O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT
TEXNIKA UNIVERSITETI
«ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA» FAKULTETI
«ISHLAB CHIQARISH JARAYONLARINI
AVTOMATLASHTIRISH» KAFEDRASI
«Sohaning texnologik o‘lchashlari va asboblari» fanidan
« Oqim sarflarini hisoblagichlarni tanlash usullari »
mavzusida
KURS ISHI
Bajardi:112-18 guruh talabasi
Muhammadiyev Johongir
Rahbar: PhD. dots. Avazov Yu.Sh.
Toshkent – 2020
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………...…………2
NAZARIY QISM ……………………………………....………....3
1.1.
Sarf haqida umumiy tushuncha…………………………………….3
1.2.
Bosimlar farqi o`zgarmas sarf o’lchagichlar …………………...…5
1.3.
Induksion sarf o’lchagichlar ……………………………………...10
1.4.
Tezlik bosimi bo’yicha sarf o’lchagichlar ………………………..14
Xulosa.………………………………………………………..…..17
Adabiyotlar ro‘yxati..…………………………………………..…18
2
KIRISH
So‘nggi paytda ishlab chiqarish, energetika, kimyo va boshqa sanoat sohalarida
texnologik jarayonlarning jadal sur'atlar bilan rivojlanishini kuzatmoqdamiz. Ishlab
chiqarish va issiqlik energetikasi sohasida birlamchi quvvatlarni oxirgi yillarda 1015 marta oshishi, texnologik jarayonlarni tezligini ham oshirmoqda, ulardagi
o‘lchanayotgan parametrlar soni ham ortib bormoqda.
Hozirgi kunda ishlab chiqarish korxonalarini zamonaviy o‘lchash vositalarisiz
tasavvur qilish qiyin. O‘lchash texnologik jarayonlarni, qurulmalarni ishonchli
ishlashini, ishlab chiqarish xavfsizligini, masalan, issiqlik elektr stansiyalarining
ob'ektiv nazoratini ta'minlaydi. Ishlab chiqarish samaradorligi va energiya
tejamkorligi, ayniqsa katta quvvatli qurilmalarning muammolarini yechishda
texnologik jarayonlar nazorati muhim ahamiyatga ega.
Har qanday o‘lchash natijasi, xatoligi, o‘lchash jarayonining parametrlaridan
qat'iy nazar, o‘lchash vositasiga ham bevosita bog'liqdir. Issiqlik texnikasi
qurilmalarining ishlashini, o‘lchashni bajarish, o‘lchash vositalari va usullarini
bilmasdan turib o‘rganish mumkin emas. Turli o‘lchash vositalari mavjudligi
o‘lchash texnikasini to‘g'ri tanlashni talab qiladi, u berilgan sharoitlarda nazoratni
kerakli aniqligi bilan ta'minlaydi. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda
o‘lchash aniqligi va o‘lchash vositalarining ishonchli ishlashi muhim ahamiyatga
ega.
Issiqlik va elektr energiyasini tejash masalalariga bizning davlatimizda katta
ahamiyat berilayotganligi va so‘ngi paytlarda qator davlat ahamiyatiga ega qarorlar
qabul
qilinayotganligini
inobatga
olsak,
ishlab
chiqarish
jarayonlarida
ishlatilayotgan o‘lchov asboblari orasida harorat o‘lchash vositalari muhim
ahamiyatga egaligini ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. “Sohaning texnologik
o‘lchashlari va asboblari” fani sanoatda, jumladan barcha korxonalarimizda keng
qo‘llaniladigan o‘lchov asboblari bo‘lmish harorat, bosim, sarf, sath va gaz tarkibini
tahlillagich qurilmalarini tuzilishi, ishlash prinsipi, ularni o‘lchash xatoliklari
to‘g'risida amaliy va nazariy ko‘nikmalar hosil qilishga yordam beradi.
3
I.BOB. NAZARIY QISM.
