J.X. ATANIYAZOV, E.D. ALIMARDONOV
XALQARO MOLIYA
MUNOSABATLARI
( Г /B E K IS T O N R E S P U B L IK A S I O LIY VA 0 ‘RTA M A X SUS
TA’L IM VAZIRLIGI
J.X. ATANIYAZOV, E D. A L 1M A R D O N O V
XALQARO MOLIYA
MUNOSABATLARI
OUy va o ‘rta maxsus ta ’lim vazirligi tomonidan
5230600 — «Moliya» y o ‘nalishi talabalari
uchun darslik sifatida tavsiya etilgan
0 ‘zbekiston faylasuflari m illiy jam iyati nashriyoti
Toshkent — 2014
U O ‘K: 39.72(075)
KBK: 65.5
A 87
Ataniyazov J.X .
A 87 Xalqaro moliya munosabatlari: darslik / J.X .A taniyazov,
E.D . A lim a rd o n o v ; O 'z b e k iso n R espublikasi Oliy va o ‘rta m a x su s t a i i m
vazirligi. — Toshkent: 0 ‘z be k isto n faylasuflari milliy ja m iy a ti n a s h riyoti, 2014. - 432 b.
U O ‘K: 339.72(075)
KBK: 65.5
Iqtisod fanlari doktori, professor N .X . Jumayev tahriri ostida.
Taqrizchilar:
T .S .M alik ov -- iqtisodiyot fan lari dok to ri, professor.
N .G ‘.Karim ov — iqtisodiyot fanlari do ktori, professor.
D a rslik d a «X alqaro moliya m u n osab atlari» f a n in in g asosiy m a salalari qisqa va tu sh u n a rli tilda bayon etilgan.
U sh bu d a rslik d a xalqaro moliya va u n in g ja h o n iqtisodiyoti rivojlanishidagi o 'rn i, ja h o n iqtiso diyotining globallashuvi va jahon moliyaviyiqtisodiy inqirozi, xalq aro m oliya ta sh k ilo tla rin in g xalq aro moliya m u ­
n osabatlari taraqqiyotidagi o 'r n i. xalqaro valuta operatsiyalari, ja h o n
v aluta tiz im i va u n in g rivojlanish bo sqichlari, x alqaro moliya m u n o sa ba tla rid a valuta risklarin i b o sh q arish , xalq aro korpo ratsiyalar faoliy a tin in g rivojlanishi, x alqaro iqtisodiy integratsiya ja ra y o n la ri, xalqaro
m oliya m u n o s a b a tla rid a to ‘lov b a la n sin i bo sh qa rish , x alqaro moliya bo zori va u n in g rivojlanish xususiyatlari, y e vro bozorlarn in g yuzaga kelishi
va u lardagi operatsiyalar, xalqaro kredit va investitsiya m u n o s a b a tla rin in g rivojlanishi, moliyaviy derivativlar bo zo ri, 0 ‘z b e k isto n n in g x alqa­
ro moliya m u n o s a b a tla rig a integratsiyalashuvi kabi m a sa la la r yoritilgan.
D a rslik oliy o ‘quv y u r tla r in in g iqtisodiy yo‘nalishida tah sil olayotg a n talab alarga, ilm iy iz lanuvchilarga h a m d a m a z k u r fanni o ‘qitadigan
p ro fe sso r-o ‘q ituvchilarga m o ‘ljallangan.
ISB N 9 7 8 -9 9 4 3 -3 9 1 -7 8 -9
© 0 ‘z b e k is to n faylasuflari milliy jam iy ati n as h riyo ti, 2014
KIRISH
M am lakatim izda ijtim oiy-iqtisodiy islohotlarni izchil am alga oshirish, m illiy iqtisodiyotni yangi davr darajasiga ko‘tarish,
eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish tarm o q larin i vujudga
keltirish va jah o n iqtisodiyoti integratsiyasiga jadal kirib borish
xalqaro moliya m unosabatlarini barqaror rivojlantirishni taqozo
etadi.
H ozirgi vaqtda m am lak atim iz ijtim oiy-iqtisodiy taraqqiyoti iqtisodiyotni m odernizatsiyalash, ishlab chiqarishda tarkibiy
o‘zgarishlarni am alga oshirish, iqtisodiyot tarm oqlarida zam onaviy texnika-texnologiyalarni joriy qilish va shu asosda raqobatbardoshlikka erishish, ja h o n bozorlaridan m ustahkam o‘rin
egallash, m am lakatim izning eksport salohiyatini oshirish kabi
vazifalarni am alga oshirish bilan bevosita bog‘liq. M azkur m asalalarni ijobiy hal qilishda m am lakatning xalqaro moliya m unosabatlaridagi ishtiroki m u h im o ‘rin tutadi.
«Xalqaro moliya m unosabatlari» fani ixtisoslik fanlaridan biri
bo‘lib, iqtisodiy yo‘nalishlar bo‘yicha ta ’lim olayotgan talabalarga
m o‘ljallangan. M azkur darslik oliy ta ’lim ning bakalavriat bosqichida o ‘qitiladigan «Xalqaro moliya m unosabatlari» fani h am da m agistratura bosqichida o‘qitiladigan «Xalqaro moliya» fan in in g o ‘quv dasturlariga muvofiq tarzda yozilgan. D arslikdan
am aliyotchi-m utaxassislar, ilm iy izlanuvchilar va m azkur sohaga
qiziquvchilar foydalanishlari m um kin.
D arslikning asosiy m aqsadi moliyaviy globallashuv sharoitida
xalqaro moliya m unosabatlarida yuzaga keladigan jarayonlarni
o ‘rganish ham da xalqaro moliya m unosabatlarini rivojlantirish
istiqbollari yuzasidan talabalarda tegishl i nazariy fikr va taassurotlarni hosil qilish, am aliy ko‘nikm a va b ilim larni shakllantirishdan iboratdir.
Ushbu darslikda xalqaro moliya va u n ing jah o n iqtisodiyo­
ti rivojlanishidagi o‘rni, ja h o n iqtisodiyoti ni ng globallashuvi va
ja h o n m oliyaviy-iqtisodiy inqirozi, xalqaro moliya tash k ilo tlari3
ning xalqaro moliya nnm osabatlari taraqqiyotidagi o ‘rni, xalqaro
valuta operatsiyalari, jahon valuta tizim i va uning rivojlanish bosqichlari, xalqaro moliya m unosabatlarida valuta risklarini boshqarish, xalqaro korporatsiyalar faoliyatining rivojlanishi, xalqaro
iqtisodiy integratsiya jarayonlari, xalqaro moliya m unosabatlarida
to ‘lov balansini boshqarish, xalqaro moliya bozori va uning rivoj­
lanish xususiyatlari, yevrobozorlarning yuzaga kelishi va ulardagi
operatsiyalar, xalqaro к red it va investitsiya m unosabatlarining ri­
vojlanishi, moliyaviy derivativlar bozori, 0 ‘zbekistonning xalqaro
moliya m unosabatlariga integratsiyalashuvi kabi m asalalar bayon
qilingan.
D arslik muallif'lari m a’lum otlarni aniq, m antiqiy ketm a-ketlik
asosida bayon etishga harakat qilishgan. H ar bir bob yakunida
tayanch so‘z va iboralar, takrorlash uchun savollar, mustaqil
o ‘rganish uchun topshiriqlar ham da test savollari keltirilgan.
Ishonchim iz komilki, ushbu darslikni yanada takom illashtirish yuzasidan bildiriladigan fikr-m ulohazalar uning yanada mukam m allashuviga xizm at qiladi. Shu boisdan, bildirilgan ta k lif va
m ulohazalar uchun m ualliflar oldindan o‘z m in n atdorchiliklarini
izhor etadilar.
4
1-bob. XALQARO MOLIYA VA UNING JAHON
IQTISODIYOTI RIVOJLANISHIDAGI 0 ‘RNI
1.1. X alqaro m oliyaning iqtisodiy m ohiyati va aham iyati.
1.2. Jahon moliyaviy m uhiti va u n d a xalqaro moliya m unosab atlarining tutgan o‘rni.
1.3. M illiy iqtisodiyot rivojlanishida xalqaro moliya m unosabatlarining roli va aham iyati.
1.1. Xalqaro moliyaning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati
X alqaro moliya — xalqaro moliyaviy resurslar m ajm uini va
u larning harak atlan ish in i ifodalovchi tu sh u n ch a hisoblanadi.
X alqaro m oliya m unosabatlari m uayyan m aqsadlarni am alga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan moliyaviy
resurslarni taqsim lash va u lard an foydalanish jarayonidagi iqti­
sodiy m unosabatlarni ifodalaydi. X alqaro moliya m unosabatlari
o‘ziga xalqaro valuta m unosabatlari, xalqaro kredit m unosabat­
lari, xalqaro investitsiya m unosabatlari, xalqaro savdo m u n o sa­
batlari, xalqaro soliq m unosabatlari, xalqaro lizing m unosabat­
lari, m am lakatlar to ‘lov balansini boshqarish, xalqaro moliya
tashkilotlari bilan aloqalar kabi m unosabatlarni qam rab oladi.
G loballashuv jarayoni —jah o n savdosining o‘sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kengayishi, kapitalning xalqaro oqim i rivojlanishi, xizm atlar va m ah su lo tlarn in g xalqaro h arakati
xalqaro m oliyaning rivojlanishiga zam in yaratdi. Shuningdek,
m azkur holat jah o n moliya bozorlarining, xalqaro moliyaviy korporatsiyalarning yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy m u n o sabatlarning va xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa jih atlari
m urakkablashuviga olib keldi.
X alqaro moliya doim iy o‘zgaruvchan xalqaro pul tizim larining holati va rivojlanishini, alohida m am lakatlar to ‘lov balansining o ‘zgarishini, xalqaro moliya bozorlari, xalqaro moliyaviy
korporatsiyalar, xalqaro b an k va investitsion faoliyatni nam oyon
etadi. Xalqaro moliya tizim in in g asosiy ishtirokchilari bo‘lib qu5
yidagilar hisoblanadi: banklar, transm illiy korporatsiyalar, portfel
investorlar va xalqaro rasmiy qarzdorlar. Xalqaro moliyaviy operatsiyalar alohida m am lakatlarning m oliya tizim iga jiddiy ta ’sir
ko‘rsatuvchi kuch hisoblanadi.
Xalqaro moliya o‘zida obyektiv asosga ega bo‘lgan moliyaviy
m unosabatlarni ifodalaydi. X alqaro m oliyaning m oddiy asosi
bo‘lib m am lakatlar o‘rtasida am alga oshiriladigan xalqaro m oli­
yaviy oqim lar, jum lad an , pul oqim lari — im port qilingan m ahsulot va xizm atlarning to‘lovlari ham da m ahsulot va xizm atlar
eksportidan kelgan valuta tushum lari, ushbu oqim lar xo‘jalik
yurituvchi subyektlar m oliyasini ifodalashi m um kin, lekin ular
turli m am lakatlarga tegishli bo'ladi, shu boisdan m am lakatlar
o ‘rtasidagi pul oqim lari harakatini nam oyon etadi. Shuningdek,
kredit mablagMari oqim i ham ikki tom onlam a bo‘lib hisobla­
nadi, bir tom ondan qarzning berilishi bo‘lsa, boshqa tom ondan
esa, uning qaytarilishi va foizlarning to ‘lanishi nam oyon b o ‘ladi.
Shunday qilib, m azkur oqim lar asosida moliyaviy resurslarning
m am lakatlar o‘rtasidagi harakati yuzaga keladi. U larning taqsim lanishi bir tom ondan valuta kurslari asosida, ikkinchi tom ondan
esa, bojxona tariflari asosida boshqariladi.
Moliyaviy resurslar xalqaro moliya tashkilotlari va institutlari
faoliyati jarayonida shakllanadi va foydalaniladi. M azkur institutlar va tashkilotlar davlatlararo tuzilm aga ega bo‘lib muayyan
funksiyalarni bajaradi. U larning moliyaviy ta ’m inoti um um lashgan (m asalan, B M T budjeti) yoki m aqsadli (aniq dasturlar va
tadbirlar uchun m o'ljallangan) fondlar orqali am alga oshiriladi.
M oliyaviy resurslarning m uayyan qism ini xalqaro darajada
m arkazlashuvi jahon xo‘jaligi ehtiyojlarini ta ’m inlaydi, bunday
resurslarni shakllantirishning iqtisodiy shart-sharoitlari bo‘lib,
iqtisodiy integratsiyaning kuchayishi, turli sohalardagi xalqaro
loyiha va dasturlarni am alga oshirishda m am lakatlarning ishtiroki, kredit va savdo m unosabatlarini rivojlanishi hisoblanadi.
Shunday qilib, xalqaro m oliya — bu xalqaro m oliya bozori
va xalqaro in stitu llar to m o n id an sh akllanishi, taq sim lan ish i va
ish latilish in i o ‘z ichiga olgan moliyaviy resurslar h arakati asosida hosil b o ‘lgan m u n o sab atlar tu zilm asi bo‘yicha m urakkab
tizim dir.
M am lakat davlat m oliyasining xususiyatlari sifatida quyidagilarni keltirish m um kin:
— bitta m am lakat hududidan chiqm aydi;
— xorijiy subyektlarni jalb qilmaydi;
— m illiy qonunchilik asosida am alga oshiriladi;
— m am lakat ichida am alga oshiradigan hisob-kitoblarni
o‘zida ifodalaydi.
X alqaro moliya esa turli xildagi jih atlarn i o‘rganadi. Bularga:
— iqtisodiy kategoriya sifatida — moliyaviy resurslarning fondlari b o ‘lib, xalqaro iqtisodiy m unosabatlarni rivojlantirish asosida
tashkil etilgan ham da xalqaro aham iyatga ega bo‘lgan um um iy
ehtiyojlarni qondirish va jah o n darajasida ijtim oiy takror ishlab
ch iqarishning rentabelligini va uzluksizligini ta ’m inlash uchun
foydalaniladi;
— institutsional jih atd an — bu banklar, valuta va fond birjalari,
xalqaro moliya institutlari, m intaqaviy m oliya-kredit tashkilotlari, xalqaro va m intaqaviy iqtisodiy tashkilotlar va birlashm alar
m ajm ui b o lib , ular orqali jah o n moliyaviy o q im larining harakati
am alga oshiriladi;
— iqtisodiy m unosabat sifatida — bu, ja h o n bozorida kapital,
xizm atlar, tovarlar harakati vaqtida m illiy m ahsulotlarning qayta taqsim lanishi jarayonida yuzaga keluvchi pul ko‘rinishidagi
m unosabat. D avlatlararo va transm illiy m oliya-kredit m unosabatlarini o ‘z ichiga oladi va ularda xorijiy elem entlar ishtirokini
ifodalaydi.
X alqaro m oliyaning asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi:
— taqsim lash funksiyasi;
— nazorat funksiyasi;
— tak ro r ishlab chiqarish jarayoniga m oliya yordam ida xalqaro
valuta-kredit va moliya tashkilotlarining aralashuvi bilan bog‘liq
tartibga solish funksiyasi;
7
—
barqarorlashtirish funlcsiyasi. M azkur funksiya jahon
xo‘jaligi tizim ida iqtisodiy va ijtimoiy m unosabatlar uchun barqaror sharoitni yaratishda nam oyon bo'ladi.
X alqaro moliya m unosabatlari shakllanishi va rivojlanishining
asosiy om illari quyidagilardan iborat:
1. Jahon bozorlarining vujudga kelishi, ayniqsa tovar bozorlari.
2. X alqaro m ehnat taqsimoti.
3. Iqtisodiy aloqalarning baynalm inallashuvi va globallashuvi.
4. Iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda integratsiya jarayonlarining
kuchayishi.
5. llm iy-texnika taraqqiyoti.
6. Xalqaro moliya m unosabatlarining ko‘p tom onlam a tartib ga solish tizim ini takom illashtirilishi.
7. Jahon iqtisodiyotida global m uam m olarning keskinlashuvi.
X alqaro moliya jahon xo‘jaligining aniqlovchi tizim laridan
biri hisoblanib, milliy va jahon iqtisodiyotiga aniqlovchi ta ’sir
ko‘rsatadi.
1.1-rasm . X a lq a ro m oliya m u n o s a b a tla ri va xalqaro q a y ta ishlab
c h iq arish ja ra y o n la rin in g o ‘zaro b o g ‘liqligi
X alqaro m oliya yaxlit tizim sifatida faoliyat ko‘rsatadi va
u n in g elem entlariga quyidagilar kiradi:
— Jahon valuta tizim i — m illiy va zaxira valutalar, xalqaro
jam oaviy valutalar, o‘zaro konvertirlash shartlari, valuta pariteti,
valuta kursi, valuta kurslarini tartibga solishning m illiy va xalqa­
ro m exanizm laridan tashkil topgan;
— X alqaro hisob-kitoblar — moliyaviy instrum entlar, ishlab
chiqarish om illari, tovarlar harakati, shuningdek, xalqaro hisobkitoblar bilan bog‘liq barcha operatsiyalarni aks ettiruvchi to ‘lov
balansiga xizm at qiladi;
— X alqaro moliya bozorlari va m uayyan moliyaviy in stru m en t­
lar savdosi m exanizm lari — valuta, kredit, qim m atli qog‘ozlar;
— X alqaro soliqqa tortish — pul m ablag‘lari fondlarini shakllantirish m etodi sifatida;
— T M K larn in g xalqaro moliyaviy m enejm enti, bunda tran sm illiy m oliyalashtirish, risklarni boshqarish, xalqaro investitsiyalash jarayoni asosiy o ‘ringa chiqadi.
1.2. Jahon moliyaviy muhiti va unda xalqaro moliya
munosabatlarining tutgan o‘rni
Jahon iqtisodiyotining tizim sifatidagi faoliyati tovarlar, xizm atlar va ishlab chiqarish o m illarin in g harakati bilan bog‘liq.
Ushbu bog‘liqlik asosida xalqaro moliya m unosabatlari yuzaga
keladi.
X alqaro moliya m unosabatlari bu xalqaro m oliya bozori
ishtirokchisi b o ‘lgan shaxsning qaroriga muvofiq tarzd a o‘ziga tegishli b o £lgan xorijiy valutalarning harakat jarayonini tavsiflovchi
fundam ental iqtisodiy kategoriyadir.
1970-yillarda xalqaro moliya tizim ida sezilarli o ‘zgarishlar
sodir bo‘ldi va m azkur o ‘zgarishlar ta ’sirida zam onaviy jah o n
valuta-m oliya tizim i shakllana boshladi. Jahon moliya tizim id agi o‘zgarishlar va xalqaro moliya m unosabatlarining rivojlanishi
ko‘p jih a td a n transm illiy korporatsiyalar faoliyati bilan bog‘liq
bo‘lib, u lar tom onidan bu tu n dunyo b o ‘ylab ishlab chiqarish tarm o qlarini vujudga keltirish ham d a barcha resurslardan sam arali
foydalanishga qaratilgan global strategiya am alga oshirildi. Shu9
ningdek, xalqaro moliya m unosabatlari rivojlanishida moliyaviy
jih atd an barqaror ham da ko‘p sonli xorijiy filiallarga ega bo‘lgan
transm illiy banklar m uhim rol o ‘ynadi.
X alqaro kreditlashdan foydalanish xususiyatining o‘zgarishi
bilan bog‘liq ravishda xalqaro kredit bozori hajm i keskin ortib
bordi. U ning oxirgi yo‘nalishi nafaqat xalqaro ayirboshlash sohasi (m ahsulotlar, xizm atlar va boshq.) balki, ishlab chiqarish
sohasi ham bo‘ldi. Bu holat, birm uncha yirik kreditlarni uzoq
m uddatlarga jalb etishni, shuningdek, m oliya-kredit xizm atlari
m ajm uasini rivojlantirishni talab etardi. 1970-yillarda xalqaro
kreditni to ‘lov balansining taqchilligini bevosita yoki bilvosita
m oliyalashtirish uchun foydalana boshladilar. Xususiy firm alar
bilan bir qatorda yirik qarzdorlar sifatida hukum atlar, davlat
tashkilotlari va korxonalar, xalqaro kredit tashkilotlari yuzaga
keldi.
Ushbu davrda neft im port qiluvchi rivojlangan va rivojlanayotgan m am lakatlar to‘lov balanslari jam i taqchilligining qariyb
60% xalqaro kapital bozorlari hisobiga m oliyalashtirildi. Xalqaro
kredit hajm ining oshishi nafaqat yevrokreditlarning o ‘sishi h iso ­
biga balki, xorijiy kreditlash bozorlari kengayishi hisobiga sodir
bo‘ldi. Yaponiya milliy valutasi «iena» hisobiga xorijiy kreditlar
bozori hajm ining oshishi natijasida Tokioda ienadagi xorijiy obligatsiyalar emissiyasi hajmi keskin ortdi. M azkur holat natijasida
Yaponiya ienasi yevrovaluta bozorida keng qo‘llanila boshlandi.
1970-yillarda xalqaro kapital bozori kengayishiga bir qator
om illar ta ’sir ko‘rsatdi va natijada xalqaro resurslar aylanishi va
likvidligi oshib bordi. Ushbu davrda ja h o n iqtisodiyoti ikkita neft
inqirozini boshdan kechirdi va neft narxining birdaniga keskin
o‘zgarishiga sabab boMdi. M azkur holat natijasida neft eksport qi­
luvchi m am lakatlarda yirik valuta ortiqchaligi, neft im port qiluvchilarda esa, ju m lad an ko‘plab rivojlangan m am lakatlarda joriy
hisoblar bo‘yicha taqchillik yuzaga keldi. Bu taqchillik asosan
retsipient-m am lakatlarga xalqaro banklar, yevroobligatsiyalar b o ­
zori orqali tushgan neftedollarlar hisobiga qoplandi.
10
Jahon iqtisodiyotida ro‘y bergan boshqa m uhim o‘zgarishlar
ham xalqaro moliya m unosabatlari rivojlanishiga ijobiy va salbiy jih atd an sezilarli darajada ta ’sir ko‘rsatdi. Ushbu o‘zgarishlar
jum lasiga ja h o n va hududiy valuta tizim laridagi o ‘zgarishlar,
Valuta tizim i tam oyillarining o‘zgarishi, qarzdorlik inqirozlari,
m am lakatlar tom onidan iqtisodiy integratsion birlashm alarning
tuzilishi, xalqaro va m intaqaviy moliya tash k ilotlarin in g vujudga
kelishi, transm illiy korporatsiya va banklar faoliyatining kengayishi, jah o n d a ro‘y bergan moliyaviy-iqtisodiy inqirozlarni kiritish
m um kin.
1 .2 -ra sm . X a lq a ro m o liy a n in g tuz ilm a si
X alqaro m oliyaning barcha tashkiliy elem entlari ja h o n m oliyaviy m uhitida birlashadi.
Jahon moliyaviy m u ’n iti investorlar va korporatsiyalar m oliyasi, ban klar boshqaruvchilari qabul qiluvchi qarorlarga ta ’sir
ko'rsatadi ham da ja h o n moliya bozori o‘sishi sharoitini aniqlaydi.
X alqaro moliya tizim in in g asosiy funksiyalari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish m um kin:
1)
— valutalar ayirboshlash va hisob-kitob tizim i shartlarining
birxillashuvi;
— valuta kurslari rejim larini tartiblashtirish va valuta cheklovlarini tartibga solish;
— xalqaro valuta likvidligini tartibga solish;
— kredit, sug‘urta, investitsiya va fond operatsiyalari xalqaro
qoidalarini birxillashtirish;
— m azkur funksiyalarni am alga oshiruvchi va nazorat qiluvchi xalqaro moliya institutlarini tashkil etish.
X alqaro moliya m unosabatlarining subyektlari sifatida quyidagilar ishtirok etadi: davlat, korxona, tashkilotlar, firm alar
ham da xalqaro tashkilotlar va moliya institutlari, transm illiy
korporatsiyalar, transm illiy banklar, birjalar, jism oniy shaxslar.
Xalqaro moliya m unosabatlari turli m am lakatlarning xo‘jalik
yurituvchi subyektlari o ‘rtasida, davlat va boshqa m am lakatlar
hukum atlari ham da xalqaro tash k ilo tlar o‘rtasida, davlat va korxonalar bilan xalqaro moliya institutlari o ‘rtasida yuzaga kelishi
m um kin.
Davlat xalqaro moliya sohasida faoliyat koYsatuvchi asosiy
subyekt hisoblanadi.
M arkaziy banklar — bu iqtisodiyotni davlat tom onidan tartib ­
ga solish organlari bo lib , ularga monopol tarzda ban k n o talar
chiqarish, pul m uom alasi, kredit va valuta kursini tartibga solish,
valuta zaxiralarini saqlash vazifalari biriktirilgan.
X alqaro tashkilotlar — ular xalqaro shartnom a asosida tashkil
etilgan bo‘lib, doim iy faoliyat ko‘rsatuvchi organlarga ega bo‘lgan
holda jah on xo‘jaligi birliklarining iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanishiga yordam lashish vazifalarini bajaradi.
X alqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari - jah o n iqtisodiyotini barqarorlashtirish m aqsadida xalqaro valuta va m oliya-kredit m unosabatlari ni tartibga solish uchun davlatlararo
kelishuvlar asosida tashkil etilgan iqtisodiy tashkilotlar.
X alqaro m oliyaning rivojlanishida transm illiy korporatsiyalar
va transm illiy b an k lar kabi subyektlar faol rol o‘ynaydi.
12
1.3. M illiy iqtisodiyot rivojlanishida xalqaro moliya
munosabatlarining roli va ahamiyati
Jahon iqtisodiyotining rivojlanish jarayoni xalqaro moliya
m unosabatlarining rivojlanish evolutsiyasi bilan uzviy bog‘liqdir.
X alqaro m oliya m unosabatlari jah o n xo'jaligining shakllanishi jarayonida alohida o‘rin tutadi.
X alqaro moliya m unosabatlari asta-sekin ja h o n xo‘jaligining
tarkibiy elem entiga aylana bordi. H ozirgi vaqtda xalqaro moliya
m unosabatlari ni jahon xo‘jaligining rivojlanishi natijasida shakllangan m ustaqil iqtisodiy tizim sifatida baholash m um kin.
Jahon xo‘jaligi bozor iqtisodiyotining obyektiv qonuniyatlariga
b o‘ysunuvchi xalqaro moliya m unosabatlari orqali o ‘zaro bog'liq
m illiy iqtisodiyotlar yig‘indisi sifatidagi global iqtisodiy tizim dir.
Jahon xo‘jaligining barqaror rivojlanishida alohida olingan
m illiy iqtisodiyotlar holati nuihim o‘rin tutadi. C hunki, milliy
iqtisodiyotlar jahon iqtisodiyotining asosiy subyekti hisoblanadi.
M illiy iqtisodiyotning rivojlanishida u n in g tashqi dunyo bilan
aloqalari holati, m am lakatning xalqaro m oliya m unosabatlaridagi
ishtiroki m uhim o‘rin tutadi. M am lakatning xalqaro moliya m u ­
nosabatlaridagi ishtirokining kuchayishida xalqaro moliya m unosabatlarini am alga oshirish m exanizm larini sam arali tarzda
tashkil etish bilan uzviy bog‘liqdir.
Ta’kidlash joizki, xalqaro moliya m u nosabatlarining predm eti
ikkita m u h im tarkibiy qism ni o ‘ziga qam rab oladi, ya’ni xalqaro
moliyaviy m unosabatlar va ularni am alga oshirish m exanizm i.
M a’lum ki, m am lakatlar o‘rtasidagi xalqaro m oliya m unosabat­
lari m uayyan m exanizm orqali am alga oshiriladi, bunda xalqaro
tashkilotlar tom onidan belgilangan m e’yoriy norm alar, davlatlararo darajadagi shartnom a va bitim lar, m am lakatlar o‘rtasida
o ‘zaro qabul qilingan kelishuvlarga am al qilinadi.
X alqaro moliya m unosabatlari m exanizm iga huquqiy no rm a­
lar va u larn i am alga oshirish vositalari (shartnom alar, kelishuvlar,
bitim lar, rezolyutsiya va konvensiya) xalqaro iqtisodiy m unosabat13
larni rivojlantirishga qaratilgan yo‘l-yo‘riqlarni am alga oshirishni
m uvofiqlashtiruvchi xalqaro moliya tashkilotlari kiradi.
X alqaro m oliya m unosabatlari ja h o n xo‘jaligi tizim id a teztez tak ro rlan ib turuvch i turli xil darajadagi kom pleks, alohida
olingan bir m am lakat va u la rn in g hududiy b irlashm alari va
subyektlari, alohida ta sh k ilo tlar o ‘rtasidagi alo q alarn i o ‘z ichiga
oladi.
Xalqaro moliya m unosabatlari tuzilm aviy jih atd an quyidagilarni o‘rganishni taqozo etadi:
— xalqaro valuta m unosabatlari;
— xalqaro iqtisodiy integrätsion jarayonlar;
— xalqaro savdo m unosabatlari;
— investitsiyalar va kapitalning xalqaro harakati;
— m am lakatlar to io v balanslarini boshqarish;
— xalqaro hisob-kitoblarni am alga oshirish;
— xalqaro moliya tashkilotlari faoliyati va boshqalar.
X alqaro moliya m unosabatlarining obyektiv asosini xalqaro
m ehnat taqsim oti va jahon xo‘jaligi ham da undagi iqtisodiy aloqalar tizim i tashkil qiladi. Hozirgi zam on jahon xo‘jaligi m illiy iqtisodiyotlar yig‘indisidan iborat bo‘lgan global iqtisodiy
tizim bo‘lib, bozor iqtisodiyotining obyektiv qonunlariga, xalqaro
m ehnat taqsim otiga, ishlab chiqarish va kapitalning xalqaro harakatiga muvofiq tarzda o ‘zgarib boradi.
Xalqaro moliya m unosabatlari rivojlanishining m illiy iqtisodiyotga ta ’siri quyidagi m uhim xususiyatlar orqali nam oyon b o ‘ladi:
•
Moliyaviy globallashuv jarayoni. M azkur jarayon quyidagi
o‘zgarishlarni o‘z ichiga qam rab oladi:
— m am lakatlarni jahon iqtisodiyotidagi jarayonlarga jalb etish;
— ishchi kuchi, texnologiya, kapital, rnahsulotlar va xizm atlarning global bozorlarini barpo etish;
— jah o n xo‘jalik aloqalarining global infratuzilm asini yaratish;
— xalqaro m oliya m unosabatlari bilan m illiy iqtisodiyotning
qoidalarini universallashtirish;
14
~ yirik ishlab chiqarishga asoslangan xalqaro ishlab chiqarish
tarm oqlarini vujudga keltirish.
• Iqtisodiy integratsion hudud va birlashm alarning tashkil
topishi. Milliy iqtisodiyotlarning xalqaro m ehnat taqsim otiga asos­
langan holda iqtisodiy jih atd an birlashish jarayoni hisoblanadi.
• X alqaro moliya bozorlaridagi o‘zgarishlar. M illiy iqtisodiyotda faoliyat ko‘rsatayotgan m oliya institu tlarin in g jahon moliya
bozorlaridagi ishtirokini m uvofiqlashtirib boradi.
• G lobal raqobatlashuv jaray onining keskinlashuvi. Ushbu
holat, m illiy iqtisodiyotlar to m o n id an ja h o n bozorlarida o‘rin
egallash uchun yuqori sifatli m ahsulotlar ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida vujudga keladi.
• T ransm illiy korporatsiyalar va transm illiy ban k lar rolining
ortib borishi. Bu holat, jah o n iqtisodiyotida transm illiyiashish ja ­
rayoni kuchayishi, ya’ni, alohida m am lakatlarga yoki bir nechta
m am lakatlarga tegishli xalqaro kom paniyalar va ban k lar faoliyatining rivojlanishi, ular tom onidan xorijiy filiallarning kengaytirilishi orqali yuzaga keldi.
• M am lakatlarda tashqi iqtisodiy faoliyatning erkinlashtirilishi. M azkur holat, m illiy iqtisodiyotning tashqi dunyo uchun
ochiqlik darajasi orqali ifodalanadi. B unda, xalqaro moliya m unosabatlarining ishtirokchilari uchun m uayyan shart-sharoitlarning
yaratilishi, xususan, xalqaro savdoda bojlarning pasaytirilishi,
xorijiy investorlarni keng jalb etishga qaratilgan qulay investitsiya
m uhitining yaratilishi ham da valuta cheklovlarining bekor qilinishi kabi tadbirlar am alga oshirilishi m uhim o‘rin tutadi.
• Tashqi iqtisodiy aloqalarning xalqaro m e’yoriy-huquqiy bazasini qabul etilishi.
• M am lakatlar oTtasidagi moliyaviy m unosabatlarni xalqaro
jih a td a n tartibga solish va nazorat qilish tizim in in g tashkil qilinishi.
A lohida olingan m illiy iqtisodiyotning xalqaro moliya m unosabatlaridagi ishtirokini bir necha m iqdoriy ko‘rsatkichlar bilan
tavsiflash m um kin:
15
— eksport kvotasining m iqdori, bunda eksport hajm i Y M M ga
nisbatan foizda hisoblanadi;
— im port kvotasining m iqdori, bunda im port hajmi Y M M ga
nisbatan foizda hisoblanadi;
— tashqi savdo kvotasining m iqdori, bunda tashqi savdo aylanmasi hajm i Y M M ga nisbatan foizda hisoblanadi.
M azkur ko‘rsatkichlarni hisoblash asosida m am lakatning
xalqaro moliya m unosabatlaridagi ishtirokini baholash m um kin.
Jahon iqtisodiyotida ro‘y bergan o ‘zgarishlar xalqaro moliya munosabatlarining istiqbolda rivojlanish tendensiyalarini belgilab berdi:
— xalqaro moliya m unosabatlari sohasida ikki tom onlam a
m unosabatlardan ko£p tom onlam a m unosabatlarga o ‘tish;
— jahon xo‘jaligida xalqaro m ehnat taqsim otining chuqurlashuvi;
— xalqaro savdo m unosabatlarining a n ’anaviy tovarlar savdosidan m illiy ishlab chiqarish jarayonlarida bevosita xizm at
ko‘rsatish vositasiga aylanib borishi;
— kapital m igratsiyasining globallashuvi;
— hududiy iqtisodiy integratsiya jarayonlarining yanada kengayishi va jadallashuvi.
X alqaro moliya m unosabatlari rivojlanishida kapitalning
xalqaro harakati, ayniqsa, to ‘g‘ridan to ‘g‘ri xorijiy investitsiyalar
shaklida u yoki bu m am lakatga kirib borishi, shuningdek, xalqaro
savdoning m ahsulotlar, turli xizm atlar ko‘rsatish, texnologiyalar
sohasidagi rivoji ijobiy om il sifatida ta ’sir ko'rsatm oqda.
Jahon savdosining o ‘sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi
va kengayishi, xalqaro kapital harakatining rivoji, chegaralararo
tovarlar, xizm atlar ham d a ishchi kuchi m igratsiyasi xalqaro m oli­
ya m unosabatlarining rivojlanishiga, shuningdek, ja h o n moliya
bozorlarining taraqqiy etishiga ham da transm illiy korporatsiyalar
faoliyatining kengayishiga, xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa
jabhalarini jadallashuviga im kon yaratdi
Moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro m oliyaning vazifalari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish m um kin:
16
— m illiy iqtisodiyotlarning yagona xalqaro tizim ga integratsiyalashuvini ta ’m inlash;
— xalqaro savdo h am d a tovarlar, xizm atlar va kapital ayirboshlashning oqilona harak atin i tashkil etish;
— m illiy iqtisodiyotlarni xalqaro iqtisodiy va moliyaviy
o‘zgarishlarga m oslashtirish;
— m am lakatlarning m illiy moliyaviy siyosatini yuritishida
tavsiyalar berish.
X alqaro moliya m unosabatlari tarkibiga xalqaro aylanm aga
kelib tushgan va xalqaro iqtisodiy m unosabatlarda, ya’ni reziden tlarning tashqi dunyo bilan yuzaga keladigan m unosabatlarida
qo‘llaniladigan moliyaviy m unosabatlar tizim i kiritiladi. X alqaro
moliya quyidagilarga xizm at qiladi:
— birinchidan, turli m am lakat rezidentlari o ‘rtasidagi iqti­
sodiy aloqalarga va o ‘zaro ham korlikka;
— ikkinchidan, jah o n m am lakatlarining turli xil moliyaviy
institutlar bilan yuzaga keladigan o'zaro m unosabatlariga;
— uchinchidan, turli m am lakatlar rezidentlarining xalqaro
m oliya bozorlaridagi operatsiyalarini tashkil etishga.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvi sharoitida xalqaro moliya m u ­
nosabatlari tobora rivojlanib borm oqda. B unda, avvalo m a m ­
lakatlar o‘rtasidagi savdo m unosabatlarining taraqqiy etishi aloh id a o ‘rin tutm oqda. Ushbu holat o ‘z navbatida xalqaro valuta
m unosabatlari va xalqaro hisob-kitoblarning rivojlanishiga ijobiy
ta ’sir ko‘rsatm oqda.
Tayanch so‘z va iboralar
To‘lov balansi, transm illiy korporatsiyalar, portfel investorlar,
eksport, im port, fond birjalari, yevrokreditlar, valuta kursi, iq ti­
sodiy integratsiya.
Takrorlash uchun savollar:
1. X alqaro moliya deganda n im an i tushunasiz?
2. X alqaro m oliyaning asosiy funksiyalarini iz o h la n g .,
r
3. Xalqaro moliya m unosabatlari shakllanishi va rivojlanishiga
ta ’sir ko‘rsatgan om illar n im alardan iborat?
4. Xalqaro m oliyaning elem entlarini izohlang.
5. Jahon moliyaviy muhiti ni ma?
6. Xalqaro moliya tizim ining asosiy funksiyalari nim alardan
iborat?
7. X alqaro moliya m unosabatlarining subyektlarini sanab
o ‘ting.
8. Xalqaro moliya m unosabatlari m exanizm iga n im alar kiradi?
9. Xalqaro moliya m unosabatlari tuzilm aviy jih atd an n im alarni o‘rganadi?
10. Xalqaro moliya m unosabatlari rivojlanishiga xos bo‘lgan
tendensiyalarni izohlang.
Mustaqil о ‘rganish uchun topshiriqlcir
1. Xalqaro m oliyaning m ohiyatini izohlovchi asosiy tushunchalardan «klaster» tuzing.
2. 0 ‘zbekistonning xalqaro moliya m unosabatlaridagi ishtirokini ifodalovchi ko'rsalkichlam i baholang.
3. Jahon iqtisodiyotining o'sish su r’atlarini o ‘rganing.
4. Asosiy term in lar lug‘atini tuzing.
Test savollari
1. X alqaro moliya — ...
A) tijorat banklari va aholi o'rtasidagi moliyaviy m unosabatlarni ifodalovchi tushuncha hisoblanadi.
B) xalqaro moliyaviy resurslar m ajm uini va ularning harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi.
C) faqatgina m illiy iqtisodiyot. doirasidagi moliyaviy m unosabatlarni ifodalovchi tushuncha hisoblanadi.
D) korxonalardagi ichki moliyaviy m unosabatlarni ifodalovchi
tushuncha hisoblanadi.
2. G loballashuvjarayoni — ...
18
A) m illiy iqtisodiyotlarni ja h o n xo‘jaligidagi o ‘zgarishlardan
him oyalashga zam in yaratadi.
B) xalqaro moliyaviy resurslarning erkin harak atlan ish in i
chegaralaydi.
C) ja h o n savdosining o‘sishi, ishlab ch iqarishning ixtisoslashuvi va kengayishi, kapitalning xalqaro oqim ini rivojlanishi,
x izm atlar va m ahsulotlarning xalqaro harakati xalqaro m oliyaning rivojlanishiga zam in yaratdi.
