hisobga olish; Tarmoqlar rejasiga nisbatan xizmatlarni birlamchi tadqiq qilish; Talab va taklifni tenglashtirish maqsadida rejalarni koordinasiyalash va o‘zaro ta’sirini aniqlash Umuman olganda, yuqoridagi tamoyillar asosida bozorni bilish, unga moslashish va bozorga ta’sir o‘tkazish ishlari amalga oshiriladi. Ommaviy marketing — barcha iste’molchilar uchun qandaydir tovarni ommaviy ishlab chiqarish, taqsimlash va sotuvni rag‘batlantirish. Mahsulot (xizmat) bo‘yicha tabaqalashgan marketing — bunda korxona darhol xossalari, sifati har xil bo‘lgan, bir necha mahsulotlarni oldinga surishga e’tibor qaratadi. Maqsadli marketing — iste’molchilar aniq guruhlarning didi va afzalliklarga ko‘ra, bozor segmentlari o‘rtasida chegara o‘tkazish. Strategik marketing – uning rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishning asosi, bozorda shakllanishning qo‘llanmasi, bozorni o‘rganish asbobi, yangi mahsulot va xizmatlar turini yaratish usuli; sotuvni tashkil etish, mahsulotni bozorga chiqarishturi, narx siyosatini amalga oshirish usuli hisoblanadi. Agar marketing siyosati to'g'ri bo'lib chiqadi va tanlangan segment etarlicha katta va istiqbolli, keyin mehmonxona katta foyda keltirishi mumkin. Ular cheklangan resurslar va yuqori raqobat muhitida ishlash bilan ajralib turadi.To'g'ri marketing bilan ma'lum bir guruhga xizmat ko'rsatish sifatini maqsadli ravishda oshirish orqali mehmonxona hatto asosiy raqobatchilari bilan ham jiddiy raqobatlasha oladi. 31 3.1-rasm13 Mаrkеting tizimi bu qo‘yilgаn mаqsаdlаrgа erishish vа mаqsаdli bоzоr tаlаbini qоndirish uchun mаrkеting qismlаrining birikuvidir. Bu tizimning tаrkibi o‘zidа to‘rttа аsоsiy qism: mаhsulоt yoki хizmаt, tаqsimоt, sоtish, o‘tkаzish vа nаrхni birlаshtirаdi. Shu bilаn birgа, mаrkеting tizimi ijtimоiy-iqtisоdiy unsurlаr, sub’еktlаr yig‘indisidаn ibоrаt. Mаrkеting tizimi o‘z ichigа quyidаgi unsurlаrni qаmrаb оlаdi: -tа’minоtchilаr; -rаqоbаtchilаr; -vоsitаchilаr; -istе’mоlchilаr; -kоrхоnа(firmа)lаr. Аvvаlо, mаrkеting tаrkibini ishlаb chiqishdаgi bоsh mаsаlа uning bir butunligi vа mаqsаdgа erishishdаgi muvаffаqiyatini tа’minlоvchi bаrchа оmillаrning o‘zаrо аlоqаsi hisоblаnаdi. Mаrkеting tizimini shаkllаntirish ichki muhit tа’siridа аmаlgа оshirilib, bungа ijtimоiy-iqtisоdiy, siyosiy, mаdаniy, dеmоgrаfik vа ekоlоgik оmillаr kirаdi. Mаrkеting tizimini sаmаrаli tаshkil etish mаrkеting fаоliyatini аmаlgа оshirish uchun zаrur bo‘lgаn bаrchа mоddiy, mоliyaviy, mе’yoriy vа bоshqа rеsurslаrning mаjmui bo‘lib, uni аmаlgа оshirish jаrаyonidа bаrchа хоdimlаr fаоliyatini bir mаqsаdgа yo‘nаltirish, uyushtirish vа muvоfiqlаshtirish 13 www.studflies.com Turizmda marketing tamoyillari 32 ko‘zdа tutilаdi. Bundа bеvоsitа iqtisоdiy, tехnikаviy, vа bоshqа qоnunlаrdаn оngli rаvishdа fоydаlаnilаdi. Shular asosida bozorni majmuali taqqiqot qilishni jadvalda ko‘ramiz. 3.2-rasm14: Marketing strategiyasini amalga oshirish quyilgan maqsadlarni va vazifalarni amalga oshirishni ta’minlaydigan vositalarni tanlash bilan bog‘liq bo‘ladi va marketing unsurlari – mahsulot, narx, savdo (taqsimlash kanallari) va kommunikatsiyalar bo‘ladi. Barcha asosiy unsurlar bo‘yicha umumiy strategiyada quyidagi xususiy strategiyalar ishlab chiqariladi: strategiyasi; savdo strategiyasi; mahsulot kommunikatsion strategiyasi; narx strategiyasi; Marketing boshqarish samarasini ta’minlash uchun uning yordamchi tizimlarini ishlab chiqish talab qilinadi: marketing tizimini; marketingi rejalashtirish; marketingni tashkil etish; marketing nazorati. 4.