1.1. Sarf haqida umumiy tushuncha
Sarf bu — vaqt birligi ichida oqim yoʻnalishi boʻyicha oʻtgan moddaning vazn
yoki xajm miqdori. Sarfni oʻlchash tushunchasida ikki xil sarf farqini ajratib olish
kerak: Xajmli sarf va vaznli sarf. Xajmli sarf oʻlchash usulida odatda suyuqliklar va
gazlarning vaqti birligi ichida oʻtgan xajmi oʻlchanadi. Vaznli sarf oʻlchashda esa
moddaning vaqt birligi ichida oʻtgan vazn miqdori oʻlchanadi. Oʻlchash usulini oʻzi
xam ikki xil turga ega: birinchisida vaqt birligi ichida oʻtgan moddaning vazn midori
yoki xajmi, yaʼni bu xolda sarf bevosita xajm yoki ogʻirlik birliklari bilan
ifodalanadi; ikkinchi usulda joriy oqim tezligiga koʻra vaqt birligi ichida qancha
miqdorda modda oʻtishi, yaʼni oniy (mgnovenniy) sarf oʻlchanadi.
Sarf o’lchagichlarning eng ko’p tarqalgan quyidagi turlari mavjud:
 Bosim farqlari o‘zgaruvchan sarf o‘lchagichlar.
 Bosim farqlari o’zgarmas sarf o‘lchagichlar.
 Tezlik bosimli sarf o‘lchagichlar.
 O’zgaruvchan satxli sarf o‘lchagichlar.
 Induksion sarf o‘lchagichlar.
 Ultratovushli sarf o‘lchagichlar.
 Kalorimetrik sarf o‘lchagichlar.
 Ionizatsion sarf o‘lchagichlar
Sarfi oʻlchanayotgan moddaning agregat xolatiga koʻra, ushbu modda uchun
faqat oʻziga xos boʻlgan xususiyatlari yuzasidan korreksiya xisobi yuritib boriladi.
Chunki texnologik jarayon taqozo etadigan bosim va xaroratga bogʻliq xolda
oʻlchangan sarf bilan standart qabul qilingan sharoitda oʻlchanadigan sarf qiymat
koʻrsatikich bir biridan katta farq qiladi. Yaʼni texnologik jarayonlarda odatda
yuqori xarorat va bosim ositdagi reaksiyalar natijasidan keyingi xolat sarfi
oʻlchanishi mumkin, ammo xar bir modda uchun uning solishtirma zichligi,
molekulyar massasi kabi xossalari faqat oʻziga xos va takrorlanmas boʻladi.
Shuningdek xar modda uchun meʼyoriy xarorat va bosim xam aloxida xisoblanishi
4
mumkin. Odatda gazlar xarorat oshgan sari xajmi ortib boradi. Bu xolatda xajmiy
sarf oʻlchash jarayonida chalkashliklar kelib chiqishini oldini olish uchun shu
gazning kimyoviy va fizik noyob xossalaridan kelib chiqib, uning sarf xisobini
meʼyorlanadi. Yaʼni texnologik jarayondagi bosim va xaroratga koʻra oʻlchangan
sarf, meʼyoriy sharoitdagi sarf xisobiga oʻgiriladi. Odatda gazlar uchun meʼyoriy
sharoit
deb
bir
atmosfera
bosimi
va
20S
xarorat
qabul
qilinadi.
1.2. Bosimlar farqi o`zgarmas sarf o‘lchagichlar
Bu sarf o‘lchagichlarning ishlash usuli quvurda moddaning oqim yo‘lida
o‘rnatilgan qandaydir toraytirish qurilmasi yordamida hosil qilinadigan bosimlar
farqini o'lchashga asoslangan bo'lib, suyuqliklar, gazlar (bug‘lar) ning sarfini
o‘lchash vositasi sifatida keng tarqalgan. Toraytirgichlar sifatida asosan standart
diafragmalar, soplolar hamda boshqa soplolari ishlatiladi.
Bosim kamayishi o’zgarmas sarf o‘lchagichlar – rotametrlar tajriba
sharoitlarida va sanoatda keng ishlatilib, toza va oz miqdorda ifloslangan bir jinsli
suyuqlik va gazlarning ravon o‘zgaruvchi hajmli sarfini o‘lchashga mo‘ljallangan
(Davlat standart 13045-67). Bular gaztahlillovchi va boshqa asboblarda sarf
indikatori sifatida ham ishlatiladi.