D) xalqaro savdo m unosabatlari rivojlanishiga to ‘sqinlik qiladi.
3. X alqaro m oliyaning funksiyalari qaysi javobda to ‘g‘ri
ko‘rsatilgan?
A) taqsim lash, nazorat, tartibga solish va barqarorlashtirish.
V) taqsim lash, nazorat, rag‘batlantirish.
S) taqsim lash, nazorat, tartibga solish.
D) taqsim lash, nazorat, likvidlikni ta ’m inlash.
4. X alqaro moliya tizim in in g asosiy elem entlari qaysi javobda
to ‘g‘ri ko‘rsatilgan?
A) ja h o n valuta tizim i, xalqaro hisob-kitoblar, xalqaro moliya
bozorlaridagi operatsiyalar, xalqaro soliqqa tortish, T M K larn in g
xalqaro moliyaviy menejmenti.
B) tijorat banklarining aktiv operatsiyalari, m illiy valuta
tizim i, korxonalarni soliqqa tortish.
C) investitsion m unosabatlar, valuta kurslarini aniqlash, m il­
liy buxgalteriya standartlari.
D) investitsion loyihalarni m oliyalashtirish, m illiy valuta devalvatsiyasi, to ‘lov balansi taqchilligini m oliyalashtirish.
5. X alqaro moliya m unosabatlarining subyektlari qaysi javob­
da to ‘g‘ri ko‘rsatilgan?
A) davlat, korxona, tashkilotlar, firm alar ham da xalqaro tash kilotlar va moliya institutlari, transm illiy korporatsiyalar, tran sm illiy banklar, birjalar, jism oniy shaxslar.
B) xalqaro tashkilotlar, transm illiy banklar, birjalar, soliq organlari.
19
C) M arkaziy bank, M oliya vazirligi, korxona va tashkilotlar.
D ) investitsiya fondlari, m oliya-sanoat guruhlari, budjet tashkilotlari.
6. Eksport kvotasi ko‘rsatkichi qanday aniqlanadi?
A) im port hajm ining Y IM ga nisbati orqali.
B) eksport hajmi Y M M ga nisbatan foizda hisoblanadi.
C) eksport hajm ining o‘sish su r’atlari orqali.
D ) jam i sanoat ishlab chiqarishida eksportning ulushini aniqlash orqali.
7. Jahon xo'jaligi — ...
A) bozor iqtisodiyotining obyektiv qonuniyatlariga bo‘ysunuvchi xalqaro moliya m unosabatlari orqali o‘zaro bog‘liq m illiy iqtisodiyotlar yig‘indisi sifatidagi global iqtisodiy tizim dir.
B) alohida m am lakatlar m illiy iqtisodiyotlarini tartibga solishning global tizim i.
C) jahon iqtisodiyoti rivojlanishini ta ’m inlovchi m unosabatlar
majmuasi.
D ) jahon iqtisodiyotidagi mavjud moliyaviy m unosabatlar
tizim i.
8. Xalqaro
moliya
m unosabatlari
rivojlanishiga
ta ’sir
ko‘rsatuvchi om illar qaysi qatorda to ‘g‘ri ko‘rsatilgan?
A) moliyaviy globallashuv, iqtisodiy integratsiya, xalqaro
m ehnat taqsim oti, ja h o n bozorlarining vujudga kelishi, ilm iytexnika taraqqiyoti.
B) moliyaviy globallashuv, iqtisodiy integratsiya, xalqaro
m ehnat taqsim oti, proteksionizm .
C) moliyaviy globallashuv, iqtisodiy integratsiya, jahon bozor­
larining vujudga kelishi, ilm iy-texnika taraqqiyoti, dem ping siyosati, yuqori bojlarning o'rnatilishi.
D ) moliyaviy globallashuv,' iqtisodiy integratsiya, ilm iy-texni­
ka taraqqiyoti, valutaviy cheklovlarning o‘rnatilishi.
20
2-bob. JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVI
2.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvi tush u n ch asin in g m ohiyati
va unin g asosiy jihatlari.
2.2. G loballashuv jarayonining asosiy m anbalari, om illari va
rivojlanish bosqichlari.
2.3. G loballashuvning m illiy iqtisodiyot barqarorligiga ta ’siri.
2.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvi tushunchasining
mohiyati va uning asosiy jihatlari
XX—X X I asrlar b o ‘sag‘asida ja h o n iqtisodiyotida yangi term in globallashuv degan tu sh u n ch a paydo b o ‘lgan edi. U shbu
jaray o n h ozirgi ku n d a ko‘pgina m a m lak a tla rn in g iqtisodchi
o lim lari to m o n id an alo h id a ilm iy m u am m o sifatida tad q iq
etilm o q d a.
G loballashuv jarayonining rivojlanishi natijasida butun dunyo
yagona global tizim ga aylanishi sodir b o ‘ladi. G loballashuv ja ra yoni 1990-yillardan ju d a dolzarb m asalaga aylandi, biroq m azkur
jaray o n n in g turli xil jih atlari ilm iy tadqiqotlarda I960—1970-yillardan boshlab jiddiy m uhokam a qilina boshlagan edi.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi — bu, dunyo m aydonini
yagona hududga aylanishini anglatadi va b u n d a tovar va xizm atlar, kapital, axborotlar oq im in in g erkin harakati yuzaga keladi.
S huningdek, m azkur jarayon natijasida zam onaviy institutlar
rivojlanishini rag‘batlantiruvchi g‘oyalarning tarqalishi va u larn i
tashuvchilarning erkin harakatlanishiga im kon yaratiladi.
G loballashuv jarayoni zam onaviy ja h o n iqtisodiyotining m uhim
tendensiyalaridan hisoblanadi. C h u n k i ushbu jarayon ja h o n iqti­
sodiyotida ro‘y berayotgan boshqa tendensiyalar kuchsiz nam oyon
b o ‘layotgan m am lakatlar iqtisodiyotida ham kuzatilm oqda. Rivojlanayotgan m am lakatlarn in g aksariyat qism i transm illiylashish,
integratsiyalashish va industriallashish jarayonlariga kam jalb
etilgan. Shu bilan bir vaqtda ushbu m am lak atlar ja h o n tovarlar,
xizm atlar, kapital (asosan iqtisodiy yordam ko‘rinishida), ishchi
21
kuchi (eksporterlar sifatida) va texnologiyalar bozorining faol
ishtirokchilari sanaladi.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi — jahon iqtisodiyotining
o ‘zaro bog‘liq bo‘lgan turli ishlab chiqarish soha va jarayonlarining kuchayib borishi, jahon xo‘jaligida tovarlar, xizm atlar, kapi­
tal, ishchi kuchi va texnologiyalar bozorini asta-sekinlik bilan
yagona bozorga aylanishini bildiradi.
Jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayoni unga teskari jarayon
iqtisodiy faoliyatning hududiy integratsiyalashuv jarayoni bilan
birga kechm oqda. Ushbu jarayon cheklangan miqyosda, tovar­
lar va ishlab chiqarish o m illarining erkin harakatiga asoslangan
m am lakatlar guruhini qam rab oladi.
Hududiy integratsiyalashuv, b ir tom ondan, turli m am lakatlarning iqtisodiy jih atd an birlashish jarayonini rag'batlantirsa,
ikkinchi tom ondan, alohida iqtisodiy g u ru h lar o ‘rtasida qaram aqarshilik va raqobatni kuchaytirish orqali jahon iqtisodiyotining
globallashuv jarayonini sekinlashtiradi.
2.1-rasm . J a h o n iqtisodiyoti globallashuvi.
G loballashuv jarayonining quyidagi jih atlarin i alohida ajratib
ko‘rsatish m um kin:
22
— moliyaviy m arkazlashuvning kuchayishi;
— iqtisodiyotda axborotlar aham iyatining oshishi. Shuningdek,
axborot alm ashinuv darajasining keskin sur’atlarda kuchayishi;
— global oligopoliyaning to ‘xtovsiz kengayishi;
— tran sm illiy korporatsiyalar so n ining ortishi;
— iqtisodiy diplom atiyaning shakllanishi va rivojlanishi.
G loballashuv jarayoni jah o n iqtisodiyotining quyidagi asosiy
sohalari bo‘yicHa keng rivojlanm oqda:
— tovarlar, xizm atlar va intellektual rnulk obyektlarining
xalqaro savdosi;
— ishlab chiQa r*sh o m illarining xalqaro harakati;
— xalqaro n i°liy a ~kredit va valuta operatsiyalari;
— ishlab c h iq ^ is h , ilmiy-texnikaviy, texnologik va axborotlar
sohasidagi ham korlik.
Iqtisodchi c>Hnilar fikriga kocra jah o n iqtisodiyotida global lashuv jarayoni quyidagi holatlarni o ‘z ichiga oladi:
— m intaqaviy integratsion jarayonlarni jadallashtiradi;
— xo‘ja lik y u ritish n i to ‘liq erkinlashtirm agan davlatlar iqti­
sodiyotining ochiqligin i ta ’m inlaydi;
— istalgan bozorlarga barcha ishtirokchilarning qarshiliksiz
kirishini ta ’m ifl^ y d i;
— m oliyaviy va savdo operatsiyalarni am alga oshirishga tegishli ta rtib la rn i universallashtiradi;
— bozorlarrii tartibga solish va nazorat qilishni bir m e’yorga
keltiradi, ya’ni unifikatsiya qiladi;
— kapitalni joylashtirish, investitsion jarayonlar va um um jahon t o ‘lo v - h is c > b tizim iga qo'yilgan talablarni standartlashtiradi.
2 .2 . Globallashuv jarayonining asosiy manbalari,
omillari va rivojlanish bosqichlari
G loballashiiv tushunchasi yagona xalqaro iqtisodiy, huquqiy va
m ad aniy-axbofo t m akoni shakllanishini anglatadi. G loballashuv
jarayoni iqtisodiy doiradan chiqqan holda jam iyat hayotining b ar­
cha asosiy so lia la riga sezilarli darajada ta ’sir ko‘rsatadi. Bu ja 23
rayon XX asr oxiri XXI asr boshida jah o n iqtisodiyotida alohida
roi o‘ynab, xalqaro iqtisodiy va siyosiy m unosabatlarning yangi
tizim i shakllanishiga kuchli turtki berdi.
B irinchidan, globallashuv m am lakatlar o ‘rtasidagi iqtisodiy
m asofani qisqartiruvchi aloqa vositalari va transport sohasida
ilm iy-texnik taraqqiyotning jadallashuvini, xalqaro m ehnat taqsim otining chuqurlashuvini ham da dunyo rivojlanishining obyektiv
om illarini yuzaga keltiradi. Bu holat, dunyoning istalgan nuqtasidan zarur axborotni xohlagan vaqtda olish va tezda qaror qabul qilishga im kon beradi, telekom m unikatsiyaning zam onaviy
tizim lari kapitalni xalqaro investitsiyalashni am alga oshirishni
yengillashtiradi. D unyoning axborot integratsiyalashuvi sharoitlarida xo‘jalik yuritishning xorijiy tajribasini o ‘zlashtirish va
texnologiyalarni oMkazish birm uncha tezlashadi.
Globallashuvning ikkinchi manbasi — proteksionizm siyosatini cheklashga sabab bo‘luvchi va jahon savdosini erkin qiluvchi
savdoning liberallashuvi ham da iqtisodiy liberizatsiyaning boshqa
shakllaridir. Buning natijasida turli xil savdo tariflari jiddiy ravishda
pasaydi, tovarlar va xizm atlar savdosidagi boshqa ko‘plab to ‘siqlar
b artaraf etildi. Boshqa liberizatsiya tadbirlari ishlab chiqarishning
qolgan om illari va kapital harakati kuchayishiga olib keldi.
B aynalm inallashuv jarayonining uchinchi m anbasi va global­
lashuvning asosiy m anbalaridan biri transm illiylashuv hodisasi
bo‘ldi. Ushbu holatda transm illiy kom paniyalar yetakchi kuch
sifatida nam oyon bo‘Iadi va ular bir vaqtning o ‘zida b aynalm inal­
lashuv jarayonining asosiy ishtirokchilari hisoblanadi.
G loballashuv jarayoni barcha m am lakatlar iqtisodiyotida kuzatilm oqda. Ushbu jarayon m ahsulotlar ishlab chiqarish, x iz­
m atlar ko‘rsatish, ishchi kuchlaridan foydalanish, investitsiya
va texnologiyalarni bir m am lakatdan boshqalariga tarqalishiga
ta ’sir ko‘rsatm oqda. B ularning barchasi pirovardida ishlab chiqa­
rishning sam aradorligi, m ehnat unum dorligi va raqobatbardoshlikning oshishida nam oyon bo‘ladi. Aynan globallashuv jarayoni
xalqaro raqobatlashuvning kuchayishiga olib keldi.
24
2.2 -ra sm . G lo b a iia sh u v ja r a y o n in i n g asosiy m an b a la ri.
25
Zamonaviy transm illiy korporatsiyalar, oldingi ishlab chiqarishga ixtisoslashgan T M K lardan farqü ravishda, asosan axborot
va moliyaviy bozorlarda faoliyat ko‘rsatm oqda. M azkur bozorlarning global m iqyosda birlashuvi sodir b o lm o q d a va natijada
yagona jahon moliyaviy-axborot m akoni shakllanm oqda. Bunga
muvofiq tarzda T M K larning va ular bilan cham barchas aloqador bo‘lgan m illiy iqtisodiy tuzilm alar ham da tashkilotlarning roli
oshib borm oqda.
Hozirgi paytda yangi texnologiyalarning 80% TM K lar tom onidan yaratilm oqda, ayrim holatlarda ularning darom adlari ayrim
yirik m am lakatlarning yalpi m illiy darom adidan oshib ketm oqda. Aytish joizki, dunyoning 100 ta yirik iqtisodiyoti ro‘yxatida
51 ta o‘rin n i TM K lar egallagan. U lar faoliyatining m uhim qismi
gipertexnologiyalarni (yoki metatexnologiyalar) ishlab chiqish b i­
lan bog‘liq. B ular jum lasiga yangi kom pyuterlar avlodi, kom pyuter dasturlari, ishlab chiqarishda foydalaniladigan texnologiyalarni va boshqalarni kiritish m um kin.
G loballashuv ja ra y o n in in g yana bir m u h im jih a ti texnologik
innovatsiyalar rivojlanishiga tegishli b o ‘lib, yangi texnologiy alar globallashuvni harakatga keltiruvchi kuch b o ‘lish i b i­
lan birgalikda xalqaro raqobatlashuvni k u ch ay tirg an holda
u n in g rivojlanishini va m a m lak atlar o ‘rtasid a ta rq a lish in i
rag ‘b atlan tirad i.
G loballashuvning to ‘rtinchi m anbasi sifatida erkin savdo tizim ini va bozor iqtisodiyotini baholashda global ham fik rlik k a erishishni keltirish m um kin.
Aytish joizki, jahon iqtisodiyoti globallashuvining yana bir
m uhim xususiyati, XX asrning oxirgi yillarida m oliya bozorlarining jadal rivojlanishida nam oyon bo‘ldi. Moliya bozorlarining
(valuta, fond, kredit va boshq.) yangi roli keyingi yillarda jahon
iqtisodiyoti arxitekturasini keskin o ‘zgartirdi. Bir necha o‘n yillar
ilgari moliya bozorlarining asosiy maqsadi iqtisodiyotning real
sektori faoliyatini ta ’m inlashdan iborat edi. H ozirgi davrda esa,
jah on m oliya bozoridagi o‘zgarishlar butun dunyo m am lakatlari
26
iqtisodiyotiga ta ’sir ko‘rsatishning m u h im om ili sifatida nam oyon
bo‘lm oqda.
Moliyaviy globallashuv jarayoni ayniqsa jah o n iqtisodiyotining uchta asosiy m arkazlarida kuchaygan b o ‘lib, ularga AQSH,
G ‘arbiy Yevropa va Yaponiya kiradi. Moliyaviy spekulyatsiya
operatsiyalari ham aynan rnazkur uchta]ik chegaralaridan tashqi
dunyoga tarqaladi. Valuta bo zo rin in g global aylanmasi bir kun
davom ida 0,9—1,1 trln AQSH dollariga yetadi,
2 .1-jadval
Jahon iqtisodiyoti globallashuvining bosqichlari
B o sq ic h la r
B o s q ic h la rn in g xususiyatlari
X o m a sh y o m a n b a la r in in g egallanishi.
Tabiiy re su r s la r n in g kapital va to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri in vestitsiyalarni ek sp ort qiluvchi m a m la k a tla r na z ora ti
ostidagi h u d u d la r d a ishlatilishi.
Yangi b o z o r la r n in g vuju dga keüsh i va egallanishi.
II b osqich.
X orijiy in v e stits iy a la r n i ta y y o r m a h s u l o t l a r e k s p o r1920tig a y o ‘n a ltir ilg a n ish la b c h iq a r is h l a r g a s a f a r b a r e tili1970 -yillar
shi.
S an o a ti rivojlangan m a m la k a tl a r d a tabiiy resurslarga
egalik q ilish d a n ta s h q a r i q uy idagi m a q s a d la r n in g y u zaga kelishi:
I I I b osqich.
investitsiyalar ta r k ib in i s a m a r a li taqsirnlash;
1970-yildan
global yoki h u d u d iy iqtisodiy integratsiya afzalliklah o z irg i davr- r i d a n fo ydalanish;
g a ch a
q o ‘sh im c h a te x n o lo g ik , ta s h k iliy yoki b o z o r im k o n iyatlariga ega b o ‘lish;
global r a q o b a tb a r d o s h lik n i o sh iris h va m u s ta h k a m lash.
1 bo sq ic h .
1870—
1920-yillar
G loballashuv jarayonini rivojlantiruvchi asosiy om illar sifatida
quyidagilarni ajratib ko'rsatish m um kin:
1. Ishlab chiqarish, fan-texnika va texnologik om illar:
— ishlab chiqarish ko‘lam ining keskin kuchayishi;
27
— ishlab chiqarishning yangi texnologik usullariga — yuqori,
ilm iy sig‘im li texnologiyalarga o‘tish;
— m ahsulotlar, xizm atlar, kapital va ishchi kuchlari harakatidagi to ‘siqlarga barham berilishi;
— m ahsulotlar va xizm atlarni tezlik bilan tarqatishni
ta ’m inlovchi transport va aloqaning sifatli tizim i yaratiladi;
— ilm iy va intellectual bilim larni alm ashishning sam arali
tizim i vujudga keladi.
2. Tashkiliy om illar:
— ishlab chiqarish — xo‘jalik faoliyatini am alga oshirishning
xalqaro shakli sifatida transm illiy korporatsiyalarning yuzaga
kelishi;
— nohukum at tashkilotlarining ko‘p m illatli yoki jah o n darajasiga chiqishi;
— ko‘p m illatli kom paniyalar va boshqa tashkilotlarning glo­
bal iqtisodiyotda asosiy rol o ‘ynovchi xususiy yoki davlat tashkiloti sifatida o‘zgarishi.
3. Iqtisodiy om illar:
— kapital bozori, m ahsulotlar va xizm atlar savdosining erkinlashuvi ham da jahon savdosini erkinlashtiruvchi va proteksionizm
siyosatini cheklovchi iqtisodiy erkinlashuvning boshqa shakllarini
keng joriy etilishi;
— kapital to ‘planishi va m ark azlash u v in in g kuchayishi,
hosila moliyaviy in stru m en tlar bilan bog‘liq op eratsiy alarn in g
oshishi, valutaviy b itim larn i am alga osh irish v aqtining keskin
qisqarishi;
— xalqaro moliya tashkilotlari tom onidan m akroiqtisodiy siyosatning yagona m ezonlarini joriy etilishi va boshqa iqtisodiy
siyosatga oid talablarning birxillashtirilishi;
— standartlashtirish tendensiyasining kuchaytirilishi. Barcha
m am lakatlar tom onidan texnologiya, ekologiya va moliyaviy tashkilotlar faoliyatida, shuningdek, buxgalteriya va statistik hisobotlar tizim id a yagona standartlardan foydalanishning keng joriy
etilishi.
28
4. A xborot om illari:
— moliyaviy, iqtisodiy, ilm iy-texnik ham da ishlab chiqarishga oid m a’lum otlar alm ashinish tizim in in g tubdan o‘zgarishi.
M a’lum otlarni taqdim etish, qabul qilish va qayta ishlashning
m utlaqo yangi tizim larin in g yuzaga kelishi va rivojlanishi nouxau va professional xizm atlarni o ‘z ichiga olgan moliyaviy va
m ahsulot bozorlarini birlashtiruvchi global tarm oqni yaratishga
yordam berdi;
— bitta m arkaz orqali turli m am lakatlarda joylashgan ishlab
ch iq arish larn i boshqarishga im kon beruvchi tizim n in g shakllanishi;
~ m ahsulotlarni realizatsiya qilishning yangi shakllari vujudga kelishi.
Y uqoridagi qayd etilgan o m illar ta ’siri natijasida globallashuv
jarayoni kuchaygan holda ja h o n iqtisodiyotining barcha soha va
b o ‘g‘inlarini egallab boradi.
2 .3 . Globallashirvning milliy iqtisodiyot barqarorligiga ta ’siri
Jah o n iqtisodiyotid a zam onaviy globallashuv ja ra y o n lari eng
avvalo sanoati rivojlangan m a m lak a tla r m avqeini m u sta h k am lab, ularga q o ‘sh im ch a afz a llik la r beradi. X alqaro m eh n at
ta q sim o ti doirasida globallashuv ja ra y o n in in g kengayishi
iq tisodiy past rivojlangan m avqeini salbiy o ‘zgarishiga sabab
b o ‘lib, u la rn i globallashuv ja ra y o n in i subyektlariga em as, balki
obyektlariga ay lan tirish i rn u m k in . D em ak , globallashuv ja r a ­
y o n in in g aiohida m a m la k a tla r iqtisodiyotiga ijobiy ta ’sirin in g
darajasi ushbu m a m la k a tla rm n g ja h o n iq tisodiyotida tu tg an
o ‘rn ig a bog‘liqdir.
Jahon iqtisodiyotining globallashuv darajasini quyidagi
ko‘rsatkichlar yordam ida ifodalash m um kin:
— xalqaro tovarlar va xizm atlar ishlab chiqarish hajmi ham da
uning o ‘sish su r’atlari;
— to ‘g‘ridan to ‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi va dinam ikasi;
— kapitalning xalqaro m arkazlashuvi hajm i va dinam ikasi;
29
— yirik, m urakkab xalqaro investitsiya loyihalari (loyihaviy
m oliyalashtirish) hajmi va dinam ikasini m azkur loyihalarning
um um iy ko‘rsatkichiga (ham ichki, ham tashqi) nisbati;
— tovar va xizm atlarning xalqaro savdosi hajmi va d in am ik a­
sini yalpi m illiy m ahsulotga nisbati;
— patentlar, litsenziyalar, nou-xau bilan bog‘liq xalqaro
operatsiyalar miqyosi;
— bank va boshqa kredit m uassasalarining xalqaro operatsi­
yalar hajm i va dinam ikasini u lam in g um um iy faoliyati hajm i va
dinam ikasi hajm iga nisbati;
— xalqaro fond bozorlari hajm i va dinam ikasi;
— valuta bozorlari hajmi va dinam ikasi.
M akroiqtisodiy darajadagi globallashuv davlatlar va integratsion birlashm alarning iqtisodiy faolligini oshirib, savdo va in ­
vestitsiya m unosabatlaridagi to ‘siqlarni b arta ra f etgan holda erkin
savdo hududlarini tashkil etish asosida yuzaga keladi.
G loballashuv jarayonlari davlatlararo x o ‘ja lik yuritish uchun
iqtisodiy, huquqiy, axborot va siyosiy miqyosdagi o‘zaro kelishuvlarni qam rab oladi.
B undan tashqari globallashuv jarayoni dunyoning yirik m intaqalarida xo‘jalik yuritishning bozor tizim in i m aqsadli shakllantirishga qaratilgan davlatlararo m uvofiqlashtirilgan chora-tadbirlarn i qam rab oladi.
M ikroiqtisodiy darajadagi globallashuv kom paniyalar faoliyatining ichki bozordan tashqarida kengayishi natijasida yuzaga
keladi. K o‘pgina yirik transm illiy korporatsiyalar global m iqyosda harakat qiladi va shu jih atd an transm illiy korporatsiyalar glo­
ballashuv jarayonining subyekti b o ‘lib, uni harakatga keltiruvchi
asosiy kuch hisoblanadi.
G loballashuv jarayonining afzalliklari sifatida quyidagilarni
qayd etish m um kin:
— globallashuv xalqaro raq o b atn in g k u chayishini yuzaga
keltirdi. B ozorlarning kengayishi va undagi raqobat ja ra y o n i­
n in g kuchayishi nafaqat m illiy darajada balki, ja h o n m iqyo30
sida ishlab c h iq arish n in g o ‘sishini rag ‘b atlan tiru v ch i xalqaro
m e h n a t ta q sim o tin in g chuqurlashuviga h am d a ixtisoslashishiga
olib keladi;
— ishlab chiqarish tarm oqlarida tejam korlikning ortishi. Bu
holat, narxlarning pasayishi va xarajatlarning qisqarishiga, pirovardida barqaror iqtisodiy o‘sishga olib kelishi m um kin;
— globallashuvning ijobiy jih atlarid an yana biri — erkin savdod an keladigan yutuq barcha m am lakatlarni qanoatlantiradi;
— xorijiy davlatlarning ilg‘or ilm iy-texnik, texnologik yangiliklarini am aliyotga tatbiq etish natijasida iqtisodiy barqarorlikka
erishilishi;
— globallashuv jarayonida xalqaro raqobat kuchayib m illiy
bozordagi ichki raqobatchilarga tashqi bozordagi kuchli raqiblar
ham qo‘shiladi va natijada narxlarni pasaytirish va yuqori sifatli
m ahsulotlarni tanlash im koniyatini beradi;
— globallashuv jarayoni xorijiy davlatlarning ilg‘or ilmiytexnik, texnologik va nisbatan kam xarajat talab qiladigan yangiliklarni am aliyotga tatbiq etish im koniyatini beradi. B u n d ajah o n
m iqyosidagi innovatsiyalarni am aliyotga uzluksiz tatbiq etilishiga
im kon yaratiladi.
G loballashuv jarayonining salbiy oqibatlarini yuzaga keltiruvchi m uam m olar sifatida quyidagilarni qayd etish m um kin:
— globallashuv afzaliiklarining m illiy iqtisodiyotlar alohida
tarm oqlari o ‘rtasida bir xil taqsim lanm asligi;
— m illiy iqtisodiyotda sanoatlashishning sekinlashuvi;
— ayrim m am lakatlarda m illiy iqtisodiyotni nazorat qilish ja ­
rayoni m ustaqil huku m atd an boshqalarga, ju m lad an kuchliroq
davlatlarga yoki transm illiy korporatsiyalar ixtiyoriga ortishi;
— ja h o n
m iqyosida
m illiy
iqtiso d iy o tlarn in g
o ‘zaro
b og‘liqligi tufayli global b eq aro rlik n in g yoki m intaqaviy d araja d a moliyaviv sohadagi b eq aro rlik n in g yuzaga kelishi. M illiy
iqtisodiyotlarda yuzaga keluvchi iqtisodiy tu rg ‘u n lik la r yoki inq iro zlarn in g m intaqaviy h a tto global d arajad a salbiy oqibatlarga
olib kelishi;
— globaJlashuv miJliy va ja hon iqtisodiy rivojlanishining beqarorligi va notekisligini kuchaytiradi. Ushbu holat m illiy xo‘jalik
m ajm ualarining global bozor sharoitlarida sam arali faoliyat yurita
olm aydigan eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish bo‘g‘inlariga
b o‘linishi bilan bog‘liq;
— globallashuv davlatning m akroiqtisodiy darajada tartib ga solish rolini sezilarli darajada cheklaydi va davlatning ichki,
tashqi iqtisodiy aloqalarga ta ’sir ko‘rsatishining an ’anaviy dastaklarini o‘zgartirib yuboradi;
— globallashuv ishlab chiqarish va iste’molda salbiy tashqi
o m illarning ommaviy tarqalishiga olib keladi. T M K larn in g glo­
bal jahon bozorlariga chiqishi va globallashuv jarayonidan foyda
olishga intilishi borasidagi kuchli raqobat ularning atrof-m uhitni
ifloslantiruvchi ishiab chiqarish yoki sog‘liq uchun zararli transgen m ahsulotlarni yaratish kabi jam iyat uchun zararli faoliyat bi­
lan shug‘ullanishlariga olib keladi.
G loballashuv jarayoni m am lakatlar uchun yuqorida qayd etilganlardan tashqari yana ko‘plab m uam m olarni yuzaga keltirishi
m um kin.
Jum ladan:
— rivojlanayotgan m am lakatlarda texnologik jarayon ortda
qolishining kuchayishi;
— ijtimoiy-iqtisodiy qatlam larga ajralishning ortishi, m arginalizatsiya xatari (jahon darajasidagi iqtisodiy o‘sishdan qolib ketishning kuchayishi);
— aholining asosiy qism ida qashshoqlashuvning ortishi;
— moliyaviy barqarorlik darajasi past bo‘lgan m am lakatlar
o‘rtasidagi bog‘liqlikning kuchayishi;
— T M K lar tom onidan m am lakatlarda m illiy iqtisodiy siyosatni yuritishga to ‘sqinlik qilinishi;
— kelajakdagi taraqqiyotga to ‘sqinlik qiluvchi tashqi qarz darajasining o‘sishi va boshqalar.
Yuqoridagi m a’lum otlar asosida ta ’kidlash m um kinki, g lo ­
ballashuv bu obyektiv, m urakkab va ziddiyatli jarayon bo‘lib,
32
uning asosini jahon iqtisodiyotining integratsiyalashuv, transm illiylashuv va baynalm inallashuv jarayonlari tashkil etadi.
Tayanch so‘z va iboralar
Globallashuv, global oligopoliya, baynalm inallashuv, nou-xau,
xalqaro m ehnat taqsim oti, xalqaro savdo, xalqaro migratsiya.
Takrorlash uchun savollar:
1. G loballashuv tushunchasining m ohiyatini izohlang.
2. G loballashuv jarayonining asosiy m anbalari nim alardan
iborat?
3. G loballashuv jarayoni rivojlanishiga qanday om illar ta ’sir
ko‘rsatadi?
4. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining bosqichlarini izohlang.
5. G loballashuv jarayonining ijobiy va salbiy tom onlari n im a­
lardan iborat?
6. Jahon iqtisodiyotining globallashuv darajasini qanday
ko‘rsatkichlar yordam ida ifodalash m um kin?
Mustaqil о ‘rganish uchun topshiriqlar
1. G loballashuv jarayoni m ohiyatini izohlovchi asosiy tu shunchalardan «klaster» tuzing.
2. Jahon iqtisodiyoti globallashuviga xos bo‘lgan tendensiyalarni o ‘rganing.
3. Asosiy term in lar lug‘atini tuzing.
Test savollari
1. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi — ...
A) barcha m am lakatlar tom onidan m illiy iqtisodiyotni himoyalashga qaratilgan chora-tadbirlarning kuchaytirilishini anglatadi.
B) dunyo m aydonining yagona hududga aylanishini anglatadi
va bunda tovar va xizm atlar, kapital, axborotlar oqim ining erkin
harakati yuzaga keladi.
33
C) faqatgina rnilliy iqtisodiyot doirasidagi moliyaviy m unosabatlarni ifodalovchi tushuncha hisoblanadi.
D) ja h o n rniqyosida tovarlar, x izm atlar va kapital h arak atining erkinligini chegaralashga qaratilgan tad b irlar tizim in i anglatadi.
2. Jahon iqtisodiyotining globallashuv darajasini qanday
ko'rsatkichlar yordam ida ifodalash m um kin?
A) korxonalardagi moliyaviy ko‘rsatkichlarning o ‘zgarish
dinam ikasi orqali.
B) xalqaro tovarlar va xizm atlar ishlab chiqarish hajmi,
to‘g‘ridan to ‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi, kapitalning xalqaro
m arkazlashuvi hajmi, xalqaro fond bozorlari hajm i, energetika
resurslari ishlab chiqarish hajmi va dinam ikasi orqali.
C) xalqaro tovarlar va xizm atlar ishlab chiqarish hajmi,
to ‘g‘ridan to ‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi, kapitalning xalqaro
markazlashuvi hajmi, xalqaro fond bozorlari hajm i, valuta bozor­
lari hajm i va dinam ikasi orqali.
D) m am lakatlardagi tijorat banklari kapitali hajm i va d in a m i­
kasi orqali.
3. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining bosqichlari qaysi qatorda to ‘g‘ri ko‘rsatilgan?
A) I bosqich - 1870—1920-yillar, Il bosqich - 1920—1970-yillar, III bosqich — 1970-yildan hozirgi davrgacha.
B) I bosqich — 1910—1920-yillar, II bosqich — 1925—1975-yillar, III bosqich — 1975-yildan hozirgi davrgacha.
C) I bosqich — 1890—1920-yillar, II bosqich — 1945—1970-yillar, 111 bosqich — 1970-yildan hozirgi davrgacha.
D) I bosqich — 1890—1920-yillar, II bosqich — 1945—1960-yillar, III bosqich — I960—1975-yillar, IV bosqich — 1975-yildan
hozirgi davrgacha.
4. G loballashuv jarayonini rivojlantiruvchi asosiy om illar qay­
si qatorda to ‘liq va to £g‘ri keltirilgan?
A)
ishlab chiqarish, fan-texnika va texnologik om illar, savdo
om illari.
34
B) ishlab chiqarish, fan-texnika va texnologik om illar, tashkiliy om illar, iqtisodiy om illar, axborot om illari.
C) ishlab chiqarish, iqtisodiy om illar, axborot om illari, ichki
om illar.
D) tashqi om illar, savdo om illar, investitsion om illar, bevosita
va bilvosita om illar.
5. M akroiqtisodiy darajadagi globallashuv — ...
A) davlatlar va integratsion birlashm alarning iqtisodiy faolligini oshirib, savdo va investitsiya m unosabatlaridagi to ‘siqlarni
b a rta ra f etgan holda erkin savdo hududlarini tashkil etish asosida
yuzaga keladi.
B) davlatlar va integratsion birlashm alarning iqtisodiy faolligini pasaytirib, savdo va investitsiya m unosabatlaridagi to ‘siqlarni
yuzaga keltirish asosida nam oyon bo‘ladi.
C) m illiy iqtisodiyotlarning ichki xo‘jalik m unosabatlarida sod ir b o ‘ladi.
D) xalqaro tashkilo tlar faoliyatini kuchaytirib, u la rn in g ja h o n
xo‘jaligini nazorat qilish funksiyasida nam oyon b o ‘ladi.
35
3-bob. JAHON MOLIYAYIY-IQTISODIY INQIROZI
3.1. Iqtisodiy sikl harakati va moliyaviy inqiroz: m ohiyati va
xususiyatlari.
3.2. Xalqaro moliya bozorida inqirozlar yuzaga kelish om illari
va konsepsiyalari.
3.3. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi yuzaga kelishining
asosiy sabablari.
3.1. Iqtisodiy sikl harakati va moliyaviy inqiroz: mohiyati
va xususiyatlari
Moliyaviy inqiroz — iqtisodiyotning bir qismi bo'lgan moliya
tizim ida spekulyativ yoki sof m onetär om illar ta ’sirida tanglikning
yuzaga kelishini anglatib, moliya tizim ini yangidan isloh qilish
zaruratini oshirsa, iqtisodiy inqiroz butun iqtisodiyotni izdan
chiqargani bois uni qayta tiklash, m odernizatsiyalashni taqozo
etadi. B undan ko'rinadiki, iqtisodiy inqiroz moliyaviy inqirozga
nisbatan k o ia m i va salbiy ta ’siri jihatidan ancha xavflidir.
Zam onaviy iqtisod fanida iqtisodiy sikllarning ko‘plab turlari
e ’tiro f etilsa-da, hanuzgacha yagona tasnifga kelinm agan. Shunday bo‘lsa-da, iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodiy sikllarning quyidagi to ‘rt turi keng tarqalgan:
— K itchin sikli (tovar zaxiralari sikli, uzunligi 2—4 yil);
— Juglar sikli (biznes sikli, uzunligi 7—12 yil);
— K uznets sikli (quriiish sikli, uzunligi 16—25 yil);
— K ondratev sikli (uzun sikllar, uzunligi 40—60 yil).
K itchin sikli korporatsiyalar tovar-m oddiy zaxiralarining bozordagi talab va ta k lif o‘zgarishiga mos ravishda tebranishi natijasida yuzaga kelsa, Juglar sikli dastavval sanoatdagi asosiy kapital
am ortizatsiyasi m uddatlari bilan belgilanadi. K uznets siklining
yuzaga kelishida quriiish, tug‘ilish va migratsiya, ya’ni dem ografik om illar m uhim o‘rin tutadi.
K ondratev sikli asosida yotuvchi kapitalning jam lan ish ,
m arkazlashuv, b o ‘linish va qadrsizlanish m exanizm i bozor
36
iqtisodiyoti rivojlanishining m u h im ornili hisoblanib, sik ln in g
pasayish to iq in id a n ko‘ta rilish toMqiniga o ‘tishi va, o‘z navbatida, yangi siklning ko‘tarilish fazasiga o ‘tish in i ta ’m in lash g a
xizm at qiladi.
Iq tiso d iy s ik ln in g aso siy fa z a la ri k o 'ta rilis h , in q iro z , d e p re s siya va j o n l a n i s h d a n ib o r a t .
Siklik tebranishlarni tadqiqot obyekti sifatida o'rgangan qator
iqtisodchi olim lar sikllarning yuzaga kelishiga sabab bo'luvchi
o m illar sifatida m uvozanat m odellari asosida yotgan o m illarni
ajratib ko‘rsatishadi (3.1-jadvalga qarang).
3 .1-jadval
Iqtisodiyotdagi muvozanat va tebranish jarayonlarini tavsiflovchi
asosiy omillar
Iqtisodiy
Iqtisodiy
Iqtisodiy
Omillar
Ko‘rsatkichlar
muvoo‘sish
inqiroz
zanat
Ishlab chiqa- Mahsulot (Y)
Y>C
Y=C
Y<C
rish omillari
Xarajatlar (S)
Talab va
Talab (X)
X>Y
X=Y
X<Y
taklif
Taklif (Y)
Barcha to‘lovlar
summasi (MV)
Pul, kredit
Barcha tovarlar
MV>PQ
MV=PQ
MV< PQ
baholari sum­
masi (PQ)
Investitsiyalar
Investitsiyalar
I>C
I=C
КС
(I)
va jamg‘arma
Jamg‘arma (S)
Konyunk­
Konyunk­
Bozor
tura borasi­
TadbirKonyunktura
tura
muvodagi axkorlarning holati borasidagi borasidagi
zanatiborotning
kutishlari
axborot
to iiq ax­ borasidagi
yetarli
borot
axborot
emasligi
37
Endi moliyaviy inqirozning m ohiyati va xususiyatlarini yoritishga harakat qilam iz. Moliyaviy inqiroz tizim li ravishda moliya
bozorlari, moliya sektori m uassasalari, pul m uom alasi va kredit,
xalqaro moliya, davlat, m unitsipal va korporativ moliyani qam rab oluvchi inqiroz bo‘lib, m am lakatdagi iqtisodiy faollik va
aholining turm ush tarzi darajasiga salbiy ta ’sir ko‘rsatadi. U ning
moliya sektori va moliya bozorlarida yuzaga kelishi foiz stavkasining oshishi, bank va nobank m uassasalar to ‘lov qobiliyatining
pasayishi, m uam m oli aktivlar salm og‘ining ortishi, iqtisodiyot
va uy xo'jaliklariga beriladigan kreditlar hajm ining qisqarishi,
bankrollikning zanjirli bog‘lanish kasb etishi, qim m atli qog‘ozlar
baholarining keng koMamli pasayishi, to ‘lov tizim ining tan azzulga uchrashi, notoMovlar hajm ining ortishi, hosilaviy qim m atli
qog‘ozlar bozorida yirik hajmdagi zararlarning yuzaga kelishi,
moliya bozori va moliya m uassasalari likvidliligining tushib ketishi, dom ino efTekti orqali esa bank sarosim asining vujudga kelishi
kabi oqibatlarga olib keladi.