“Toj mahal”mexmonxonasining tashkiliy va iqtisodiy tavsifi Yuridik nomi: “Toj Mahal” mas’uliyati cheklangan jamiyat Manzili: Farg’ona shahri, Marifat ko‘chasi-38 Baholash huquqini beruvchi xujjat: 427-99/211-04 NSS.UZ 02.147.2964 raqamli Mehmonxona faoliyatini amalga oshirish litsenziyasi. Telefon: +998 97 873 11 66 e-mail: 14 salam@salamhotel.uz www.studfiles.com Bozorni majmuasida tadqiqot qilish 33 Marketing tadqiqoti natijalariga binoan “Toj Mahal” mehmonxonasida taqdim etiladigan xizmatlar ro‘yxati: Qabul qilish xizmati (sutka mobaynida qabul); Yuklarni belgilangan joyga eltib berish xizmati; Ertalabuyqudan o‘yg‘otish(mijoz xohishiga ko‘ra); Xonalarni tozalash (har kuni); Kirlarni yuvish va dazmollash; Mijozlarning avtomoshinalarini saqlash joylari va yuvish xizmati; Pochta va telegraf xizmatlari; Telefon, faks va internet xizmatlari (Wi-Fi); Mehmonlarga korrespondensiya taqdim etish; Taksi chaqirtirish; Barcha turdagi transportlarga biletlarni bron qilish; Mehmonlarning xavfsizligini ta’minlash; Turistik xizmatlarni taqdim etish; Tibbiy xizmatlar; Prezintatsiya zali xizmatini taqdim etish; Mehmonlarga personal xizmat. “Toj Mahal” mehmonxonasida o‘tkazilgan marketing tadqiqotlari natijasiga ko‘ra olingan ko‘rsatkichlar taxlilini amalga oshirdik. Bunda “Toj Mahal” mehmonxonasining 2019 yil va 2020 yil yakuniy ko‘rsatkichlaridan foydalandik. 4.1- jadval. Mehmonxonaning oxirgi ikki yillik yakuniy ko’rsatkichlari. Ko‘rsatkichlar nomlanishi O‘rtacha tushum, mln. so‘m Kelgan mehmonlar soni, kishi Xodimlar soni, kishi Nomerlar soni, dona 2019 yil 2020 yil 220 2900 8 32 135 1050 6 32 34 Farqi, (+,-) -85 - 1850 -2 0 1 ta xodimga to‘g‘ri keladigan nomerlar soni Nomerlar bandlik darajasi, Foizda Mehmonxonaning samaradorligi, mln. so‘m 4 5.4 +1.4 18.9 10.85 - 8.05 21.6 19.32 -2.28 Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki 2019 yil mehmonxonaga kelganlar mehmonlar soni 2900 nafarni tashkil etgan, 2020 yilda esa bu ko‘rsatkich 1050 nafarni tashkil etgan, ya’ni 1850 nafar kam ko‘rsatkichni ko‘rsatgan. Buning asosiy sababi 2020 yilda hammamizga ma’lum 2020-yilda sodir bo’lgan pademiya sababdir. «Toj Mahal» mehmonxonasining 2020 yilda jami ko‘rsatgan xizmatlar hajmi va uning choraklar bo‘yicha ko‘rsatkichlari quyidagi diarammada keltirilgan Yil davomida I II III IV Choraklar 117 36 43 21 17 4. 4.1. rasm .2020 yilda ko‘rsatgan xizmatlar hajmi, mln so‘mda Bu diagrammada 2020 yil yakuni bo‘yicha jami ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi 117.000.000 so‘mni tashkil etgan, shundan: 1-chorak bo‘yicha jami xizmatlar hajmi – 43.000.000 so‘m; 2-chorak bo‘yicha jami xizmatlar hajmi – 17.000.000 so‘m; 3chorak bo‘yicha jami xizmatlar hajmi – 21.000.000 so‘m; 4-chorak bo‘yicha jami xizmatlar hajmi – 36.000.000 so‘mni tashkil etmoqda. 35 «Toj Mahal» mehmonxonasining 2020 yilda jami ko‘rsatgan xizmatlar hajmini to‘la xarakterlash uchun yilni choraklari bo‘yicha o‘zgarish sur’atlarini xar bir chorakning ko‘rsatkichlarini oldingi davr bilan taqqoslash yo‘li bilan aniqlaymiz. Hisoblashlarni quyidagi jadvalda olib boramiz. . 4.2-jadval. 2020 yilda ko‘rsatgan xizmatlar hajmining o‘zgarish dinamikasi. Choraklar I II III IV Jami bir yilda Bajarilgan ishlar hajmini o‘zgarish sur’ati,% Oldingi kvarlga 1 kvartlga nisbatan nisbatan 100 100 39.5 39.5 123.5 48.8 171.4 83.7 O‘z kuchi bilan bajargan baholash hajmi, ming so‘mda 43.000 17.000 21.000 36.000 117.000 Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ishlar xajmining o‘zgarish dinamikasi foizlarda hisoblangan. Taqqoslash bazasi 100 % deb olingan, ya’ni 1-chorak taqqoslash bazasi bo‘lib olingan. Mehnat unumdorligi ma’lum vaqt birligi davomida bir xodimga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi bilan aniqlanadi. М хизматлар киймати ун ходимларнинг рўйхат бўйича ўртача сони Xodimlarning mexnat unumdorligi daromad bo‘yicha ham aniqlanishi mumkin. Mehnat unumdorligi darajasini aniqlab, uning dinamikasini taxlil etamiz. «Toj Mahal» mehmonxonasi ning 2020 yilda jami ko‘rsatgan xizmatlar hajmi 1so‘mga to‘g‘ri keladigan harajatlarini to‘la xarakterlash uchun yilni choraklari bo‘yicha o‘zgarish sur’atlarini har bir chorakning ko‘rsatkichlarini oldingi davr bilan taqqoslash yo‘li bilan aniqlaymiz. Hisoblashlarni quyidagi jadvalda olib boramiz. 36 4.3-jadval. 