5
Asbobning ishlash prinsipi o‘lchanayotgan muhit oqimining pastdan yuqoriga
o‘tishida konik naycha ichiga joylashgan qalqovichning vertikal siljishiga
asoslangan. Qalqovichning holati o’zgarishi bilan qalqovich va konik naychaning
ichki devorlari orasidagi o‘tish kesimi o‘zgaradi, natijada o‘tish kesimidagi
oqimning tezligi o’zgarmaydi. Bosimlar farqi qalqovich ko’ndalang kesimi yuzining
birligidagi massaga tenglashguncha qalqovich harakatda bo’ladi. Berilgan
muhitning har bir sarf kattaligiga qalqovichning muayyan holati mos keladi.
Rotametrlar bosim farqi o‘zgaruvchan sarf o‘lchagichlarga nisbatan bir qator
afzalliklarga ega: rotametrlarning shaklallari teng bo’linmali bo‘lib, uncha katta
bo‘lmagan sarflarni o‘lchashga imkon beradi; bosimning yo‘qotilishi kichik va u sarf
kattaligiga bog’liq emas, rotametrlarning o’lchash diapazoni katta:
Asbobning o‘lchash qismi vertikal joylashgan konik naycha va qalqovichdan
iborat.
Konik naychadagi xalqaning kesim yuzi balandlikka proporsional o’zgaradi.
Pastdan yuqoriga o‘tadigan suyuqlik yoki gaz oqimi qalqovichga kursatilgan kuchlar
muvozanatlashguncha uni yuqori ko‘taradi. Kuchlar muvozanatlashganda qalqovich
ma’lum balandlikda to‘xtaydi, bu esa sarf miqdorini ko‘rsatadi. Qalqovichning ish
holatidagi, ya’ni o‘lchanayotgan muhitga batamom cho‘kkan paytdagi og‘irligi
6
bu еrda Gk-qalqovichning og‘irligi, kg; Vk– qalqovich hajmi, m3; jk–
qalqovich tayyorlangan materialning solishtirma og‘irligi, kg/m3; J- o‘lchanayotgan
muhitning solishtirma og‘irligi, kg/m3.
Bu holda qalqovichning og‘irlik kuchi pastga qaratilgan. Qalqovichning
og‘irligi yuqoriga yo‘nalgan kuch bilan muvozanatlashadi:
Muhitning o‘zgarmas oqimiga mos bo‘lgan qalqovichning muvozanat
holatidagi og‘irlik va itaruvchi kuchi o‘rtasidagi tenglik quyidagicha:
Vq(jq-j) =(P1-P2)f0
U holda ishqalanish kuchi e’tiborga olinmaydi; tenglama asosida
qalqovichdagi bosimlar farqi:
ΔP – bosimlar farqi, Pa.
Tepadagi tenglama bosimlar farqi qalqovichning hajmi, kesim yuzaga,
qalqovich va muhitning solishtirma og‘irliklariga, ya'ni o‘lchash jarayonida
o‘zgarmaydigan kattaliklarga bog‘liqligini ko’rsatadi. Demak, sarf o‘lchanayotgan
bosimlar farqi o‘zgarmas. O’lnayotgan muhitning rotametr devorlari va qalqovich
orasidagi o‘tish tezligi
bu еrda v- o‘tish tezligi, m/s;
7
Bu ikki tenglamalarni tenglashtirsak,oraliq oqim tezligiga ega bo‘lamiz;
Oqimning xalqa oralig‘idagi tezligi va uning yuzasi ma’lum bo‘lgach
o‘lchanayotgan muhitning hajmiy sarfini aniqlash mumkin:
bu еrda Qq – o‘lchanayotgan muhitning hajmiy sarfi, m3/soat. Α – sarf
koeffitsienti, bu eksperimental kattalik bo‘lib, suyuqlikning qalqovichga ishqalanish
ta’sirini muhit uyurmasi hosil bo‘lgandagi bosim sarfini nazarda tutadi. Ildiz ostidagi
kattaliklar doimiy bo‘lgani uchun ularni K koeffitsient bilan almashtirish mumkin.