Xalqaro moliya sohasida moliyaviy inqirozning yuz berishi
m illiy valuta almaslniv kursining tartibga solib bo‘lm as darajada
pasayishi, m am lakatdan kapitalning keng k o lam d a chiqib ketishi,
davlat va tijorat tashkilotlari tashqi qarzi va ular bo‘yicha m uddati o ‘tgan qarzdorlik hajm ining ortishi, tizim li riskning xalqaro
bozorlar va boshqa davlatlar moliya bozorlariga ko‘chishiga sabab
bo‘ladi.
Pul m uom alasi sohasida moliyaviy inqiroz baholarning keskin tarzda ko‘tarilishi va uning surunkali inflyatsiyaga aylanishi,
m illiy valutadan qochish va m am lakat ichkarisida xorijiy rezerv
valutalardan foydalanish ko'lam ining ortishi («dollarlashuv» ja rayoni va «dollar fetishizm i»ning ortishi) kabi salbiy oqibatlarga
olib keladi.
Shuningdek, moliyaviy inqiroz davlat moliyasi sohasida m am ­
lakat oltin-valuta zaxiralari va davlat barqarorlashtirish fondlari
m ablag‘lari hajm ining keskin kam ayishi, davlat budjeti defitsitining paydo bo'lishi yoki defitsit hajm ining sezilarli darajada orti38
shi, soliqlar yig‘iluvchanligining pasayishi, davlat ichki qarzining
ortishiga sabab bo‘ladi.
M oliya bozorining bir segm entida yuzaga kelgan tizim li risklar (xususiy holdagi inqiroz) u n ing boshqa segm entlariga tarqalar
ekan, tizim li risk m exanizm i orqali b u tun m oliya-kredit tizim ini
tanazzulga boshlaydi.
Xususiy holdagi inqirozlarga quyidagilar taalluqlidir:
1. Q im m atli qog‘o zlar bozoridagi in q iro z — qim m atli qog‘ozlar b ah o sin in g keskin pasayishi, b ozor likvidliligin in g tu sh ib ketishi, foiz stav k alarin in g b ird an ig a oshishi bilan
yuz berib, inqiroz ja ra y o n larin in g y an ad a chuqurlashib, keng
ko‘lam dagi m oliyaviy inqirozga aylan ish ig a zam in yaratadi.
U shbu in q iro z «sovun ko‘piklari», q im m atli qog‘ozlar bahosi­
n in g o ‘sishi yoki pasayishiga q aratilg an spekulyativ o ‘y in lar bi­
lan b o g ‘liq b o ‘lishi m u m k in . B unday tu rd ag i inqirozlar, odatd a,
bazaviy va hosilaviy (derivativlar) m oliya in stru m en tlari bozorlariga p arallel ravishda am alga o sh irilg an spekulyativ h u ju m lar
n atijasida yuzaga keladi;
2. Q arz-m ajburiyatlar bilan bog‘liq inqirozlar — moliyaviy inq irozlarning dastlabki sabablaridan biri bo‘lib, yirik qarz oluvch ilar g u ru h i, xususan, davlat (agar xalqaro qarz inqirozi bo‘lsa)
yoki yirik tijorat va investitsiya banklari olgan qarzlari bo‘yicha
to ‘lovlarni am alga oshirish im koniyatiga ega bo‘lm ay qoladi va
ularda defoltga yetaklovchi yirik m iqdordagi zararlar shakllanadi. Y irik xalqaro qarzdorlik inqirozi X X asrning 80-yillarida
yuz bergan bo‘lib, qator rivojlanayotgan davlatlar yuqori darom adli sanoat davlatlaridan jalb qilgan qarzlari b o ‘yicha to ‘lovlarni
am alga o sh ira olm ay qolgan edi;
3. Valuta inqirozlari, moliya bozo rin in g boshqa segm entlarida
inqiroz ho latlarining ko‘payishini ta ’m inlab, bir valutaning boshqa
valutaga nisbatan alm ashuv kursining keskin o ‘zgarishi xalqaro
m oliya va ichki iqtisodiyotdagi iqtisodiy m an faatlar tizim in in g
sezilarli darajada qayta tuzilishiga, to ‘lov balansi m uam m olarining yuzaga kelishiga olib keladi;
39
4. Bank inqirozlari, dom ino effektiga asoslangan bank sektori
inqirozlari bo‘lib, qator banklarda m uam m oli aktivlarning ja m lanishi va ular to‘lov qobiliyatining pasayib ketishi bank sarosimasiga, om onatlarning keng ko‘lam da bank tizim idan qaytarib
olinishiga, banklararo kreditlar hajm ining keskin kam ayishiga
sabab bo‘ladi va banklarga nisbatan ishonchning pasayishi zam irida banklar tom onidan to lo v lar hajm ining qisqarishiga va, natijada, toMov tizim i ham da moliya bozori tanazzuliga olib keladi;
5. Likvidlilik inqirozi, likvidlilik riskining ortishi, moliyaviy
holatning yomonlashuvi bilan bog‘liq tarzda to ‘lovlarni am alga
oshirish im koniyatini qisqa vaqt ichida yo‘qolishini anglatib,
m akroiqtisodiy darajada toMov tizim idagi tanglik, uning asosini
tashkil etuvchi banklarda likvidlilikning keskin pasayishi, xalq
xo‘jaligidagi hisob-kiioblar uzluksizligini ta ’m inlash uchun iqtisodiyotda pul m ablag‘larining sezilarli darajada yetishmasligidir.
Moliyaviy inqiroz, odatda, bozor iqtisodiyoti qaror topayotgan
davlatlarda (emerging markets) quyidagi param etrlar bilan tavsiflanadi:
— aksiyalar bozori kapitallashuvining 20% dan ortiqqa pasa­
yishi;
— obligatsiyalar hajm ining bozor qiym ati bo'yicha ichki va
tashqi bozorlarda 15% dan ortiqqa qisqarishi;
— bozor foiz stavkasining 20% dan ortiqqa oshishi;
— yillik inflyatsiya su r’atin in g 20% dan ortiqqa o'sishi;
— xorijga chiqib ketadigan kapital m iqdorining 30% dan or­
tiqqa ko‘payishi;
— milliy valuta alm ashuv kursining 15% dan ortiqqa pasayishi;
— M arkaziy bank oltin-valuta zaxiralarining 20% dan ortiqqa
kam ayishi;
— bank sektori depozit bazasining 10% dan ortiqqa kam ayi­
shi;
— ichki kreditlar hajm ining 10% dan ortiqqa qisqarishi.
Rivojlanayotgan davlatlarga moliyaviy inqirozning tez
su r’atlarda tarqalishinin g m uhim sabablaridan biri shundaki, bi40
ror bir rivojlanayotgan davlatning tanazzulga yuz tutishi zanjirli
reaksiya orqali investorlarni m azk u r m am lakatga o ‘xshagan (risk
darajasi aynan bo‘lgan) davlatlarning qim m atli qog‘ozlaridan voz
kechishga undaydi.
3 .2 . Xalqaro moliya bozorida inqirozlar yuzaga kelish
omillari va konsepsiyalari
H ozirgi kunda xalqaro m oliya bozoridagi inqirozlarning y u za­
ga kelishi va ularni b a rta ra f etish borasida bir qator konsepsiyalar
shakllantirilgan.
Moliyaviy «ko‘pik»lar konsepsiyasi. O datda «ko‘pik» haqida
so‘z borganda, m a’lum aktivning bozor bahosi u n ing fundam ental
bahosidan keskin oshib ketishi tushuniladi. A ktivning fundam en­
tal bahosi esa, m azkur aktiv keltiradigan barcha darom adlarning
joriy bahosi hisoblanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy «ko‘pik»lar nazariyasida bozorning «ko‘rinm as q o i» orqali ocz in i-o ‘zi boshqarishi va psixologik om illar orqali inqirozning kelib chiqishiga alohida e ’tibor
beriladi. Moliya sohasida investorlarning asoslanm agan foydani
kutishlari «ko‘pik»larning shakllanishiga olib keladi va bu, o ‘z
navbatida, ushbu sohani inqirozga tayyorlovchi m exanizm b o ‘lib
xizm at qiladi.
K apitalning haqiqatda oshishi foyda hisobidan bo'ladi, bu
esa aksiyalarning bozordagi jozibadorligini oshiradi. Bozor
ishtirokchilari narxlar ko‘tarilishiga moliyaviy operatsiyalarni
am alga oshiradilar, natijada kapital yanada ko‘payadi, bu jarayon
qayta-qayta takrorlanaveradi va pirovardida moliyaviy «ko‘pik»lar
vujudga keladi.
Moliyaviy «ko‘pik»larni to ‘laligicha aniqlash uchun zam onaviy
qim m atli qog‘ozlar bozoridagi talab va taklifga ta ’sir etuvchi b ar­
cha om illar inobatga olinishi kerak.
«Ta’m inlanm agan dollarlar» konsepsiyasi. Bu konsepsiyaning
m ohiyati A Q SH ning ja h o n d a yirik qarzdor m am lakatga aylanishi
bilan bog‘liq. Ayni paytda, bunga dunyo m am lakatlarining to'lov
41
balansidagi nomuvofiqliklar, eksport tovarlari raqobatbardoshligini saqlab turish uchun xorijiy valuta zaxiralarini ja m g ‘arish choralari ham sabab bo‘lgan. Ushbu zaxiralar, o‘z navbatida, AQSH
g‘aznachilik obligatsiyalari va boshqa qim m atli qog‘ozlariga investitsiya qilindi.
Konsepsiyaga muvofiq, o‘zida AQSH dollaridagi aktivlarni
yirik hajm da saqlovchi m am lakatlar m a’lum bir sabablarga ko‘ra
u larn i olishni to ‘xtatishi yoki o‘zlaridan soqit qilishlari oqibatida
xalqaro moliya tizim ida keng ko‘lam li inqiroz avj olishi m um kin.
XX asrning 70-yillariga kelib Bretton-Vuds valuta tizim i bekor
qilingach, valutalar hosilalari (derivativlari) bilan birga o ‘zlarining
oltin asosidan va ta ’m inotidan uzilib qoldi. M onetaristik g‘oyalar
(M .F ridm en va b.) asosiga qurilgan Yamayka valuta tizim i moliya
m uassasalariga pulni bosish dastgohidan m aksim al darajada foydalanish, valuta derivativlari, elektron pullarni tashkil qilish, soxta kapital hisobiga yirik miqdordagi ta ’m inlanm agan dollarlarni
va AQSH g‘azna m ajburiyatlarini ja h o n moliya tizim iga kiritish
im konini berdi. N atijada jahon moliya tizim ida qog‘oz piram idasi, «moliyaviy ko‘pik», ya’ni «ta’m inlanm agan dollarlar» shakllandi. 0 ‘z -o ‘zidan moliya sektori va iqtisodiyotning real sektori
o ‘rtasidagi m uvozanat buzildi, ya’ni uzilish yuz berdi.
«Erkin bozor iqtisodiyoti tanazzuli» konsepsiyasi. Ushbu konsepsiyaning asosida erkin bozor iqtisodiyotining o ‘z in i-o ‘zi sam arali tartibga sola olm asligi, davlat tom onidan tartibga solishning
yetarlicha em asligi kabi g‘oyalar yotadi. B inobarin, bu konsepsiyani qo‘llab-quvvatlovchilar moliyaviy erkinlashtirish, erkin b o ­
zor iqtisodiyotini tanqid ostiga oladilar.
M a’lum ki, Buyuk Depressiya davrida (1929—1933) bozor iqti­
sodiyoti o ‘z in i-o ‘zi sam arali tartibga solishning uddasidan chiqm adi. D j.Keyns klassik nazariyaga zid bo‘lgan quyidagi ikki
holatni asoslashga muvaffaq bo‘ldi. B irinchidan, iqtisodiyot vaqtning istalgan lahzasida raqobatli m uvozanatda bo'lm aydi, ya’ni
«ko‘rinm as qo‘l» o‘z ishini bajarmaydi. Ikkinchidan, iqtisodiyot­
ning qaysi darajada bo‘lishini yalpi talab belgilaydi. D j.K eyns
42
fikricha, m am lakatnin g yalpi ichki m ahsuloti iste’m olchilar, investorlar va h u k um atn in g tovarlar va xizm atlar sotib olishga qanchalik tayyor ekanligi bilan belgilanadi1.
M onetarizm nam oyandalari inqirozni pul xususiyatiga ega
bo‘lgan sabablar bilan tushuntiradilar. Inqirozning m onetaristik konsepsiyasi asosida pulning m iqdoriylik nazariyasi yotadi.
M onetarchilar fikricha, m am lakatdagi pul taklifi ustidan davlat nazoratini ta ’m inlash baholar barqarorligi va iqtisodiyotning
o ‘sish su r’atlarini saqlab qolishning asosi b o ‘lib xizm at qiladi.
Iqtisodiyotdagi siklik tebranishlar konsepsiyasi. Ko‘pchilik
iqtisodchilar iqtisodiyotning siklik xarakterga ega ekanligini inqirozlar yuzaga kelishining asosiv sababi sifatida ko'rsatadilar.
D arhaqiqat, iqtisodiyot doim o o ‘zgarib, tebranib turadi. M asalan,
yoz ju d a issiq kelsa, m uzqaym oqqa bo‘lgan talab oshadi va uning
ishlab chiqarish hajm i ko‘payadi. Biroq bu tebranishni biznes sikli
sifatida ko‘rib b oim ay d i. C h u n k i bu bir sanoat tarm o g ‘idagi qisqa
m uddatli o ‘sish, xolos. A gar odam lar m uzqaym oq uchun ko‘p
pul sarflasalar, ularn in g soyabon sotib olishga sarflaydigan pullari kam ayadi. B oshqacha aytganda, m uzqaym oq ishlab chiqarish
hajm i oshsa, soyabon ishlab chiqarish sanoatida pasayish kuzatiladi. Baho m exanizm i esa ularn in g qaytadan m uvozanatlashu■vini ta ’m inlaydi. Biroq, u n i qaytadan m uvozanatga kelishi uchun
m a ’lum m uddat kerak b o ia d i.
M oliyaviy inqirozni yuzaga keltiruvchi om illar. Spekulyativ
kapital moliyaviy aktivlar narxidagi tebranishlar hisobidan d aro m ad olish uchun paydo bo‘lib, u o ‘zida yuqori likvidli qisqa m u d ­
datli qo‘yilm a, bozordagi o ‘rtach a darom adlarga nisbatan yuqori
darom adli, riskliligi yuqori bo‘lgan investitsiya kabi xususiyatlarni m ujassam lashtirishi bozordagi jozibadorligini oshirib, ular
bilan operatsiyalar ko‘lam in in g ko‘payishiga sabab bo‘ladi.
M oliya bozoridagi spekulyativ kapitalning m am lakat ishlab
chiqarishini m oliyalashtirishga qo‘shadigan hissasi deyarli yo‘qligi
1 K eynes, J. M . T he T h eory o f E m p loym en t, Interest, and M on ey (N e w York:
H arcourt, 1936). p.-37.
43
iqtisodiy tadqiqotlarda o‘z tasdig‘ini topgan bo‘lib, spekulyativ
kapital moliya bozorining barcha segm entlarida mavjudligi aniqlangan.
Investorlar derivativlar bozoridagi vositalardan riskni kamaytirish, kurslar o‘zgarishidagi riskni sug‘urtalash uchun foydalanishadi. Bunday bitim larda xedjirni kontragenti sifatida spekulyant
riskni o‘z zim m asiga oladi. Shuning uchun moliya bozorida ham
xedjirlar, ham spekulyantlar bo‘lishi talab etiladi, ularsiz keng
ko‘larnli, likvidli bozor taraqqiy etmaydi. Moliyaviy aktivlar valutaviy, foizli, kredit, likvidlik, operatsion, q o nunlarning o‘zgarishi,
hisob-kitoblarni tartibga solinishi va boshqa bir qator risklarni
o ‘zida m ujassam etadi. B ozorning liar qanday ishtirokchisi ham
bunday risklarni barchasini qabul qilishga tayyor b o ‘lmaydi. U lar
derivativlardan foydalangan holda risklarni qayta guruhlashlari va
b artaraf qilishlari m um kin. D erivativlar investorlarning alohida
risklarini but un iqtisodiyotga tarqatdi va natijada butun iqtisodiymoliyaviy tizim beqarorligi kuchaydi.
3.3. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi yuzaga kelishining
asosiy sabablari
X alqaro bank likvidliligi m uam m olarining keskinlashuvi
AQSH ipoteka kreditlari bozoridagi tang lik n in g butun moliya
sektoriga tarqalishiga, so‘ngra iqtisodiyotning real sektoriga ta ’sir
etish orqali iqtisodiy inqirozga aylanishiga sabab bo‘ldi.
M urakkab tuzilm aga ega bo‘lgan moliyaviy m ahsulotlarning
yetarlicha tartibga solinm asligi natijasida real va moliyaviy sektor
o‘rtasidagi nom utanosiblik kuchaydi va bu, o‘z navbatida, nafaqat
moliyaviy aktivlar bozorida, balki ko'chm as m ulk bozorida ham
«ko‘pik»larning paydo bo'lishiga zam in yaratdi. 2007-yilning avgust oyiga kelib ipoteka kreditlari bozoridagi ko‘pik «yorilib»,
barchani vahim aga soldi. K apitallarning erkin harakati va m oli­
yaviy globallashuv ipoteka bozoridagi tanglikning butun moliya
bozoriga transform atsiyalanishiga va global tus olishiga zam in
yaratdi. Shuningdek, bank tizim in i tartibga solish borasidagi nuq44
sonlar ko'zga tashlanib qoldi. Bu holatlar keynscha qarashlarning
liali-hanuz o‘z aham iyatini yo‘qotm aganligidan dalolat beradi.
B anklar tom onidan talab qilinadigan foiz stavkalari doim o
ham m uvozanatli (tabiiy)2 stavkaga teng boMavermaydi. Boshqacha aytganda, banklar qisqa m uddatli davriy oraliqda iqtisodiyotni tabiiy stavkaga nisbatan pastroq foiz stavkasini so‘rash orqali
rag‘batlantirishlari m um kin. Bu «noto‘g‘ri» signal investitsiya va
iste’m olning oshishiga va, aksincha, jam g ‘arm alarn in g qisqarishiga sabab bo‘ladi. A lbatta, banklar bunday past stavkalarda uzoq
vaqt qarz bera olm aydi, natijada b an k larn in g kreditlash am aliyoti
qisqaradi, iqtisodiyotdagi m uvozanat buziladi, hatto ayrim bank­
lar qarzlarning qaytmasligi oqibatida bankrotlikka yuz tutadi,
pirovardida iqtisodiy o‘sish ko'rsatkichlarining pasayishi yuz b e ­
radi.
F ik rim izch a, ushbu inqirozning ildizlarin i A Q SH ning yirik
m iqdordagi joriy operatsiyalar defitsiti (10 yil m obaynida Y alM
ning 5 foizi atrofida) va keragidan ortiq tashqi qarzdorlik; o rtiq cha likvidlilik va k red itlarn i yuzaga keltirgan past foiz stavka­
lari; past darom adli aholiga ipoteka kred itlarin i berish koMamini
oshirishga nisbatan AQSH h u k u m ati to m o n id an o'tk azilg an
bosim ; nobank m oliya tash k ilo tlari ustidan yetarlicha nazorat
am alga oshirilm aganlig i kabilardan izlash m aqsadga m uvofiq
sanaladi.
1999-yilga kelib Gless-Stigel q o n unining bekor qilinishi AQSH
tijorat banklariga investitsiya banki funksiyasini bajarish im konini berdi, bu o£z navbatida, riskli anderrayting, qim m atli qog‘ozlar
savdosi, beqaror kredit am aliyotlarining rivojlanishiga olib keldi.
A lbatta, A Q SH da m azkur qon u n n in g qabul qilinishi Buyuk
depressiya bilan cham barchas bog‘liq. 1933-yilga qadar investitsion va tijorat bank faoliyati bir m uassasa tom onidan am alga oshirilar edi. 1933-yilda AQSH Kongressi tom onidan Gless-Stigel deb
2
Tabiiy yok i m uvozanatli stavka tu shunchasi shved iq tisod ch isi Knut
W icksell tom onidan kiritilgan b o lib , talab va ta k lif asosida sh a k lh n g a n pul
b ahosini ifodalash ucbun q o lla n ila d i.
45
nom lanuvchi bank qonuni qabul qilindi. Bu qonunga muvofiq,
tijorat banklari faoliyati qim m atli qog‘ozlar sanoatidan ajratildi.
Investitsiya banklarining tijorat b an k faoliyati bilan shug‘ullanishi
qonuniy jih atd an taqiqlab qo‘yildi. Shuningdek, tijorat b an k lari­
ning anderrayting faoliyati ham da korporativ qim m atli qog‘ozlar
bilan shug'ullanishiga chek qo‘yildi. 1929—1933-yillar m obaynida qariyb 200 ta tijorat banki investitsion-bank faoliyatidan voz
kechdi3.
1999-yilga kelib moliyaviy m odernizatsiyalash bo‘yicha G rem m a-Lich-Blayli qonuni qabul qilingach, tijorat banklariga sug‘urta
faoliyati va qim m atli qog‘ozlar bilan shug‘ullanadigan sho‘ba korxonalarini ochishga ruxsat berildi. Ushbu qonun 2000-yilning
m art oyidan kuchga kirgan bo‘lib, shu paytdan boshlab AQSH
tijorat banklari yuridik m aqom i «investitsion-bank xolding kompaniyasi» (investment bank xolding Company) bo‘lgani holda
«universal tijorat m ajm ualari»4ga aylana boshladilar. 2000-yilning
may oyiga kelib AQSHda 270 ta m illiy banklar va 17 ta xorijiy bank investitsion-bank xolding kom paniyasi sifatida qaytadan
tashkil etildi va ushbu jarayon 2008-yildagi global moliyaviy inqirozga debocha yasadi.
2008-yildagi global moliyaviy inqirozning m uhim xususiyatlaridan biri shundaki, u innovatsion xarakterga ega. Ya’ni uning
kelib chiqishida m urakkab tuzilm ali innovatsion moliyaviy m ahsulotlarning rivojlanishi va u larn i tartibga solishning sam arali
tizim i shakllanm aganligi m uhim rol o‘ynagan.
Ayniqsa, bank sektorida sekyuritizatsiyalash (bank aktivlari
ta ’m inoti asosida qarzga qim m atli qog‘ozlarni chiqarish) jarayonlarining ko‘lam i yanada kengayib ketdi. Ayni paytda, bu am aliyot tijorat banklariga arzon resurslarni jalb qilish, kredit riskini
3 Shugxart. W.F. A P ublic C h o ice P erspective o f the B an k in g A ct o f 1933 /
C ato Journal, 1988. Vol.7. N o .3 . - P.606.
4 Р убц ов Б.Б. М ировы е ф о н довы е ры нки: проблем ы и т ен д ен ц и и
развития: Д и сс... док . эк он ом , наук. — М ., 2 0 00 . — С. 179.
46
transform atsiyalash, likvidlilikni boshqarish va yuqori foyda olish
kabi im koniyatlarni berdi.
M urakkab tuzilm ali innovatsion moliyaviy m ahsulotlarni baholash b o ‘yicha reyting agentliklarining maxsus m etodologiyasi yo‘q edi. A Q SH ning eng katta iqtisodiyotga ega ekanligi va
likvidliligi, rezerv valutani emissiya qilishi kabi om illar uning
xolis reytingga ega bo'lm agan (aksariyat hollarda AAA) ipoteka
qim m atli qog'ozlarining xaridorgir bo'lib ketishini ta ’m inladi.
G lobal moliyaviy inqirozning institutsional om illari sifatida
quyidagilarni alohida ajratib ko‘rsatish m um kin:
— moliyaviy muassasalar: risk va likvidlilikni boshqarish
m exanizm ining zaifligi, moliyaviy m uassasalarning boshqaruvi
va kengashlari tom onidan riskni boshqarishga m as’uliyat bilan
yondashm aganliklari, riskni boshqarish m odellarining m urak­
kab moliyaviy m ahsulotlarning xususiyatlarini o ‘zida m ujassam lashtirm aganligi;
— reyting agentliklari va tashqi auditorlar: ularning m odellari
va baholash m etodlari moliyaviy innovatsiyalarga oid moliyaviy
risklarni yetarli darajada baholash im koniyatini berm adi;
— tartibga soluvchi organlar: moliyaviy barqarorlik davrlarida moliyaviy innovatsiyalarni sam arali tartibga solish qoidalari,
m e’yorlari va m ezonlari ishlab chiqilm adi, ipoteka qim m atli
qog'ozlari va boshqa innovatsion m urakkab tuzilm ali moliyaviy
m ahsulotlarni sam arali m onitoring qilish tizim i shakllantirilm adi.
Shuningdek, A Q SH da uy-joy xarid qilishga bo‘lgan talabning
keskin oshishi negizida yotgan om illarni ham e ’tibordan chetda
qoldirm aslik lozim. Yangi uy-joy xaridorlarini jalb etish va uyjoyga b o ‘lgan talabni rag‘batlantirish m aqsadida qator b an k lar
to ‘lovga layoqatsiz bo‘lgan xaridorlarga ham ipoteka kreditlarini
taq dim etishdi. B inobarin, uy-joy bahosining m uttasil oshishi va
shuning hisobiga kreditlarni qoplashga ularning ishonchi kom il
edi.
Ipoteka kreditlarini taqdim etuvchi kredit m uassasalari o‘zlarining kredit berish stan d artlarin i soddalashtirdilar va
47
«NINJA» kreditlarini yo‘lga qo‘yishdi. «NINJA» (N o Incom e,
N o Job or Assets) kreditlari «darom adsiz, ishsiz yoki aktivlarsiz»
m ijozlarga beriladigan kreditlardir. Ushbu kreditlarni berishda
mijoz darom adlarining tasdiqlanishi ham talab etilm aydi, ya’ni
mijoz darom adlarini qancha ko‘rsatsa, shundayligicha m a’lum ot
uchun qabul qilinadi.
Shunday qilib, AQSH ipoteka inqirozining um um iy sabablari
sifatida quyidagilarni keltirish m um kin:
— nostandart kreditlar hajm ining ortishi;
— moliyaviy retsessiya sharoitida yuqori riskli (ishonchsiz)
qarz oluvchilar o‘rtasida kreditni qaytarm aslik holatlari sonining
ortishi;
— ko‘chm as m ulkka investitsiya qilish m aqsadida olingan ip o ­
teka kreditlari hajm ining o ‘sishi;
— ko‘chm as m ulk bahosining pasayishi va ipoteka kreditlari
garov ta ’m inotining yomonlashuvi;
— kreditorlar tom onidan n o stan d art kreditlarga bo‘lgan
o‘sayotgan talabni qondirish m aqsadida qisqa m uddatli yuqori
darom adli ipoteka qim m atli qog‘ozlarini m uom alaga chiqarish
orqali moliyaviy resurslarning shakllantirilishi;
— Fannie Mae va Freddie M asning nostandart kreditlar bozorini rag‘batlantirishdagi faolligi;
— nostandart ipoteka qim m atli qog‘ozlari jozibadorligining
pasayishi;
— reyting agentliklari tom onidan nostandart kreditlar riskining past baholanishi va bunday kreditlar bilan ta’m inlangan
qim m atli qog‘ozlarga yuqori reyting berilishi.
Global moliyaviy inqiroz quyidagi bosqichlar orqali rivojlandi
(3.1-rasmga qarang).
3.1-rasm dan ko‘rish m um kinki, AQSH ipoteka bozoridagi
kreditlash sam aradorligining pasayishi dastavval kredit bozorida­
gi tanglik holatiga, so‘ngra jahondagi kredit tangligi va likvidlilik
m uam m olarining chuqurlashuviga olib kelgan. Bu esa, o‘z navbatida, m am lakatlar iqtisodiyotida pul m assasining qisqarishi,
48
foiz stavkalarining oshishiga va shuning asosida jah o n d a to ‘lovga
qobil talabning kam ayishiga sabab bo‘lgan. Talabning kam ayishi
esa, iqtisodiy faollik va ishlab chiqarish hajm ining qisqarishiga,
pirovardida dunyo m am lakatlarida iqtisodiy retsessiyani keltirib
chiqargan.
A Q S H i p o t e k a b o z o r i d a g i k r e d i t l a s h faoliyati s a m a r a d o r l i g i n i n g pasay ishi
A Q S H k r e d it b o z o r i d a t a n g l i k n i n g y u z a g a kelishi
J a h o n d a k r e d i t ta n g l i g i va l ik v id lik m u a m m o l a r i n i n g y u z a g a kelish
B a n k l a r va y ir ik k o r p o r a t i v m i j o z l a r iikv id liligi va to'l o v q o b i l i y a t i n i n g
k e s k in p asay ishi
D u n y o m a m a l a k a t l a r i iq t i s o d i y o t i d a p u l m a s s a s i n i n g q is q a ris h i
Foiz stavkalarining oshishi
J a h o n iq ti s o d i y o t i d a t o 'I ov g a qobil t a l a b n i n g k a m a y i s h i
I q t is o d iy f a o l l i k n i n g p a s a y i s h i va i s h l a b c h i q a r i s h h a j m i n i n g q isq a ris h i
D u n y o m a m l a k a t l a r i d a iq t i s o d i y rets e s s i y a s i n i n g y u z a g a kelishi
3.1-rasm. G lo bal m oliyaviy-iqtisodiy in q iro z n in g rivojlanish
bosqichlari.
U m um an olganda, AQSHdagi moliyaviy inqiroz ichki ekspansion siyosat va xalqaro erkinlashtirish, shuningdek, tartibga solinm agan m urakkab derivativ qim m atli qog‘ozlar, tuzilm ali investitsiya vositalari kabi moliyaviy innovatsiyalardan rag‘bat olgan
holda shakllandi.
Tayanch so‘z va iboralar
Iqtisodiy sikl, ko‘tarilish fazasi, inqiroz fazasi, depressiya fazasi, jonlanish fazasi, moliyaviy inqiroz, K itchin sikli, Juglar sikli,
K uznets sikli, Kondratev sikli, biznes sikllari, spekulyativ kapital,
49
insayderlik m a’lum otlari, derivativlar bozoridagi vositalar, ipoteka
kreditlari, kredit bozoridagi tanglik, past sifatli kreditlar (sabpraym -subprim e), dot-kom inqirozi (dot-com crisis), «yumshoq»
pul-kredit siyosati.
Takrorlash uchun savollar:
1. Moliyaviy inqirozning m ohiyati va xususiyatlarini aytib
bering?
2. Iqtisodiy sikl nim a va ularning qanday asosiy turlarini
ham da fazalarini bilasiz?
3. Iqtisodiyotdagi m uvozanat va tebranish jarayonlarini tavsiflovchi asosiy om illarni aytib bering?
4. Moliyaviy inqiroz iqtisodiyoti qaror topayotgan davlatlarda
(emerging markets) qanday param etrlar bilan tavsiflanadi?
5. Moliyaviy «ko‘pik»lar konsepsiyasi nim a?
6. «Ta’m inlanm agan dollarlar» konsepsiyasi qanday yuzaga
kelgan?
7. «Erkin bozor iqtisodiyoti tanazzuli» konsepsiyasining m ohiyatini aytib bering?
8. Iqtisodiyotdagi siklik tebranishlar konsepsiyasini tushuntirib bering?
9. Moliyaviy inqirozni yuzaga keltiruvchi qanday om illarni
bilasiz, ular to ‘g‘risida gapirib bering?
10. AQSH hukum ati tom onidan Gless-Stigel va G rem m aLich-Blayli qonunlarini qabul qilish natijasida jah o n moliya
tizim ida qanday o‘zgarishlar yuzaga keldi?
11. Bank sektorida sekyuritizatsiyalash (bank aktivlari ta ’m inoti asosida qarz qim m atli qog‘ozlarni chiqarish) am aliyoti
to cg‘risida nim alarn i bilasiz?
12. «N INJA» (N o Incom e, No Job or Assets) kreditlari q an ­
day kreditlar va ular global moliyaviy-iqtisodiy inqirozni yuzaga
kelishiga qanday ta ’sir ko‘rsatdi?
13. AQSH ipoteka inqirozi yuzaga kelishining qanday um umiy sabablarini bilasiz?
50
14.
landi?
G lobal moliyaviy inqiroz qanday bosqichlar orqali rivoj-
Mustciqil o ‘rganish uchun topshiriqlar
1. Bir m am lakat moliya bozori barqarorligini ta ’m inlash
inaqsadida risklarni boshqarish konsepsiyasini tuzing.
2. XX asrdan buyon xalqaro moliya tizim ida yuzaga kelgan
asosiy inqirozlarni tizim lashtiring va ularning salbiy oqibatlariga
baho bering.
3. G lobal m oliyaviy-iqtisodiy inqirozning rivojlangan, rivojlanayotgan va o‘tish iqtisodiyoti davlatlariga ta ’sirini aniqlang va
uni yum shatish choralarini o‘rganing.
4. Jahon moliyaviy inqirozini b arta raf etishda pul-kredit siyosati dastaklaridan foydalanish am aliyotini o‘rganing.
5. Jahon m oliyaviy-iqtisodiy inqirozining 0 ‘zbekiston iqtisodiyotiga ta ’siri, uni yum shatish va b arta ra f etish choralarini,
xususan, inqirozga qarshi choralar d asturining vazifalari va ustuvor yo‘nalishlarini o‘rganing.
Test savollari
1. lqtisodiy sikllarning qaysi biri korporatsiyalar tovar-m oddiy
zaxiralarining bozordagi talab va tak liflarn in g o ‘zgarishiga mos
ravishda tebranishi natijasida yuzaga kelib, uzunligi 2—4 yilgacha
cho‘ziladi va tovar zaxiralari sikli deb yuritiladi?
A) K itchin sikli.
B) Juglar sikli.
C) K uznets sikli.
D) K ondratev sikli.
2. Iqtisodiy sikllarning qaysi biri sanoatdagi asosiy kapital
am ortizatsiyasi m uddatlari bilan belgilanib, uzunligi 7—12 yilga­
cha cho‘ziladi va biznes sikli deb yuritiladi?
A) K itchin sikli.
B) Juglar sikli.
C) K uznets sikli.
51
D) Kondratev sikli.
3. lqtisodiy sikllarning qaysi birida qurilish, tu g ‘ilish va migratsiya, ya’ni dem ografik om illar m uhim o‘rin tutib, uzunligi 16—
25 yilgacha cho‘ziladi va qurilish sikli deb yuritiladi?
A) K itchin sikli.
B) Juglar sikli.
C) K uznets sikli.
D) K ondratev sikli.
4. lqtisodiy siklning qaysi fazasida talabning pasayishi yuzaga
keladi, ishlab chiqarish hajmi qisqaradi, invest it siyalar hajmi kamayadi?
A) ko‘tarilish fazasi.
B) inqiroz fazasi.
C) depressiya fazasi.
D) jonlanish fazasi.
5. lqtisodiy siklning qaysi fazasida milliy darom ad pasayishda
davom etadi, ishsizlik darajasi oshadi, talab barqaror past darajad a b o ‘ladi, investitsiyalar hajmi keskin (nolga yaqin darajada)
kamayadi?
A) ko‘tarilish fazasi.
B) inqiroz fazasi.
C) depressiya fazasi.
D) jonlanish fazasi.
6. Iqtisodiyotdagi yalpi talab(X ) va taklif(Y ) o ‘rtasidagi X<Y
tengsizlik nim ani anglatadi?
A) iqtisodiy o ‘sish.
B) iqtisodiy m uvozanat.
C) iqtisodiy inqiroz.
D) hech narsani anglatmaydi.
7. Pul, kredit sohasi va iqtisodiyot o‘rtasidagi o£zaro aloqadorlikni barcha to lo v lar sum m asi (M V ) va barcha tovarlar baholari sum m asi (P Q ) kabi shartli ko‘rsatkichlar bilan ifodalasak,
M V >PQ tenglizlik nim an i anglatadi?
A) iqtisodiy o ‘sish.
52
B) iqtisodiy m uvozanat.
C) iqtisodiy inqiroz.
D) hech narsani anglatm aydi.
8. M illiy iqtisodiyotdagi yalpi investitsiyalar (I) va jam g ‘arm a
(C) o ‘rtasidagi K C tengsizlik qachon yuzaga keladi?
A) iqtisodiy o‘sish.
B) iqtisodiy m uvozanat.
C) iqtisodiy inqiroz.
D) hech narsani anglatm aydi.
9. X alqaro moliya bozorida inqirozlarning yuza kelish shartsharoitlarini ko‘rsatuvchi konsepsiya turi to ‘g‘ri keltirilgan javobni
toping?
A) Moliyaviy «ko‘pik»lar va «ta’m in lan m ag an dollarlar» konsepsiyalari.
B) «Erkin bozor iqtisodiyoti tanazzuli» konsepsiyasi.
C) Iqtisodiyotdagi siklik tebranishlar konsepsiyasi.
D) B archa javoblar to ‘g‘ri.
10. AQSH hukum ati tom o n id an l9 3 3 -y ild a qabul qilingan, investitsiya banklarining tijorat b an k faoliyati bilan shug‘ullanishini
taqiqlab qo‘ygan, ya’ni tijorat banklari faoliyatini qim m atli
qog‘ozlar sanoatidan ajratgan, shuningdek, tijorat ban k larin in g
anderrayting faoliyati ham da korporativ qim m atli qog‘ozlar bilan
shug‘ullanishiga chek qo‘ygan q o n u n n in g nom i keltirilgan javob­
ni toping?
A) Gless-Stigel.
B) G rem m a-Lich-B layli.
C) D od-Frenk.
D) Triffin.
53
4-bob. XALQARO MOLIYA TASHKILOTLARINING
XALQARO MOLIYA MUNOSABATLARI
TARAQQIYOTIDAGI 0 ‘RNI
4.1.
tavsifi.
4.2.
ll iyati.
4.3.
yati.
4.4.
X alqaro moliya tashkilotlarining tasniflanishi va um um iy
Xalqaro Valuta F ondining m aqsadi va faoliyatining m o ­
Jahon banki g u ru h i va unga kiruvchi tash k ilo tlar faoliM intaqaviy valuta-kredit va moliya tashkilotlari.
4.1. Xalqaro moliya tashkilotlarining tasniflanishi va
umumiy tavsifi
Xalqaro valuta-kredit va moliya m unosabatlarining tashkiliy
tuzilm asi o‘ziga ko‘plab xalqaro tashkilotlarni qam rab oladi.
U lardan ba’zilari ko‘pgina vakolatlarga ham da yuqori m iqdordagi
moliyaviy resurslarga ega bo‘lgan holda xalqaro valuta-kredit va
moliya m unosabatlarini tartibga solishda ishtirok etadi. Boshqalari esa hukum atlararo m uhokam a etish uchun forum lar tashkil
etish ham da valuta-kredit va moliya siyosati bo‘yicha tavsiyalar
ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi.