2020 yil mobaynida xizmatlar hajmi 1 so‘mga to‘g‘ri keladigan harajatlar, so‘mda 0,7 9 0,8 9 0,8 3 Yil davomida 0,6 8 I 0,61 II III IV Chorakla r Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida koxona va tashkilotlarning xo‘jalik faoliyatini oxirgi natijasi foyda va daromaddan iboratdir. Rentabellik darajasi(foiz) 25 20 15 Rentabellik darajasi(foiz) 10 5 0 Yil davomida I Chorak II Chorak III Chorak IV Chorak 4.4-jadval. ‘‘Toj Mahal’’ mehmonxonasining 2020-yilgi rentabellik darajasi taxlili (foizda) 5. “Toj mahal” mehmonxonasida marketing faoliyatlari tahlili Respublikamizda xalqaro turizm bozorini rivojlantirish, uni jahon andozalari talabi asosida shakllantirish va shu orqali iqtisodiyotni yanada yuksaltirish 37 imkoniyatlariga ega bo‘lamiz. Xalqaro turizm bozorida, kuchli raqobat kurashi sharoitida ko‘zlangan maqsadga erishish uchun eng avvalo aniq yo‘nalish, doimiy ravishda izlanish, faoliyatni jahon andozalari darajasida tashkil etish talab qilinadi. Turizm infratuzilmasining ajralmas qismi bo‘lgan mehmonxonalardagi xizmat bahosi bozor talabining yuqori yoki pastligiga qarab farqlanishi mumkin. Bu tafovutning shartlari va me’yorlari narx-navo siyosati orqali aniqlanadi hamda ular raqobatda engib chiqish va yaxshi daromad olishning asosiy omillari hisoblanadi. Turizm sohasida etakchilik qilayotgan davlatlardan biri bo‘lgan Ispaniya mehmonxonalarida “sifat-baho” shioriga qattiq amal qilinadi. SHuning uchun turizm xizmatining asosiy mezoni bo‘lgan narx siyosati O‘zbekistonda ham ayrim turistik tashkilotlari orqali emas, balki davlat tomonidan doimiy ravishda nazorat qilib borilishi lozim. Ko‘riladigan bunday choralar sababli bozor munosabatlari sharoitida mamlakatning turizm bozori yanada rivojlanib boradi va uning xalqaro nufuzi, obro‘si oshadi, valyuta tushumi ko‘payadi. O‘zbekistonga etib kelinuvchi turistik sayohatlarning ko‘payishiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi quyidagi ba’zi hollarni sanab o‘tish mumkin: O‘zbekiston to‘g‘risidagi dastlabki va so‘nggi taassurotlarni qoldiruvchi Bojxona xizmati xodimlarining ishidagi sovuqqonlik; ko‘pgina mehmonxonalarda taomlarning zamonaviy talablarga javob bermasligi; O‘zbekiston ichidagi mehmonxona xizmatlari narxlarining asosiy raqobatchilarimizga nisbatan qimmatligi¸ transport narxlarining yuqoriligi; turistik esdalik uchun xarid etadigan milliy suvenirlarimizning kamligi va nisbatan qimmatligi. joriy infratuzilmani takomillashtirish va yangilarini yaratish uchun xususiy soha vakillarida mablag‘larning etishmasligi; targ‘ibot masalalariga etarlicha e’tibor berilmaganligi tufayli xorijiy fuqarolarning aksariyatida O‘zbekiston to‘g‘risida hech qanday ma’lumotning yo‘qligi; O‘zbekistondagi joriy narxlarning qimmatligidan tashqari, ba’zi 38 hollarda, taklif etilayotgan tovar va xizmatlar sifatining shu narxga mos emasligi. Tadqiqotlarda kuzatish, eksperiment va so‘rov uslublari keng qo‘llaniladi. Lekin ular asosida axborotni yig‘ish vositalari qurollari, tanlov tarkibi turlicha bo‘lishi mumkin. Ma’lumot manbalari Ma’lumot yig‘ish uslublari Tadqiqot qurollari Tanlov tarkibi rejasi Birlamchi ma’lumot Kuzatish Anketa Tanlov birligi Muloqotdagi jamoa bilan bog‘lanish Pochta Ikkilamchi ma’lumot So‘rov Mexaniq qurollar Tanlov xajmi Televon -ichki ma’lumotlar Eksperiment -tashqi ma’lumotlar Guruhli baxs Tanlov o‘tkazish tartibi SHaxsiy uchrashuv 5.1.-rasm. Marketing tadqiqoti uchun axborotlarni yig‘ish vositalari va uslublari Xozirgi jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida yangi iqtisodiy mexanizm tashkil qilish va quyidagi aniq tadbirlarni amalga oshirishni talab qiladi: - Importni kamaytirish va mehmonxonalarni mijozlar uchun zamonaviy, Xalqaro andozalarga javob beruvchi mebel va inventarlar bilan ta’minlash. Buning uchun mebel va inventarlar ishlab chiqaruvchi qo‘shma korxonalar tashkil etish; - milliy xunarmandchilik bo‘yicha kichik korxonalar ochish, ularning faoliyatini kengaytirish, turistlar uchun kundalik zarur mahsulotlarni ishlab chiqarish; - turistlar bo‘sh vaqtini o‘tkazishi uchun sog‘lomlashtirish markazlari, ko‘ngilochar klublar, sport markazlari, turist parklari, kazino, tennis kort maydonchalarini tashkil qilish; - reklama (e’lon qilish) faoliyatini kengaytirish shunga mos poligrafiya bazalarini, audio, video, nashrni mahsulotlar sifatini yaxshilash; - suvenir mahsulotlari, sport