Unda
Qq=a·F ·K
Bu bog‘lanish chiziqli bo‘lgani sababli rotametrning shkalasi teng bo‘linmali
bo‘ladi. Rotametrlarning α sarf koeffitsienti analitik usulda aniqlash qiyin bo‘lgan
bir qator kattaliklarga bog‘liq. Shuning uchun har bir rotametr eksperimental
ravishda darajalanadi. Sarf tenglamasiga kirgan barcha kattaliklar darajalanish
shartlariga muvofiq bo‘lgandagina shkalaning bu tarzda darajalanishi aniq bo’ladi.
Qalqovichning ustki qismi qiya kesiklar tarzida ishlanadi, shu sababli qalqovich
vertikal o‘q atrofida aylanadi. Qalqovich naycha ichida uning devorlariga tegmay
aylanadi, bunda uning sezgirligi oshadi.
8
Shisha naychali rotametrning tuzilish sxemasi kursatilgan. Bu asbob korpus 5
ga ustunlar 4 yordamida urnatilgan konussimon naycha 2 dan iborat. Naycha ichida
pastdan yuqoriga oqadigan suyuqlik yoki gaz oqimi ta’sirida vertikal harakat
qiluvchi qalqovich 1 bor. Asbobning shkalasi 3 bevosita naycha ustida darajalanadi.
Hisoblashlar qalqovichning ustki gorizontal tekisligi bo‟yicha olib boriladi. Shisha
konik naychali rotametrlar suv bo‘yicha 3000 l/soat va havo bo‘yicha 40 m3/soat
o‘lchov chegarasiga; 0,6 MPa (6 kgk/sm2) gacha ish bosimiga mo‘ljalangan.
Shisha idishli rotametrning korinishi
Rotametrning (bosimlar farqi o‘zgarmas sarf o‘lchagich) sxemasi keltirilgan.
Asbobning o‘lchash qismi ichida qalqovich yoki porshen 2 joylahtirilgan vertical
shisha trubka 1 dan iborat. Trubka orqali o‘tayotgan o‘lchanayotgan moddaning
oqimi (suyuqlik yoki gaz) qalqovichni ko‘taradi. Qachonki trubka devorlari bilan
qalqovich jismi orasidagi oraliq masofa ma’lum o‘lchamga etganda, qalqovichga
ta’sir etuvchi kuchlar o‘zaro tenglashadi. Qalqovich esa sarf kattaligiga mos
keladigan ma’lum balandlikda to‟xtaydi.
Oqimda qo‘yilgan qalqovichga o'lchanayotgan mahsulotning itarish kuchi F
(N) ta‘sir etib, u quyidagi formula orqali aniqlanadi:
9
bu yerda: Vq - qalqovichning hajmi, m3;
yq,ys-qalqovich tayyorlangan material va o‘lchanayotgan mahsulotning
solishtirma og‘irligi(N/m3);
F1 kuchga qarama-qarshi yo‘nalgan, oqim harakatidan F2 kuch yuzaga
keladi:
bu yerda: Sq - qalqovichning istalgan joyidagi kesim yuzi, m2;
ΔP - bosimlar farqi.
Muhitning o‘zgarmas oqimiga mos bo‘lgan qalqovichning muvozanat holati
F1 va F2 kuchlar o'zaro teng, ya'ni F1 = F2 = const bo‘lganda ta’minlanadi (bu holda
ishqalanish kuchi hisobga olinmaydi). Demak, qalqovichning istalgan joyining
kesim yuzi o‘zgarmas ekan, unda bosimlar farqi ham doimiy bo‘ladi. Shuning uchun
ham rotometrlar bosimlar farqi o'zgarmas sarf o'lchagichlar deb nom olgan.
Sarf o‘lchagich orqali oqib o‘tayotgan mahsulotning sarfi Q (m3/s) quyidagi
formula bo‘yicha aniqlanadi:
bu yerda: α - mahsulotning sarf koeffitsiyenti;
ST - qalqovich ko‘tarilgan ma’lum balandlikka to‘g‘ri keladigan trubkaning
ko‘ndalang kesim yuzi;
ρ - o'lchanayotgan moddaning zichligi, kg/m3.