Xalqaro moliya tashkilotlari o ‘zida jahon iqtisodiyoti barqarorligini ta ’m inlash uchun moliya va valuta-kredit m unosabat­
larini tartibga solish m aqsadlarida davlatlararo kelishuv asosida
tashkil etilgan xalqaro tashkilotlarni ifodalaydi.
Xalqaro moliya tashkilotlarining yuzaga kelishiga asosan ja ­
hon xo‘jaligida globallashuv jarayonlarining rivojlanishi ham da
xalqaro m oliya bozorlaridagi va jah o n valuta tizim idagi beqarorlikning kuchayishi sabab bo‘ldi. U lar asosan ikkinchi ja h o n u ru shidan keyin tashkil topgan va hozirgi vaqtda m am lakatlarning
valuta-kredit va m oliya m unosabatlari sohasidagi ham korligini
rivojlantirishda ham da ushbu m unosabatlarni davlatlararo darajada tartibga solishda m uhim rol o‘ynam oqda.
54
X alqaro m oliya tash k ilo tlari vujudga kelishining birinchi
bosqichi b irin ch i va ik k in ch i ja h o n u ru sh lari orasidagi davrga
to ‘g‘ri keladi. X alqaro m oliya tash k ilo tlari vujudga kelishining
ik k in ch i bosqichi ham da ular faoliyatining kuchayish jarayon i ik k in ch i ja h o n u ru sh id an so‘ng m u stam lak ach ilik tizim in in g p arch alan ish i va 1970-yillardagi iqtisodiy o ‘zgarishlar bilan bo g ‘liqdir. Shu bilan birgalikda 1980-yillarning boshlarida
xalqaro m oliya tashkilotlari faoliyatida u ch in ch i bosqichning
b o sh lan g an lig in i qayd etish im iz m u m k in . C h u n k i bu davrda j a ­
hon iqtisodiyotida globallashuvning kuchayishi ham da integratsion ja ra y o n larn in g jadallashuvi k ab ilarn i ko‘rsatish m um kin.
D u nyodagi bir qator davlatlarning h u k u m a t organlari zam o naviy xalqaro iqtisodiy m unosabatlardagi m u am m o larn i b irg a­
likda hal etishga ehtiyoj sezdilar va b u n in g natijasida xalqaro
ta sh k ilo tlarg a b o ‘lgan talab yanada ortib bordi.
X alqaro m oliya tashkilotlariga X alqaro Valuta fondi, Jahon
banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot ban k i, X alqaro hisobkitoblar banki, Osiyo, A m erika, A frika m intaqaviy rivojlanish
b an k lari va boshqalar kiradi.
X alqaro moliya tashkilotlarining faoliyati ja h o n xo‘jaligining
barqarorligiga erishishga ham da valuta-m oliya sohasidagi m unosabatlarning uzluksizligini ta ’m inlashga yordam beradi. Eng avvalo, bunga bo‘lgan zaruriyat davlatlar o ‘rtasidagi o‘zaro aloqalar
ko‘lam in in g ortib borishi, shuningdek, u larn in g o‘zgaruvchan xususiyatga ega ekanligi bilan izohlanadi. Shuningdek, ular m am lakatlar va davlatlar o‘rtasida ham korlikni tashkil etish uchun
forum sifatida xizm at qilishga ham yo‘naltirilgan.
B undan tashqari, jahon xo‘jalig in in g m u h im m uam m olari
b o ‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish va rivojlanish tendensiyalari
to ‘g‘risidagi m a’lum otlarni um um lashtirish, ta h lil etish ham da
o ‘rganish sohasida xalqaro valuta-m oliya tash k ilo tlarin in g aham iyati ortib borm oqda.
X alqaro m oliya tashkilotlarining vujudga kelishiga va faoliyati­
nin g rivojlanishiga quyidagi om illar ta ’sir ko‘rsatgan:
55
— xo‘jalik hayoti baynalm inallashuvining kuchayishi, shuningdek, m illiy chegaralardan tashqariga chiquvchi transm illiy
korporatsiyalar va transm illiy banklarning tashkil topishi;
— jah o n xo‘jaligida moliyaviy m unosabatlarni xalqaro tartibga
solishga bo4gan ehtiyojning kuchayishi;
— jahon valuta tizim i, xalqaro valuta-kredit, qim m atbaho
qog'ozlar va oltin bozorlaridagi yuzaga keladigan m uam m olarni
ham korlikda hal qilish zaruriyatining ortib borishi.
Xalqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari tom onidan bajariladigan asosiy funksiyalarga quyidagilar kiradi:
1. Axborot funksiyasi.
X alqaro m oliya tashkilotlari jahon xo‘jaligi rivojlanishining
umurniy tendensiyalari ham da biror-bir davlatning iqtisodiy holali to ^ r is id a m a’lum otlar olish m um kin bo‘lgan axborot m arkazi rolini bajaradi. Xalqaro valuta-kredit tashkilotlari o‘tkazilgan
xalqaro konferensiyalar, yig‘ilishlar, tadqiqotlar natijalari bo‘yicha
statistik m ateriallarni nashr etib boradi.
2. M aslahatchi funksiyasi.
Xalqaro m oliya tashkilotlari m am lakatlarning hukum atlariga
valuta-kredit va moliya siyosatini o‘tkazish bo‘yicha m aslahatlar
berib boradi.
3. Tartibga solish funksiyasi.
Xalqaro moliya tashkilotlari xalqaro moliya m unosabatlarini
tartibga solish funksiyasini ham bajaradi. Jum ladan, X V F to ‘lov
balansida m uam m olarga ega b o ‘lgan m am lakatlarga vaqtinchalik
moliyaviy yordam ko‘rsatadi. X V F m am lakatlarga milliy valuta
kursini bir m arom da saqlash uchun ham bir necha bor vaqtincha­
lik yordam ko'rsatgan.
4. ßashorat qilish funksiyasi.
Xalqaro moliya tashkilotlari milliy va jahon iqtisodiyoti rivojla­
nishining bashoratini amalga oshiradi. Xalqaro moliya tashkilotlari
universallik darajasi va maqsadlariga bog'liq holda jahon aham iyatiga ega bo‘lgan, mintaqaviy, shuningdek, faoliyati jahon xo‘jaligining
m a’lum bir sohasini qam rab oluvchi tashkilotlarga ajratiladi.
56
X alqaro iqtisodiy m un o sab atlarn in g asosiy shakllarini tartibga
soluvchi xalqaro ta sh k ilo tlarn i tashkil etish g‘oyasi 1929—1933-yillardagi ja h o n iqtisodiy inqirozi ta ’siri natijasida yuzaga keldi.
X alqaro m oliya ta sh k ilo tlari ja h o n iqtisodiyotini rivojlantirish sohasidagi m uayyan m asalalarn i hal etish uchun a ’zo
m am lak atlarn in g moliyaviy resu rslarin i birlashtirish orqali
tash k il etiladi. U shbu m asalalar q u yidagilardan iborat b o ‘lishi
m um kin:
— xalqaro savdoni rag‘batlantirish va qoilab-quvvatlash, jah o n
iqtisodiyotini tartibga solish ham da barqarorlashtirish rnaqsadida
xalqaro valuta va fond bozoridagi operatsivalar;
— budjet taqchilligini m oliyalashtirish va davlat loyihalarini
am alga oshirishga kreditlar — davlatlararo kreditlar;
— xalqaro biznesga ijobiy ta ’sir ko‘rsatishga (m asalan, infratuzilm a loyihalari, inform atsion texnologiyalar sohasidagi loyihalar, transport va kom m unikatsiya tarm oqlarini rivojlantirish
va boshq.) ichki loyihalar (bitta m am lak atn in g yoki rezidentning
tijorat tashkiloti m anfaatlariga bevosita daxldor bo‘lgan loyihalar)
sohasidagi kreditlash va investitsiya faoliyati;
— fundam ental ilm iy tadqiqotlarni m oliyalashtirish va hayriya
faoliyati (xalqaro yordarn dastu rlarin i moliyalashtirish).
X alqaro moliya tashkilotlari quyidagi m aqsadlarni ko‘zlagan
holda faoliyat yuritadi:
— jahon iqtisodiyoti va xalqaro m oliyani barqarorlashtirish
rnaqsadida jahon ham jam iyatida h arak atlarn i birlashtirish;
— valuta va m oliya-kredit m unosabatlarini xalqaro tartibga
solishni am alga oshirish;
— ja h o n valuta va m oliya-kredit siyosatining strategiya va taktikasini ham korlikda ishlab chiqish va muvofiqlashtirish.
X alqaro moliya tashkilotlarida qatnashish darajasi va alohida
m am lakatlarning ta ’siri u larning kapitaldagi bo‘nagining m iqdori
bilan aniqlanadi.
Xalqaro moliya tashkilotlari faoliyatining sam aradorligi
m uayyan darajada a’zo m am lakatlarning hukum ati va davlat
57
tashkilotlari bilan bo‘ladigan o ‘zaro m unosabatga bog‘liq bo‘ladi.
Shunday ekan, xalqaro moliya tashkilotlarining investitsion
faoliyati ko‘p hollarda yirik xalqaro loyihalar bo‘yicha risklarni
boshqarish va sug‘urtalashni am alga oshiruvchi davlat tashkilot­
lari bilan yaqin ham korlikni talab etadi.
4 .2 . Xalqaro Valuta Fondining maqsadi va faoliyatining mohiyati
Xalqaro Valuta fondi, X V F (ing. International M onetary
Fund, IM F ) — Birlashgan M illatlar Tashkilotining (BM T) ixtisoslashgan tashkilotlaridan bo‘lib, shtab-kvartirasi A Q SH ning
Vashington shahrida joylashgan. 1944-yil 22-iyulda BM Tning
valuta-m oliya m asalalari bo‘yicha Bretton-Vudsdagi konferensiyasida X V F bitim ining asosi ishlab chiqildi. X V F tashkil topgan
rasm iy sana — 1945-yil 27-dekabr bo‘lib, bunda bitim ning oxirgi
varianti 29 ta davlat tom onidan im zolandi. X V F o‘z faoliyatini
1947-yil 1-m artdan Bretton-Vuds tizim in in g bir qismi sifatida
boshladi. Shu yili Fransiya birinchi kreditni oldi. Flozirgi kunda
X V F 186 davlatni birlashtirib, uning tuzilm asida 133 m am lakatd an 2500 mutaxassis ishlaydi.
X V F — a ’zo davlatlar o‘rtasida valuta-kredit m unosabatlarini tartibga solish va ularga to'lov balansining kam om adi bilan
bog‘liq valutaviy qiyinchiliklar paytida chet el valutasida qisqa
va o‘rta m uddatli kreditlar berish yo‘li bilan moliyaviy yordam
ko‘rsatish uchun m o‘ljallangan hukum atlararo tashkilotdir.
X V F Kelishuvlar m oddalarining birinchi m oddasiga muvofiq,
u ning m aqsadlari qatoriga quyidagilar kiradi:
— xalqaro valutaviy m uam m olarni b a rta ra f etish borasida
niaslahatlar va ham jihatlik m exanizm ini ta ’m inlovchi doimiy
institut orqali xalqaro valutaviy ham korlikni rag‘batlantirish;
— xalqaro savdoning kengayishi va m uvozanatli o‘sishini
qo‘llab-quvvatlash va shu orqali bandlik ham da real darom adlarning yetarlicha yuqori darajasini ushlab turish va iqtisodiy siyosatning bosh m aqsadi sifatida barcha a ’zo davlatlar resurslarining sam aradorligini oshirishga hissa qo‘shish;
58
— a’zo davlatlar o‘rtasida joriy bitim larga doir ko‘p to m o n lam a to‘lovlar tizim in i tash k il etish va jah o n savdosi rivojlanishiga
to ‘sqinlik qiluvchi valuta ayirboshlashdagi cheklovlarni bekor qilishga ko'm aklashish;
— a ’zolarning um urniy resurslari hisobidan yetarlicha xavfsiz asosda m ablag‘ bilan ta ’m inlash orqali u larning ishonchini
qozonish va shuning asosida ularga to ‘lov balansidagi nom uvofiqliklar (tartibsizliklar)ni m illiy yoki xalqaro taraqqiyotga g‘ov
b o ‘ladigan chora-tadbirlarsiz to ‘g‘rilash im konini berish;
— yuqoridagilarga m uvofiq a ’zo davlatlarning xalqaro to ‘lovlar
balanslaridagi nom uvofiqlik (m uvozanatsizlik)larning davom iyligini qisqartirish va u n in g darajasini pasaytirish.
X V Fni tashkil etish m obaynida q a t’iy belgilangan paritet
tizim ining tam oyillari shakllantirilgan bo‘lib, ularga valutalarning
oltin paritetiga m uvofiq tarzda u larning rasm iy alm ashuv kursini
o ‘rnatish, a ’zo m am lakatlar tom onidan alm ashuv kurslarining
valuta yo‘lakchasi (1945—1971 -yillarda — ±1%, 1971—1973-yillarda
— ±2,25%) doirasida bo‘lishi ta ’m inlanishi, o ltinning ja h o n puli
funksiyasi saqlanishi bilan birga, AQSH doliariga uslibu funksiyani bajaruvchi valuta m aqom ining berilishi kabilarni kiritish
m um kin.
Bretton-Vuds tizim i tanazzulga uchragach, m ajburiy valuta
yo‘lakchalari bekor qilindi va valuta kursining erkin suzish tizim iga
o ‘tildi. Shuningdek, oltin dem onetizatsiya qilindi, ya’ni oltin standarti, xalqaro hisob-kitoblarda va M arkaziy bankning zaxiralarini
shakllantirishda oltindan m ajburiy foydalanish amaliyoti, AQSH
dollarining oltinga erkin ayirboshlanishi bekor qilindi. B undan
tashqari, har bir m am lakat valuta kursi rejim ini m ustaqil tanlash
huquqiga ega bo‘ldi. Shunday bo‘lsada, X V F nizom iga muvofiq,
a) m am lakatda moliyaviy va valuta siyosati barqarorligini qo‘llabquvvatlash ham da M arkaziy bank tom onidan valuta kursining
kuchli tebranishi yuz berganda intervensiyadan foydalanilishi;
b) bir tom onlam a ustunlikka ega bo‘lishga qaratilgan valuta k u r­
sining m anipulyatsiyasidan voz kechish; d) valutani tartibga so59
lish va valuta kursi m exanizm ida ko‘zda tutilayotgan o‘zgarishlar
haqida X VFni zudlik bilan xabardor qilish; e) valutalarni oltinga
bog‘lab qo‘yish tartibidan voz kechish talab etiladi.
X V F bu taraqqiyot instituti em as, Kelishuvlar m oddasiga m uvofiq, qashshoq m am lakatlarda infratuzilm ani shakllantirish,
eksport va boshqa sektorlarni diversifikatsiya qilish yoki ta ’lim va
sog‘liqni saqlash tizim ini rivojlantirish m aqsadida kreditlar ajratrnaydi.
Flar qanday m am lakat xoh u rivojlangan bo‘lsin, xoh u sust
rivojlangan, agar u kapitallar bozorida qulay shartlarda xalqaro
to ‘lovlarni amalga oshirish va zaxiralarning muvofiq darajasini
ta ’m inlash uchun yetarlicha m oliyalashtirish m anbasini topa olmasa, to ‘lov balansi bilan bog‘liq m uam m olarni b artaraf etish
uchun moliyaviy yordam so‘rab XVFga m urojaat qilishi m um kin.
X V F Jahon banki va boshqa taraqqiyot agentliklaridan farqli ravishda loyihalarni m oliyalashtirm aydi.
X V F faoliyatining asosiy yo'nalishlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
— jahon valuta tizim ini nazorat qilish;
— pul siyosatidagi xalqaro ham korlikka yordam berish;
— jahon savdosini kengaytirish;
— X V F a ’zolarini kreditlash;
— valuta ayirboshlash kurslarini barqarorlashtirish;
— debitor m am lakatlarga m aslahatlar berish;
— SDR chiqarish orqali likvid m ablag‘larni yaratish;
— iqtisodiy siyosat va texnik yordam sohasida tavsiyalar ishlab
chiqish.
— xalqaro moliya statistikasi stan d artlarin i ishlab chiqish;
— xalqaro moliya statistikasi to ‘plam larini e ’lon qilish.
X V F Kelishuv m oddalariga muvofiq fondning vazifalari qatoriga xalqaro valuta tizim ini nazorat qilish va uning sam arali
faoliyat ko‘rsatishini ta ’m inlash kiradi. X V F ja h o n valuta tizim i
ustidan, ju m lad an , a ’zo m am lakatlarning valuta kursi sohasidagi
siyosati ustidan nazoratni am alga oshiradi.
60
X V F nazorat funksiyasini am alga oshirish bilan birgalikda
m am lakatlarning um um iy iqtisodiy holati va uning iqtisodiy siyosat sohasidagi strategiyasi bo‘yicha atroflicha tah lil o ‘tkazadi.
X V F nuqtayi nazariga ko‘ra m am lakatning sam arali va izchil
iqtisodiy siyosati milliy valuta ayirboshlash kurslarini va jahon
valuta tizim in i barqarorlashtirishga, jah o n xo‘jaligida iqtisodiy
o‘sishni ta ’m inlashga im kon yaratadi.
X V F ushbu sohada m am lakatlarning o ‘ziga tegishli bo'lgan
m ajburiyatlarini bajarishini nazorat qiladi. Bu m ajburiyatlarga
n arxlar barqarorligini saqlagan holda yuqori bandlik darajasini
ushlab turuvchi va iqtisodiy o‘sishga yordam beruvchi moliyaviy
va iqtisodiy siyosat o‘tkazish.
X V F nazoratni am alga oshirish uchun davriy va maxsus
m aslahatlarni tatbiq etadi. Davriy m aslahatlar barcha a ’zo m am lakatlarga h ar yilda o ‘tkaziladi, bunda X V F a ’zo m am lakat­
larning um um iy iqtisodiy holati va valuta siyosati to ‘g‘risidagi
m a’lum otlarga ega bo‘lishi lozim. A garda biror-bir a ’zo m am lakatda og‘ir iqtisodiy vaziyat yuzaga kelgan bo‘lsa yoki bunga
shubha sezilsa X V F darhol undan chiqish yoki oldini olish yuzasidan tegishlicha chora-tadbirlarni am alga oshiradi.
D avriy m aslahatlar X V F ekspertlari g uruhi tom onidan
o‘tkaziladi. U lar eksport va im port, ish haqi darajasi, narxlar,
aholi bandligi, moliyaviy bozorlar konyunkturasi, investitsiyalar h am d a valuta ayirboshlash kurslarini shakllantirishga ta ’sir
ko‘rsatuvchi boshqa ko£rsatkichlar bo'yicha statistik m a’ium otlarni
to‘playdi. Keyin esa, davlat tuzilm alarin in g vakillari bilan iqti­
sodiy siyosatni baholash m aqsadida m uhokam a tashkil etiladi,
shuningdek, o ‘z valutasini ayirboshlashdagi chcklovlarni b arta raf
ctish uchun m am lakat am alga oshirgan chora-tad b irlarn in g natijasi o ‘rganiladi.
M uhokam a yakuni bo'yicha X V F ekspertlari batafsil m a ’lum ot
tayyorlaydi va u keyinchalik Boshqaruv kengashida m uhokam a
etiladi. M uhokam a natijalari bo‘yicha xulosa tayyorlanadi va
m am lakat hukum atiga taqdim etiladi. U nda ko'pincha m am lakat
61
tom onidan am alga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning sam aradorJjgini oshirish bo‘yicha fondning tavsiyalari o ‘rin oladi.
X V F maxsus m aslahatlarni jah o n iqtisodiyotida yetakchi
o ‘rinda turuvchi, iqtisodiy siyosati jah o n xo‘jaligi faoliyatiga
sezilarli darajada ta ’sir ko‘rsatuvchi sanoati rivojlangan m arnlakatlar bilan o‘tkazadi. M aslahatning m aqsadi bo‘lib, jahondagi
iqtisodiy vaziyatni va iqtisodiy rivojlanishning istiqbollarini b ah o lash hisoblanadi.
SD R chiqarish orqali likvid m ablag‘larni yaratish jahon valuta
tizim ini barqarorlashtirishga va xalqaro hisob-kitoblarni erkin
am alga oshirishga im kon yaratishi kerak. X V F a ’zo m am lakatlarning oltin-valuta zaxiralari tarkibi va darajasiga ko‘ra xalqaro
miqyosda likvidlik holatiga alohida e ’tibor qaratadi. Bunga bog‘]iq
holda X V Fning m uhim funksiyasi bo‘lib qo‘shim cha xalqaro
zaxira aktivlariga bo‘lgan uzoq m uddatli ehtiyojni ta ’m inlash
uchun emissiya qilingan S D R ni taqsim lash hisobiga o‘zining
a’zolariga qo‘shim cha likvid m ablag‘larn i taqdim etish hisoblana­
di. 0 ‘zining nizom iga muvofiq xalqaro valuta fondi SD R ni jah o n
valuta tizim ining asosiy zaxira aktivi bo‘lishiga yordam berishi
lozim.
Jam oa valutasi SD R zaxira m illiy valutalari va oltin bilan bir
qatorda zaxira aktivi funksiyasini bajaradi. U rasmiy aktiv bo‘lib
undan foydalanish va egalik qilish huquqi faqat XVFga, uning
a ’zolariga va belgilangan rasm iy ishtirokchilarga berilgan.
X V F ishtirokchi m am lakatlar o‘rtasida SD R ni ularning kvotalariga proporsional m iqdorda taqsim laydi. S D R ning jahon valuta
tizim ida zaru r bo‘lgan um um iy m iqdorini belgilash va bu m iqd orni oshirish m asalalari faqat X V F vakolatlariga kiradi. S D R ni
taqsim lash to ‘g‘risidagi qaror besh yilgacha davomiylikdagi davrga
qabul qilinadi va bunda inflyatsiya va ortiqcha talabni, shuningdek, iqtisodiy tu rg ‘un lik n i oldini olish uchun mavjud zaxira aktivlarini to ‘ldirishga bo‘lgan jah o n iqtisodiyotining uzoq m uddatli
ehtiyoji hisobga olinadi. S D R ni yangidan taqsim lash to ‘g‘risidagi
ta k lif X FV ning taqsim lovchi-direktorlari tom onidan ljroiya ken62
gashning roziligi bilan kiritiladi va uni B oshqaruvchilar kengashi
tasdiqlaydi.
X V F ning oliy boshqaruv organi b o ‘lib, h ar bir a’zo m am lakatdan boshqaruvchi vakil va lining o ‘rinbosaridan iborat
b o ‘lgan boshqaruvchilar K engashi hisoblanadi. O datda, ular
M oliya vazirlari yoki M arkaziy bank boshqaruvchilari bo'ladi.
K engash Fond faoliyatining asosiy m asalalarin i hal etadi, bularga: Kelishuv m oddasiga o ‘zg artirish lar kiritish, a ’zolikka
m am lakatlarni qabul qilish va a ’zolikdan chiqarish, ularn in g
kapitaldagi ulushini aniqlash va qayta ko‘rib chiqish, ijrochi direktorlarni saylash. B oshqaruvchilar o d atd a yilda bir m arta sessiyada to ‘planadilar.
Ustav kapitali taxm inan 217 rnlrd. S D R ni tashkil etadi. U
a’zo m am lakatlarning bo‘naklari hisobiga shakllanadi, odatda
o ‘z kvotasining 25% SD R da yoki boshqa a ’zolarning valutasida,
qolgan 75% o'zlarining milliy valutasida to ‘lanadi. U larning kvotasi o ‘lcham idan kelib chiqib a ’zo m am lakatlar o ‘rtasida ovozlar
taqsim lanadi. X V Fda yuqori ovoz m iqdorini quyidagi m am lakat­
lar egallagan (2011-yil holati b o ‘yicha): AQSH — 16,7%, G erm aniya —5,82%, Yaponiya — 6,24%, Buyuk Britaniya — 4,30%,
Fransiya — 4,30%, Saudiya A rabistoni — 2,81%, Xitoy — 3,82%,
Rossiya — 2,39%. Yevropa lttifoqining 27 ta a ’zo m am lakatining ulushi — 32,07%, X V Fda 29 ta sanoati rivojlangan davlatlar (IH T T ga a ’zo m am lakatlar) 60,35% m iqdoridagi ovozga ega.
Fond a ’zoligini 84%dan ortig'ini tashkil etuvchi qolgan m am ­
lakatlarning ulushi atigi 39,65%ga to ‘g‘ri keladi.
X alqaro Valuta F ondining eng m uhim vazifalaridan biri a’zo
m am lakatlarning to‘lov balansida qiyinchiliklar yuzaga kelganda
kreditlar berish orqali yordam ko‘rsatish hisoblanadi. Bu moliyaviy
yordam m am lakatlarga o ‘zining xalqaro zaxiralarini to ‘ldirishga,
m illiy valutasini barqarorlashtirishga, im port to ‘Iovlarini am alga
oshirishni davom ettirishga ham da mavjud m uam m olarni hal
etish b o ‘yicha chora-tadbirlar qabul qilish orqali faol iqtisodiy
o'sish uchun sharoitni tiklashga im kon yaratadi.
63
X V Fning kreditlash dasturlarini quyidagi kalegoriyalarga
ajratish m um kin:
1. Rezerv (Stand-By) kelishuvlari asosan qisqa m uddatli to'lov
balansi m uam m olarini b arta ra f etishga m o ‘ljallangan. X V F ­
ning eng yirik kreditlari ham m azkur kategoriyaga tegishlidir.
1997-yilda X V F Q o'shim cha rezerv dasturini am aliyotga joriy
qildi. M azkur dastur kapital hisobraqam i bilan bog‘liq inqirozlarni boshdan kechirayotgan davlatlarga zudlik bilan ju d a qisqa
m uddatli kreditlarni ajratishni ko‘zda tutadi.
2. U zaytirilgan fond d asturi X V F tom onidan to ‘lov b alan ­
si qiyinchiliklariga yuz tutgan m am lakatlarga ko‘m ak]ashish
m aqsadida joriy qilingan bo‘lib, bunda m uam m olar qism an
strukturaviy m uam m o lar bilan bog‘liq va uni b a rta ra f etish
m akroiqtisodiy nom uvofiqliklarga nisbatan uzoqroq m uddatni
taqozo etadi.
3. Q ashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o‘sish dasturi asosida X V F yillik foiz stavkasi 0,5 foiz va so‘ndirish m uddati
10 yil bo‘lgan kreditlarni o 'zining eng qashshoq a ’zo davlatlariga
taqdim etadi. Ta’kidlash lozim ki, X V F kreditlarining ko‘pchilik
qismi shu kategoriyaga m ansubdir. 2005-yilda Ekzogen shoklar dasturi ishlab chiqilib tasdiqlandi. Bu dastur asosida Q ash­
shoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o ‘sish dasturi orqali kredit olmaydigan sust rivojlangan davlatlarga ularning nazorat doirasidan
tashqarida bo‘lgan shoklar tufayli vujudga keladigan to ‘lov balansi
m uam m olarini b a rta ra f etish uchun kreditlar taqdim etiladi.
Egiluvchan kredit liniyasi. Egiluvchan kredit liniyasi asosiy
iqtisodiy ko'rsatkichlari ju d a yaxshi b o ig a n m am lakatlar uchun
m o‘ljallangan. Egiluvchan kredit liniyasi to ‘g‘risidagi bitim foydalanish bo'yicha o'rnatilgan talablarga oldindan javob beruvchi
m am lakatlar uchun tasdiqlanadi.
Egiluvchan kredit liniyasining qo‘llanilish m uddati bir-ikki yildan iborat b o ‘ladi, qaytarish m uddati esa stend-bay m exanizm iga
o‘xshash hisoblanadi. Ushbu m exanizm dan foydalanish aniq h o latlarni hisobga olish orqali belgilanadi, unga odatdagi foydala64
nish cheklovlari qo‘llanilm aydi, m ablag4 esa bosqichm a-bosqich
em as balki, bitta to ‘lov bilan beriladi.
O ldini oluvchi kredit liniyasi. O ldini oluvchi kredit liniyasi
asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari ishonchli bo‘lgan asoslangan iqtisodiy siyosatga va bunday siyosatni o‘tk azishning yuqori tajribasiga ega bo‘lgan m am lakatlar uchun m o‘ljallangan. O ldini oluvchi
kredit liniyasining davom etish niuddati bir yildan ikki yilgacha
b o ‘lishi m um kin.
Favqulodda yordam. X V F tabiiy ofatni boshdan kechirayotgan yoki urush oqibatlarini b arta ra f etayotgan m am lakatlar
uchun favqulodda yordam ko‘rsatadi. Favqulodda kreditlar
b o ‘yicha yig‘im larning baza stavkasi undiriladi, kreditlar 3—5 yil
davom ida qaytarilishi kerak.
X V F ning resurslaridan foydalanish uchun m am lakat o‘zining
to ‘lov balansini m oliyalashtirishga bo‘lgan ehtiyojni asoslab berishi lozim . M oliyalashtirish zaruriyatini belgilovchi m ezonlar sifatida X V F m am lakat to ‘lov balansining holati, uning xalqaro
zaxiralar qoldig‘i va m am lakatning zaxira pozitsiyasi d in am ik asidan foydalanadi. Shuningdek, to ‘lov balansi tengsizligi sabablarini b a rta ra f etish uchun m am lakat tom onidan qabul qilingan
ch ora-tadbirlar sam aradorligi ham hisobga olinadi.
4 .3 . Jahon banki guruhi va unga kiruvchi tashkilotlar faoliyati
Jahon banki 190 dan ortiq rivojlangan ham da rivojlanayotgan m am lakatlarga moliyaviy yordam ko‘rsatuvchi xalqaro moliya
tashkilotidir.
Jahon b a n k in in g bosh m aqsadi — iqtisodiy o ‘sish davrini
b o shdan kechirayotgan rivojlanayotgan m am lak atlarn i kreditlash yo‘li bilan kam bag‘allik darajasini pasaytirish hisoblanadi.
K reditlar ushbu davlatdagi iqtisodiy o‘sishni ja d allash tirish ga h am d a fuqarolarnin g hayot darajasi yaxshilanishiga im kon
tu g ‘diradi.
H ozirgi davrda Jahon banki m ing yillik D eklaratsiyasiga m uvofiq o ‘z faoliyatining asosiy vazifalarini belgilab olgan. M ing
65
yillikdagi rivojlanish m aqsadlariga 2015-yilgacha erishish lozim
boMib, u o‘z ichiga quyidagilarni olgan:
— kam bag‘allik va o chlikka barham berish;
— um um iy boshlang‘ich ta ’lim n i ta ’m inlash;
— bolalar o‘lim ini qisqartirish;
— onalik m uhofazasini yaxshilash;
— V IC H /S P ID , m alariya (bezgak) va boshqa kasalliklarga
qarshi kurashish;
— atrof-m uhitning barqaror rivojlanishini ta ’m inlash;
— rivojlanish m aqsadlarida global h am korlikni shakllantirish.
Jahon bankining Xalqaro valuta fondidan farqi shundaki, Jahon banki f'aqatgina rivojlanayotgan m am lakatlarga uzoq m uddatli
yordam ko‘rsatadi, X V F faoliyati esa m am lakatdagi vaqtinchalik
moliyaviy inqirozni b arta raf qilishga yo'naltirilgan.
Jahon banki BM Tning ixtisoslashtirilgan moliya instituti sifatida strategik vazifalarni bajarish uchun eng qulay vositachi sifatida xizm at qilishga m o ‘ljallangandir, ya’ni barcha a ’zo m am lakatlarning iqtisodiyotini jah o n xo‘jaligi tizim i asosiy m arkazlari
bilan inlegratsiya qilishdir.
«Jahon banki» atam asi tarkiban X alqaro tiklanish va taraqqiyot
banki (International Bank for R econstruction and Development)
va Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasini (International D evelop­
m ent A ssociation) qam rab oladi. «Jahon banki guruhi» atam asi
esa, 5 ta tashkilotni, xususan, X TTB, X R A , Xalqaro moliya korporatsiyasi (International Financial C orporation), Investitsiyalarni kafolatlash b o ‘yicha ko‘p tom onlam a agentlik (M ultilateral
Investm ent G uarantee Agency), Xalqaro investitsion bahslarni
tartibga solish m arkazini (International C enter for Settlem ent o f
Investm ent D isputes) o ‘z ichiga oladi5.
Jahon bankining asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
— rivojlanayotgan m am lakatlarda investitsiya faoliyati;
5 www.worldbankgroup.org.
66
— iqtisodiy m asalalar b o ‘yicha m aslahat va tah liliy faoliyat;
— am alga oshiriladigan d asturlar va ko‘rsatiladigan xizm atlar
tarkibi va tuzilm asini m untazam to ‘g‘rilab borish;
— boy va qashshoq m am lakatlar o‘rtasida resurslarni taqsim lashda vositachilik qilish.
H ar uch yilda Jahon banki guruhi to m o n id an «Jahon banki
gu ruhi faoliyatining strategiyasi» nom li hujjat ishlab chiqiladi,
ushbu hujjatdan m am lakatlar bilan bo'ladigan ham korlikda foydalaniladi. Strategiyaga ijtim oiy-iqtisodiy rivojlantirish xususiyatlari va kam bag‘allik m uam m olarini hal qilish bo'yicha dastur
ham da loyihalar kiritiladi.
0 ‘zining faoliyati b o ‘yicha Jahon banki m a’lum tam oyillarga
am al qiladi, jum ladan:
— rivojlanayotgan m am lakatlarning iqtisodiy o ‘sishiga yordam
beruvchi sam arali kapital qo‘yilm alar uchun resurslar ajratish;
— resurslar qaytishi ehtim olligi darajasini hisobga olgan holda
iqtisodiy m ulohazalardan kelib chiqib investitsion qarorlar qabul
qilish;
— bitta ishtirokchi m am lakat doirasida berilgan resurslarni
ishlatishga cheklovlarning mavjud emasligi;
— xodim lar faoliyatining boshqa subyektlarga, ju m lad an ,
m am lakatlar hukum atiga em as, balki faqatgina b an k m anfaatlariga yo‘naltirilganligi.
Rivojlanayotgan m am lakatlar uchun Jahon banki tashkilotlari
guruhi dunyodagi yirik moliyaviy m ablag‘lar m anbalaridan biri
b o iib hisoblanadi.
U o ‘zin in g moliyaviy resu rslarin i k am b ag ‘al m a m lak a tla rd a gi kam bag‘allik darajasini pasaytirish h am d a iqtisodiy o ‘sishni
ja d a lla sh tirish , shuningdek, hayot sifatini yaxshilashga sarflaydi.
Y uqorida qayd etilgan tash kilotlarning faoliyatini quyidagi
m a’lum otlar asosida ko‘rib chiqam iz.
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (X TTB, ing. Intern atio ­
nal Bank for Reconstruction and Development) —Jahon bankining
67
asosiy kredit tashkiloti b o lib , keng miqyosda Jahon banki nomi
bilan tanilgan. Ushbu bankka a ’zo bo‘lish uchun ariza taqdim
etgan m am lakat avvalo XVFga a ’zolikka kirgan b o iish i lozim.
B ankning barcha qarzlari a ’zo davlatlar hukum atlari tom onidan
kafolatlanishi kerak. Q arzlar bo‘yicha bar olti oyda o'zgaruvchi foiz
stavkasi belgilanadi. Hozirgi vaqtda m azkur stavka 6—7%ga teng.
Qarzlar asosan 15—20 yil m uddatga, asosiy qarz summasi bo‘yicha
to‘lovlarni 3—5 yilga uzaytirish tartibida beriladi. Qarz berish davlat hnkum atining kafolati olingandan so‘ng amalga oshiriladi6.
X TTB — 1944-yilda B retton-V udsdagi (A Q SH ning N yuX em pshir shtatidagi shaharcha) X alqaro valuta — moliyaviy
konferensiyada X V F bilan bir vaqtda tuzilgan davlatlararo investitsiya institutidir. B ir vaqtning o‘zida b an k n in g nizom i ham
bo'lib qolgan X TTB haqidagi Bitim 1945-yilda rasm iy jih atd an
kuchga kirgan, bank 0‘zin in g faoliyatini 1946-yildan boshlagan.
X T T B ning shtab-kvartirasi A Q SH ning V ashington shahrida
joylashgan.
X T TB ning asosiy m aqsadi — a ’zo m am lakatlarga uzoq muddatli kredit va qarzlar berish ham da xususiy investitsiyalarni kafolatlash orqali ularning iqtisodiyotini rivojlantirishga ko‘m aklashish
hisoblanadi. D astlab X TTB a ’zo m am lakatlarning to ‘plangan
m ablag‘lari va am erikalik investorlarning jalb qilingan kapital lari yordam ida ikkinchi jah o n urushi natijasida iqtisodiy jihatdan
turg‘un holatga kelib qolgan G ‘arbiy Yevropa m am lakatlarida xu­
susiy investitsiyalarni rag‘batlantirishga m o‘ljallangan edi.
X T TB ning Kelishuvlar m oddasining 1-moddasiga muvofiq
lining m aqsadlari sirasiga quyidagilar kiradi:
— a ’zo davlatlarning xalq xo'jaligini tiklash va rivojlantirishga
ko‘m aklashish;
— kafolatlar berish, xususiy va boshqa investorlarning investitsiyalari va ssudalarida ishtirok etish orqali xususiy va xorijiy
investitsiyalarni rag‘batlantirish;
6 www.mfino.ru.
68
— ja h o n savdosining m uvozanatli o ‘sishini va a ’zo davlatlar
to ‘lov balansining m uvozanatliligini qo‘llab-quvvatlash.
50-yillarning o ‘rtalarid an boshlab, G ‘arbiy Yevropa m am lakatlarida xo‘jalik hayoti barqarorlashishi m unosabati bilan, X TTB
o ‘z faoliyatining katta qism ini Osiyo, A frika va Lotin A m erikasi
m am lakatlarining iqtisodiyotini rivojlantirishni barqarorlashtirishga yo‘naltirdi.
X T T B ning oliy rahbar organi B oshqaruvchilar Kengashi va
D irektorat (ijroiya organi) b o ‘lib hisoblanadi. A’zo m am lakatlarning moliya vazirlari yoki m arkaziy ban k lar boshqaruvchilaridan
tashkil topgan K engash o‘z sessiyalarini X V F bilan birgalikda
bir yilda bir m arta o‘tkazishadi. X TTB a’zolari faqatgina X V F
a ’zoligiga qabul qilingan m am lakatlar bo‘la oladi. Ovozlar X TTB
kapitalidagi (180 m lrd dollardan ortiq) m am lakat kvotasi orqali
aniqlanadi.
H ozirda X TTB a ’zolari b o ‘lib 186 m am lakat hisoblansada,
yetakchi o ‘rinda yettilik m am lakatlari turadi: AQSH , Yaponiya,
Buyuk Britaniya, G erm aniya, Fransiya, K anada va Italiya7.
B ankning resurslari shakllanishining m anbasi bo‘lib, A m erika
bozorlarida obligatsiya qarzlarini chiqarish va ularn i sotishdan
olingan m ablag‘lar hisoblanadi. XTTB kreditlarni, o datda 20 yil
m uddatga a ’zo m am lakatda ishlab chiqarish obyektlarini kengaytirish uchun hukum at kafolati ostida beradi. Shuningdek, X TTB
boshqa b an k larn in g uzoq m uddatli kreditlari b o ‘yicha kafolat
ham beradi. U ham X V F singari, qarzdor m am lakatning m oliyaviy holati, kreditlanuvchi obyektlar va ushbu obyekt bo'yicha
bank missiyasi tom onid an o ‘rganilgan axborotlarni talab qiladi.