inventarlari, maxsus belgisi bor turist inventarlari ishlab chiqaruvchi xususiy va qo‘shma korxonalar tashkil etish; 39 - turizm iqtisodiga kapital qo‘yilmalarni jalb qilish uchun soliq tartibi kafolatlar tizimini ishlab chiqish; - turizm sohasidagi korxonalar tashqi iqtisodiy faoliyatini erkinlashtirigsh yo‘li bilan sarmoyalarni jalb qilish uchun qulay muxit yaratish; - mavjud material – texnik bazani rekonstruksiyalash, uni Xalqaro andozalar darajasiga etkazish, maxalliy resurslarni tulikroq ishlatishga imkon beruvchi loyixalarni moliyalashtirish, turistlarga xizmat ko‘rsatish muammolarini engillashtiruvchi 100 – 150 (nomerli) o‘rinli mexmoxonalar ko‘rish; Marketing tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, xalqaro turizmda turistlarga quyidagi e’tibor belgilarini ko‘rsatish lozim: * kutib olish suveniri – har bir turistga hatto, suvenir sifatida bir dona konfet ham bo‘lishi mumkin. Mehmonxona xizmat ko‘rsatishidan farqli ravishda turlarda suvenirlarning predmetliligi talab etiladi (tur tipi va sayohat maqsadiga bog‘liq ravishda). Masalan, ish turlarida ish prospektlari, qiziqtiradigan mahsulotlarning suvenir namunalari, maxsus buyumlar; folklor turlar uchun - milliy harakterdagi mayda suvenirlar; * turistlarga tur tugaganidan keyin o‘tilgan yo‘nalish haqida maxsus tayyorlangan diplomlar, yorliqlar, nishonlar berish; * dam olish joyi to‘g‘risidagi reklama varaqalari, bukletlar, yo‘l ko‘rsatkichi va ma’lumotnomalarni turistlar bepul olish imkoniyati mavjud bo‘lishi lozim; * dam olishning (sayohatning) birinchi kunidan turistlarga rejalashtirilgan va qo‘shimcha xizmatlar haqida ma’lumot berish va ularni oydinlashtirish uchun gid bilan uchrashuv o‘tkazish lozim. Agar bu uchrashuvda video ma’lumot bo‘lsa va turistlar mahalliy ichimliklar bilan mehmon qilinsa yaxshi bo‘ladi. "O‘zbekturizm" MK marketing faoliyatini olib borishdagi joriy sof xarajatlari bir mln. dollar dan oshmaydi. SHarkiy Evropadagi va ba’zi bir Osiyo malakatlardagi mehmonxona tashkilotlarning bugungi kundagi byudjetlarni urganib chiqilsa, u SHri-Lankadagi 800 000 dollar, Ruminiyada 3 mln, Vengriyada 6 mln, Sigapur va 40 Polshada 7 mln va Xindistonda 18 mln AqSH dollarini tashkil qiladi. Bu byudjetlar davlatning turli manbalaridan moliyalashtiriladi. Xar bir korxona ko‘zda tutilmagan xarajatlar uchun mablag‘larga ega bo‘lishi o‘ta muhimdir. Respublikamizda turizmning bugungi kundagi ahvolining taxlili shuni ko‘rsatadiki, uning noyob salohiyat va imkoniyatlaridan g‘oyatda kam foydalanilmoqda. O‘zbekiston xalqaro turizm biznesida ancha orqada qolib kelmoqda. Bunga sabab avvalo shuki, respublika iqtisodiyoti va shu jumladan turizm sohasi islohotlarning dastlabki bosqichidan qiyin ahvolda qoldi. Ilgari etarlicha yo‘lga qo‘yilgan «vertikal» aloqalar bo‘zilgan edi, iqtisodiy aloqalar yangi sharoitlarda «gorizantallar» bo‘yicha maqsadli rivojlanmayotganligi oqibatida anchagina jiddiy qiyinchiliklar yuzaga keldi. O‘zbekiston uchun o‘z oldida turgan vazifa va muammolarning barchasini echishi g‘oyatda qiyindir, hozirgi kunda xorijiy yordam, katta sarmoyalar kerak bo‘lmoqda. O‘zbek turizmi oldida turgan asosiy vazifa xorijiy investorlarni mumkin qadar ko‘proq jalb qilishdan iboratdir. Bu investorlarni O‘zbekistonning ular uchun ayni o‘z sarmoyalarini bajonidil va ishonchli sarflashlari mumkin bo‘lgan joy ekanligiga ishontira olish, buni isbotlay olish lozim. Respublikamiz turizmini xorijiy investitsiya bilan ta’minlashning ustivor yo‘nalishlari qatoriga transport, telekommunikatsiyalar, axborot xizmatlari, tadbirkorlik infrastrukturasi va turizm servisidan tashkil topgan turizm infrastrukturasini shakllantirishni kiritish mumkin. O‘zbekistonda xalqaro turizmni rivojlantirish uchun katta salohiyatga ega. Serquyosh osmon va serjilo qorli cho‘qqilarning ajoyib uyg‘unligi, go‘zal manzaralar, qulay shart sharoitlar, tarixiy joylar va qadamjolarning ko‘pligi va g‘oyatda qulay geografik joylashganligi respublikamizda turizmni rivojlantirish uchun etarli omildir. O‘zbek turizmining asosiy vazifasi ana shu investitsiyalarni O‘zbekistonga ko‘proq jalb qilish hamda ichki imkoniyatlardan oqilona foydalanish zarur. 