1.3. Induksion sarf o‘lchagichlar
Induksion sarf o‘lchagichlarning ishlash usuli tashqi magnit maydoni ta’sirida
elektr o‘tkazuvchi suyuqlik oqimining induksiyalanishi natijasida hosil bo‘lgan
EYUK ni o‘lchashga asoslangan.Induksion sarf o‘lchagichlarning sxemasi
keltirilgan. Nomagnit materialdan tayyorlangan quvur 1 dan oqib o‘tayotgan
10
suyuqlik elektromagnit 2 tomonidan yuzaga kelgan magnit maydon kuch
chiziqlarini kesib o‘tadi. Magnit maydon ta’sirida suyuqlik oqimining o‘rtacha
tezligiga proporsional ravishda elektr yurituvchi kuch hosil bo‘ladi. Bu yerda
suyuqlik oqayotgan quvurning kesimi o‘zgarmaydi (doimiy bo'ladi).
Induksiyalangan EYUK quvurning bir xil yo‘nalishdagi ko'ndalang kesimida
o'rnatilgan elektrodlar 3 yordamida qabul qilinadi, EYUK kattaligi kuchaytirilib,
ikkilamchi asbob yordamida o‘lchanadi. Sarf o‘lchagichda ADS (absoblar davlat
sistemasi) dagi har qanday bloklarni o‘lchash imkoniyatiga ega bo‘lib, chiqish
signali 0-5 mA tok kuchiga va 0,02-0,1 MPa ga teng bo‘lgan siqilgan havo bilan
ishlaydi.
Induksion sarf o’lchagich.
Induksion sarf o‘lchagichlar bir qator qulayliklarga ega. Sezgir elementning
o‘lchanayotgan mahsulot bilan kontaktda bo'lmasligi uni mahsulot bilan yuzaga
keladigan kimyoviy o‘zgarishlardan saqlaydi. Bu esa Kimyo va oziq-ovqat
sanoatida muhim ahamiyatga ega. Asbob inersiyasiz hisoblanib, uni avtomatik
rostlash sistemalarida qo‘llash foydalidir. Asbobning ko‘rsatishi suyuqlikning
zichligiga, qovushoqligiga va oqimning xarakteriga (turg‘un, turg‘un bo'lmagan)
bog‘liq emas.
Induksion sarf o‘lchagichlar bir qancha Kimyo va oziq-ovqat mahsulotlarining
sarfini o‘lchash uchun qo‘llaniladi.
Sarf o'lchagich ichki diametri 3 dan 1000 mm gacha bo'lgan quvurlarda 12500 m3 soat sarflarni o‘lchashni ta’minlaydi, xatoligi 5 % dan oshmaydi.
11
Suyuqlik va gazsimon moddalar miqdorini o‘lchash uchun ishlatiladigan
hisoblagichlar ishlash usuliga ko'ra tezlik, hajm va vazn hisoblagichlariga bo'linadi.
Ishlab chiqarishda ko‘proq tezlik va hajm hisoblagichlari ishlatiladi. Gazlar
miqdorini o‘lchashda esa hajmiy usuldan foydalaniladi.
Induksion sarf o‘lchagichlarning ishlash prinsipi tashqi magnit maydon
ta’sirida elektr tokini o‘tkazuvchi suyuqlik oqimida hosil bo‘lgan EYK ni o‘lchashga
asoslangan. Magnitning N va S qutblari orasida magnit maydoni kuch chiziqlari
yo‘nalishiga perpendikulyar ravishda suyuqlik oqadigan quvurdan o‘tadi. Magnit
maydonidan o‘tadigan quvorning qismi nomagnit material (ftoroplast, ebonit va
boshqalar) dan tayyorlanadi. Quvur devorlarida bir-biriga diametrlar qarama-qarshi
yo‘nalgan o‘lchash elektrodlar o‘rnatilgan. Magnit maydoni ta’sirida suyuqlikdagi
ionlar harakatga keladi va o‘z zaryadlarini o‘lchash elektrodlariga berib, ularda EYK
hosil qiladi. EYK suyuqlik oqimi tezligiga proporsional EYKning miqdori, magnit
maydoni doimiy bo‘lganda, elektr magnit induksiyasining asosiy tenglamasi orqali
aniqlanadi.
bu еrda В – magnit qutblari oralig‘ida hosil bo‟lgan elektr magnit
induktsiya, ; D-quvorning ichki diametri (elektrodlar orasidagi masofa), m; vуртoqimning o‘rtacha tezligi, m/s.