X TTB quyidagi dasturlar doirasida faoliyat yuritadi:
— iqtisodiy boshqaruv va kam bag‘allik bilan kurashish;
— ekologiya va ijtimoiy rivojlanish;
— infratuzilm a, xususiy sektor va moliya;
— inson salohiyatini rivojlantirish.
7 www.worldbank.org.
69
Keyingi yillarda XTTB rivojlanayotgan m am lakatlarning
tashqi qarzlarini tartibga solish bilan shug‘ullanm oqda: kreditlarning 1/3 qism ini qo‘shm a m oliyalashtirish deb ataladigan
shaklda beradi. Bank to ‘lov balansi holatini yaxshilashga, shuningdek, iqtisodiyot tuzilm alarini tartibga solishga strukturali
kreditlarni ajratadi.
Hozirgi paytda XTTB faoliyatining asosiy yo‘nalishlari bo‘lib
quyidagilar hisoblanadi:
— turli xildagi investitsiya loyihalarini uzoq va o‘rta m uddatli
kreditlash;
— loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy va texnik asoslarini tayyorlash;
— rivojlanayotgan m am lakatlarda tuzilm aviy qayta qurish
dasturlarini m oliyalashtirish.
X T TB ning m aqsadlari quyidagilardan iborat:
— a ’zo m am lakatlar iqtisodiyotini rivojlantirishga va qayta
tiklashga yordam ko‘rsatish;
— xususiy xorijiy investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlash;
— to ‘lov balansining m uvozanatini saqlashga va xalqaro savdoning barqaror o ‘sishiga yordam berish;
— statistik m a’lum otlarni to ‘plash va e ’lon qilish.
X T TB ning asosiy m ablag‘lari hozirgi kunda o ‘rta va uzoq
m uddatli qarz m ajburiyatlarini emissiya qilish orqali xalqaro
moliya bozorlaridagi operatsiyalar hisobidan shakllanadi. X TTB
qim m atli qog‘ozlari yuqori kredit reytingiga (AAA) ega bo‘lib,
dunyoning 100 dan ortiq m am lakatlariga joylashtiriladi. X T T B ­
ning kreditlari qarz oluvchi davlat m illiy valutasida emas, balki
devizlarda, ya’ni xalqaro darajada to ‘lov vositasi sifatida tan olingan valutalarda ajratiladi.
X TTB qarzlarini ikkita kategoriyaga ajratish m um kin:
Iqtisodiyot uchun yo‘qotishlarsiz ssudalar bo‘yicha foizlarni
to ‘lashga qodir b o ‘lgan, rivojlanayotgan m am lakatlar uchun qarzlar.
70
X alqaro moliya bozorida kreditga Jayoqatsiz va ssudalar
bo‘yicha foizlarni to ‘lashga q odir bo‘lm agan kam bag‘al raam lakatlar uchun qarzlar.
Keyingi yillarda X T T B ja h o n moliya bozorida yirik qarzdor
rolida chiqm oqda. B ank tom onidan chiqarilayotgan obligatsiya
qarzlari sum m asi davlatlararo investitsiya b anklari o‘rtasida eng
katta solishtirm a og‘irlikka egadir.
X alqaro rivojlanish assotsiatsiyasi (X R A ) — Jahon banki guruhiga kiruvchi xalqaro tashkilot bo‘lib, u 1960-yilda tashkil etilgan. X R A Kelishuvlar m oddasining b m o d d asig a muvofiq, u n in g
m aqsadi iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlantirish, sam aradorlikni
oshirish va shuning asosida, sust rivojlangan a ’zo m am lakatlarda
aholi turm ush tarzin i oshirish, shuningdek, a n ’anaviy kreditlarga
nisbatan og‘ir bo‘lm agan qulay shartlarda moliyaviy ko‘m ak berish hisoblanadi.
M am lakatlarga rivojlanish jarayonida yordam ko‘rsatish m aqsadiga ega boclgan X R A strategiyasining asosiy elem entlari quyidagilardan iborat:
— m akroiqtisodiy va tarm o q siyosatining puxta o ‘ylangan chora-tadbirlarini qabul qilish orqali iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish;
— ijtimoiy sohalarning m ustahkam lanishi va rivojlanishini
q a t’iy qo‘llab-quvvatlash orqali inson kapitaliga investitsiyalash;
— boshqaruv sam aradorligini oshirish uchun tashkiliy-texnik
im koniyatlarni kengaytirish;
— barqaror rivojlanish m aqsadlarida atrof-m uhitni saqlash;
— qurolli
to ‘qnashuvlar
oqibatlarini
b arta ra f
etishga
ko‘m aklashish;
— m intaqaviy integratsiya va savdoni qo‘llab-quvvatlash.
X R A foizsiz kred itlar va iqtisodiy o ‘sishni rag'batlantirishga
qaratilgan gjantlar ajratish orqali qashshoqlikni qisqartirish, ijti­
moiy tengsizlikni kam aytirish va aholi turm ush tarzin i o shirishni
ko‘zda tutadi.
X R A dan qarz olish huquqiga yalpi ichki m ahsuloti aholi jo n
boshiga $835 dan kam b o ‘lgan m am lakatlar ega bo‘lishadi.
71
X R A m am lakatlarga 10 yil im tiyozli davrli 30—40 yilga foizsiz kreditlar beradi. XRA kreditlarining qaytarish m uddatlari 20,
35 va 40 yilni tashkil etadi, shundan dastlabki 10 yili im tiyoz­
li davr hisoblanadi va bu davrda asosiy qarz bo‘yicha to ‘lovlar
am alga oshirilm aydi. Ta’kidlash lozim ki, X R A kreditlariga foiz
to ‘lanm aydi, biroq xizm at ko‘rsatish uchun kam m iqdordagi
(hozirda ajratilgan kredit su m m an in g 0,5 foizi) xarajatlar qarz
oluvchi tom onidan qoplanadi. Bu kreditlarning m aqsadi, rivojlangan m am lakatdan kam bag‘al m am lakatga tovarlar eksportini
rag‘batlantirishdir. Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasiga 167 m am lakat a ’zo bo‘lib kirgan8.
X R A m am lakatlarga moliyaviy resurslarni ajratishda muayyan
m ezonlarga am al qiladi. Ularga quyidagilarni kiritish m um kin:
1. Muvofiqlik m ezonlari.
X R A dan qanday m am lakatlar m ablag‘ olish huquqiga ega
ekanligini aniqlashda uchta mezon qo‘llaniladi:
— Y IM ning aholi jon boshiga nisbatan o ‘lchanadigan nisbiy
ko‘rsatkichidan past bo£lgan m am lakatlar;
— m am lakatni rivojlantirish dasturlarini m oliyalashtirishga
imtiyozli shartlarda resurslar olishga ehtiyoj yuzaga kelishi tufayli
bozor sharoitlarida o'zlashtirilgan m ablag£lar uchun kreditga qobiliyatlilikning yetishmasligi;
— qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o'sishni qo‘l!ab-quvvatlovchi iqtisodiy va ijtimoiy siyosat chora-tadbirlarini qabul qilish, shuningdek, o‘tkaziladigan siyosatning yuqori sam aradorligi.
2. Taqsim lash m ezonlari.
0 ‘rnatilgan m ezonlarga javob beruvchi m am lakatlar o‘rtasida
X R A resurslarini taqsim lash tartib in i aniqlovchi asosiy omil
m am lakatda qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o‘sishni
qo‘llab-quvvatlash borasida o‘tkaziladigan siyosatning sam ara­
dorligi hisoblanadi. Aniqlovchi om illardan yana biri bo‘lib aholi
jo n boshiga darom ad darajasi hisoblanadi: X R A m ezonlariga ja8 www.worldbank.org..
72
vob beruvchi qashshoq m am lakatlar siyosat sam aradorligining
bir xil ko‘rsatkichlarida boshqa m am lakatlarga nisbatan yuqori
m ablag‘ olishadi.
3. Sam aradorlik reytingi.
H ar yili Jahon banki personali q arzdodar tom onidan
o ‘tkaziladigan siyosatning sifatini baholaydi va shu asosda m am ­
lakatlar reytingi aniqlanadi. B aholashni o ‘tkazishda m am lakatda
am alga oshirilayotgan loyihalar portfelining sam ardorligi hisobga
olinadi.
3. R esurslarni taqsim lash tartibi.
X R A tom onidan m am lakatga ajratiladigan resurslar hajm i birin chi navbatda shu m am lakatda o‘tkaziladigan siyosat sam aradorligini va uning institutsional tizim in i h ar yillik baholash natijasida qarzdorga beriladigan reytingga bog‘liq b o iad i.
4. Sam aradorlik kolrsatkichlari va kreditlash.
X R A rahbariyati har bir m am lakatga haqiqatda ajratilgan resurs­
larni ularning rejalashtirilgan o‘lcham i bilan taqqoslagan holda
nazorat qilib boradi. M ablag‘lar yetarlicha egiluvchanlik bilan ajratiladi, bu holat faoliyat sam aradorligi ko‘rsatkichlarining sezilarli
o‘zgarishi natijasida zarur choralar qo‘llashga im kon beradi.
Xalqaro moliya korporatsiyasi (X M K ) (ing. International Fi­
nance C orporation, IFC ) Jahon banki guruhiga kiruvchi xalqaro
tashkilotdir. Tashkilotning shtab-kvartirasi Vashingtonda (AQSH)
joylashgan. 1956-yilda rivojlanayotgan m am lakatlarga xususiy investitsiyalar oqim i barqarorligini ta ’m inlash m aqsadida tuzilgandir.
Jahon banki tashkilotlari g u ru h in in g Prezidenti bir vaqtning
o ‘zida X M K Prezidenti b o ‘lib hisoblanadi. R ahbarlik vazifasi
vitse-prezident tom onidan am alga oshiriladi. X M K aksionerlari
bo‘lib 182 m am lakat hisoblanadi.9
X M K Jahon banki guruhiga kiruvchi boshqa tashkilotlar bilan
o ‘z faoliyatini m uvofiqlashtirib boradi, lekin yuridik va moliyaviy
aloqalarda m ustaqil tashkilot bo‘lib hisoblanadi.
9 http://w w w .ifc.org/ifcext/russian.nsf/C ontent/M em ber_C ountries.
73
ХМ К kom paniyalarga risklarni boshqarishga va jahon kapital
bozoriga chiqishning kengroq im koniyatiga ega bo‘lishga yordarn
beruvchi yangi moliyaviy instrum entlarni ishlab chiqishni davom
ettirm oqda. Ushbu moliyaviy m ahsulotlar jum lasiga quyidagilarni
kiritish m um kin:
— X M K o ‘z m ablag‘laridan zayomlar;
— sindikatlashgan zayom lar;
— hissali moliyalashtirish;
— qarz instrum entlari va to ‘g‘ridan to ‘g‘ri investitsiyalar fondlari;
— tuzilm aviy m oliyalashtirish;
— vositachilar orqali m oliyalashtirish;
— risklarni boshqarish bo‘yicha m ahsulotlar;
— milliy valutada moliyalashtirish;
— savdoni moliyalashtirish;
— ekspert baholash va boshqalar.
X M K ga a’zolikka kirishda quyidagi shartlarga am al qilinadi:
— X TTB a’zoligi;
— X M K kelishuv m oddasini imzolash.
X M K turli xil tarm oqlardagi loyihalarni m oliyalashtiradi,
ularga qishloq xo‘jaligi, tog1 sanoati, ishlab chiqarish, turizm
va boshqalarni kiritish m um kin. A m m o birinchi navbatdagi
yo'nalish, xususiy sektor bo‘lib hisoblanadi. X M K faoliyatining
to ‘rtta asosiy yo‘nalishini ajratib ko‘rsatish m um kin:
— xususiy sektor loyihalarini m oliyalashtirish;
— rivojlanayotgan m am lakatlardagi tashkilotlarga xalqaro
moliya bozorlaridan kapital jalb qilishda yordam lashish;
— ta ’lim , sog'liqni saqlash va infratuzilm ani rivojlantirishga
yo‘naltirilgan xususiy investitsiyalar yo‘lidagi to ‘siqlarni b arta raf
etish, shuningdek, innovatsion moliyaviy m ahsulotlardan foydalanish va salohiyatni oshirish orqali ichki moliya bozorlarini
rivojlantirish;
— hukum atlarga m aslahat va texnik yordam ko‘rsatish.
74
X M K rivojlangan va rivojlanayotgan m am lak atlard ag i
y u q o ri rentabelli k o rx o n alarn i kred itlay d i. X M K k red itlarin in g
m u d d a ti o d a td a 15 y ild an o shm aydi, o ‘rta c h a m u d d at esa 3—
7 yildir.
X M K ning xususiyati shundaki, u n in g m ablag‘laridan investitsiya olish uchun korxona va tashkilotlarga kredit berilganda,
JT T B va X R A talab qilgandek a ’zo m am lakatlarga hukum at kafolatlari talab qilinm aydi. Bu xususiy kom paniyalar uchun ular
faoliyati ustidan davlat nazoratidan saqlaydi va rivojlanayotgan
m am lakatlar iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb qilish m anfaatlariga xizm at qiladi.
Investitsiyalarni kafolatlash b o ‘yicha k o ‘p to m o n lam a agentlik (IK K A ) (ing. M ultilateral Investm ent G u aran te e A gensy) — Jahon banki g u ru h ig a kiru v ch i m u staqil xalqaro tash k ilotdir. IK K A n in g asosiy m aqsadi b o ‘lib, rivojlanayotgan
m am lak atlarga xorijiy to ‘g‘ri investitsiyalarni yo‘naltirishga
k o ‘m aklashish, shuningdek, axborot va konsultatsiya xizm atla rin i ko‘rsatish hisoblanadi. Shu bilan birga IK K A siyosiy
risk lard an sug‘u rtalash n i yoki rivojlanayotgan m am lakatlarga
xorijiy to ‘g ‘ri investitsiyalarni rag ‘b atlan tirish m aqsadida kafolat
b erish n i am alga oshiradi.
IK K A 1988-yilda a ’zo m am lakatlarning badallari evaziga
tashkil topgan. Hozirgi kunda 2010-yil holatiga ko‘ra IK K A ga
175 m am lakat a’zolikka qabul q ilin g an 10. IK K A xalqaro tashkiloti to ‘g‘risidagi konvensiya 1985-yil 11-oktabrda V ashingtonda
im zolangan. Shuningdek, shtab-kvartirasi ham V ashingtonda
joylashgan.
IK K A kafolati investorlarni, sh artn o m a sh artlarin i buzishdagi, harbiy va fuqarolar g‘alayonidagi, m usodara qilishdagi
h am d a m ablag‘larni o ‘tkazishdagi cheklovlarda yuzaga keladigan
risklardan him oya qiladi. A m m o tijorat risklarini sug‘urtalash,
m asalan, bankrotlik riski am alga oshirilm aydi. IK K A shuning10 www.mfino.ru.
75
dek, rivojlanayotgan m am lakatlar o‘rtasida bo lad ig au investitsiya
m unosabatlarini ham sug'urtalashni am alga oshiradi.
IKK A kafolatiga m am lakatda ro‘yxatdan o‘tm agan faoliyati
investitsiya bilan bog‘Iiq b o ‘lgan xususiy firm a va fuqarolar ham
d a ’vogarlik qilishi m um kin. Kafolat 3 yildan tortib 15—20 yil
m uddatgacha am alga oshiriladi. Jahon banki kafolatidan farqli
tom oni shundaki, investitsiyalash uchun m am lakat hukum atidan
qarshi kafolat talab qilinm aydi.
Shu bilan birgalikda IK K A kreditlar bermaydi ham da mustaqil investor bo‘lib hisoblanm aydi. Alkogol va tam aki m ahsulotlarini ishlab chiqarish ham da qim or o‘yinlarini tashkil etish
uchun qilingan investitsiyalarga kafolat berilmaydi. Hozirgi paytda kafolatlashning maksim al miqdori bitta invcstitsion loyiha
uchun 110 m ln AQSH dollarini ham da bitta m am lakat uchun
440 m ln AQSH dollarini tashkil qiladi. Qayta sug‘urtalash va
birgalashib sug‘urtalashda ushbu chegara sezilarli darajada ortiq
bo‘lishi m u m k in 11.
Shuningdek, rivojlanayotgan m am lakatlarda yuzaga kelishi
m um kin bo‘lgan notijorat risklar quyidagilar bo‘lishi m um kin:
— rnilliy valutaning erkin ayirboshlashni to ‘xtatish va bu bi­
lan b o g liq investor m am lakatiga darom adlarni o‘tkazish bilan
bo'ladigan m uam m olar;
— investor m ulkining barbod bo‘lishi;
— harbiy harakatlar;
— to ‘ntarishlar va ijtimoiy-siyosiy vaziyatning o ‘zgarishi;
— hukum at qarori natijasida shartnom aning bajarilm ay qolishi.
0 ‘z oldiga qo‘ygan m aqsadni am alga oshirish uchun IK K A
yuqorida keltirilgan notijorat risklarga kafolatlarnigina em as, balki shuningdek, rivojlanayotgan a ’zo m am lakatlarning hukum at
organlariga siyosatni ishlab chiqish va am alga oshirishga nisbatan
11 http://www.m iga.org/about.
76
dastur va tartib yuzasidan m aslahatlar beradi ham d a chet el in ­
vest orlarini qo‘llab-quvvatlaydi.
Investitsion bahslarni hal qilish b o ‘yicha xalqaro m arkaz (ing.
IC S ID — International C entre for Settlem ent o f Investm ent D is­
putes) — yuqorida ko‘rib o ‘tgan tashkilotlarim izdek Jahon banki
guruhiga kiruvchi m ustaqil xalqaro tashkilot bo‘lishi bilan bir qatorda BM Tning m axsus tashkiloti ham hisoblanadi. Investitsion
bahslarni hal qilish bo'yicha xalqaro m arkazning m aqsadi bo‘lib,
xalqaro investitsion bahslarni hal qilish va to m o n larn i o‘zaro murosaga keltirish uchun huquqiy im koniyatlarni ta ’m inlash hisob­
lanadi. M arkaz xususiy investitsiyalar yo‘lidagi tashqi iqtisodiy
to ‘siqlarni b a rta ra f etishga qaratilgan ham da davlatlar va xususiy
investorlar o‘rtasidagi bahslarni hal qiluvchi xalqaro m ustaqil arbitraj tashkiloti sifatida qaraladi.
Investitsion bahslarni hal qilish bo‘yicha xalqaro m arkaz, dav­
latlar va boshqa davlatlarning fuqarolari o ‘rtasidagi investitsion
bahslarni hal qilish bo‘yicha konvensiyaga (V ashington konvensiyasi) muvofiq tashkil qilingan. Ushbu konvensiya Investitsion
bahslarni hal qilish bo‘yicha xalqaro m arkazning haq-huquqlarini, tashkiliy tuzilm asini va asosiy vazifalarini belgilab berdi.
Konvensiya 1965-yil 18-m artda im zolangan va 1966-yil 14-oktabrdan kuchga kirgan. Hozirgi kunda Investitsion bahslarni hal
qilish bo'yicha xalqaro m arkazning a'zolari bo‘lib 146 ta m am lakat hisoblanadi.12
Konvensiya bahslarni hal qilishning ikkita asosiy y o lin i ko‘rib
chiqadi: tom onlarni m urosaga keltirish va arbitraj ishlab chiqish.
Bularga muvofiq konvensiyada ishlarni qo‘zg‘ash uchun, to m o n ­
larni murosaga keltirish masalasi bo‘yicha ish ko'rish uchun va
arbitraj o lk a zish uchun tartib qoidalar keltirilgan. M arkazda tom onlarga xizm at ko‘rsatish ixtiyoriy ravishda va to ‘lov evaziga
am alga oshiriladi. To‘lovlar m iqdori bosh kotib tom onidan tasdiqlanadi. Hozirgi paytda ko‘pgina sh artn o m alar xususan, trans12 ttp://icsid.worldbank.org/.
77
chegaraviy investitsiyalar doirasida tuzilgan shartnom alar investitsion bahslarni yuzaga kelish holatini hal qiluvchi sifatida
Investitsion bahslarni hal qilish bo‘yicha xalqaro m arkazda izohd an o‘tkaziladi.
4. 4. Mintaqaviy valuta-kredit va moliya tashkilotlari
XX asrning 60-yillarida Osiyo, A frika va L otin A m erikasidagi
rivojlanayotgan m am lakatlar ham korligini kengaytirish va ushbu
m intaqalardagi o‘ziga xos m uam m olarni yechish uchun m in taq a­
viy rivojlanish banklari tashkil etildi.
M intaqaviy valuta-kredit tashkilotlarining m aqsadi bo‘lib,
m intaqa m am lakatlarida ijtimoiy taraqqiyot va iqtisodiy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash, qashshoqlik va qarzdorlik darajasini
kam aytirish ham da xususiy sektor rivojlanishiga ko‘m aklashish
hisoblanadi.
M intaqaviy
valuta-kredit
ta sh k ilo tlarin in g
resurslari
xalqaro kapital bozorlaridan o‘zlashtirish orqali jalb etilgan
m ablag‘lardan, ustav kapitallaridan, shuningdek, tex n ik yordam
ko‘rsatish va im tiyozli kreditlash uchun asosan a ’zo m am lak atlar
badallari hisobiga tashkil topgan m axsus fondlar m ablag‘laridan
tash k il topadi.
Ushbu tashkilotlarning operatsiyalari iqtisodiy rivojlan ishning barcha yo‘nalishlarini moliyaviy qo£llab-quvvatlashga
m o‘ljallangan, lekin ustuvor yo‘nalish bo‘lib iqtisodiy va ijtimoiy
infratuzilm alar (energetika, transport, kom m unikatsiya va boshq.)
rivojlanishini m oliyalashtirish hisoblanadi. B anklar resurslarining
sezilarli qismi sanoatni kreditlashga yo‘naltiriladi.
M intaqaviy valuta-kredit tashkilotlari faoliyatining asosiy
yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
—
rivojlanish loyihalari va investitsiya dasturlariga o‘z
m ablagelarini qo‘yish ham da kreditlar ajratish. E ksport-im port
va tijorat tashkilotlari bilan birgalikdagi loyihalarni moliyalashtirishni tashkil etish. B unda kreditlashning turli usullaridan foydalaniladi: aniq loyihalarni m oliyalashtirish uchun qarzlar, tu 78
zilmaviy qayta qurishn i o‘tkazish uchun qarzlar, tiklash qarzlari,
kredit liniyalari va boshqalar;
— a ’zo m am lakatlar iqtisodiyotini rivojlantirish m aqsadida
xususiy investitsiyalarni o shirishni rag‘batlantirish;
— rivojlanish loyihalari va m intaqaviy dasturlarni tayyorlashda, shuningdek ushbu d astu r va loyihalarni am alga oshirishda
texnik yordam ko‘rsatish va m aslahatlar berish.
A m erikaaro rivojlanish ban k i (ARB, V ashington, 1959-yilda
tuzilgan), A frika rivojlanish banki (A fR B , Abidjan, 1963-yilda
vujudga kelgan), Osiyo rivojlanish banki (ORB, M anila, 1965-yilda tuzilgan). Ushbu m intaqaviy rivojlanish banklarining asosiy
m aqsadi — m intaqalarga mos rivojlanish loyihalarini, shuningdek, m intaqaviy birlashm alarni uzoq m uddatga kreditlash hisoblanadi. Bu banklarning um um iy xususiyati bo‘lib, ularning faoliyatiga rivojlangan m am lakatlarning m uhim ta ’sir ko'rsatishi, ya’ni
banklar kapitalining anchagina qism ini tashkil qilishi ham da
tax m in an 1/3 qismi ularning a ’zolariga tegishli bo‘lishidir. M in­
taqaviy rivojlanish banklari resurslarining shakllanishida bir xil
tam oyil am al qiladi, ijtim oiy fondlardan qarz m ablag‘larini jalb
qilish, shuningdek, ko‘pincha Jahon banki guruhiga o‘xshashlik
b o ‘yicha kredit siyosati yuritiladi.
Shu bilan birgalikda m intaqaviy rivojlanish banklari faoliyatida bir-biridan farqlilik ham mavjud. B ular ushbu uchta — Lotin A m erikasi, Osiyo va A frika m intaqalaridagi m am lakatlarning
iqtisodiy, m adaniy rivojlanishining turli xildagi darajasi ham da
tarixiy a n ’analarining xususiyatlari bilan belgilanadi.
0 ‘z faoliyati davom ida A m erikaaro Rivojlanish banki kreditlarining katta qism ini «katta uchlik» m am lakatlariga bergan (Ar­
gentina, Braziliya, Meksika).
Osiyo rivojlanish banki esa — 5 m am lakatga (Indoneziya, Janubiy Koreya, Filippin, Pokiston, Tailandga).
Shuningdek, A frika rivojlanish banki — ko‘proq to ‘lovga qodir
mijozlarga (M arokko, Zair, Keniya, Tunisga va boshqalarga). A f­
rika rivojlanish fondi vujudga kelishi bilan M arkaziy va G ‘arbiy
79
A frikaning unchalik rivojlanm agan m am lakatlarini ham kreditlashni boshladi.
M i n t a q a v i y rivojlanish b a n k l a r i ri vo j ia na yo t ga n m a m l a k a t l a r ga n i s b a t a n u l a r n i n g iqt isodi y rivoj lani sh d ar a ja si g a va siyosatin i n g y o ‘n a l i s h i g a q a r a b t a b a q a l a n g a n k r e d i t si yosat ini olib bo ra di .
M i n t a q a v i y rivojlanish b a n k l a r i n i n g t a s h k i l t o p i s h sanalari :
A m erikaaro Rivojlanish banki - tashkil etish g‘oyasi 1889-yil,
1959-yil dekabr.
Osiyo taraqqiyot banki — tashkil etish g‘oyasi 1957-yil, 1966yil dekabr.
Afrika rivojlanish banki — 1960-yil, 1963-yil N izom i tasdiqlangan.
Yevropa taraqqiyot va tiklanish banki — tashkil etish g‘oyasi
1989-yil oktabr, N izom i 1990-yil 9-aprelda tasdiqlangan.
G ‘arbiy Yevropa integratsiyasi m ajm uining institutsional tu zilishi bir qator m intaqaviy valuta-kerdit va moliya tashkilotlarini o‘z ichiga oladi. Yevropa Ittifoqi mintaqaviy valuta-kredit va
moliya tashkilotlari turli xil m aqsadlarni nazarda tutadi: o‘z insti­
tutsional tuzilm asini tuzish bilan G ‘arbiy Yevropa integratsiyasi ni
va jahon m arkazini m ustahkam lash; Yevropa Ittifoqi m am lakatlari iqtisodiyotini rivojiantirish; 1993-yil noyabrda kuchga kirgan
M aastrixt shartnom asiga muvofiq ravishda iqtisodiy va valuta ittifoqini tuzish; assotsiatsiyalangan m am lakatlarga nisbatan kelishilgan siyosatni o ‘tkazish.
0 ‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarga muvofiq ushbu tashkilotlar
davlatlararo va qism an milliy chegarada iqtisodni m intaqaviy darajada tartibga solish va G ‘arbiy Yevropa iqtisodiy integratsiyasi
rivojlanishida m uhim rolni o‘ynaydi. B irinchidan, ular Yevropa
Ittifoqi institutsional tuzilm asining tarkibiy elem entlari hisoblanadi. Ularga Yevropa parlam enti, Yevropa H am jam iyati Kengashi
ham da boshqa tashkilotlar kiradi. lkk in ch id an , ularning vujudga kelishi va faoliyatining m oddiy bazasi bo‘lib qo‘shm a budjet
va fond xizm at qiladi. U lar o‘zida a ’zo m am lakatlarning rasmiy
oltin-dollar rezervlarining 20%ini mujassam qiladi. A’zo m am 80
1акаИаг тППу budjetlarining 2,5—3% з и т т а Б т ! Ы г^Ш щ ап
Уеугора
т а гк а г^ И П п ^ а п ЬгхсУе111тоЬ^а Ь1г песИа
Яо‘8]1та &пё1аг вЬакИагщап. исЫпЫ^ап, Ш]п1аяау1у 1П5г11иТ1аг 1ж>НуаМа ха^аго уакиа ЫгП§1ёап 1Ъуёа1 ап 11 ас11 .
Уеугора 1яг15ос11у integratsiyasi doiгasida mintaqaviy то Н уа institutlarining vujudga кеНвЫ аБГа-зектПк Ы1ап, авозап,
С ‘агЫу Yevropadagi integratsiya jarayonlarining пуоПагш]! Ьобqichlariga muvofiq ravishda paydo Ьо‘1§ап.
Уеугора Ittifoqi doirasida И ш ^ ап а8081у lnintaqaviy 1а51тк11ог1аща qllyidagilarni к ш ^ И т и т к т :
Уеугора туе8Ш 81уа Ьапк1 (Е 1В , L yukseш burgda 1958-у1Ма
Ш т bitimiga шuvofiq ГаБЬкП е 11^ а п ) уеШ у М а п yigirma уП
muddatgacha, т о ) 1 а п а у с ^ а п mamIakatlarga ева к а т геп1аЬе!П
1оуШ а1а^а yiliga 1—2% dan qirq уН muddatgacha kreditlar Ь еradi. У 1В fa o liy a tin in g m aqsadi Уеугора ittifoqi m in taq asid agi
q olo q т а т 1 а к а и а г ш пУо]1аШт511, когхопа1агш qayta qurish,
18ЫаЬ ch iq arish n i 1хи8051а5Ы:ш511 уа коорега151уа1а511 doirasida
tarm o q Ш 7л1та1апш тс^егш2аг51уа1а51'1, а5о$1у o ‘rinda ШгиусЫ
шШ уог гагтс^ 1агш ПУО^агШш]! h am d a q o ‘sh m a хо^аИк оЬуекг1аг1п11а5ЬкП q ilish h isob lan ad i. В ип^ап 1а51^ап, У1В хизьш у уа
dav]at korxonalariga к аМ а! beradi.
Hozirgi davrda У1В а^о к ш Ьо‘ПЬ Уеугора
12 Га тат1ака1л hisoblanadi. У1В шustaqil yuridik уа тоНуау1у
т ^ о г г ^ а ega Ьо‘^ а п institutdir. Uning гаЬЬагПк organlari —
boshqaruvchilar Кег^азЫ а’го mamlakatlaгning тоПуа Уа71г1агidan Иэога!. Boshqaruv idorasi Luksemburgda ]оу1а51^ап13.
Уеугора пуо^ашзЬ йэгкН (ЕЛЕ, 1958~у1к1а 1а511кП qiljngan)
Уеугора Ittifoqining пУО]‘1апаус^ап тат1акаЙаг Ы1ап типозаЬаНап Ьо‘уюЬа ]ато а 51уо5аит оЧка215Ь hamda шЬЬи т а т 1ака1:1агш rivojlantirishga yordam ЬепБк^а 1кк1 1;отоп1ата dasШг1агт тиус^кБЫ ш БИ maqsadida гавИкП еИ^ап.
13 Лаврушин И.О. Деньги, кредит, банки. — Москва, «Ф И Н А Н С Ы И
СТА ТИ СТИ КА » 2002, 2-изд.
81
Y R F 5 yilga assotsiatsiya haqidagi navbatdagi konvensiyaga
obuna paytida «U m um iy bozor» m am lakatlari b ad allari hisobiga
shakllanadi. Ik k in ch i Lom ey konvensiyasiga (1981—1985-yiIlar)
muvofiq, u n in g hajm i 4,5 m lrd EKY deb belgilangan; uchinchi
konvensiya bilan (1986—1990-yillar) 8 m lrd EKY atrofida. Y R F
Konvensiyada belgilangan aniq bir davrga h ar bir m am lakatni kreditlash yo‘nalishlariga muvofiq ravishda rivojlanishning
aniq obyektlariga ham da qishloq xo‘jaligi va m ineral xomashyo
eksportidagi yo‘qotishlarning kom pensatsiyasiga k reditlar beradi.
Yevropa qishloq xo‘jaligini kafolatlash va yo‘naltirish fondi
(YQXKY) 1969-yilda um um iy agrar bozor barpo etish ham da
rivojlantirishga yordam berish m aqsadida («Yashil Yevropa») tu zilgan.
Yevropa m intaqaviy rivojlanish fondi (Y M R F ) 1975-yilda
a ’zo m am lakatlarda m intaqaviy nom utanosibliklarni tenglashtirish bo‘yicha chora-tadbirlarni kreditlash uchun Yevropa ittifoqi
qo‘shm a budjeti m ablag‘lari hisobiga ta ’sis etilgan. Taraqqiy etgan
25 tum anlarga qaraganda hayot darajasi 2,5 m a rta past 25 ta
kam bag‘al tu m an larn i o‘z ichiga oladi14.
1973- yilda tuzilgan Yevropa valuta ham korligi fondi (Y E V H F )
1994-yilda (F rankfurt — M aynda) Yevropa valuta institutiga o‘zgartirildi. Bu m illiy tashkilot o ‘z tarkibiga 12 ta m arkaziy b anklarni birlashtirish, ushbu banklar pul-kredit siyosatini
m uvofiqlashtirishni am alga oshirish ham da Yevropa M arkaziy
banklarini yagona valuta tizim in i barpo qilishga yordam berishni
m aqsad qilgan. Shu bilan birgalikda, u m intaqaviy davlatlararo
valutaviy tartibga solish uchun ham m o‘ljallangandir. Yevropa
valuta instituti a ’zo m am lakatlarga to‘lov balanslari kam om adini
qoplash uchun kreditlar berish va YKYni emissiya qilish funksiyalarini bajargan. 1998-yil iyuldan Yevropa valuta instituti yevroni
m uom alaga chiqaruvchi Yevropa M arkaziy bankiga o‘zgartirildi.
1999-yildan o‘z ichiga, yevroga o‘tgan Yevropa Ittifoqi m am lakat14 Лавруш ин И.О. Деньги, кредит, банки. — М осква, «Ф И Н А Н С Ы И
СТА ТИ СТИ КА » 2002, 2-изд.
82
lari m arkaziy banklari ham d a Yevropa M arkaziy bankini olgan,
Yevropa M arkaziy banklari tizim i am al qila boshladi.
X alqaro m oliya tashkilotlari ichida Bazeldagi X alqaro hisobkitoblar banki (ing. B ank for In tern atio n al Settlem ents (BIS))
m uhim o ‘rin egallaydi (X H K B , 1930-yil, Bazel). X alqaro hisobkitoblar banki 1930-yilda 6 davlatning (Belgiya, Buyuk Britaniya,
G erm aniya, Italiya, Fransiya, Yaponiya) h ukum atlararo kelishuvi
ham da ushbu davlatlarning o‘z hududida faoliyat ko‘rsatadigan
Shveysariya bilan konvensiyasi asosida tuzilgan. H ozirda X alqa­
ro hisob-kitoblar banki 34 m am lak atn in g m arkaziy banklaridan
iborat. X alqaro hisob-kitoblar banki ularga kreditlar beradi va
d epozitlarini qabul qiladi ham da ularn in g ham korligiga yord am beradi. X alqaro hisob-kitoblar b an k in in g m uhim xususiyati
b o ‘lib, xalqaro hisob-kitoblarda valuta kliringi bo‘yicha ham da
a ’zo m am lakatlarning boshqa hisob-kitoblarida bank-agent funksiyasini bajarish hisoblanadi.
Shuningdek, Xalqaro hisob-kitoblar ban k i yetakchi valuta kurslarini ushlab turish m aqsadida m arkaziy b an k larn in g jam oaviy
valuta intervensiyasini tashkil etadi, h u k um atlararo kreditlarda
vasiy bo‘ladi ham da yevro bozor holatini nazorat qilib turadi.
1982-yildan boshlab X H K B X V F kred itlarin i kutayotgan ayrim m am lakatlarning xalqaro valuta likvidliligi inqiroziga yo‘l
qo‘ym aslik uchun m arkaziy b an k larn in g kafolati evaziga oraliq
kreditlar berm oqda. Bunday kreditlarni Vengriya, Meksika, Braziliya, A rgentina va Yugoslaviya m am lakatlari olgan.
X H K B — yetakchi axborot-tadqiqot m arkazi ham bo‘lib h i­
soblanadi. U o ‘zining tadqiqotlari asosida davriy nashrlarni chop
etib boradi.
N izom bo‘yicha X H K B iga 2 asosiy funksiya yuklatilgan:
1) m arkaziy banklar o ‘rtasida ham korlikka ko‘m ak berish, xalqa­
ro m oliya operatsiyalari uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;
2) o‘z a ’zolarining xalqaro hiso b -k ito b larin i o‘tkazish bo‘yicha
agent yoki ishonchli shaxs sifatida h arak at qilish. B ulardan kelib
chiqqan holda X H K B quyidagi operatsiyalarni bajaradi:
83
— oltin oldi-sotdisi va saqlanishi;
— m arkaziy banklar bilan depozit-ssuda operatsiyalari;
— alohida bitim lar bo‘yicha hukum at ulushlarni qabul qilish;
— valuta va qim m atbaho qog‘ozlar bilan (aksiyalardan tashqari) operatsiyalar;
— m arkaziy banklarning m uxbiri yoki agenti sifatida jahon
(valuta, kredit, qim m atbaho qog‘ozlar, oltin) bozorlarida opera­
tsiyalar;
— o‘zaro xalqaro hisob-kitoblarga ko‘m ak berish m aqsadida
markaziy banklar bilan bitim lar tuzish.
X liK B resurslarining asosiy m anbai — m arkaziy ban k lar­
ning chet el valutasida yoki oltindagi qisqa m uddatli (3 oygacha)
om onatlari. U lar bo‘yicha foizlar to ‘lash uchun bank ularni bozor
sharoitlarida boshqa markaziy banklarga, xalqaro tashkilotlarga
joylashtiradi. X H K B ining asosiy aktiv operatsiyasi b o ‘lib m ark a­
ziy banklarga chet el valutasidagi kreditlar berishdir.
Yevropa T iklanish va Taraqqiyot banki (Y T T B ) 1990-yilda L ondonda tashkil qilingan. Y T T B ning asosiy m aqsadi —
M arkaziy va Sharqiy Y evropaning sobiq sotsialistik tu z u m d a
bo‘lgan m am lak atlarin i bozor iqtisodiyotiga o‘tishiga yordam
berishdan iborat. Y TTB faqatgina aniq doiradagi lo yihalarni
kreditlaydi. Y TTB resurslari X TTBga o ‘xshashlik b o ‘yicha
shakllanadi.
YTTB ishlab ehiqarishni (loyihalarni m oliyalashtirishni o ‘z
ichiga olgan holda), infratuzilm ani taraqqiy ettirish va qayta tiklashga texnik yordam ko‘rsatishni (ekologik dasturlarni o‘z ichi­
ga olgan holda), aksionerlik kapitaliga investitsiyalari, ayniqsa
xususiylashtirilayotgan korxonalarni kreditlashga ixtisoslashgan.
Shu bilan birgalikda Y TTB ning asosiy diqqati kichik biznesni
qo'llab-quvvatlashga qaratilgan. Boshqa xalqaro moliya institutlari singari Y TTB aniq m aqsadli investitsiyalarni rivojlantirish
dasturini ishlab chiqishda m aslahat berish xizm atini ko‘rsatadi.
Y T T B ning bitta strategik vazifasi — davlat korxonalarini xususiylashtirishni qo‘llab-quvvatlash, ularni m odernizatsiyalash va
84
tuzilm aviy qayta qurish, shuningdek, ushbu m asalalar bo‘yicha
m aslahatlar berishdan iborat.
Bank o £z a ’zolariga, tuzilm aviy va tarm o q iqtisodini davlat
tasarru fid an chiqarish, xususiylashtirishni isloh qilish, bu bilan
m am lak atlarn i jahon iqtisodiy ham jam iyatiga uyg‘unlashuviga
ko‘m aklashadi.