6. Mexmonxona xo’jaliklarida marketingni takomillashtirish yo‘nalishlari 41 Respublikamizda mehmonxonalarni rivojlantirish uchun etarli darajada turistik resurslari mavjud. Mehmonlarning asosiy maqsadi sayohat paytida yangi joylarni ko‘rish, sog‘likni tiklash, tabiat go‘zalligidan, tog‘ yoki o‘rmonning toza havosidan bahra olish, «yovvoyi» tabiat bag‘rida dam olishdir. Turizmning mazkur turi ko‘pgina mamlakatlarda jadallik bilan rivojlanmoqda. O‘zbekistonda mehmonxonalarni tashkil etish va rivojlanishi uchun ham mavjud bo‘lgan turistik resurslarga qo‘yidagilarni kiritish mumkin: tabiatning ko‘rkam-manzarali joylari; milliy bog‘lar, davlat buyurtmalari, tabiat yodgorliklari; botaniqa bog‘lari; davolash-sog‘lomlashtirish joylari; qo‘riqxonalar; milliy urf-odatlar saqlanib qolgan hududlar va boshqalar. O‘zbekistonning boshqa mamlakatlarda uchramaydigan betakror ekzotik tabiati, xilma-xil landshaftlari, flora va faunasi butun turistik mintaqaning jozibadorligini belgilovchi asosiy omillardandir. Farg’ona vodiysidagi aholi dam olib hordiq chiqaradigan barcha rekreatsion va turistik obektlarni turli masshtabli kartalarni yaratish, respublikamizda aholi zich yashayotgan ushbu hududning rekreatsiya va turistik obektlarini to‘liq ko‘rsatib berish va batafsil tavsiflash iqtisodiy, ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. SHu sababli Farg’ona vodiysisi rekreatsiya resurslarini va turistik ob’ektlarini aniqlash va kartalashtirishda quyidagilarni amalga oshirish muhim: Rekreatsion ob’ektlarni tasniflash (klassifikatsiyalash), ularni kartada ko‘rsatish va har bir ob’ektni rangli fotosuratlarda tasvirlash: Tog‘li hududlardagi xushmanzara soylarda dam olish joylarini belgilash va dam oluvchilar sig‘imini aniqlash. Buning uchun namuna sifatida tog‘ soylaridan birini tanlab uning tabiati, xo‘jalikda foydalanishi, aholisi to‘g‘risida batafsil ma’lumotlarni to‘plash va yirik masshtabli kartada soyning rekreatsiya imkoniyatlarini ko‘rsatib berish; Tog‘oldi tekislik, to‘qay va cho‘l landshaftlaridagi rekreatsion ob’ektlarini 42 aniqlash, kartaga tushirish va tavsifini yozish; Arxitektura, tarixiy, noyob tabiat yodgorliklari, diniy ob’ektlar, madaniy obidalarni kartaga tushirish, ularni batafsil tavsiflash va rekreatsiya maskanlaridan ushbu obektlarga borish marshrutlarini kartada ko‘rsatish; SHifobaxsh buloqlar (Chimyon,Qiziltepa), toshlardagi petrogliflar (Quva bitiklari, Qo’qon o’rda va boshq.), yo‘ldagi qadimiy shaharlar (Qo’qon,Marg’ilon,Andijon), Namangan o‘rmon xo‘jaligi boshqa obektlarning rekreatsiya imkoniyatlarini tasvirlash va kartada ko‘rsatish. O‘zbekistonning tabiiy sharoiti va rekreatsion saloxiyatni inobatga olib, turistik ob’ektlarni o‘rganish va aniqlash, turistik marshrutlarni belgilash, ularning hududiylik va majmuaviylik jihatlaridan kelib chiqqan holda xizmat ko‘rsatish sohasini yo‘lga qo‘yish shu kunning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. SHuni qayd etish joizki, mamlakatimizda turizm resurslariga bo‘lgan talab kundan-kunga oshmoqda. Eng asosiysi, mavjud rekreatsion turistik resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish uchun mehmonxonalar bilan bog‘liq tashkilotlar va turfirmalar faoliyatini tartibga soluvchi huquq, normalarni takomillashtirishni taqozo qiladi. Bunda imtiyozli soliqlar, turistlar uchun turli engilliklar va ularning xavfsizligini yaratish lozim. Undan tashqari mamlakatimizda tabiatning go‘zal go‘shalaridan turizm faoliyatida samarali foydalanish uchun milliy bog‘lar sonini oshirish va ularda turizmni tashkil etish tizimini yaratish muhim vazifa hisoblanadi. Bunda mavjud turistik resurslarni xalqaro darajada reklamani yulga qo‘yish hamda moliyalashtirish manbalarini topish muhimdir. Moliyalashtirish manbalariga keladigan bo‘lsak, bu sohaga investitsiyani kiritish lozim. Hozirgi paytda respublikamizdagi turistik korxonalarga investitsiyalar keng jalb qilinmoqda. Bular asosan xorijiy investorlar tomonidan ajratilmoqda. Turizmda