Tezlikni Q hajmiy sarf orqali ifodalasak,
bu formuladan bir jinsli magnit maydonida EYKning miqdoriy hajmi sarfga
to‘g‘ri proporsional ekanligi kelib chiqadi. Hozirgi paytda induksion sarf
o‘lchagichlar elektr o‘tkazish qobiliyati 10-3…10-5 sm/m dan kam bo‘lmagan
12
suyuqliklarda ishlatiladi. Doimiy magnit maydonga ega bo‘lgan suyuqliklarda
ishlatiladi. Doimiy magnit maydonga ega bo‘lgan induksion sarf o‘lchagichlarning
asosiy kamchiligi – EYK elektrodlarida qutblanish va galvanik EYKning paydo
bo‘lishidadir.
Bu kamchiliklar harakatdagi suyuqlikda magnit maydon tomonidan
induksiyalangan EYKni to‘g‘ri o‘lchashga yo‘l qo‘ymaydi yoki qiyinlashtiradi.
Shuning uchun doimiy magnit maydoniga ega bo‘lgan sarf o‘lchagichlar suyuq
metallar, suyuqlikning pulslanuvchi oqimi sarfini o‘lchashda va qutblanish o‘z
ta’sirini ko‘rsatishga ulgurmaydigan qisqa vaqtli o‘lchovlarda ishlatiladi. Hozirgi
paytda induksion sarf o‘lchagichlarning ko‘pchiligida o‘zgaruvchan magnit
maydonidan foydalaniladi. Agar magnit maydon τ – vaqtda f chastota bilan o‘zgarsa,
EYK quyidagi tenglama orqali aniqlanadi:
bu yerda
-induksiyaning amplituda qiymati.
O‘zgaruvchan magnit maydonida elektr kimyoviy jarayonlar doimiy
maydonga qaraganda kamroq ta’sir ko‘rsatadi. Chizmada quyidagi belgilar qabul
13
qilingan: SBEO‟ – O‘zgaruvchan magnit maydonli sarfning birlamchi elektr magnit
o‘zgartkichi. Magnit maydon elektr magnmit 4 yordamida hosil bo‘ladi, OK –
oraliqdagi o‘lchash kuchaytirgichi 0…5 mA doimiy tok chiqish signaliga ega
bo‟lgan o‘zgartkich, Rn - tashqi yuk qarshiligi, masalan. Ikkilamchi asbob.
Integrator va hakozo. R - qarshilik.
Induksion sarf o‘lchagichlar bir qator afzalliklarga ega. Bu asboblar inertsion
emas, bu hol tez o‘zgaruvchan sarflarni o‘lchashda va ularni avtomatik rostlash
tizimlarida ishlatishda juda ahamiyatli. O‘lchash natijalariga suyuqlikdagi
zarrachalar va gaz pufakchalari ta’sir qilmaydi. Sarf o‘lchagichning ko‘rsatishlari
o‘lchanayotgan suyuqlik xususiyatlariga va oqim tavsifga bog‘liq emas.
Materiallar muvofiq tanlanib, zanglashga qarshi qoplamalar ishlatilsa,
induksion sarf o‘lchagichlar tajovuz suyuqliklar va abraziv xususiyatli suyuqlik
hamda pastlar sarfini o‘lchashda ishlatilishi mumkin. Paydo bo‘lgan EYK sarfga
chiziqli bog‘liq bo‘lgani sababli, ikkilamchi asbob shkalasi ham chiziqlidir.
Induksion sarf o‘lchagichlar 1…2500m3/soat va undan katta diapazonda,
diametri 3…1000 mm va undan katta quvurlarda, suyuqlikning chiziqli tezligi
0,6…10 m/s gacha bo‘lganda, sarf o‘lchovlarini ta’minlay oladi. Asboblarning
aniqlik sinfi 0,6, 1, 1,5.