Y T T B ning ta ’sischilari b o lib 40 m am lakat — A lbaniyadan
tashqari ham m a Yevropa m am lakatlari, A Q SH , K anada, Meksika, M arokko, M isr, Isroil, Yaponiya, Yangi Zelandiya, Avstraliya,
Janubiy Koreya, shuningdek, YelK va Yevropa Investitsiya Banki
hisoblanadi. SSSR, Chexoslovakiya va Yugoslaviya parchalangan idan keyin paydo b o ‘lgan yangi davlatlar un in g a ’zolari b o ‘lishdi.
U ning a ’zolari sifatida X V F a ’zosi bo‘lgan h ar qanday m am lakat
b o lish i m um kin. 2010-yil holatiga ko‘ra Y TTB aksionerlari bo‘lib
60 dan ortiq m am lakat hisoblanadi.
Y TTB k red itlarin in g m uddati o d atd a 5—10 y iln i, k red itn in g
m in im a l m iqdori esa 5 m ln yevroni tash k il etadi. A gar loyiha
m am lak at uch u n m u h im aham iyatga ega b o ‘lsa, b an k kam roq
m iqdorda h am kredit berishi m um kin. K red itlash xohlagan erkin
alm ashinuvchi valutada am alga o sh irilad i, am ald a ko‘proq AQSH
d ollari va Y evrodan foydalaniladi. L o y ih an i m oliyalashtirish
u n in g qiym atini 35% dan ko‘p b o ‘lm agan m iqdorini tashkil
etadi.
Y TTB tijorat asosida faoliyat ko‘rsatadi va o‘zining kreditlarin i risklarni hisobga olgan holda bozor stavkalari bo'yicha
beradi. Tartibga ko‘ra tijorat korxonalarini kreditlashda bank
m ablag‘larni qaytarishga doir hukum at kafolatini talab etmaydi,
lekin bunday hollarda odatda loyiha aktivlari (m asalan, garovga
oid asosiy fondlar, garovga oid m ol-m ulk va boshq.) bilan kredit­
ning garov ta ’m inoti qo‘llaniladi. K reditlar q a t’iy belgilangan yoki
suzib yuruvchi stavkalar bo‘yicha bo‘lishi m u m k in , shuningdek,
xedjirlashning turli instrum entlaridan ham foydalaniladi.
Y uqorida aytib o ‘tganim izdek, Y TTB k reditlarining asosiy
obyektlari bo‘lib, xususiy firm alar yoki xususiylashtirilayotgan
85
davlat korxonalari va shuningdek, xorijiy investitsiyali qo‘shm a
korxonalar kiritilgan yangidan tuzilayotgan kom paniyalar hisoblanadi. B ankning hozirgi davrdagi asosiy maqsadi m intaqalarda
investitsiyalarni rag‘batlantirishdir.
YTTB o ‘z faoliyati doirasida quyidagilarni am alga oshiradi:
— rivojlangan m am lakatlarda qabul qilingan bank ishi standartlari asosida m oslanuvchan kreditlash uchun turli xil instrum entlardan foydalanadi;
— xususiy sektor tashabbusini qo‘11ab - quvvat 1aydigan sektorlar
bo‘yicha ko‘zda tutilgan va tutilm agan operatsiyalar strategiyasidagi vazifalarni am alga oshirishni o‘zida m ujassam lashtiradi;
— xususiy investorlar, ularning m aslahatchilari va tijorat
banklari bilan ham korlik qiladi;
— hukum at bilan rivojlanishning uzoq m uddatli rejalarini
am alga oshirishda ham korlik qiladi;
— xalqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari bilan o'zaro
harakatlarni bajaradi;
— davlatlararo va m intaqaviy m anfaatlardan kelib chiqqan
holda ishlaydi;
— atrof-m uhitni saqlashni va yaxshilashni ta ’m inlashga harakat qiladi.
YTTB faoliyatiga rahbarlikni boshqaruvchilar Kengashi, direktorlar Kengashi va prezident am alga oshiradi. B oshqaruvchilar
Kengashi — Y TTB oliy farm oyish beradigan organi — ban k n in g
har bir qatnashuvchisidan 2 tadan vakil ni (boshqaruvchi va uning
o ‘rinbosarini) o‘z ichiga oladi (m am lakat yoki xalqaro tashkilotning). A’zo m am lakatning xohishiga qarab uning Y TTB dagi vakili
(boshqaruvchi yoki un ing o ‘rinbosari) xohlangan paytda chaqirib
olinishi m um kin. 0 ‘rinbosar ovoz berishda faqat boshqaruvchi
bo‘lm agan paytdagina ishtirok etishi m um kin. Y ilida bir m arta
bo‘ladigan yig‘ilishda Kengash boshqaruvchilardan birini keyingi
rais saylangunga qadar rais sifatida saylaydi.
B oshqaruvchilar K engashining vakolatlariga quyidagi m asalalarni hal qilish kiradi:
86
— Y T T B yangi a’zo larin i qabul qilish, u larn i qabul qilish
sh artlarin i aniqlash, b an k a ’zoligini to ‘xtatish;
— Y T T B prezidenti va d irektorini saylash, direktorlar yoki
u larn in g o ‘rinbosarlari haqi o‘lcham ini va shuningdek, prezident
bilan sh artn o m an in g boshqa sh artlarin i belgilash;
— Y T T B chiqarishga ruxsat etilgan nizom kapitalini
ko‘paytirish yoki kam aytirish;
— boshqa xalqaro tash k ilo tlar bilan ham korlik to ‘g‘risida bosh
kelishuvlar (bitim lar) tuzishga vakolatlar berish;
— Y TTB foydasi va zararlari hisobini va um um iy balansini
(auditorlar hisobotini ko‘rib chiqqandan keyin) tasdiqlash; rezervlar o‘lcham ini aniqlash, foydani taqsim lash, Y TTB faoliyatining
batam om to ‘xtalishi va u n in g aktivlari taqsim oti haqida qaror qa­
bul qilish;
— Y T T B ta ’sis etish to ‘g‘risidagi Bitimga o‘zgartirishlar kiritish, B itim ni tushunish yoki direktorlar K engashi tom onidan
u n in g qo‘llanishi bilan bog‘liq apellyatsiyalar b o ‘yicha qarorlar
qabul qilish.
Y evropa ittifoqi, Yevropa investitsiya b an k i a ’zo m am lak atlari va Yevropa ittifo q in in g o ‘zi Y TTB n izo m k ap italida 51%
kvotasiga egadirlar, M arkaziy va Sharqiy Yevropa m am lak atlari
— 13%, qolgan Yevropa m am lakatlari — 11%, noyevropa m a m ­
lakatlari — 24%. K apitalda ko‘proq hissa bilan A QSH — 10%,
Italiya, G F R , Fransiya, Buyuk B ritaniya va Y aponiya — 8,5%
dan. N izo m k ap italin in g o ‘lcham i h ar 5 yilda bir m a rta ko‘rib
ch iq ila d i15.
Y TTB o ‘z faoliyati davom ida xo‘jalik y u ritish n in g bozor usullariga o ‘tayotgan davlat va xususiy sektor korxonalariga nisbatan
operatsiyalarning quyidagi shakllaridan foydalanadi:
1) ishlab chiqarishni rivojlantirishga kredit berish (qo‘shm a
m oliyalashtirishni qo‘shgan holda);
2) kapitalga investitsiya kiritish;
15 www.ebrd.com.
87
3) qirnm atbaho qog‘ozlarni kafolatlangan shaklda joylashtirish;
4) kafolatlar berish va ko‘m ak berishning boshqa shakllari
yordam ida kapital bozoriga k irishni yengillashtirish;
5) foydalanishni belgilovchi bitim larga muvofiq ravishda m axsus fondlar resurslarini joylashtirish;
6) qarzlar berish (qo‘shm a m oliyalashtirishni qo‘shgan holda)
va infratuzilm ani tiklash va rivojlantirish uchun texnik yordam
ko‘rsatish (shu ju m lad an , tabiatni muhofaza qilish dasturlari
uchun).
YTTB eksport kreditlar bo‘yicha kafolatlar bermaydi va
sug'urtalash bilan shug‘ullanraaydi.
Shuningdek, Y TTB quyidagi faoliyat turlarini m oliyalashtirmaydi:
1. M udofaa sanoati.
2. Tamaki sanoati.
3. Xalqaro huquqiy m e’yorlarda taqiqlangan vositalarni ishlab
chiqarish.
4. Q im or biznesi.
5. A trof-m uhitga salbiy ta ’sir ko‘rsatuvchi ishlab chiqarishlar
va jarayonlar.
Y TTB kredit-m oliya siyosatining m uhim yo‘nalishlaridan
moliyaviy sektor, energetika, telekom m unikatsiya infratuzilm asi,
transport va agrobiznesni ajratib ko‘rsatish m um kin. A lohida hol­
da xususiylashtirish sohasi ham m uhim o‘rin egallaydi.
H ozirgi kunda Y TTB kredit liniyalaridan dunyodagi ko‘pchilik
m am lakatlar o ‘z iqtisodiyotini rivojlantirishda foydalanib kelm oqda. Ushbu tashk ilo t to m o n id an ajratilayotgan m ablag‘lar ja hon iqtisodiy holati yaxshilanishiga ta ’sir ko£rsatm oqda.
Osiyo Taraqqiyot Banki (OTB) — Osiyo va Tinch okeani m in taqasi m am lakatlarining rivojlanish loyihalari uchun uzoq m uddatga kredit ajratish bilan shug‘ullanadigan yirik davlatlararo
moliya institutlaridan biri hisoblanadi. Osiyo Taraqqiyot Banki
1966-yilning 22-avgustida 15 ta m am lakat tom onidan shartnom a
88
im zolanishi bilan tash k il etilgan. B ank o‘zin in g o ‘z kredit faoliyatini 1966-yil 19-dekabrda boshladi.
Osiyo taraqqiyot b an k in i tuzishdan m aqsad — Osiyo va T inch
okeani m intaqasidagi rivojlanayotgan m am lakatlar iqtisodiy va ijtim oiy taraqqiyotiga yordam berishdan iborat.
Bugungi kunda O TBga 67 ta a ’zo davlat Osiyo, Osiyo-Tinch
okeani m intaqasi m am lakatlari, shuningdek, Yevropa va A m erikaning sanoati rivojlangan 19 ta davlati hisobianib, OTB vakillari
h a r yili ushbu tashkilotga a ’zo va faol rivojlanayotgan davlatlarning
birida OTB Boshqaruvi, ushbu m am lakatning moliya vazirligi va
m arkaziy banki rahbarlari ishtirokida uchrashuv o‘tkazadi.
OTB shtab kvartirasi M anila shahrida (Filippin) joylashgan
b o ‘lib, OTB prezidenti 5 yil m uddatga saylanadi.
OTB faoliyatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
— investitsiya loyihalarini m oliyalashda uzoq m uddatli va im tiyozli shartlar bilan 40 yilgacha bo‘lgan kreditlarni yiliga 1% dan
berish; tijorat kreditlarini 3 yillik im tiyozli davr bilan 15 yilgacha
b erish 16;
— rivojlanayotgan a ’zo m am lakatlarga u larn in g iqtisodiy rivojlanish rejalarini m uvofiqlashtirish, shuningdek, moliyalashga
tayyorlash va loyihalarni ham da rivojlanish d asturini am alga
oshirishga yordam berish;
— xalqaro moliyaviy institutlar, m illiy daviat va xususiy tashkilotlar bilan investitsiyalarni birgalikda am alga oshirishga taalluqli m asalalarda ham korlik qilish;
— m intaqada iqtisodiy o‘sish va ham korlikni rag‘batlantirish
uchun zaru r ekspert xizm ati va m aslahatlarining turli shakllarini
tashkil etish.
O TB quyidagi sohalarni o‘z ichiga olgan loyihalarni m oliyalashtiradi:
— qishloq xo‘jaligi va qishloq xo‘jalik m ahsulotlarini qayta
ishlash;
16 www.abd.org.
89
— avtomobil va tem iryo‘llarni ta’m irlash va qayta qurish;
— energetika;
— ta ’lim;
— transport va aloqa tizirni;
— tog‘-kon sanoati;
— sog‘liqni saqlash va ekologiya;
— tu rizm infratuzilm asini rivojlantirish;
— iste’mol tovarlarini ishlab chiqarishni rivojlantirish;
— bank tizim in i rivojlantirish.
Osiyo Taraqqiyot B ankining rnaqsad-vazifasi rivojlanayotgan
m am lakatlarning iqtisodiy rivojlanishini va iqtisodiy o‘sishini
ham jamoaviy, ham m ustaqil rag‘batlantirish hisoblanadi
OTB rivojlanayotgan m am lakatlarga quyidagi fondlar hisobid an kreditlar beradi:
— oddiy fond hisobidan tijorat shartlari asosida 25 yil
m uddatga;
— Osiyo rivojlanish m axsus fondi hisobidan im tiyozli 1—3%
stavkalar bo‘yicha kam bag‘al m am lakatlarga 40 yilgacha m u d ­
datga.
K o‘pgina rivojlanish b anklari kabi Osiyo Taraqqiyot Banki
ham kreditlashda balansni ta ’m inlash uchun davlat sektoriga
berilgan k reditlarnin g salm og‘i jam i loyih alarn in g 20 foizidan
oshm aydi.
Osiyo Taraqqiyot banki faoliyatining xususiyati b o ‘lib, kreditlarining 30% ini imtiyozli shartlarda maxsus fonddan berishi h i­
soblanadi. O’TB bu m ablag‘larni Yevropa bozorlariga yo‘naJtirib,
ularni rivojlanayotgan m am lakatlarga 25—40 yilga m o‘ljallangan
uzoq m uddatli kreditlarga aylantiradi. Shuningdek, kreditlar tijo ­
rat shartlarida yoki yuqori bozor foiz stavkasi b o ‘yicha 10—25 yil
m uddatga oddiy ja m g ‘arm alardan ham beriladi.
Osiyo Taraqqiyot Banki quyidagi talablarga javob beruvchi
loyihalarni m ablag‘ bilan ta ’minlaydi:
1.
Moliyaviy m ustahkam ligi va texnik bajarilishi, iqtisod
barqarorligi yuqori bo‘lgan loyihalar.
90
2. L oyihani am alga oshirish m am lakatning istiqbolda rivojlanishiga ta ’sir ko‘rsatishi.
3. Q arzdor m am lak atn in g qo‘shim cha tashqi qarzga xizm at
ko‘rsatishga qodirligi.
4. U num dorlikni oshirish uchun yangi texnologiyalarni joriy
qilish.
5. Q o‘shim cha yangi ish o‘rin larin i tashkil etish.
Osiyo Taraqqiyot B ankiga a’zolik B M T ning iqtisodiy va ijtim oiy m asalalar b o ‘yicha O siyo-Tinch Okean Komissiyasi
a ’zolariga, shuningdek, boshqa m in taq alar rivojlangan m am lakatlari va BM Tga ham d a u n in g b iro n -b ir boshqa m axsus agentliklariga a ’zo m am iakatlar uchun erkindir.
Osiyo Taraqqiyot B an k in in g asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
— Osiyo m am lakatlari iqtisodiy rivojiga va ham korligiga
ko‘m aklashish;
— davlat va xususiy föndlardan kapital qo‘yilm alarning
o ‘sishini ta ’m inlash;
— hududiy savdoning rivojlanishiga olib keluvchi iqtisodiy rejalarn i tartibga solishda ishtirok etish;
— tashqi m anbalardan m oliyalashtiriladigan loyihalarni tayyorlash va bajarishga texnik yordam berish;
— a ’zo m am lakatlarn in g tashqi savdosiga va iqtisodiy rivojla­
nishiga yordam berish.
OTB ustaviga binoan B ank tizim iga b ir nechta maxsus fondlar
kiradi:
— Im tiyozli shartlarda uzoq m uddatli kreditlash maxsus fondi;
— Osiyo rivojlanish fondi;
— Texnika yordam i m axsus fondi.
Bank operatsiyalari ikki asosiy m anbadan: oddiy kapital
m ablag‘lari va m axsus m ablag‘lardan m oliyalashtiriladi.
O ddiy kapital m ablag‘lari Osiyo Taraqqiyot Bankiga a ’zo
m am lakatlarning kapital ulushlarini to ‘lashlaridan va investitsiyalardan keladigan darom ad hisobiga shakllanadi.
91
M axsus m ablag‘]ar a’zo rivojlangan m am lakatlar badallari,
m axsus fondlar, ssudalar va investitsiyalardan darom adlar, shuningdek, Osiyo Taraqqiyot Banki kengashi m axsus qaroriga binoan oddiy kapital mablag1larini o‘tkazish sum m alari ko'rinishida
shakllanadi.
Osiyo Taraqqiyot Banki M axsus m ablag£lari katta boMmagan
va kam bag‘al a ’zo m am lakatlarning ehtiyojlarini qondirish m aqsadida imtiyozli ssudalar shoxobchalarini tashkil etgan.
Osiyo Taraqqiyot B anki barcha sharoitlar bo‘yjcha puxta tahlil
o ‘tkazgandan keyin kredit beradi. Bu holat, bank zaxiralari va
likvidligini saqlashga, sof darom adni doim iy oshirishga, qarzdorlarning kreditga qobiliyatliligi m onitoringini o‘tkazishga im kon
yaratadi.
Tayanch so‘z va iboralar
Moliyaviy globallashuv, valuta, kredit, SD R , budjet defitsiti, «stend-bay» kreditlash m exanizm i, kengaytirilgan kreditlash
m exanizm i
TakrorJash uchun savoJlar:
1. Xalqaro moliya tashkilotlari qanday funksiyalarni bajaradi?
2. Xalqaro moliya tashkilotlari vujudga kelishiga qaysi om illar
sabab boMgan?
3. Xalqaro m oliya tashkilotlari faoliyatining asosiy m aqsadlari
n im alardan iborat?
4. Xalqaro valuta fondi faoliyatining asosiy yo‘nalish!arini
izohlang?
5. X V F ning kreditlash dasturlari qanday kategoriyalarga ajratiladi?
6. Jahon bankining asosiy m aqsadi va funksiyalarini izo h ­
lang?
7. Jahon banki guruhiga qaysi tashkilotlar kiradi?
8. M intaqaviy valuta-kredit tashkilotlari yuzaga kelishining
asosiy sabablari nim alardan iborat?
92
9. X alqaro hisob-kitoblar b an k in in g asosiy m aqsadi va funksiyalarini izohlang?
10. Osiyo Taraqqiyot B ankining asosiy vazifalari n im alard an
iborat?
Mustaqi/ o ‘rganish uchun topshiriqlar
1. X V Fga a ’zo m am lak atlarn in g fonddagi kvota m iqdorini va
ovoz berish huquqini tah lil eting.
2. X V F K elishuvlar m oddalarini tarkibiy jih atd an o‘rganing.
3. Jahon banki guru h ig a kiruvchi lash k ilo tlarn in g moliyaviy
operatsiyalari rivojlanishini ta h lil eting.
4. X alqaro m oliya tashkilotlari faoliyatiga oid yillik moliyaviy
hisobotlarni o ‘rganing. (Y illik hisobotlar m azkur tash k ilo tlarning rasm iy saytida mavjud).
5. Asosiy term in lar lug'atini tuzing.
Test savollari
1. X alqaro valuta fondining asosiy m aqsadi — ...
A) m am lakatlarda valuta-kredit m unosabatlarini joriy etish va
uni qo‘llab-quvvatlash ham da turli m aqsadlarda kreditlar berish
bilan shug‘ullanuvchi h u k um atlararo tashkilot.
B) a ’zo davlatlar o ‘rtasida valuta-kredit m unosabatlarini tartibga solish va ularga to ‘lov balansining kam om adi bilan bog‘liq
valutaviy qiyinchiliklar paytida chet el valutasida qisqa va o ‘rta
m uddatli kreditlar berish yo‘li bilan moliyaviy yordam ko‘rsatish
uchun m o‘ljallangan hukum atlararo tashkilot.
C) a ’zo davlatlar iqtisodiyotini barq aro rlash tirish h am d a
ularda ishlab ch iq arish n i rivojlantirish m aqsadida uzoq va qisqa
m uddatli k red itlar berish uchun tash k il etilgan xalqaro ta sh k i­
lot.
D) a’zo davlatlardagi tijorat ban k larid a valuta m u nosabatla­
rini joriy etish va ularn i tartibga solish ham da valuta m unosabatlaridagi mavjud m uam m olarni b a rta ra f qilish m aqsadida kreditlar
berishga moMjallangan h u kum atlararo tashkilot.
93
2. XV F qachon va qayerda tash k il topgan?
A) 1948-yil 27-dekabr, B M Tning valuta-m oliya m asalalari
bo‘yicha Bretton — Vudsdagi konferensiyasida.
B) 1945-yil 27-dekabr, B M Tning valuta moliya m asalalari
bo'yicha Parijdagi konferentsiyasida.
C) 1945-yil 27-dekabr, B M Tning valuta moliya m asalalari
b o ‘yicha Bretton — Vudsdagi konferensiyasida.
D) 1945-yil 27-dekabr, B M Tning valuta moliya m asalalari
bo‘yicha Genuyadagi konferensiyasida.
3. Jahon B ankining asosiy m aqsadi —
A) rivojlanayotgan m am lakatlarga kredit ajratish yo‘li bilan
ishlab chiqarishni barqarorlashtirish hisoblanadi.
B) rivojlanayotgan m am lakatlardagi tijorat banklari faoliyatini
tartibga solish hisoblanadi.
C) iqtisodiy o‘sish davrini boshdan kechirayotgan rivojlanayot­
gan m am lakatlarni kreditlash yo‘li bilan kam bag‘allik darajasini
pasaytirish hisoblanadi.
D) iqtisodiy o‘sish davrini boshdan kechirayotgan rivojla­
nayotgan m am lakatlarda bank-m oliya tizim ini barqarorlashtirish
ham da uni tartibga solish hisoblanadi.
4. Jahon Banki guruhiga kiruvchi xalqaro tashkilotlar qaysi
javobda to ‘g‘ri ko‘rsatilgan?.
A) X alqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB), Xalqaro
rivojlanish assotsiatsiyasi (X R A ), Xalqaro m oliya korporatsiyasi
(X M K ), Osiyo taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot
banki.
B) Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB), Xalqaro
rivojlanish assotsiatsiyasi (X RA ), X alqaro moliya korporatsiyasi
(X M K ), Investitsiyalarni kafolatlash bo‘yicha ko£p tom onlam a
agentlik, Investitsion bahslarni hal qilish b o ‘yicha xalqaro m arkaz.
C) X alqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB), Xalqaro
rivojlanish assotsiatsiyasi (X RA ), X alqaro valuta fondi (X V F),
Investitsiyalarni kafolatlash bo‘yicha ko‘p tom onlam a agentlik,
Investitsion bahslarni hal qilish b o ‘yicha xalqaro markaz.
94
D)
X alqaro tiklan ish va taraqqiyot b anki (X TTB), Xalqaro
rivojlanish assotsiatsiyasi (X RA ), X alqaro m oliya korporatsiyasi
(X M K ), Investitsiyalarni kafolatlash bo‘yicha ko‘p tom onlam a
agentlik, EKOSOS, Y N K T A D , Y N ID O .
5. Investitsiyalarni kafolatlash bo‘yicha ko‘p tom onlam a
agentlik qachon va n im a m aqsadda tashkil topgan?
A) rivojlanayotgan m am lakatlarga xorijiy to ‘g‘ri investitsi­
yalarni yo‘naltirishga ko‘m aklashish, shuningdek, axborot va
konsultatsiya x izm atlarin i ko‘rsatish m aqsadida, 1988-yilda a ’zo
m am lakatlarning badallari evaziga tashkil topgan.
B) rivojlangan m am lakatlarga xorijiy to ‘g ‘ri investitsiyalarni
yo‘naltirishga ko‘m aklashish, shuningdek, axborot va konsultatsi­
ya xizm atlarini ko‘rsatish m aqsadida, 1980-yilda a ’zo m am lakat­
larning badallari evaziga tashkil topgan.
C) rivojlanayotgan m am lakatlarga xorijiy to ‘g‘ri investitsi­
yalarni yo‘naltirishga ko'm aklashish h am d a kred itlar berish
m aqsadida, 1960-yilda a ’zo m am lak atlarn in g badallari evaziga
tash k il topgan.
D) rivojlanayotgan m am lakatlarga kreditlar berish va ularda
ishlab chiqarishni rivojlantirish m aqsadida, 1982-yilda a ’zo m am ­
lakatlarning badallari evaziga tashkil topgan.
6. X alqaro m oliya korporatsiyasi(X M K ) qachon va nim a
m aqsadda tuzilgan?
A) 1965-yilda rivojlanayotgan m am lakatlarga kreditlar berish
m aqsadida tuzilgandir.
B) 1980-yilda rivojlanayotgan m am lakatlarda korporatsiyalarni tashkil etish m aqsadida tuzilgandir.
C) 1956-yilda rivojlanayotgan m am lakatlarga xususiy investitsiyalar oqim i barqarorligini ta ’m inlash m aqsadida tuzilgandir.
D) 1966-yilda rivojlanayotgan m am lakatlarda ishlab chiqarish
barqarorligini ta ’m inlash m aqsadida tuzilgandir.
7. Osiyo Taraqqiyot Banki (OTB) — ...
A)
Osiyo va T inch okeani m intaqasi m am lak atlarin in g rivoj­
lanish loyihalari uchun uzoq m uddatga kredit ajratish bilan
95
shug‘ullanadigan yirik davlatlararo moliya institutlaridan biri h i­
soblanadi.
B) Osiyo m intaqasi m am lakatlarining rivojlanish loyihalari
uchun uzoq m uddatga kredit ajratish bilan shug‘ullanadigan yirik
davlatlararo moliya institutlaridan biri hisoblanadi.
C) Osiyo va Tinch okeani m intaqasi m am lakatlarida ishlab
chiqarishni rivojlantirish uchun qisqa m uddatga kredit ajratish
bilan shug‘ullanadigan yirik davlatlararo moliya institutlaridan
biri hisoblanadi.
D) Osiyo m intaqasi m am lakatlarining rivojlanish loyihalari
investitsiyalar ajratish bilan shug‘ullanadigan moliya institutlari­
dan biri hisoblanadi.
8. Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot banki (YTTB) qachon va
nim a m aqsadda tashkil topgan?
A) 1982-yilda L ondonda tashkil qilingan bo‘lib, M arkaziy va
Sharqiy Yevropaning sobiq sotsialistik tu zu m d a bo‘lgan m am lakatlarini bozor iqtisodiyotiga o ‘tishiga yordam berishdan iborat.
B) 1990-yilda Londonda tashkil qilingan bo‘lib, Markaziy va
Sharqiy Yevropaning sobiq sotsialistik tuzum da bo‘lgan m am lakatlarini bozor iqtisodiyotiga o ‘tishiga yordam berishdan iborat.
C) 1992-yiIda Parijda tashkil qilingan bo‘lib, M arkaziy Yev­
ropaning sobiq sotsialistik tuzum da bo‘lgan m am lakatlarida ish­
lab chiqarishni rivojlantirishga kreditlar ajratishdan iborat.
D) 1995-yilda Italiyada tashkil qilingan bo‘lib, Markaziy va
Sharqiy Yevropa m am lakatlari iqtisodiyotini rivojlantirishga yor­
dam berishdan iborat.
9. X alqaro Tiklanish va Taraqqiyot B ankining asosiy m aqsadi -- ...
A) a’zo m am lakatlarga qisqa m uddatli kredit berish orqali
ularning iqtisodiyotini rivojlantirishga ko‘m aklashish hisoblanadi.
B) a’zo m am lakatlarga uzoq m uddatli kredit berish orqali
ularda valuta m unosabatlarini rivojlantirishga ko‘m aklashish h i­
soblanadi.
96
C) a ’zo m am lakatlarga uzoq m uddatli kredit va qarzlar berish
ham da xususiy investitsiyalarni kafolatlash orqali ularning iqtisodiyotini rivojlantirishga ko‘m aklashish hisoblanadi.
D) m am lakatlarga qisqa m uddatli qarzlar berish orqali ularda
ishlab chiqarishni rivojlantirishga ko‘m aklashish hisoblanadi.
10.
Investitsion bahslarni hal qilish b o ‘yicha xalqaro m arkazning asosiy m aqsadi qaysi javobda to ‘glri ko‘rsatilgan?
A) xalqaro investitsion bahslarni hal qilish va tom onlarni o ‘zaro m urosaga keltirish uchun huquqiy im koniyatlarni
ta ’m inlash hisoblanadi
B) m am lakatlarga investitsiya oqim in i yo‘na!tirishga ko‘m aklashish hisoblanadi.
C) m am lakatlarga xorijiy valutada kreditlar berish hisobla­
nadi.
D) m am lakatlarda ishlab chiqarishni rivojlantirishga ko‘maklashish m aqsadida investitsiya ajratish hisoblanadi.
97
5 -b o b . J A H O N V A L U T A T I Z I M I VA U N I N G
R I V O J L A N IS H B O S Q I C H L A R I
5.1. J a h o n valuta t i z i m i va u n i n g asosi y f u nk s i y al a r i va elem e nt l ar i.
5.2. J a h o n val ut a t i z i m i n i n g r ivoj lani sh b o s q i c h l a r i va u n i n g
xususiyatJari.
5.3. Yevro pa valuta t i z i m i n i n g asosi y e l e m e n t l a r i va r ivoj la­
n i sh b os q ic hl ar i.
5.1. Jahon valuta tizimi va uning asosiy funksiyalari
X a l q a r o mol iya m u n o s a b a t l a r i r i vo j la ni s hi da v al ut a t i z i m i n i n g
s a m a r a l i t a s h k i l etilishi va u n i n g bar qar or li gi m u h i m o ‘rin t ut ad i.
Valut a t izi mi d e g a n d a , va lut a m u n o s a b a t l a r i n i t a s h k i l c t i s h n i n g
t a s h k i l i y - h u q u q i y shakl i t u s h u n i l a d i . Va lu ta t i z i m i n i n g holati
m a m l a k a t d a valuta m u n o s a b a t l a r i n i b o s h q a r i s h va t a rt i b g a solish
j a r a y o n i g a bevosita b o g ‘liq b o l a d i .
Valuta t i z i m i n i n g uchta asosiy shaklini ajratib ko'rsatish m u m k i n :
— M i l l i y val ut a t i z i m i — m a ’l u m bi r m a m l a k a t h u d u d i d a
v al ut a m u n o s a b a t l a r i n i t a s h k i l et is h, t a r t i b g a sol ish bi lan b o g i i q
t a d b i r l a r m a j m u a s i n i ifodalaydi;
— M i n t a q a v i y val ut a t i z i m i — m u a y y a n bi r m i n t a q a d o i r a s i d a gi m a m l a k a t l a r t a s h a b b u s i g a k o ‘ra t a s h k i l e ti l ga n val ut a t i z i m i n i
ifodalaydi.
— J a h o n val ut a t i z i mi — m a m l a k a t l a r o ' r t a s i d a g i val ut a m u n o ­
s a b a t l a r i n i a m a l g a o s h i r i s h u c h u n t a s h k i l e ti l ga n, i n s t r u m e n t l a r ,
s h a r t n o m a l a r , t a r t i b - q o i d a l a r va t a s h k i l o t l a r n i n g m aj m u a s i d i r .
J a h o n v al ut a t i z i m i n i n g asosi y vazifasi, x a l q a r o savdo j a r a y o n i d a va turli val ul al ar dagi h i s o b - k i t o b l a r d a x a l q a r o valuta
l i kvidl igi ni t a ’m i n l a s h d a n iborat.
J a h o n val ut a l i z i m i qu y id ag i asosiy f u n k s i y a l a r n i baj aradi:
— t a rt i b g a sol i sh — v a l u t a l a r o ‘r ta si d ag i m u n o s a b a t l a r g a ta'sir
k o ‘rsa tu vc hi t o ‘lov b a l a n s i d a y u z a g a k e l ad i ga n n o m u t a n o s i b l i k l a r n i b a r t a r a f etish;
— likvidlilik — zaxira birliklarini aniqlash ham da to ‘lov balansining nom utanosibliklarini qoplash uchun ularni qo‘llash im koniyatlari va tash k il etish shakllarini belgilash;
— boshqarish — xalqaro moliyaviy institutlarni tashkil etish
va ularning vakolatlari orqali hisob-kitoblarning uzluksizligini
ta ’m inlab borish.
Jahon valuta tizim in in g asosiy m aqsadlari b o ‘Iib quyidagilar
hisoblanadi:
— m am lakatlar o ‘rtasidagi xalqaro h isob-kitoblarning uzluksizligini ta ’m inlash;
— m am lakatlar m illiy valutasi barqarorligini ta ’m inlashni
qo‘llab-quvvatlash;
— jahon xo‘jalig in in g turli iqtisodiy tizim lari o‘rtasida sam arali m ehnat taqsim otini ta ’m inlash;
— jahon ishlab chiqarishi um um iy hajm ining o ‘sishiga va ah o li bandlik darajasining oshishiga erishish;
— m illiy iqtisodiyotlarda barqaror iqtisodiy o‘sishni ta ’m inlash;
— inflyatsiyani jilovlash va tashqi iqtisodiy m uvozanatni ushlab turish va boshq.
Valuta tizim lari m uayyan elem entlarni o'ziga qam rab olgan
holda faoliyat yuritadi.
M illiy valuta tizim i quyidagi elem entlarni o‘zida m ujassam lashtiradi:
— m illiy valuta;
— m illiy valutaning alm ashinish rejimi;
— m illiy valuta pariteti;
— m illiy valuta kurs rejimi;
— valuta cheklovlari holati;
— m am lakatning xalqaro valutaviy likvidligini tartibga solish;
— m illiy valuta bozorida operatsiyalarni yuritish tartibi.
Jahon valuta tizim iga esa quyidagi elem entlar kiradi:
— xalqaro to ‘lov vositasi;
— valuta kurslarini belgilash va saqlab turish m exanizm i;
— valutalarni konvertatsiyalash shartlari;
99
— valutaviy cheklashlarni davlatlararo tartibga solish;
— xalqaro valutaviy likvidlikni ta ’m inlash va tartibga solish;
— xalqaro hisob-kitob shakllarini um um lashtirish;
— oltin va valuta bozorlarida ishlash rejimlari;
— valuta m unosabatlarini tartibga soluvchi davlatlararo institutlarning huquq va majburiyatlari.
Jahon valuta tizim i rivojlanishiga sezilarli ta ’sir ko‘rsatgan
om illar sifatida quyidagilarni qayd etish m um kin:
— m ahsulot ishlab chiqarishning rivojlanish darajasi;
— xalqaro m ehnat taqsim oti jadallashuvi darajasi;
— jahon bozori rivojlanish darajasi;
— xo‘jalik yuritishning tizim lari rivojlanish darajasi.
M am lakatlar o‘rtasidagi ikki tom onlam a iqtisodiy m unosabatlarning ko‘p tom onlam a m unosabatlar sifatida rivojlanishi bilan
jahon valuta tizim ining aham iyati yanada orta boshladi. C hunki
m am lakatlar o‘rtasidagi xalqaro savdo, kredit, investitsiya va ka­
pital harakati bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy m unosabatlar jahon
valuta tizim i doirasida belgilangan m uayyan tam oyillar asosida
am alga oshirilardi.
5.2. Jahon valuta tizimining rivojlanish bosqichlari va
uning xususiyatlari
Jahon valuta tizim ining sam arali ham da barqaror faoliyat
ko‘rsatishi uning jahon xo‘jaligi tuzilm asi va holatiga muvofiqlik
darajasiga bevosita bog‘liq.bo‘ladi. Xalqaro moliyaviy m uhitda yuzaga kelgan bir qator o‘zgarishlar ham da m am lakatlar o‘rtasidagi
iqtisodiy m unosabatlar rivojlanishining ta ’siri natijasida jahon
valuta tizim in in g am al qilish tam oyillari ham o ‘zgardi.
Jahon valuta tizim i rivojlanish jarayonida quyidagi bosqichlarni bosib o‘tdi:
— Parij valuta tizim i (1867—1914-y.y.);
— G enuya valuta tizim i (1922—1929-y.y);
— Bretton-Vuds valuta tizim i (1945—1976-y.y.);
— Yamayka valuta tizim i (1976-yildan hozirgi davrgacha).
100
Jahon valuta tizim in in g dastlabki bosqichlarida oltin andozasi
(standart) tizim i am al qildi. O ltin andozasi tizim ida m am lakatlar
pul birliklari qiym atiga teng b o ‘lgan oltin n in g m uayyan m iqdori rasm iy tarzda o‘rnatildi, p u llar esa oltin tanga yoki b an k n o ta
shakliga ega bo‘ldi. U lar istalgan paytda rasm iy o‘rnatilgan kurs
b o ‘yicha oltinga alm ash in ish i m u m k in edi. O ltin andozasining
to ‘liq am al qilishi uchun ik kita asosiy shart bajarilishi lozim edi:
birinchidan, pul-kredit m uassasalariga m illiy valutani oltinga
istalgan m iqdorda aniq stavka b o ‘yicha alm ashtirish m ajburiyati
yuklatildi, ikkinchidan, alo h id a shaxslar uchun oltinni eksport
va im port qilish huquqining m avjudligi edi. O datda, pul-kredit
m uassasalari tanga zarb qilish xarajatlarini qoplash uchun o l­
tin n i sotish va sotib olish narx lari o‘rtasida m a’lum bir farqni
o‘rnatgan edilar. Ushbu davrda oltin andozasining uchta shakli
am alda bo‘ldi:
— oltin tanga andozasi. M azkur bosqichda oltin tangalar faol
tarzda m uom alada o‘rin egalladi;
— oltin quyilm a andozasi. Bu bosqichda oltin tangalar m u o m a­
lada b o ‘lm adi ham da u larn i erkin tarzda zarb qilish am alga oshirilm adi, pul-kredit m uassasalarining m ajburiyati esa oltin qo‘yilm alarni sotishdan iborat b o ‘ldi;
— oltin valuta andozasi. U shbu bosqichda pul-kredit m uas­
sasalari m illiy pullarni xorijiy valutalarga oltin andozasi asosida
alm ashtirdilar.
O ltin andozasi tizim in in g o ‘ziga xos b o ‘lgan tom onlari quyidagicha edi:
— h ar bir valuta oltin tarkibiga ega bo‘lib, valuta birligi m uay­
yan m iqdorda oltinga tenglashtirildi;
— valutalarning oltin tarkibiga ko‘ra ularn in g oltin p aritetlari
o ‘rnatildi, shunga m uvofiq valutalarning o‘zaro kursi belgilandi;
— alohida davlat ichida va u n d an tashqarida valutalarning
oltinga erkin alm ashinuvi ta ’m inlandi. Davlat paritet qiym atiga
ko‘ra oltinni sotish va sotib olish m ajburiyatini oldi;
— oltin um um jahon p uli sifatida tan olindi;
101
— oltinning erkin tarzd a eksport va im porti yo‘lga qo‘yildi;
— pulga bo‘lgan ichki talab va m illiy oltin zaxirasi o‘rtasidagi
muvofiqlik saqlab turildi.
Ushbu davrda oltin andozasiga asoslangan xalqaro hisobkitoblar m exanizm i q at’iy belgilangan kurs rejim ini o‘rnatdi.
B irinchi jahon valuta tizim i XIX asrda oltin m onom etallizm i
asosida, oltin tanga andozasi shaklida shakllangan. Parij valuta
tizim ida oltin yagona jahon puli sifatida qabul qilingan. M azkur
valuta tizim i, rasmiy ravishda 1867-yilda Parij konferensiyasida
tan olindi va am al qila boshladi.