investitsion loyihalarni takomillashtirishda asosan turistik korxona va xususiy turistik firmalarning ham alohida o‘rni bo‘lishi lozim. CHunki kompaniyalar, mamlakatimizga investitsiya ajratmoqchi bo‘lgan eng avvalo, mamlakat turistik korxonalarining xorijiy iqtisodiy rivojlanganlik darajasiga hamda faoliyatning kelgusida daromad olib kela olish 43 rejalariga alohida e’tibor qaratadilar. Hozirgi kunda respublikamizda xorijiy investorlar va investitsiyalarga teng xuquqli sharoit yaratilagan. Ularning doimiy ravishda to‘liq xavfsizligi himoya qilinmoqda. Mehmonxona xizmatlari marketingini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: • turmahsulotni muntazam ravishda jurnallar, ro‘znomlarda, radio va televidenie orqali reklama qilib borishi; • turizm sohasi xodimlari ishtirokida turizm mavzusiga bag‘ishlangan maxsus ko‘rsatuvlar tayyorlash, xar xaftada reklama maqsadlarida turistik ob’ektlarning ko‘rinishlari aks ettirilgan videotasmalar berib borish. Tashqi yoki ichki bozorga moslashganligidan qat’iy nazar mehmonxona xo‘jaligi milliy turizmning muhim bug‘imlaridan biriga aylanib qoladi. O‘z navbatida mehmonxona xo‘jaligi menejmenti tizimining asosini mehmonxona xizmatlarining uyushgan marketingi tashkil qiladi. Resurslar tanqis bo‘lgan hollarda mehmonxona marketingi bo‘yicha marketing tadqiqotlarini o‘tkazishning engi muhim yo‘nalishi mavjud resurslardan iloji boricha samarali foydalanishdan iborat bo‘ladi. O‘zbekistonning mehmonxona xo‘jaligining taxlili shu kunga qadar mavjud an’anaviy usullar bizga mos kelmasligini ko‘rsatdi. O‘zbekistonda mehmonxona xo‘jaligini rivojlantirishda asosan xorijiy mamlakatlar malakasidan foydalanish mumkin. Marketing strategiyasida tashrif buyurayotgan turistlarni mamlakatlar bo‘yicha o‘rganish o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. 44 XULOSA Turizm marketing vazifalari odatda turizm sohasi korxonalarining marketing vazifalaridan kelib chiqqan holda ularni oydin qiladi. Marketingning muhim vazifasi imkon boricha firmaning faoliyatida barqarorlikni, strategik maqsadlarni rivojlanishida va erishishda rejalashtirishga buysinishni ta’minlashga qaratilgan bo‘ladi. Agar xizmatlar sohasida paydo bo‘ladigan xususiy muammolarga e’tibor bermasa, turizm marketingi vazifalarning uchta guruhini ajratish mumkin: 1. Bozorni, talabni, iste’molchilar didi va xohishini puxta va har tomonlama o‘rganish asosida bozorga chiqish, shu talablarga javob beruvchi tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish; 2. Xizmatlar ishlab chiqaruvchining bozor izmini oshiruvchi bozor munosabatlarning ijtimoiy – iqtisodiy samarasini oshirishi va ularning eng ma’qul darajasiga erishish, xizmatlar turlanishini doimokengaytirish, yangi bozorlar (bozor segmentlar) ni faol qidirish, mavjud bo‘lgan bozorlarni kengaytirish. Barcha mavjud bo‘lgan vositalar yordamida hayotga marketing xizmatlar rejasini uzluksiz tadbiq etish asosida iste’molchilar va bozorga ta’sir etish, ya’ni ishlab chiqarilgan tovarni oldingi siljitishning asoslangan va samarali siyosatini yaratish. Marketing tadqiqotlar ma’lumotlarni doimiy to‘plash qayta ishlash va taxlil qilishga asoslangan marketing echimlarni qabul qilish jarayonida noaniqlikni kamaytirish va xavf-xatarni minimallashtirishga imkon beradi. Hozirgi paytgacha respublikamiz alohida hududlarining rekreatsion kartalarni yo‘qligi esa, mavjud rekreatsion obektlar to‘g‘risida aniq ma’lumotlarga ega bo‘lishni qiyinlashtiradi. Shu sababli hududda rekreatsion resurslari va turistik ob’ektlarni karta-sxemalarini to‘zish va axborot manbalarini yaratish zarur. Bu esa o‘z navbatida aholi va turistlarni qisqa muddatli dam olishini tashkil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu masalani ilmiy asosda o‘rganish va karta- sxemalar to‘zish hozirgi davrni asosiy masalasi hisoblanadi Rekreatsion xizmatlarn taklif etuvchi korxonalar marketingida muhim 45 masalalardan biri bu O‘zbekistonning xorijiy bozordagi bir qator yirik turoperatorlar dasturiga kiritilishidir. Bunda albatta narxlar siyosati xam muhim o‘rin egallaydi. -kungil