1.4. Tezlik bosimi bo‘yicha sarf o‘lchagichlar
Tezlik bosimi bo‘yicha sarfni o‘lchash dinamik bosimning o‘lchanayotgan muhit
oqimi tezligiga bog‘liqligiga asoslangan. Bernulli tenglamasiga muvofiq to‘liq va
statik bosimlar ayirmasi
14
Bundan
bu еrda v -o‘lchanayotgan muhit harakatining tezligi, m/s; RT – to‘liq bosim,
Pa; РС– statik bosim, Pa; Rv - dinamik bosim, Pa; p -o‘lchanayotgan muhit zichligi,
kg/m3.
Shunday qilib dinamik bosimni, binobarin. Suyuqlik yoki gaz harakatining
tezligini aniqlash uchun to‘liq va statik bosimlar ayirmasini o‘lchash lozim. To‘liq
va statik bosimlar ayirmasini quvurga ochiq naycha 1 va difmanometrlar 2 ni
ko‘rsatilganidek o‘rnatish yo‘li bilan o‘lchash mumkin. Difmanometr bilan
o‘lchangan dinamik bosim
bu еrda h – difmanometrdagi suyuqlik sathining farqi, m; g – og‘irlik
kuchining tezlanishi, m/s2, p1- difmanometrdagi ishchi suyuqlikning zichligi, kg/m3.
15
vурт- oqimning o‘rtacha tezligi; vmax - оqimning quvur o‘qi bo‘yicha maksimal
tezligi; Re – quvur diametriga oid Reynolds soni.
O‘lchanayotgan muhit toza bo‘lib, uning tarkibida qattiq zarrachalar
bo‘lmasligi lozim. Tezlik naychalari ishlatilganda deyarli bosim yo‘qotilishi
kuzatilmaydi. Bu esa ushbu uslubning afzalligidir.
16
XULOSA
Ushbu kurs ishini bajarish mobaynida, oqim sarf hisoblagichlari haqida o‘z
bilimlarimni mustahkamlash bilan birgalikda, ularning ko‘pgina turlari turli
maqsadlarda qo‘llanishligini bilib oldim. Sarf o‘lchagichlarning ishlash prinsiplari,
tuzilishi, o‘lchash chegaralari va tarkibiy qismlariga qo‘yiladgan talablar haqida
chuqurroq bilib oldim. Bu hisoblagichlarni ishlash davomiyligi, aniqlik sinflari va
yo‘l qo‘yishi mumkin bo‘lgan xatoliklarini o‘rgandim. Shu bilan bir qatorda shiddat
bilan rivojlanayotgan texnika va texnologiyalar zamonida sarf o‘lchagichlar ham,
ishlab chiqarish sohasida munosib o‘rin egallab turganini takidlash lozim. Sarf
hisoblagichlarni ishlab chiqaruvchi korxonalar ko‘pgina topiladi, shular orasidan
eng ishonchlisini tanlash va ishlab chiqarishda joriy etish ham bizlardan chuqur
bilim talab etadi. Shu sababdan ham, bu kurs ishini bajarishda davomida olgan bilim
va ko‘nikmalarim kelgusidagi o‘qish va ish faoliyatimda menga katta yordam
berishiga ishonaman.
17
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Alan S. Moris, Reza Langari. Measurement and Instrumentation. -UK:
Academic Press, 2016. -697p.
2. Yusupbekov N.R., Muxamedov B.I., G‘ulomov Sh.M. Техnologik jarayonlarni
nazorat qilish va avtomatlashtirish. –Тоshkent: O‘qituvchi, 2011. -576 b.
3. Юсупбеков Н.Р., Мухамедов Б.Э., Ғуломов Ш.М. Технологик жараёнларни
бошқариш системалари. –Тошкент: Ўқитувчи. 1997. -704 б.
4. Зайцев С.А., Грибанов Д.Д., Толстов А.Н., Меркулов Р.В. Контрольноизмерительные приборы и инструменты. –М.: Академия, 2002. -464с.
5. Иванова Г.М., Кузнецов Н.Д., Чистяков В.С. Теплотеxнические измерения
и приборы. –М.: МЭИ, 2005. -460с.
6. ГОСТ 8.563.1-1997. Измерение расхода и количества жидкостей и газов
методом переменного перепада давления. М.: ИПК Издательство
стандартов, 1999.
Internet saytlar ro‘yxati
 Aim.uz
 Arxiv.uz
 Library.ziyonet.uz
18