Oltin andozasi talabiga asosan banklar m illiy valuta birligiga
oltin asosini berib, m illiy valutani oltinga sotish va sotib olish
m ajburiyatini olganlar.
Oltin tanga andozasiga tegishli xususiyatlar quyidagilardan
iborat edi: tovarlar narxining oltinda hisoblanishi, oltin tangalarning erkin m uom alada bo‘lishi va davlat zarbxonalari to m o n id an
cheklanm agan tarzda tangalarni zarb etilishi, nom inalga ko‘ra
kredit pullarining oltin tangalarga erkin alm ashinuvi, oltinni olib
kirish va olib chiqishda cheklovlar o‘rnatilm aganligi, ichki b o zorlarda qog‘oz pullar oltin tangalar bilan bir qatorda m uom alada
bo'lishi. Oltin andozasi am alda b o lg a n davrlarda oltin paritetidan
fbydalanilgan.
Oltin pariteti — rasmiy oltin tarkibiga ko‘ra turli m am lakatlar
pul birliklarining o‘zaro nisbatini ifodalaydi. O ltin pariteti valu­
ta kurslarini aniqlashda asos bo‘lib xizm at qilgan va 1976-yilda
X V F tom onidan bekor elilgan. Ya’ni,
AQSH da 1 troya unsiya oltin (31,1 g) = 20,672 USD ($)
Buyuk Britaniyada 1 troya unsiya oltin= 4,248 G B P (£)
O ltinning valutalardagi qiymati valuta kursini aniqlashga xiz­
m at qilardi:
$20,672 / £ 4,248 = 4,866,
ya’ni
£ 1 = $ 4,866
Parij valuta tizim i quyidagi tam oyillarga asoslangan edi:
— tizim asosini oltin tanga andozasi tashkil etishi;
102
— m illiy pul birliklarining o ltin tarkibi o‘rnatildi (B uyuk
B ritaniya — 1816-yildan, AQSH — 1837-yildan, G erm aniya1875-yildan, Fransiya — 1878-yildan);
— oltinga um um iy to ‘lov vositasi sifatida jah on puli funksiyasi
berildi;
— m arkaziy banklar to m o n id an em issiya qilingan m uom aladagi b an k n o talar oltinga erkin alm ashtirilgan. A lm ashinuv o l­
tin paritetlari asosida am alga oshirilgan;
— valutalar kursi m oneta p aritetid an «oltin nuqtalari» chegarasida og‘ishi m um kin edi (±1% am ald a q a t’iy belgilangan valuta
kurslari bo‘lgan);
— oltindan tashqari xalqaro ay lan m ad a angliya funt sterlingi
tan olingan;
— m illiy oltin zaxiralari va ichki pul taklifi o ‘rtasidagi o ‘zaro
nisbat ushlab turilgan;
— to ‘lov balanslari taqchilligi o ltin bilan qoplangan.
M azkur davrda valuta kurslarin in g barqarorligini m am lakatlar
o ‘rtasida oltinning erkin harakati t a ’m inlagan. Oltin andozasinin g joriy etilishi bar bir ishtirokchi davlatdan o ‘z valutasini o l­
tinga q a t’iy belgilangan kurs bo‘yicha konvertatsiya qilishni talab etardi. Oltin tarkibini hisoblash yordainida aniqlangan valuta
ayirboshlash kursi har bir valuta u ch u n oltin paritetini belgilaydi.
Parij valuta tizim i am al qilgan sh aro itd a oltin ichki bozorlarda
tan ga ko‘rinishida m uom alada b o ‘lgan, b u n d an tashqari tijorat
b an k larin in g zaxiralari shaklida h am xizm at qilgan.
O ltin andozasi m am lakatlarda to ‘lov balansini, pul m uom alasini, xalqaro zaxiralarni, tashqi iqtisodiy aloqalarni ham da ishlab
ch iqarishn i bir m arom da tartibga solishda m uhim rol o'ynagan.
Parij valuta tizim ida tashkil etilgan o ltin tanga andozasi birinchi
ja h o n urushiga qadar, to lo v balansi va valuta kursini tartibga solish n in g bozor m exanizm i am alda q o ‘llangan davrda birm uncha
sam arali faoliyat ko‘rsatgan.
To‘lov balansida taqchillik m avjud b o ‘lgan m am lakatlar deflyatsion siyosat o‘tkazishga m ajbur b o ‘lganlar, bunda pul m assa103
sini oltinni chegaradan tashqariga chiqarish orqali qisqartirishga
erishganlar.
O llin andozasining afzalliklari sifatida quyidagilarni ko'rsatish
mum kin:
— valuta kurslari keskin tebranishining mavjud emasligi;
— past inflyatsiya darajasi.
Parij valuta tizim i doirasida tashkil etilgan oltin andozasi bir
qator kam chiliklarga ega bo‘lgan. Oltin andozasi jahon iqtisodiyotida m uom aladagi pul massasi bilan oltin qazib olish va ishlab
chiqarish o ‘rtasida b o g liq lik n i yuzaga keltirdi. Ushbu sharoitda
yangi oltin konlarini ochish va uni qazib olishni ko‘paytirish
transm illiy inflyatsiyaga olib kelgan. A ksincha, agar oltin ishlab
chiqarish hajmi ishlab chiqarishning real liajmi o‘sishidan orqada
qolsa narxlar darajasining yalpi pasayishi kuzatilgan.
Slum ingdek, oltin andozasi a mal qilgan davrda milliy iqtisodiyotning ichki m uam m olarini b arta raf etishga yolnaltirilgan mustaqil pul-kredit siyosatini am alga oshirishning im koni bo‘lm agan.
O ltinga konvertirlanganlikni ushlab turgan holda pul emissiyasi
orqali xarajatlarni moliyalashtirishga harakat qilgan xohlagan
rnam lakatda oltin zaxirasining xorijga chiqib ketishi holati ro‘y
bergan. Bu holat, barcha Yevropa m am lakatlarini birinchi ja ­
hon urushi davrida oltin andozasidan voz kechishga m ajbur etdi.
C hunki, urush xarajatlarini m oliyalashtirishni faqat qog‘oz pullar
emissiyasi hisobiga am alga oshirish m um kin edi.
U rush xarajatlarini qoplashda soliqlar, zayom lar bilan birga
oltin ham jahon puli sifatida sarflandi. K o‘pgina m am lakatlar
tom onidan valuta cheklovlari o\rnatildi. Valuta kurslari majburiy
tarzda o‘rnatilgan bo'lib, shu boisdan noreal edi. U rush boshlanishi bilan m arkaziy ban k lar oltinni alm ashtirishni to ‘xtatdi va
xarajatlarni qoplash uchun emissiyani oshirdilar. 1920-yilga kelib
AQSH dollariga nisbatan funt sterling 1/3 qismga, fransuz franki
va italiya lirasi —2/3, nem is markasi esa 96%ga qadrsizlandi.
O ltin andozasi bozor iqtisodiyoti sharoitlariga va rivojlanib borayotgan xo'jalik aloqalari ko‘lamiga javob berm aganligi tufayli
104
asta-sekinlik bilan b arh am topgan. Oltin tanga andozasi pul va
valuta tizim i sifatida am al qilishni to^xtatgan va ja h o n valuta tizim ini boshqa shaklda shakllantirishga ehtiyoj sezilgan.
B irinchi ja h o n u ru sh id an keyin m am lakatlar o ‘rtasidagi tashqi
iqtisodiy aloqalarning qayta tiklanishi natijasida jah o n valuta
tizim in in g yangi tam oyillarini ishlab chiqishga zarurat tu g ‘ildi.
Ushbu davrdan ja h o n valuta tizim i rivojlanishining yangi bosqichi am al qila boshladi. M azkur bosqich oltin quyilm a andozasi
yoki G enuya valuta tizim i sifatida nom oldi.
1922-yilda G enuyada o ‘tkazilgan moliyaviy va iqtisodiy m asalalar bo‘yicha xalqaro konferensiyada rivojlangan m am lakatlardagi oltin zaxiralari tashqi savdo va boshqa operatsiyalar
b o ‘yicha hisob-kitoblarni tartibga solish uchun yetarli em as deb
ta ’kidlandi. Xalqaro aylanm ada oltin va funt sterlingdan tashqari
AQSH dollaridan ham keng foydalanish tavsiva etildi. X alqaro
to ‘lov vositasi rolini bajarishga yo‘naltirilgan ikkala valuta ham
deviz nom ini oldi. G erm aniya, Avstraliya, D aniya, Norvegiya
kabi ko‘pgina m am lakatlar oltin deviz standartiga qo‘shilishdi.
G enuya valuta tizim in in g asosiy tam oyillari ham oldingi Parij
valuta tizim i tam oyillariga o ‘xshash edi. M azkur tizim da ham
oltin oxirgi jahon puli sifatidagi rolini saqlab qoldi, shu bilan
birgalikda oltin paritetlari ham qoldirildi.
G enuya valuta tizim i quyidagi tam oyillarga asoslanib faoliyat
ko‘rsatgan:
1. Tizim asosini oltin va deviz valutalar tashkil etdi. U shbu
davrda 30 ta m am lak atn in g pul tizim i oltin-deviz standartiga
asoslandi. Biroq, zaxira valuta mavqei rasm iy jih atd an hech bir
valutaga berilm adi, funt sterling va AQSH dollari ushbu sohada
yetakchilik uchun raqobatlashdi.
2. O ltin paritetlari saqlab qolindi. V alutalarning o ltinga alm ashinuvi nafaqat bevosita yo‘l bilan (AQSH, Fransiya,
B.Britaniya) balki bilvosita, xorijiy valutalar orqali ham am alga
oshirildi.
3. Erkin suzuvchi valuta kurslari rejim i qayta tiklandi.
105
4.
V a lu t a n i t a r t i b g a solish faol v a l ut a siyosati s h a k l i d a x a l q a r o
k on f e r e n s i y a l a r d a a m a l g a o s hi ri l di .
Ol ti n devi z a n d o z a s i o l ti n a n d o z a s i n i n g m u a y y a n s h a k l i n i
i fodal ab, b u n d a a l o h i d a m i l l i y b a n k n o t a l a r o l t i n g a e m a s , bal ki
b o s h q a m a m i a k a t l a r n i n g va lu t al ar ig a (oltin q u y i l m a l a r g a a l m a s h i n u v c h i dev izl arga) a l m a s h t i r i l a r edi.
M a z k u r s h a r o i t d a , mi ll iy v a l u t a l a r n i o l t i ng a a l m a s h t i r i s h n i n g
i kki ta asosi y usuli s h ak l l a n d i :
1) bevosita — devi z rol ini b aj a r u v c h i (funt st erl ing, A Q S H d ol lari) v a l u t a l a r u c h u n ;
2) bilvosita — m a z k u r t i z i m n i n g
uchun.
qo lg an
b a r c h a v al ut al ar i
Us h b u j a h o n valula t i z i m i d a e r k i n s u z u v c h i valuta kursl ar i
t am oy il i q o ‘Uanil gan. G e n u y a t i z i m i n i n g t a m o y i l l a r i g a m u v o fiq a ' / o m a m i a k a t l a r n i n g m a r k a z i y b a n k l a r i m i ll i y pul bi rliklari
val ut a k u r s l a r i n i n g m u r n k i n b o ‘l g an t e b r a n i s h l a r i n i val ut ani t a r ­
tibga solish u s u l l a r i n i ( a s o sa n v al ut a int ervensi yasi) qoMlagan h o l d a u s h i a b t u ri s h l a r i l ozi m edi.
Ol ti n d ev iz a n d o z a s i n i n g ken g t ar q a l i s hi b i r m a m l a k a t n i
b o s h q a l a r i g a b o g l i q l i g i n i k u c h a y t i r d i . Bi roq, oltin a n d o z a s i n i n g
devi z shakl i k o bp a m a l q i l m a d i . 1929—1931- yi ll arda gi j a h o n d a r o ‘y
b er g an i n q i r o z m a z k u r t i z i m n i b u t u n l a y i z d a n c h i qa r di . I n q i r o z
o ‘z n av b a t i d a , devi z v al ut al ar ga h a m salbiy t a ’si ri ni ko'r sat di.
1931-yilga kelib B u y u k B r i t a n i y a o l ti n a n d o z a s i n i b e k o r qi lishga
m a j b u r b o ‘ldi, funt st erl i ng esa devalvat siya qi lindi . S h u n i n g d e k ,
v al ut a va iqt isodi y m u n o s a b a t l a r d a A ng l i y a g a b o g l i q b o l g a n bir
q a t o r Y evr opa davl at lari, Misr, M al a y z i y a , H i n d i s t o n m a m l a k a t l a r i n i n g va lu t al ar i m u v af f a qi y at s i z l i kk a u c h r a d i . K e y i n c h a l i k b u
t i z i m Y a p o n i y a va F r an s iy a t o m o n i d a n b e k o r q il indi . 1933-yilda
e s a A Q S H h u k u r n a t i b a n k n o t a l a r n i ol tin ga a l m a s h t i r i s h n i h a m d a
o l t i n n i n g c h e g a r a d a n c h i q a r i l i s h i n i t aq i q l ad i , d o l l a r esa 41% ga
devalvatsiya q il indi .
1 9 3 0 - y i l l a r n i n g o ‘r t a l a r i g a kelib j a h o n va lut a t i z i m i n i n g b e qar orl ig i k u c h a y d i va k o ‘p g i n a m a m l a k a t l a r o ‘z v a l u t a l a r i n i d e 106
valvatsiya qilishdi. Valuta sohasidagi inqiroz holati jah o n valuta
tizim ida islohotlarni am alga oshirishni taqozo etdi.
1926—1936-yillardagi jah o n valuta in qirozining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat edi:
— davriylik xususiyati: valuta inqirozi ja h o n iqtisodiy va pulkredit inqirozi bilan q o ‘shilib ketdi;
— tuzilm aviy xususiyati: jah o n valuta tizim i tam oyillari — oltin deviz andozasi halokatga uchradi;
— davomiyligi: 1929-yildan 1936-yilgacha.
— ta ’sir darajasi: qator valutalar kursi 50—84% gacha pasaydi.
— rivojlanish holati: inqiroz turli paytda turli ta ’sir orqali barcha m am lakatlar iqtisodiyotini izdan chiqardi.
G enuya valuta tizim i doirasidagi jah o n valuta inqirozining
bosqichlari:
B irinchi bosqich (1929—1930-yillar), agrar va m ustam laka
m am lakatlar valutalarining qadrsizlanishi orqali nam oyon b o ‘ldi
ham da ja h o n bozorida xomayoshga bo‘lgan talab keskin qisqardi.
Ikkinchi bosqichda (1931-yilning o ‘rtalarida) ja h o n valuta
tizim in in g kuchsiz b o ‘g‘ini xorijiy kapitalning qaytishi, rasm iy oltin zaxirasining kam ayishi va ban k larn in g b an krotlikka uchrashi
tufayli G erm aniya va Avstriyada yuzaga keldi. G erm aniya valuta
cheklovlarini joriy etgan holda tashqi qarz bo‘yicha to ‘lovlarni va
m arkani oltinga alm ashinuvini bekor qildi. A m alda m am lakatda
oltin andozasi bekor qilinib, m arkaning rasm iy kursi «muzlatildi».
U chinchi bosqich jahon iqtisodiy inqirozining kuchayishi
tufayli 1931-yilda Buyuk Britaniyada oltin andozasining bekor
etilishi orqali yuzaga chiqdi. Bu holatning bevosita sababi to ‘lov
balansi holatining yom onlashuvi va tovarlar ek sportining h am ­
da «ko‘rinm as» operatsiyalardan tu sh u m n in g keskin qisqarishi
tufayli m am lakat rasm iy oltin zaxirasining kam ayishi b o ld i.
1931-yilning 21-sentabriga kelib funt sterlingning oltin quyilm alarga alm ashinuvi bekor qilindi, uning kursi esa 30,5%ga pasaydi.
Bir vaqtning o£zida B ritaniya h am d o ‘stlik davlatlari (K an ad ad an
tashqari) ham da Buyuk B ritaniya bilan yaqin savdo aloqalariga
J07
ega bo'lgan m am lakatlar valutalari devaivatsiya qilindi. G erm an iyadan farqli ravishda Buyuk B ritaniyada funt sterlingning qadrini
ham da L ondonning jahon moliyaviy m arkazi sifatidagi mavqeini
ushlab turish m aqsadida valuta cheklovlari joriy etilm adi. Dshbu
davrda Buyuk Britaniya devalvatsiyadan muvaffaqiyat qozondi,
ya’ni Angliya eksportyorlari devalvatsion mukofot hisobiga valuta
dem pingini am alda keng qo‘lladilar va natijada Buyuk Britaniya
to ‘lov balansining passiv saldosi qisqardi.
Valuta inqirozining to ‘rtinchi bosqichida oltin andozasi iqtisodiy inqirozning shiddatli avj olishi natijasida AQSH da bekor
qilindi. Ushbu holatning bevosita sababi narxlarning notekis va
shiddatli pasayishi b o ‘ldi ham da om m aviy bankrotlikni keltirib
chiqardi. B anklarning yirik qismi (m am lakat banklari um um iy
sonining 40%) bankrotlikka uchrashi tufayli AQSHda pul-kredit
tizim i izdan chiqdi va dollar b anknotalarini oltinga alm ashtirish
bekor etildi. AQSH m illiy korporatsiyalari raqobatbardoshligini
oshirish m aqsadida valuta urushlarini joriy etish uchun oltin sotib
olish yo‘li bilan dollar kursini pasaytirish siyosatini o‘tkazdilar.
1934-yil yanvariga kelib dollar oltinga nisbatan 40%ga qadrsizlandi va 41%ga devaivatsiya qilindi, oltinning rasm iy narxi esa
1 troya unsiyasiga 20,67 dollardan 35 dollarga ko‘tarildi. AQSH
o ‘z milliy valutasining xalqaro o‘rn in i m ustahkam lash m aqsa­
dida xorijiy m arkaziy banklar uchun oltinni dollarga m azkur
narxda alm ashtirish m ajburiyatini oldi. M azkur davrda am alga
oshirilgan dollarning devalvatsiyasi AQSH eksportini birm uncha
rag‘batlantirdi, lekin iqtisodiy tu rg ‘unlik sharoitlarida m am lakatda m ahsulotlar narxi birqadar oshib ketdi.
Beshinchi bosqichda, 1936-yil oxirlariga kelib valuta in q iro ­
zining m arkazi boshqa m am lakatlarga qaraganda oltin andozasini ko‘proq qo‘llab-quvvatlagan Fransiyada yuzaga keldi. Jahon
iqtisodiy inqirozi Fransiyani boshqa m am lakatlarga nisbatan
kechroq o‘z dom iga to rtd i ham da bu m am lakatda funt sterling
va dollarlarni oltinga alm ashtirish jarayoni tezlik bilan am alga
oshirildi. O shib borayotgan oltin zaxirasiga tayangan holda F ran108
siya oltin andozasini saqlab qolish m aqsadida oltin blokiga yetakchilik qildi. Fransiyaning oltin andozasiga tarafdorligi uning
tarixiy rivojlanish xususiyatlari bilan izohlanadi.
Iqtisodiy inqiroz to ‘lov balansi passivligini, davlat budjeti
taq ch illig in i ham da m am lakatdan o ltin n in g chiqib ketish holatlarini yuzaga keltirdi. O ltin andozasining su n ’iy ushlab turilishi
firm alarn in g raqobatbardoshligi pasayishiga sabab bo‘ldi. F ransiya eksporti hajmi keskin qisqarib ketdi va natijada hukum at
to m o n id an banknotalarn i oltin quyilm alarga alm ashtirish bekor
etildi, frank esa 25%ga devalvatsiya qilindi.
Inqiroz natijasida G enuya valuta tizim i barqarorligini yo‘qotdi.
Ichki aylanm ada ban k n o talarn i oltinga alm ashinuvi bekor qilinishiga qaram asdan, AQSH, Fransiya, Buyuk Britaniya m arkaziy
b an k larin in g kelishuviga ko‘ra o ltin n in g valutaga tashqi alm a­
shinuvi saqlab qolindi.
O ltin valuta andozasining inqirozi valutaviy chalkashliklar
davrida, xususan, dollarning devalvatsiyasi ham d a London xalqaro iqtisodiy konferensiyasi doirasidagi m uzokaralarda muvaffaqiyatsizliklarning kuchayishi tufayli sodir bo'ldi.
Jahon valuta tizim i valuta bloklariga ajraldi. Valuta bloki —
xalqaro iqtisodiy m unosabatlar sohasida yagona siyosat olib
boruvchi yetakchi m am lakat boshchiligidagi moliyaviy, iqtisodiy
m unosabatlarda o‘zaro aloqador m am lakatlar guruhidir.
Valuta bloklari uchun quyidagi xususiyatlar xosdir:
— bog‘liq bo‘lgan valutalar kursi g uruhga boshchilik qiluvchi
m am lak atlar valutasiga biriktirildi;
— blokka kiruvchi m am lakatning xalqaro hisob-kitoblari ye­
tak ch i m am lakat valutasida am alga oshirildi;
— blokka kiruvchi m am lakatlarning valuta zaxiralari yetakchi
m am lak atd a saqlandi.
Asosiy valuta bloklari — funt sterling bloki — 1931 -yilda h am ­
d a dollar bloki esa 1933-yilda Buyuk B ritaniya va AQSH oltin
stan d artid an voz kechganidan keyin yuzaga keldi. Sterling bloki
tarkibiga K anada va N y u f-undlenddan tashqari B ritaniya ittifo109
qiga kiruvchi m am lakatlar kirishdi. Shuningdek, m azkur blokka
Syangan hududi ham da Britaniya bilan iqtisodiy jih atd an aloqador yaqin bo‘lgan m am lakatlar — Misr, lroq va Portugaliya
ham kirishdi. K eyinchalik unga D aniya, Norvegiya, Shvetsiya,
Finlandiya, Gretsiya va Eron ham qo'shilishdi. D ollar blokiga
esa, AQSH, K anada ham da M arkaziy va Janubiy A m erikaning
ko‘pgina am erika kapitali keng tarqalgan davlatiari kirishdi.
1933-yilda L ondon xalqaro iqtisodiy konferensiyasida oltin
stan d artin i saqlashga harakat qilayotgan m am lak atlar (F ran siya, Belgiya, G ollandiya, Shveysariya, ltaliya, Chexoslovakiya,
Polsha) oltin blokini tash k il qilishdi. Ushbu blok ishtirokchilari
o \zlarining valutalarini o ‘zgarm as oJtin tark ib in i s u n ’iy ushlab
tu rish d i va oltin stan d artid an voz kechgan ham da v alutalarini
devalvatsiya qilgan m am lak atlarn in g valuta dem pingidan zararga uchrashdi. O ltin bloki asta-sek in lik bilan 1935-yilda p arch alandi va Fransiya 1936-yilda oltin stan d artid an voz kechishi
bilan o‘z faoliyatini butunlay to ‘xtatdi. Valuta u ru sh larin in g
v ositalaridan biri bo‘lib barq aro rlash tirish fondlari xizm at qildi, m azkur fondlardan ek sp o rtn i rag ‘b atlantirish m aq sad larid a
m illiy valuta kursini p asaytirishda foydalanilgan. B unday fondlar Buyuk B ritaniyada 1932-yilda, AQSH da 1934-yilda, Belgiyada 1935-yilda, K an ad ad a 1935-yilda, G o llandiyada 1936-yilda tash k il etilgan.
Ikkinchi jahon urushi xalqaro valuta va iqtisodiy m unosabatlarning to'liq izdan chiqishiga sabab bo‘ldi. X alqaro savdo va
xalqaro moliya m unosabatlarining asosi butkul o‘zgarib ketdi.
M azkur o ‘zgarishlar natijasida m am lakatlar tom onidan yangi j a ­
hon valuta tizim ini tashkil etishga tashabbus qilindi.
Bretton-Vuds valuta tizim i (B retton W oods system) — ikkinchi
jahon urushidan keyin shakllangan va m illiy valuta tizim larin i
yetakchi m am lakatlar valuta tizim iga m oslashtirishga asoslangan jahon valuta tizim idir. M azkur jahon valuta tizim i 1944-yil
22-iyulda Bretton-Vudsdagi (N yu-X em pshir shtati) xalqaro konferensiyada qabul qilindi. Shuningdek, ushbu tizim doirasida
HO
X a l q a r o v a l u t a f on di va X a l q a r o t i k l a n i s h va t a r a q q i y o t b a n k i
kabi t a s h k i l o t l a r n i t a s h k i l et i sh q ar o r i q a b u l qi lindi .
B r e t t o n - V u d s t i z i m i s a v d o h i s o b - k i t o b l a r i va p u l m u n o s a b a t l a r i ni t a s h k i l e t i s h n i n g x a l q a r o t i z i m i d i r . B u o l ti n d evi z a n d o z a s i d a n e r k i n savdo o rq a li v a l u t a l a r n i n g t a l a b va t akl ifi m u v o z a n a t i n i
o ‘r n a t u v c h i Y a m a y k a t i z i m i g a o ‘t is h b o sq i c h i bo' ld i. B r e t t o n V u d s t i z i m i d a oltin b i l a n b i r q a t o r d a A Q S H d o l l a r i g a j a h o n puli
f un k s i y a s i berildi.
Bretton-Vuds tizim in i tashkil etishdan maqsad:
— x a l q a r o savdo h a j m i n i q a v t a t i k l a s h va o s h i r i s h ;
— t a s h q i savdo b a l a n s i d a g i v a q t i n c h a l i k q i y i n c h i l i k l a r g a bar h a m b er i s h u c h u n d av l a t l a r g a m ol iya vi y r e s u r s l a r ajratish;
— b a r q a r o r a l m a s h u v k u r s l a r i g a ega b o ‘lgan, x a l q a r o v a l ut a
t i z i m i n i t a s h k i l etish;
— q at t iq val ut a n a z o r a t i b e k o r q i l i n i s h i va b a r c h a v a l u t a l a r ­
n i n g k o n v e r t i r l a n i s h i g a er is hi s h.
B r e t t o n - V u d s t i z i m i n i n g oqi bat i: m a m l a k a t l a r i q t i s o d i y o t i n i n g
d ol l a rl a s h u v i , u s h b u h o l a t pul m a s s a s i n i m i l l i y n a z o r a t o s t i d a n
c h i q i b ket i sh iga olib keldi.
B r e t t o n - V u d s t i z i m i q u y i d a g i as os i y t a m o y i l l a r g a k o ‘ra a m a l
qildi:
— x a l q a r o h i s o b - k i t o b l a r d a o lt in o ‘z i n i n g oxirgi p ul f u n k s i y a si ni s a q l a b qoldi;
— d o l l a r yoki o l t i n d a g i q a t ' i y b e l g i l a n g a n v al ut a p a r it e tl ar i
o ‘rna ti l di ;
~ as os iy v a l u t a n i n g k u rs i ( A Q S H do ll ari ) o l t i n g a n i s b a t a n
q a t ’iy bel gi l an di ;
— as os iy va lut aga n i s b a t a n i s h t ir o k ch i m a m l a k a t l a r val ut al ar i
u c h u n q a t ’iy b e l g i l a n g a n a l m a s h i n u v k u r s l a r i o ‘rna ti l di ;
— m a r k a z i y b a n k l a r m i l l i y v a l u t a l a r n i n g as os iy v a l u t a g a n i s ­
b a t a n b a r q a r o r k u r s i n i (±1%) v a l ut a i n t er v e ns i ya l a r i y o r d a m i d a
s a q l a b t u ri s h d i ;
— v a l u t a k u r s i a r i n i revalvatsiya yoki dev al va ts iy a orq al i
o ‘z g a r t i r i s h m u m k i n edi;
—
tizim ning tashkiliy bo‘g‘inlari sifatida X alqaro valuta fondi
va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki tashkil etildi.
AQSH dollari uchun 1 troya unsiya 35 dollar nisbatda oltin standarti o‘rnatildi. N atijada AQSH zaiflashgan raqobatchisi
Buyuk Britaniyani ortda qoldirgan holda valuta ustunligini oldi.
A m alda xalqaro valuta tizim in in g dollar ustunligiga asoslangan
dollar standarti yuzaga keldi.
XX asrning o‘rtalarida jam i dunyo oltin zaxirasining 70%
AQSHga tegishli bo‘ldi. D ollar — oltinga alm ashinuvchi valuta
zaxira aktivlari, valuta intervensiyalari va xalqaro hisob-kitoblarda ustunlik qiladigan vosita liam da valuta paritetlarida asos
bo'ldi. Bir vaqtning o‘zida A Q SH ning m illiy valutasi jah o n puli
sifatida faoliyat ko‘rsatdi.
AQSH dollarining barqarorligi so‘zsiz ravishda A Q SH ning iqtisodiy yetakchiligi ham da uning oltin zaxiralariga m onopol tarzda
egaligi orqali ta ’m inlandi. V alutalarning bozor kursi paritetdan
1% chegarada tebranishi m um kin edi. Bretton-Vuds valuta tizim i
barqaror, keskin tebranishlarga uchram aydigan valuta kurslarini
o ‘rnatish asosida yuzaga keldi.
X alqaro valuta fondiga a ’zo m am lakatlar o ‘zlarining valuta
kurslarini dollarga yoki oltinga nisbatan belgiladilar, o ‘z navbatida dollar oltinga bog‘langan edi. Shuning uchun oltinning
dollardagi bahosi barcha narx hisob-kitoblari uchun asos bo‘ldi.
Barcha jah o n narxlari dollarda belgilana boshladi. X alqaro to ‘lov
vositalari asosiy zaxira valutasi sifatida AQSH dollari va oltindan
tashkil topgan bo'lishi kerak edi. M arkaziy banklar o £zlaridagi
dollarni AQSH g'aznachiligidan qat’iy belgilangan kurs bo'yicha
oltinga alm ashtirishlari m um kin edi.
O datda, Bretton-Vuds tizim i 1944-yildan 1971-yilgacha davr
m obaynida mavjud bo‘lgan bo‘lsa ham , haqiqatda m azk u r tizim
1959 va 1968-yillaro‘rtasidagina muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatgan
xolos. 1946-yildan 1959-yil yanvargacha valuta kurslari barqarorlashtirish kreditlari hisobiga ushlab turilgan. 1959-yildagina
G ‘arbiy Yevropa m am lakatlarining valutalari erkin konvertatsi112
yalanishi bilan Bretton-V uds tizim i to ‘liq m iqyosda faoliyatini
boshlagan.
Bretton-V uds valuta tizim in in g inqirozga uchrash sabablari:
— AQSH iqtisodiyotining barqarorligi va u bilan bog‘liq ziddiyatlarning rivojlanishi. 1967-yilda iqtisodiy o ‘sishning pasayishi
bilan sodir b o £lgan valuta inqirozining boshlanishi;
— Inflyatsiyaning kuchayishi ja h o n narxlari va kom paniyalarning raqobatbardoshligiga salbiy ta ’sir ko‘rsatdi ham da
«issiq» pullarning spekulyativ ko‘chishini rag ‘batlantirdi. Turli
m am lakatlarda inflyatsiyaning turli su r’atlari valuta kurslari dinam ikasiga ta ’sir ko‘rsatdi, pullarning xarid qobiliyatini pasayishi
esa kurslarn in g keskin o‘zgarishiga sharoit yaratdi;
— 1970-yillarda
spekulyativ
operatsiyalar
m am lakatlar
o ‘rtasidagi «issiq» pullar harakatini tezlashtirgan holda valuta
inqirozini y anada kuchayishiga sabab bo‘ldi. «Issiq» pullarn in g
shiddatli oqim i ko‘rinishidagi dollar ortiqchaligi bir m am lakatdan
boshqasiga kirib kelishi valuta bozorlarida keskin o ‘zgarishlarni
keltirib chiqardi. Shuningdek, m azk u r davrda m illiy to ‘lov balanslarida beqarorlik holati kuchaydi. Bitta m am lakatdagi suru n k ali taqchillik (ayniqsa AQSH, Buyuk B ritaniya) va boshqalaridagi (G erm aniya, Yaponiya) ijobiy qoldiqning yuzaga kelishi
valuta kurslarining keskin tebranishini kuchaytirdi;
— Bretton-V uds tizim i tam oyillarining ja h o n m aydonida
kuchlar nisbati o'zgarishiga nomuvofiqligi. M illiy valutalarni
qo‘llashga asoslangan valuta tizim i jah o n xo‘jaligi b aynalm inallashuvi bilan q aram a-q arsh ilik holatiga keldi. U shbu qaram aqarshilik AQSH va Buyuk Britaniya iqtisodiy h o latining zaiflashishiga muvofiq kuchayib bordi. C h u n k i ular zaxira valutasi
m avqeidan foydalangan holda to‘lov b alanslarining taqchilligini
m illiy valuta emissiyasi evaziga pasaytirdi. Bu holat, ayniqsa rivojlanayotgan m am lakatlarn in g m anfaatlariga zid b o ‘ldi;
— T M K larn in g valuta sohasidagi roli: T M K turli valutalardagi yirik m iqdordagi qisqa m uddatli aktivlarga ega b o ‘ladi, m azk u r
aktivlar ular faoliyat ko'rsatayotgan m am lak atlar m arkaziy ban113
kining valuta zaxiralaridan ham ortiq bo‘lishi m um kin. U shbu
m ablag'lar milliy nazoratdan chiqishi va oqibatda foyda ko‘rish
m aqsadida valutaviy spekulyatsiyalarda ishtirok etishi m um kin.
Bir tom ondan xalqaro savdo uchun kengayib borayotgan ehtiyojlar virik miqdordagi pul massasini talab etdi, boshqa tom ondan
esa, ushbu pul massasi oltin valuta zaxirasi bilan ta ’m inlangan
boMishi kerak edi. Ushbu ziddiyatning mohiyati Triffen dilem m asi
(Triffin D ilem m a) yoki paradoksi sifatida ifodalangan. 1960-yillar
boshlarida Robert Triffin Bretton-Vuds tizim ining m uhim ziddiyatini bayon etgandi. U ning mohiyati quyidagicha edi: asosiv
valutaning emissiyasi em itent m am lakatning oltin zaxirasiga muvofiq boMishi kerak. Oltin zaxirasi bilan ta ’m inlanm agan haddan tashqari emissiya asosiy valutani oltinga alm ashinuviga zarar
yelkazishi ham da unga boMgan ishonchni pasayishiga olib kelishi m um kin. Lekin, asosiy valuta xalqaro shartnom alarning o‘sib
borayotgan m iqdoriga xizm at ko‘rsatish uchun xalqaro pul m as­
sasi ko‘payishini ta ’m inlashga yetarli m iqdorda chiqarilishi lozim.
Shuning uchun lining emissiyasi em itent m am lakatning cheklangan oltin zaxirasi o'lcham iga qaram asdan sodir boMishi kerak.
Shunday ekan, lobora jadallashib borgan qaram a-qarshilik
mavjud valuta tizim i asosini isloh etish zaruriyatini yuzaga keltirdi. 1944-yilda o ‘rnatilgan tuzilm aviy tam oyillar 60-yillar oxiriga
kelib jahon iqtisodiyotida kuchlar nisbati o‘zgarishiga, jahon savdosi ham da ishlab chiqarish sharoitlariga javob berm ay qo£ydi.
Inqirozning fundam ental sabablari nim alarda nam oyon bo‘ldi?
M azkur tizim A Q SH ning oltin zaxirasi xorijiy dollarlarni oltinga
alm ashinuvini ta ’m inlagan holdagina faoliyat ko‘rsatishi m u m ­
kin edi. A Q SH ning oltin zaxirasi m am lakatdan yirik m iqdorda
chiqib keta boshladi, hukum at tom onidan oltin chiqib ketishini
to‘xtatishga qaratilgan turli choralar qoMlanilishiga qaram as­
dan, m azkur jarayon tashqi om illar ta ’sirida yanada tezlashardi.
D ollarlarni oltinga alm ashtirish im koniyati butunlay cheklangan edi, uni faqat rasmiy darajada va faqat bitta joyda AQSH
G ‘aznachiligida am alga oshirish m um kin edi. Xususan, 1949-yil114
dan 1970-yilgacha b o ‘lgan davr oraligMda AQSH oltin zaxirasi
hajm i ikki barobardan ortiq darajada kam ayib ketdi. M azkur
jarayon AQSH va Fransiya hukum ati o 'rtasid a dollarni oltinga
alm ashtirish xususidagi m uzokaralardan kcyin yanada avj oldi.
Q o lla n ilg a n barcha him oya tadbirlariga qaram asdan AQSH h u ­
kum ati dollarning oltin bilan ta ’m inlanishi bo'yicha qabul q ilingan xalqaro m ajburiyatini bir tom onlam a bekor qildi.
70-yillarning boshlarida oltin zaxiralarini Ycvropa foydasiga qayta taqsim lash batam om sodir boMdi, xalqaro aylanm ada
esa ko‘p m iqdorda naqd va n aq d si/ ko'rinishdagi AQSH dollari
m uom alasi saqlanib qoldi.
Bretton-V uds valuta tizim i inqirozining yuzaga kelish shakllari:
— xalqaro likvidlilik m uam m olarining kuchayishi;
— «valutaviy spekulyatsiya opcratsiyalarining kuchayishi», beqaror valutalarni ularning dcvalvatsiyasi kutilganda yoppasiga sotish ham da revalvatsiyaga nom zod bo‘lgan valutalarni sotib olish;
— «oltin bilan bog‘liq spekulyatsion operatsiyalarining k u ch a­
yishi», beqaror valutalardan oltinga qochish ham da u n in g n arx in i
o‘z -o ‘zidan oshishi;
— rasm iy oltin valuta zaxiralarining keskin tebranishi;
— fond birjalaridagi va valuta kurslaridagi keskin o ‘zgarishlar,
kutilganda qim m atli qog‘ozlar kursining pasayishi;
— m illiy va davlatlararo darajada valutani tartibga solishning
faollashuvi;
— valutalarning yoppasiga revalvatsiya va devalvatsiya qilinishi;
— m arkaziy ban k larn in g faol valuta intervensiyasi, ju m la d a n ,
bir nechta m am lakatlar o ‘rtasida kelishilgan hoi da am alga oshirilishi.
Inqiroz rivojlanishining m uhim sanalari:
1.
1968-yi 1 17-mart. O ltinning ikkilam chi bozori o ‘rnatild
Xususiy bozorlarda o ltin n in g narxi talab va taklifga muvofiq
tarzd a erkin belgilandi. M am lakatlar m arkaziy b anklari uchun
115
rasmiy bitim lar bo‘yicha dollarning oltinga rasm iy kurs bo‘yicha
1 troya unsiyasi 35 dollardan alm ashinuvi saqlandi.
2. 1971 yil 15 avgust. AQSH prezidenti R .N ikson m arkaziy
banklar uchun rasm iy kurs b o ‘yicha dollarni oltinga konvertatsi
yasi vaqtinchalik taqiqlanganligini e ’lon qildi.
3. 1971 yil 17 dekabr. D ollarning oltinga nisbatan devalvatsi
yasi 7,89% tashkil etdi. O ltinning rasmiy bahosi 1 troya unsiyaga
35 dollardan 38 dollarga, dollarning oltinga m azkur kurs bolyicha
qayta alm ashinuvisiz oshdi.
4. 1973-yil 13-fevral. 1 troya unsiyaga 42,2 dollargacha dollar
devalvatsiyalandi.
5. 1976 yil 8 yanvar. Y am aykaning K ingston shahrida X V F
a ’zolarining yig‘ilishida yangi jah o n valuta tizim ini tashkil etish
to ‘g‘risidagi yangi bitim i qabul qilindi.