ochish industriyasini tashkil qilish, dam olish uchun mo‘ljallangan sport-soglomlashtrish markazlarini, tabiiy turistik oromgohlarni, sport klublarini, kazino, golf uynash uchun mo‘ljallangan maydonlarni va x.k. larni tashkil qilish; -reklama faoliyatini kengaytirish va reklama mahsulotlarining sifatini oshirish, tegishli bosmaxona bazasini barpo qilish, audio-, video-, nashriymaxsluotlarni yaratish; -maxsus belgiga ega bo‘lgan esdalik mahsulotlari, sport jixozlari, turistik anjomlarni ishlab chiqarish bo‘yicha xususiy va qo‘shma korxonalarni tashkil qilish; -turizm sohasidagi korxona va tashkilotlarning tashqi iqtisodiy faoliyatlarini yo‘lga qo‘yish orqali xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, turizm iktisodiyotiga bevosita sarmoyalarni olib kelish uchun imtiyozlar, kafolatlar tizimini va tegishli solik tartibini joriy qilish; -mavjud moddiy-texnik bazani xalqaro andozalar darajasiga olib chiqish uchun ta’mirlash ishlarini olib borish Olib borilgan marketing tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, O‘bekistonda korxonalar, firmalar va tashkilotlar faoliyatida marketingdan foydalanishning keng imkoniyatlari mavjud. Fikrimcha aynan shu bozor iqtisodiyotiga o‘tish tovar taqchiligi sharoitida, respublika iqtisodiyoti marketing tadqiqoti xizmatlariga muhtojdir. Bu quyidagi sabablar bilan izohlanadi: klassik marketing mahsulotni ko‘plab, mo‘l-ko‘l, xarid qilish quvvatidan ortiq darajada ishlab chiqarish zaminida, taklifning talabdan ustunligi sharoitida paydo bo‘lgan. Hatto muammoga yuzaki yondashilganda ham, shuni ta'kidlash lozimki, har qachon va har vaqt, har qanday iqtisodiyotning ijtimoiy-iqtisodiy tarkibida ayrim tovar turlari miqdorining o‘sish dinamikasi, ayrim sabablarga ko‘ra, ularga bo‘lgan talabdan yuqori bo‘lishi mumkin. 46 Marketing tadqiqotlari ishlab chiqarish hajmini oshirish yo‘llarini aniqlashga, bozordagi tovar taqchilligini tugatish uchun qo‘shimcha manbalar topish va resurslarni kengaytirishga yordam qiladi. Nestle korxoansida marketing tadqiqotlari natijasida bazi jihatlar chiur o‘rganildi, natijada korxona rivoji uchun yangi marketing rejalari tuzilishi zaurligi malum boldi. Marketinf tadqiqotlari oqrqali Nestle kompaniyasining raqobachilari organildi, , assortimentlar organildi va assortiment siyosati boyich aham O‘zbekistondagi rejlar boyicha organish olib borish kerakligi anilandi va muammolar qisman hal qilindi. Marketing tadqiqotlari biznesda o‘z yo‘lini endi boshlayotgan «yangi va yosh» tadbirkorlarga yaxshi yordam ko‘rsatishi mumkin. Hozirda ular «xato» va «tajriba» yo‘li bilan ishlayaptilar. Marketing tadqiqotlari esa ularni yangi imkoniyatlar ochuvchi bilimlarni egallashga yordam qiladi. Rivojlangan kompaniyalar uchun esa masalan Nestle uchun tadqiqotlar yangi bozozrni organishga va soglom raqobatni ushlashga yordam beruvchi vosita sifatida qarashiiz mumkin. Iqtisodiyotdagi qiyinchiliklarni tezroq bartaraf etish uchun marketing tadqiqotlaridan to‘laroq va omilkorona foydalanmoq zarur. Bunda u ishlab chiqarish hajmini oshirish yo‘llarini aniqlashga, bozordagi tovarlar taqchilligini tugatish uchun qo‘shimcha manbalar topish va resurslarni kengaytirishga yordam qiladi. Marketing tadqiqotlari usullaridan to‘g’ri foydalanish ishlab chiqarish hajmini oshirish, chet el sarmoyalarini respublikaga jalb qjlish, ularmi samarali joylashtirish va yuqori foyda berishiga imkoniyatlarni ochib beradi. Marketing tadqiqotlarining muhim tamoyillaridan biri iste'molchilar bozoriga maqsadli ta'sir ko‘rsatish, ikkinchi tomondan tanlangan bozor sharoitlari va talablariga maksimal moslashish imkoniyatlarini aniqlashdir. Bu hali iste'molchilarga ma'lum bo‘lmagan yangi tovarlarni yaratish, ishlab chiqarishni o‘zlashtirish va ular hajmini oshirish va kengaytirish jarayoni ketayotganligini bildiradi. Shuningdek, bu bozorni, mehnat va moliya resurslarini, sarmoyani, reklamani o ‘rganishda marketing tadqiqotlaridan foydalanishi talab qiladi. 47 48 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 30 oktyabrdagi PF-5564sonli “Tovar bozorlarida savdoni yanada erkinlashtirish va raqobatni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni. -// Xalq so’zi, 2018 yil 31 oktyabr, № 225 (7183). 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnoma.- // Yangi O’zbekiston, 2021 yil 30 yanvar, № 255 (255). 3. Mirziyoyev Sh.M. Xalqqa xizmat qilish, odamlarning manfaatlarini ta’minlash-rahbarlar faoliyatining asosiy mezonidir. - // Xalq so’zi, 2017 yil 13 aprel, №73 (6767). 4. Azarova S.P. Marketingovye issledovaniya: teoriya i praktika : uchebnik dlya prikladnogo bakalavriata ; pod obщyey redaksiyey O. N. Jilsovoy. -M.: Yurayt, 2019. — 314 s. 5. Baumgarten, L. V. Marketing gostinichnogo predpriyatiya : uchebnik dlya akademicheskogo bakalavriata / L. V. Baumgarten. — M. : Yurayt, 2019. — 338 s. 6. Jilsova O. N. Marketingovye issledovaniya : uchebnik dlya srednego professionalnogo obrazovaniya / O. N. Jilsova [i dr.] ; pod obщyey redaksiyey O. N. Jilsovoy. - M.: Yurayt, 2019. — 315 s. 7. Karasev, A. P. Marketingovye issledovaniya i situasionny analiz : uchebnik i praktikum dlya prikladnogo bakalavriata / A. P. Karasev. — 2-ye izd., pererab. i dop. — M. : Yurayt, 2019. — 315 s. 8. Kiryanova, L. G. Marketing i brending turistskix destinasiy : uchebnoye posobiye dlya magistratur / L. G. Kiryanova. — M.: Yurayt, 2019. — 264 s. 9. Korotkov, A. V. Marketingovye issledovaniya : uchebnik dlya bakalavrov / A. V. Korotkov. — 3-ye izd., pererab. i dop. — M.: Yurayt, 2019. — 595 s. 10. Tyurin, D. V. Marketingovye issledovaniya : uchebnik dlya srednego professionalnogo obrazovaniya / D. V. Tyurin. — M.: Yurayt, 2019. — 342 s. 49 11. Chernsheva, A. M. Marketingovye issledovaniya i situasionny analiz v 2 ch. Chast 1 : uchebnik i praktikum dlya akademicheskogo bakalavriata / A. M. Chernsheva, T. N. Yakubova. — M. : Yurayt, 2019. — 244 s. 12. Ergashxodjaeva Sh.Dj., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing asoslari. Darslik -T.: «IQTISODIYOT», 2019. - 305 bet. 13. Ergashxodjayeva Sh., Sharifxo’jayev U. Marketingni boshqarish. Darslik. - T.:Iqtisodiyot, 2019 y. 462 bet. 14. Ergashxodjayeva Sh.Dj., Yusupov M.A., M.Abduraxmanova. Tovarlar va xizmatlar marketingi. Xakimov Z.A., O‘quv qo‘llanma. –T.: TDIU, Iqtisodiyot, 2019. – 440 bet. 15. Yusupov M., Abdurahmonova M.M., Akbarov N.G. Marketing: o’quv qo’llanma. – T.: Innovasion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi, 2020. 16. 11. www.mineconomy.uz – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi rasmiy sayti. 17. .www.lex.uz O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi. 18. Sodtymarketing.ru- Marketing to’g’risidagi ijtimoiy sayt 16.W. M., Ferrell, O. C., Lukas, B. A., Schembri, S., & Niininen, O. 19. Https://www.consultancy.uk/news/2453/50-largest-consumer-goodsfmcg-firms-of-the-globe dan olindi 20. http://gostehstroy.ru/uz/biznes/dlya-chego-neobhodima-bostonskayamatrica-matrica-bostonskoi/ 21. https://windsc.ru/uz/wall/pest-step-analiz-predpriyatiya-pest-analizpredpriyatiya-oao/ 22. 20.https://windsc.ru/uz/wall/pest-step-analiz-predpriyatiya-pest-analizpredpriyatiya-oao/. 50 Камчиликлар : 1. режада Тожмахал меҳмонхонаси фаолияти таҳлили 4-5 режага тушиб қолган, 3-4 режада корхона таҳлили бўлиши керак 2. ҳар бир бетда янги адабиётлардан сноска бериш керак 3. сноскалар хато берилган 4. жадвал номи жадвалнинг юқори қисмида , расм номи расмнинг пастки қисмида ёзинг сноскаларини беринг 5. 1.1 жадвал бергансиз назария берилган уни китобдан олган бўлсангиз китобни сноска қилинг муаллиф ишланмаси бўлмайди назария 6. 3.1 расм 3.2 расм номи ёзилмаган 7. 4.4 жадвал эмас расм ва 4.4 расмни изоҳини расмдан кейин келтиринг 8. Фойдаланилган адабиётларга тадқиқот бўйича янги адабиётларни қўшинг ўзимизни кафедра домлалари хам китоблари бор 9. Техник жиҳатдан эътибор беринг гаплар орасида пробел бўлиб жой очилиб қолган 10. Мундарижада хулоса ва таклифлар деб ёзилган, 45 бетда фақат хулоса деб ёзгансиз, хулосада таклифлар келтирилмаган 11. 2020-2021 йил Президент Қонун Фармонларидан қўшинг 12. Камчиликларни бартараф этиб мундарижа бетларини шунга қараб тўғрилаб чиқинг 51