Bretton Vuds tizim i am al qilgan davrda jahon iqtisodiyoti juda
tez sur’atlarda rivojlandi. Ushbu davr «iqtisodiy m o‘jiza» yillari
boldi: inflyatsiya past darajada saqlandi, ishsizlik darajasi qisqardi, aholi turm ush darajasi yaxshilandi. Lekin, bir vaqtning o‘zida
m azkur tizim ning asosi barbod bo‘ldi. AQSH sanoatida mehnat
unumdorligi Yevropa va Yaponiyaga qaraganda past boldi. Bu
esa, AQSHga Yevropa va Yaponiya tovarlari eksporti o‘sishiga
olib keldi. Natijada, Yevropada «Yevrodollar»ning yirik miqdori
to‘plandi. G ‘arbiy Yevropa banklari esa, ularni am erika g'aznachilik
qog‘ozlariga sarflashdi. Bu holat, AQSHning tashqi qarzi o‘sishiga
olib keldi. «Yevrodollar»ning bir qismi 60 yillarning oxirida taqdim
etildi, A Q SH ning oltin zaxirasi esa kamayib ketdi va natijada dol
larni oltinga nisbatan erkin almashinuvi bekor bo‘ldi.
Yamayka valuta tizim i — zam onaviy jah o n valuta tizim i bo‘lib,
alohida m am lakatlarning valuta tizim lariga emas, balki huquqiy
m ustahkam langan davlatlararo tam oyillarga asoslangan. Yamay
ka valuta tizim in in g o‘ziga xos xususiyati erkin suzib yuruvchi
valuta kurslarining joriy etilishi bo‘ldi.
Bretton-Vuds tizim in in g inqirozi valuta islohotlarining
ko‘pgina loyihalarini keltirib chiqardi: ju m lad an , jam oaviy zaxira
116
b irliklarini tashkil etish, tovar va oltin bilan ta ’m in lan g an jah o n
v alutalarini chiqarish va oltin standartiga qaytish loyihalari.
M onetarizm tarafdorlari davlat aralashuviga qarshi bozor to
m onidan tartibga solishni yoqlashdi, to lo v balansini avtom atik
tarzd a o ‘z o ‘zidan tartibga solinish g'oyasiga asoslangan holda su
zuvchi valuta kurslari rejimi joriy etishni ta k lif qilishdi (M . Frid
m an, F. M axlup va bosh.)- N eokeynsianchilar J.M . K eynsning
xalqaro valuta tashkil etish to ‘g‘risidagi oldingi g‘oyasiga qaytishdi
(R. T riffin, U. M artin, A. Dey. F. Peru, J. D enize). AQSH oltinni
to ‘liq dem onetizatsiya qilish va dollarning mavqeini qo‘llabquvvatlash m aqsadida xalqaro likvid vositani tashkil etish yo‘lini
tutdi. G ‘arbiy Yevropa, ayniqsa Fransiya dollarning yctakchiligini
cheklash va X V F kreditlarini kengaytirish sari harakat qildi.
Valuta inqirozidan chiqishga bag‘ishlab jah o n m iqyosida bir
qator konferentsiyalar o ‘tkazildi. 1972—1974 yillarda X V F jah o n
valuta tizim in i isloh qilish loyihasini tayyorladi.
M azkur loyiha 1976 yilda XVFga a ’zo m am lakatlarning keli
shuviga ko‘ra K ingstonda o‘tkazilgan konferensiyada rasm iy ji
hatdan kuchga kirdi. Yamayka valuta tizim i asosiga oltin stand artid an to ‘liq voz kechish tam oyili qo‘yildi.
M azkur tizim ga muvofiq valuta m unosabatlari quyidagi tam oyillarga asoslangan holda am alga oshirilishi lozim:
oltin andozasi tizim i rasm an bekor qilindi;
— oltin dem onetizatsiyasi belgilandi, u n in g jah o n puli funksi
yasi bekor qilindi;
— valutani oltinga boglovchi oltin paritetlari taqiqlandi;
— m arkaziy banklarga bozor bahosi b o ‘yicha oltin n i oddiy
tovar sifatida sotish va sotib olishga ruxsat etildi;
SD R (Special D raw ing Rights) stan d arti joriy etildi, un
d an ja h o n puli sifatida, shuningdek, valuta alm ashinuv kurslarini
o ‘rnatish ham da rasm iy aktivlarni baholashda foydalanish ko‘zda
tutildi;
alohida m arkaziy banklarga ichki pul siyosatini m ustaqil
o ‘tkazish im koniyati kengaytirildi. M am lakatlarning m arkaziy
117
b a n l d a r i v a l u t a n i n g q a t ’iy b e l g i l a n g a n p a r i t e t i n i u s h l a b t u r i s h
u c h u n valuta bo zor lari faoliyatiga a r a l a s h i s h g a m a j b u r e mas l ar .
Bi ro q, u l a r v al ut a k u r s l ar in i b a r q a r o r l a s h t i r i s h u c h u n v al ut a i n t e r ve n si ya l ar in i a m a l g a o s h i r a d i l a r ;
— z a x i r a valuralari sifatida A Q S H dol lari , G e r m a n i y a m a r kasi, f u n t sterling, shveysari ya f r ank i, y a p o n i y a ienasi, f r an s u z
f ranki r a s m a n t a n o ii nd i (yevro m u o m a l a g a k iri til is hi ga qada r);
— e r k i n s u z u v c h i valuta k u r sl ar i rejimi o ‘rna ti l di , s h u n i n g d e k ,
u l a r n i j a h o n val ut a b o z o r i d a t a l a b va t a k l i f as o si d a s h a k l l a n t i r i s h
bel gi l an di ;
— dav lat lar ga valuta kursi r e ji m i n i m u s t a q i l be lgi l as hg a r u xs a t
etildi.
Yamayka b itim in in g b ar c h a ishtirokchi m am lak atlari a s o ­
si da v a l u t a l a r n i n g ol tin t a r ki b i y o t g a n q a t ’iy b e l g i l a n g a n v al ut a
k u r s l a r i d a n va lut a b o z o r l a r i d a g i t a l a b va t a k l i f t a ’s ir ida m u a y v an c h e g a r a l a r d a e r k i n o ‘z g a r u v c h a n s u z u v c h i v a l ut a k u r s l a r i g a
o ‘tishdi.
S D R o ‘zi da x a l qa r o s h a r t l i h i s o b pul b ir l i k l ar i n i i fodalaydi.
S D R n i n g emissivasi X V F t o m o n i d a n a m a l g a o s h i ri l a d i . S D R
X V F toMov hirliklari sifatida va m a x s u s h i s o b r a q a m l a r d a yozish
y o l i b i la n x a l q a r o n a q d s i z h i s o b - k i t o b l a r n i a m a l g a o s h i r i s h d a
qoMIaniladi. S D R funksi yasi ga, toMov b a l a n s l a r i n i t a r t i b g a solish, r a s m i y val ut a z a x i r a l a r i n i t o l d i r i s h , m il li y v a l u t a l a r qiym a t i n i t a q q o s l a s h k ab i l ar k i ra di . S D R h e c h q a n d a y val ut a yoki
q a r z m aj b ur iy at i h i s o b l a n m a y d i . U s h b u t o' lov vositasi 1969-yilda
a ’zo m a m l a k a t i a r n i n g m a v j u d z a x ir a a kt ivl ari ga q o ‘s h i m c h a si­
fatida X V F t o m o n i d a n t a s h k i l et il gandi . T a sh k i l e t i s h d a n asosiy
m a q s a d , B r e t t o n - V u d s v al ut a t i z i m i d o i r a s i d a Tr i f f i n p a r a d o k s i n i
b a r t a r a f qilish edi.
S D R kursi b a r k u n i e ’l on q i l i n a d i va t o ‘r t t a y et ak c hi valut a d a n t a s hk i l t o p g a n s a v a t n i n g d o l l a r qi ymat i a so s id a a n i q l a n a d i .
U s h b u val ut al ar , A Q S H dol l ari , yevro, i ena va f u n t s t e r l i n g d a n
iborat. Yevro m u o m a l a g a k i r g u n i g a q a d a r ku rs b e s h t a v a l u t a d a n
t a s h k i l t o p g a n savatga b o g ‘I a n g a n edi, u l a r A Q S H d ol lari , n e m i s
118
m arkasi, fransuz franki, iena va funt sterlingdir. V alutalarning
savatdagi og‘irligi h a r besh yilda ko‘rib chiqiladi.
5. J-jadval
A sosiy jahon valutalarining SD R ga nisbatan kursi (qavs ichida
S D R valuta savati tarkibida milliy valutalar ulushi ifodalangan)17
USD
FRF
Davr
DEM
JPY
GBP
19810,540
0,460
0,740
34,0 (13%) 0,071 (13%)
1985
(42%)
(19%)
(13%)
19860,452
0,527
1,020
33,4 (15%) 0,089 (12%)
1990
(42%)
(12%)
(19%)
0,572
0,453
0,800
199131,8 (17%) 0,081 (11%)
(40%)
1995
(11%)
(21%)
19960,582
0,446
0,813
27,2 (18%) 0,105 (11%)
1998
(21%)
(11%)
(39%)
USD
Davr
EUR
JPY
GBP
0,228
0,124
19990,582
(21%)
27,2 (18%) 0,105 (11%)
(11%)
2000
(39%)
0,352 (32%)
20010,577
0,426 (31%)
21,0 (14%) 0,098 (11%)
2005
(44%)
20060,632
0,410 (34%)
18,4 (11%) 0,09 (11%)
2010
(44%)
0,660
12,1
0,111
20110,423 (37,4%)
2015
(41,9)
(11,3%)
(9,4%)
G enuya valuta tizim i doirasida egiluvchan alm ashinuv kurslariga o‘tishdan quyidagi asosiy m aqsadlar ko‘zda tutildi:
— turli m am lakatlarda inflyatsiya s u r’atlarini jilovlash;
— to ‘lov balanslarini m uvozanatga keltirish;
— m arkaziy b an k lar m ustaqil ichki pul siyosatini am alga oshirishi uchun im koniyatlarni kengaytirish.
Zam onaviy valuta tizim in in g faoliyat ko‘rsatish m exanizm ini
quyidagicha ifodalash m um kin. X VFga a ’zo m am lakatlar fond17 1 Ш р ://ги .'ш 1ар есП а.о^ /ш /т(1ех.р 1'ф ?Ш 1е = С п е ц и а л ь н ы е _ п р а в а _
взаимствования — m a’lumotlari asosida tayyorlangan.
119
n ing asosiy kapitalidagj ulushiga ko'ra S D R ning m a’lum ulushiga
ega bo‘lishadi. SDR faqat hisob birligi sifatida faoliyat ko‘rsatadi,
m uayyan sharoitlarda uni m illiy valutaga aylantirish m um kin.
V alutalarning solishtirm a og‘irligi valutalarning xalqaro savdo va
to‘lovlardagi solishtirm a og‘irligiga muvofiq aniqianadi. X V F tasnifiga ko‘ra m am lakat valuta kurslarining quyidagi rejim larini
tanlashi m um kin: qat’iy belgilangan, suzib yuruvchi yoki aralash.
O at’iy belgilangan valuta kurs rejimi bir qator turlarga bo‘linadi:
— M illiy valuta kursi bitta ixtiyoriy tanlangan valutaga nisbatan q at’iy belgilanadi. M illiy valuta kursi tayanch kursga m utanosib ravishda avtom atik o ‘zgaradi. O datda, m am lakatlar m illiy
valutasi kursini AQSH dollari va yevroga nisbatan q at’iy belgilaydi;
— Milliy valuta kursi SDRga nisbatan belgilanadi;
— «Savatli» valuta kursi. M illiy valuta kursi sun’iy ravishda
tuzilgan valuta savatiga b o g lan ad i. O datda, valuta savatiga m azkur m am lakatning asosiy savdo sheriklari bo‘lgan m am lakatlarning valutalari kiritiladi.
AQSH, K anada, Buyuk B ritaniya, Yaponiya, Shveysariya va
qator m am lakatlarning valutalari «erkin suzish» rejimiga asoslangan. Lekin m azkur m am lakatlarning m arkaziy banklari valuta
kurslari keskin tebranishini oldini olishga qaratilgan cho ra-tad birlarni am alga oshirishadi. Aynan shuning uchun valuta kursla­
rining «boshqariladigan» suzish rejimi qayd etiladi.
Yamayka valuta tizim i m ohiyatiga ko\ra Bretton-Vuds tizim iga
qaraganda birm uncha egiluvchan, valuta kurslari ham da to ‘lov
balanslari beqarorligiga tezda moslashuvchan bo‘lishi kerak edi.
Biroq suzuvchi valuta kurslarining joriy etilishiga, dollar asosiy
to ‘lov vositasi m avqeidan rasm an m ahrum bo‘lishiga qaram asdan
am alda u m azkur rolda qoldi, bu holatni boshqa m am lakatlarga
qiyoslash b o ‘yicha AQSH ning birm uncha qudratli iqtisodiy, ilm iy-texnik salohiyati ta ’m inlandi.
K o‘pgina m am lakatlarda q at’iy belgilangan valuta kurslari
o ‘rniga suzuvchi valuta kurslarini joriy etish valuta intervensiyasini
120
o‘tkazishdagi yirik xarajatlarga q aram asdan u larning barqarorligini ta ’m inlam adi. Ushbu rejim valuta spekulyatsiyalari, tasodifiy
kapital ko‘chishiga barham berish, turli m am lakatlarda inflyatsiya
su r’atlari va to ‘lov balansini tezda boshqarishni ta ’m inlashga qobiliyatsiz bo‘ldi. Bir qator m am lakatlar m illiy valutalarini boshqa
valutalarga bog£lash holatini davom ettirdilar.
5.3 . Yevropa valuta tizimining asosiy elementlari va
rivojlanish bosqichlari
Yevropa valuta tizim i — bu m intaqaviy valuta tizim i bo‘lib,
Yevropa iqtisodiy integratsiyasi doirasida m illiy valutalar harakati
bilan bog‘liq iqtisodiy m unosabatlar m ajm uasini o‘zida ifodalaydi.
Yevropa valuta tizim i zam onaviy jahon valuta tizim in in g m uhim
tarkibiy qism i hisoblanadi. U uchta asosiy elem entni o‘z ichiga
oladi:
— Y K Y (E uropean currency unit) standarti. YKY — shartli jam oaviy valuta bo'lib, Yevropa ittifoqiga kiruvchi, Yevropaning yetakchi m am lak atlarin in g 12 ta valutasiga asoslanadi. H ar
bir valutaning savatdagi og‘irligi a ’zo davlatning Yevropa ittifoqi
YiMiMda va ittifoq ichidagi eksportdagi ulushiga b o g liq holda
aniqlanadi.
— Birgalikda suzuvchi valuta kursi, m azkur kursni ±2,25%
chegarada tebranishi belgilangan edi, 1993 -yilda valuta mu am m o larin in g kuchayishi bilan bog‘liq holda tebranish doirasi ±15% gacha kengaytirildi («Yevropa valuta iloni»).
Intervensiya va valuta kurslari m exanizm i. Yevropa valuta
tizim id a intervensiya, valutalar bilan bog‘liq hisob-kitoblar va
to ‘lov balanslarining vaqtinchalik taq ch illig in i qoplash uchun
m am lakatlar m arkaziy banklariga kred itlar berish orqali davlatlararo m intaqaviy valutani tartibga solish am alga oshiriladi.
Yevropa valuta tizim ini tartibga solish va Y K Y ning emissiyasi 1994-yilgacha Yevropa valuta ham korlik fondi tom onidan,
1994-yildan esa, Yevropa valuta instituti tom onidan am alga oshirildi.
121
1989-yiIda J. Delor (Yevropa ittifoqi komissiyasi raisi) tom onidan ishlab chiqilgan iqtisodiy va valuta ittifoqini barpo etish dasturi G 'arbiy Yevropa integratsiyasi rivojidagi keskin burilish bosqichi bo‘ldi.
«Delor rejasi» doirasida quyidagi m aqsadlar ko‘zda tutilgan
edi:
— um um iy bozorni tashkil etish, bozor m exanizm ini takom illashtirish m aqsadida raqobatni rag‘batlantirish;
— qoloq hududlarni tarkibiy jih atd an birxillashtirish;
— inflyatsiyani jilovlash, narxlar darajasi va iqtisodiy o ‘sishni
barqarorlashtirish, davlat budjeti kam om adini cheklash ham da
ushbu kam om adni qoplash usullarini takom illashtirish m aqsa­
dida budjet-soliq siyosatlarini m uvofiqlashtirish;
— pul-kredit va valuta siyosatlarini m uvofiqlashtirish uchun
muayyan organni tashkil etish;
— yagona valuta siyosati, q a t’iy belgilangan valuta kurslari va
jam oaviy valuta — YKYni joriy etish.
1991 -yildan Yevropa valuta tizim ida «Delor rejasi» asosida
valuta-iqtisodiy ittifoqni bosqichm a-bosqich shakllantirishni nazarda tutuvchi M aastrix shartnom asi ishlab chiqildi va m azk u r
shartnom a doirasida 1999-yil 1-yanvardan yagona yevropa valutasini joriy etishga m o‘ljallangan islohotlar am alga oshirildi.
Yevropa valuta tizim iga kirish uchun dastlabki q ad am larn i
tashlashga G erm aniy a, Fransiya va Belgiya tay^pr b o ‘lib, ularning im koniyatlari yuqori baholandi. B irm uncha past salohiyat
bilan Avstriya, lspaniya, Portugaliya, Italiya, F inlandiya, Irlandiya o‘rin egalladi, Shveysariya va D aniya esa ularga ergashdi. V aluta ittifoqiga Buyuk B ritaniyaning qo‘shilishi dolzarb
m asala b o ‘ldi.
Valuta ittifoqini sh ak llan tirish va yagona valutani jo riy etish
b o ‘yicha reja ishlab chiqildi. B irinchi bosqich 1998-yildan
M arkaziy b an k n i (F ran k fu rt-n a-M ay n e) tash k il etish d an boshlandi. Y evropa M arkaziy bankiga quyidagi funksiyalar biriktirildi:
122
— va lut a o p e r a t s i y a l a r i n i s a m a r a l i t a s h k i l etish;
— y e v r o h u d u d g a a ’z o b o ' l g a n d a v l a t l a r n i n g m a x s u s a l m a s h i n u v r e s u r s l a r i n i s aq las h;
— t o ‘lov h i s o b - k i t o b t i z i m i u s t i d a n n a z o r a t olib b o r i s h ;
— y e v r o h u d u d d a pul e m i s s i y a s i n i t a s h k i l qilish.
Y e v r o k e n g a s h «yevro h u d u d » g a k i r u v c h i m a m l a k a t l a r n i a n i q ladi. T a n l a s h m e z o n l a r i s ifat ida q u y i d a g i l a r o ‘rnati ldi :
— I n f iy a ts i ya s u r ’ati Y e v r o p a I t t i f o q i n i n g u c h t a n a r x l a r d a r a j asi e n g b a r q a r o r m a m l a k a t l a r n i n g o ‘r t a c h a i nfi yat si ya d a r aj as i d a n 1,5 foiz p u n k t i g a o s h m a s l i g i ker ak;
—^ Da v la t bu dj et i t a q c h i l l i g i Y a l M n i n g 3 % d a n o s h m a s l i g i
ker ak;
— Da vl at qar zi Y I M n i n g 6 0 % d a n o s h m a s l i g i l o zi m;
— Mi l li y v a l u t a n i n g a l m a s h i n u v kursi ikki vil m o b a y n i d a
Y e v r o p a val ut a t i z i m i d a a m a l d a g i (±15%) t e b r a n i s h c h e g a r a s i d a n
chiqib ketm agan bo'lishi lozim.
S h u t a r z d a , « y e v r o h u d u d » g a 11 ta m a m l a k a t ki rdi — Avstriya, Bcl gi ya, G e r m a n i y a , G o l l a n d i y a , l s p a n i y a , I r l a nd iy a , It al iya, L y u k s e m b u r g , P o r t u g a l i y a , F i n l y a n d i y a , Frans iya. G r e t s i v a
( m e z o n l a r g a j a vo b b e r m a g a n i i g i tufayli), D a n i y a ( k o n s t i t u t s i o n
j i h a t d a n noYnuvofiqligi tufayli), Shvet si ya va B u y u k B r it an i ya
«yevrohudud»ga kirmadi.
I k k i n c h i b o s qi ch 1999-yil 1 - y a n v a r d a n b o s h l a n d i . «Yevroh u d u d » g a k i r g a n m a m l a k a t l a r m i ll i y v a l u t a l a r i n i n g a l m a s h i n u v
k u r s l a r i y evr oga n i s b a t a n q a t ’iy b el g i l a nd i , yevr o n a q d s i z s h a k l d a
Y K Y n i birga bi r n i s b a t d a a l m a s h t i r i s h a so s i d a kiritildi.
U c h i n c h i b o s q i c h 2 00 2- yi l 1 - y a n v a r d a n b o s h l a n d i . Yagona
n a m u n a d a t url i n o m i n a t s i y a l a r d a yevr o b a n k n o t va t a n g a l a r i n i n g
m u o m a l a s i a m a l g a o s h i r i l d i , u l a r a ’z o - m a m l a k a t l a r n i n g m il li y
va lu t al ar i b i la n par al lel m u o m a l a d a b o ‘ldi h a m d a a s t a - s e k i n l i k
b i l a n m i l l i y pul b i r l i k l a r i n i a l m a s h t i r i s h s o d i r b o ‘ldi.
T o ‘r t i n c h i b o s q i c h d a , 2 00 2- yi l 1 - i y u l d a n i s h t i r o k c h i m a m ­
l a k a t l a r n i n g m i l l i y v al u ta la r i b u t u n l a y o ‘z l a r i n i n g pul f u n k s i y a sini y o ‘qot di .
5 .2 - ja d v a l
«Yevro» valutasi muomalada ishlatiladigan mamlakatlar
Mamlakat
Amalda bo'lgan valutasi
0 ‘tish muddati
Almashuv
kursi
Yevrohudud
&■,m m
Avstriya
avstriya shillingi
1-yanvar 1999
Si
Belgiya
belgiya franki
1-yanvar 1999
S l i
Q er
nemis markasi
1-yanvar 1999
irlandiya funti
1-yanvar 1999
ispaniya pesetasi
1 yanvar 1999
maniya
I 1
Irlandiya
« ш
Tspaniya
italiya lirasi
Vatikan lirasi
sanmariya lirasi
belgiya franki lyuksem
burg franki
13,7603
ATS
40,3399
BEF
1,95583
DEM
0,787564
IEP
166,386
ESP
1 yanvar 1999
1936,27
ITL
1-yanvar 1999
40,3399
LU F
gollandiya guldengi
1 yanvar 1999
2,20371
NLG
IB
Por
tugaliya
Portugal iya eskudosi
1 yanvar 1999
200,482
РТЕ
Hh*
Fin
lyandiya
finlandiya markasi
1-yanvar 1999
В I Fransiya
fransuz franki monak
franki
1-yanvar 1999
=Ш Gretsiya
gretsiya drami
1-yanvar 200]
É ü Sloveniya
sloven iya tolari
1 yanvar 2007
kipr funti
1 yanvar 2008
1 1 ltaliya
Lyilk
semburg
явттш
шшш
Gollan-
diya
" Kipr
124
5,94573
FIM
6,55957
FR F
340,750
GRD
239,640
SLT
0,585274
CYP
0,429300
MTL
30,1260
slovakiya kronasi
1-yanvar 2009
SK K.
kiya
15,6466
m m Estoniestoniya kronasi
1 yanvar 2011
EEK
ya
Yevropa ittifoqining a’zosi bo‘lmagan, lekin YMB bilan kelishgan
holda yevroni ishlatuvchi mamlakatlar
italiya lirasi Vatikan
1936,27
lirasi
1-yanvar 1999
Vatikan
VAL
sanmariya lirasi
6,55957
1 yanvar 1999
fransuz franki
1 I Mayotta
FRF
6,55957
fransuz franki monak
1 yanvar 1999
Monako
MCF
franki
italiya lirasi V a t ik a n
1936,27
lirasi
1 yanvar 1999
SML
Marino
'
sanmariya lirasi
Yevroni norasmiy tarzda ishlatuvchi mamlakatlar va hududlar
6,55957
FRF
fransuz franki ispaniya
1 yanvar 1999
1 1 Andorra
166,386
pesetasi
ESP
1,95583
1 yanvar 2002
nemis markasi
Ö K o so v o
DEM
6,55957
9 ISen Bar
1 yanvar 1999
fransuz franki
FRF
telmi
6,55957
I l S e n
1 yanvar 1999
fransuz franki
FRF
Marten
1,95583
nemis markasi
1 yanvar 2002
DEM
nogor iya
1 Malta
1 yanvar 2008
malta lirasi
Yagona valutadan foydalanish bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga
ega. Bir tom ondan yevro alm ashuv kurslari bilan bog‘liq risklarni
pasaytiradi, bu esa davlatlararo investitsiya m unosabatlarini yengil
125
lashtiradi. Risk valuta hududida amalga oshiriladigan investitsiya
chegarasida valuta kurslarining o‘zgarishiga, hattoki, eksportga
ham ta ’sir kolrsatib, yuqori riskli holatlar kompaniyalar va xususiy
sektor valuta risklaridan him oyalanish uchun ishlab chiqilgan moliyaviy instirum entardan foydalanish yo'llarini qidirishga olib keladi.
Yagona valutaning muomalaga kiritilishi bir valutani boshqa bir
valutaga bank operatsiyalarini amalga oshirishdagi bank komissiya to'lovlarini olib tashladi. Bunday opcratsiyalardan tejamkorlik
minglab operatsiyalarni hisobga olganda sezilarsiz edi.
Ikkinchi tom ondan nisbatan barqaror moliya bozori tashkil
etildi. Oldingi holatga nisbatan yevrohududda yagona valutaning
kiritilishi likvidlikni oshiradi ham da raqobatni kuchaytirib, tovarlarni Yevropa Ittiloqi doirasida taqsim lanishini yengillashtirdi.
Shuningdek, hududda moliyaviy operatsiyalar bilan bog‘liq xarajatlarni kam aytirdi.
Tuyanch so‘z va iboralar
Valuta tizim i, valuta savati, YKY, oltin pariteti, Triffen dilemmasi, oltin dem onetizatsiyasi, oltin deviz andozasi, valuta intervensiyasi.
Takrorlash uchun savollar:
1. Valuta tizim ining qanday turlari mavjud?
2. Jahon valuta tizim i qanday funksiyalarni bajaradi?
3. M illiy va jahon valuta tizim in in g elem entlarini izohlang.
4. Jahon valuta tizim ining asosiy m aqsadlari nim alardan iborat?
5. Jahon valuta tizim i rivojlanishiga ta ’sir ko'rsatgan om illarni
izohlang.
6. O ltin andozasi tizim i qanday shakllarda yuzaga keldi?
7. Parij valuta tizim i qanday tam oyillarga asoslangan edi?
8. G enuya valuta tizim in in g m ohiyatini izohlang.
9. Bretton-Vuds valuta tizim iga xos bo4gan xususiyatlar n i­
m alardan iborat?
10. Yamayka valuta tizim in in g asosiy jih atlarin i izohlang.
11. Yevropa valuta tizim in in g rivojlanish bosqichlarini ayting.
Mustaqil o ‘rganish uchun topshiriqlar
1. Jahon valuta tizim iga oid asosiy tu shunchalardan «klaster»
tu zing.
2. M am lakatlarning X V Fdagi kvota m iqdorining SDRdagi
ulushini ta h lil eting.
3. M illiy valuta tizim i doirasidagi operatsiyalarning m ohiyatini o'rganing.
4. M illiy valuta so‘m n in g boshqa xorijiy valutalarga nisbatan
kursining o‘zgarishini tah lil eting.
5. Asosiy term in lar lug‘atini tuzing.
Test savollari
1. Valuta tizim i deganda — ...
A) m am lakatlarda valuta-kredit m unosabatlarini joriy etish va
uni qo‘llab-quvvatlash tushuniladi.
B) valuta m unosabatlarini tashkil etish n in g tashkiliy-huquqiy
shakli tushuniladi.
C) valutalarni erkin ayirboshlash jarayoni tushuniladi.
D) valuta kurslarini belgilash jarayoni tushuniladi.
2. Valuta tizim inin g turlari to ‘g‘ri keltirilgan javobni ko'rsating.
A) milliy, hududiy va jah o n valuta tizim i.
B) milliy, jahon va banklararo.
C) jah o n , birja va hududiy valuta tizim i.
D ) milliy, hududiy va b anklararo valuta tizim i.
3. Jahon valuta tizim in in g funksiyalari qaysi javobda to ‘g‘ri
keltirilgan.
A) tartibga solish, likvidlilik, boshqarish.
B) tartibga solish, likvidlilik, rag‘batlantirish.
C) tartibga solish, likvidlilik, boshqarish va ta ’m inot.
D) tartibga solish, taqsim lash, likvidlilik va boshqarish.
4. Jahon valuta tizim i — ...
127
A) m am lakatlar iqtisodiyoti barqarorligini ta ’m inlashga qaratilgan chora-tadbirlar m ajmuasidjr.
Ë) m am lakatlar o ‘rtasidagi valuta m unosabatlarini am alga
oshirish uchun tashkil etilgan, instrum entlar, shartnom alar, tarlib-qoidalar va tashkilotlarning m ajmuasidir.
C) valuta kurslarini aniqlash jarayonida qoMlaniladigan ch o ­
ra-tadbirlar majmuasidi r.
D) valuta siyosatining m aqsadlarini o‘zida m ujassam lashtirgan tizim dir.
5. Valuta bozorlarida dollar kursining pasayishi natijasida
qanday holat yuzaga keladi.
A) AQSHga im port qilinadigan tovarlar A m erika fuqarolari
uchun arzonlashadi.
B) xorijiy bozorlarda dollar yuqori xarid qobiliyatiga ega
bo'ladi.
C) xorijiy fuqarolar uchun AQSH eksporti arzonlashadi.
D) xorijiy fuqarolar uchun AQSH eksporti qim m atlashadi.
6. O ltinni dem onetizatsiya qilish jarayoni rasm an tugallangan
jahon valuta tizim ini ko‘rsating.
A) 1867-y. Parij.
B) 1922-y. Genuya.
C) 1944-y. Bretton-Vudds.
D) 1976—78-y. Yamayka.
7. O ltinning dem onetizatsiya qilinishi deganda n im ani tushunasiz?
A) m illiy valutalarning oltin m azm unini belgilash.
B) oltindan xalqaro kredit m unosabatlarida garov sifatida foydalanish.
C) oltinning q at’iy belgilangan ja h o n bahosini o‘rnatish.
D) oltindan xalqaro to'lov vositasi sifatida foydalanishga chek
qo‘yish.
8. Yaponiya hukum ati ienaning kursini AQSH dollariga nisbatan pasaytirilishini e ’lon qildi, m azkur holat qanday nom lanadi?
128
A) inflyatsiya.
V) deflyatsiya.
S) devalvatsiya.
D) revalvatsiya.
9. SD R bu - ...
A) Yevropa Ittifoqi doirasidagi pul birligi.
V) X V F to ‘lov birlik lari sifatida va m axsus hisob raqam larda
yozish yo‘li bilan xalqaro naqdsiz hisob-kitoblarni am alga oshirishda q o ‘llaniladi.
C) X V F tom onidan kred itlash n in g asosiy shakli.
D ) X V F to ‘lov birliklari sifatida va m axsus hisob raq am lar­
da yozish yo'li bilan xalqaro naqd pulli hisob-kitoblarni am alga
oshirishda qo‘IIaniladi.
10. SD R valuta savati tarkibida qaysi valutalar mavjud?
A) AQSH dollari, yevro, iena va funt sterling.
B) AQSH dollari, yevro, iena va dinor.
C) AQSH dollari, yevro, iena va m arka.
D ) AQSH dollari, yevro, iena, frank va m arka.
129
6-bob. XALQARO VALUTA OPERATSIYALARI
6.1.
6.2.
6.3.
6.4.
tartibi.
Valuta kursi va uning turlari.
Valuta operatsiyalarining mohiyati.
Valuta siyosati.
0 ‘zbekistonda valuta operatsiyalarini am alga oshirish
6.1. Valuta kursi va uning turlari
Valuta kursi (exchange rate) bir m am lakat pul birligining ikkinchi bir m am lakat valutasiga nisbatan bahosi hisoblanadi.
Valuta yoki ayirboshlash kursi m a’lum bir m am lakatni tashqi
dunyo bilan bog‘lab turadi, shuningdek m illiy iqtisodiyot holatini tashqi dunyo bilan taqqoslash, xalqaro iqtisodiy operatsiyalar
sam aradorligini baholash im konini beradi. Valuta kursi m am lakatning joriy iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy holati va istiqboldagi
rejalari to ‘g‘risidagi barcha m a’lum otlarni o ‘zida mujassam etadi. Iqtisodiyoti nisbatan ochiq m am lakatlar uchun valuta kursi
m uhim ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. C hunki uning iqtisodiyotga bevosita yoki bilvosita ta ’sir etishi, valuta kursidagi keskin
o'zgarishlar esa, milliy iqtisodiyotda inqirozli holatlarni yuzaga
keltirishi m um kin. Xususan, valuta kursining o ‘zgarishi m am lakatdagi um um iy talab hajmiga, narxlar darajasiga, foiz stavkalar
o ‘zarishiga, m am lakat ichidagi darom adlar taqsim otiga va iqtisodiyotning boshqa sohalariga ham o‘z ta ’sirini ko‘rsatadi.
M illiy valuta kursini am aldagi zam onaviy talablar va qonunchilik m e’yoriariga mos ravishda o‘rnatish tartibi valuta kotirovkasi
(currency quotation) deyiladi. Jahon am aliyotida 2 xil turli valuta
kotirovkalaridan foydalaniladi.
1.
Xorijiy valuta birligining m a’lum m iqdordagi milliy valutaga
tenglashtirilishi to ‘g‘ri kotirovka deyiladi. M asalan, 0 ‘zbekistonda
1 AQSH dollari (U SD ) 2200 so‘m (U Z S) etib belgilanishi (U Z S /
U SD), yoki A QSH da 1 yevro (E U R ) m a’lum m iqdordagi AQSH
dollari(U SD )ga tenglashtirilishi (U S D /E U R ) to ‘g‘ri kotirovka
130
Iiisoblanadi. To‘g‘ri kotirovka ja h o n n in g ko‘p m am lakatlarida
q o lla n ila d i.
2.
A gar m illiy valuta birligini m a’lum m iqdordagi xorijiy valutaga tenglashtirilsa teskari kotirovka deyiladi. M asalan, Buyuk
liritaniyada 1 funt sterling (G BP) m a ’lum m iqdordagi AQSH
dollari (U SD )ga tenglashtirilishi (U S D /G B P ), teskari kotirovka
hisoblanadi.
M a’lum bir davriy oraliqda, belgilangan tartibda aniqlangan valuta kursining eng kichik ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi farq
«punkt» deb yuritiladi. M asalan, 1 AQSH dollarining so‘mga
nisbatan kursi 2236,66 so‘m dan 2243,49 so‘m ga ortsa, valuta kursi m azk u r holat b o ‘yicha 683 p u n k tg a ortg an b o ‘ladi.
To‘g‘ri va teskari kotirovkalar orasida quyidagi bog‘liqlik mavjud: S (U Z S /U S D ) = 1 /S (U S D /U Z S )
Turli anglashilm ovchiliklarni so d ir etm aslik uchun m avzuga
tegishli keyingi holatlarni izohlashda to ‘g‘ri kotirovkadan foydalanam iz.
X alqaro hisob-kitoblarda kross-kurslardan keng foydalaniladi.
K ross-kurs uchinchi valuta (U SD ) orqali ikki valuta (U Z S, JPY,
G BP) o ‘rtasidagi kursni aniqlashdir.
K ross-kurslar ikki xil usulda aniqlanadi. B unda bazaviy valuta
(U SD va h.k.) va kotirovka qilinayotgan valutalar (U Z S, JPY,
G B P va h.k.)dan foydalaniladi. Ya’ni valuta kursidagi 1 birlikka
teng valuta bazaviy, boshqa m a’lum qiym atga teng valuta esa,
kotirovka qilinayotgan valutadir. M asalan, 1 USD (bazaviy)=
=2200 U Z S (kotirovka qilinayotgan), yoki 1 G B P (bazaviy)=
=1,4 U SD (kotirovka qilinayotgan).
1.
M a’lum ikki valuta kursining bazasi bir xil valuta bo‘lsa,
bunda ushbu kurslarning o‘zaro nisbati orqali uchinchi valuta
kursi topiladi. M asalan, 1 AQSH dollariga 2200 so‘m (U Z S /U S D )
yoki 150 Yapon yenasi (JP Y /U S D ) alm ashtirib berilsa, unda
150 JPY =2200 U ZS b o la d i va b u n d an 1 JPY = 14,67 U ZS kelib
chiqadi, ya’ni 1 JPY /U Z S = 14,67 yoki 1=14,67 U ZS/JPY .
S hunday qilib, 1-holat bo‘yicha:
131
Kross kurs (U Z S /JP Y )
UZS / USD
= U Z S /JP Y
JP Y / USD
2.
Kross kursni topish uchun ishlatiladigan uchinchi valu­
ta m a’lum ikki valuta kursining birida bazaviy ikkinchisida
kotirovka qilinayotgan valuta bo‘lsa, bunda ushbu kurslarni
o ‘zaro ko‘paytirish orqali uchinchi valuta kursi topiladi. M asalan, 1 AQSH dollari 2200 so‘m (U Z S /U S D ) va 1 Buyuk Britaniya funt sterlingi 1,4 AQSH dollari (U SD /G B P ) b o ‘lsa, unda
1 G B P=1,4-2200 UZS bo‘ladi va bundan 1 G B P = 3080 UZS
kelib chiqadi, ya’ni 1 G B P/U Z S=3080 yoki 1=3080 U ZS/G BP.
Shunday qilib, 2-holat bo‘yicha:
Kross kurs
UZS )
USD UZS
GBP ' USD
V alutalarni oldi-sotdi qilish b o ‘yicha bitim tuzayotganda spot
va forvard valuta kurslaridan foydalaniladi.
Spot kurs (spot rate) — valuta oldi-sotdi bitim ini tuzish paytida belgilangan, valuta bozoridagi talab va ta k lif asosida shakllangan, joriy valuta kursi bo‘lib, bu kurs bo'yicha tuzilgan bitim larda
uning ishtirokchilari kelishilgan valutalarni qisqa vaqt (bitim tu ­
zilgan kundan boshlab 2 ish kuni) ichida yetkazib berishni o ‘z
zim m alariga oladilar.
Forvard (m uddatli) valuta kursi (forward rate) — kelajakda,
odatda, 2 ish kunidan ortiq m uddatda valutalarni o ‘zaro ayirboshlash uchun foydalaniladigan, joriy valuta kursi asosida bel­
gilangan m uddat uchun taxm iniy hisoblangan valuta kursidir.
S hartnom ada belgilangan m uddat kelganda, bitim da ko‘rsatilgan
kursdan joriy kurs farq qilsa, bundan bir tom on foyda oladi,
boshqa tom on esa, zarar ko‘radi.
Valutalar bilan tuziladigan bitim lardan ikkita m aqsad
ko‘zlangan b o ‘lishi m um kin, ya’ni:
bitim ishtirokchilarini katta zarar ko^rishidan him oyalash
yoki sug‘urtalash;
132
—
valuta kurslari (forvard va spot kurslari) farqidan spekulyativ foyda olish.
Hozirgi kunda barcha turdagi xalqaro hisob-kitoblar bevosita
banklar orqali am alga oshiriladi. X alqaro hisob-kitob operatsiyalari bank darom adlarini oshirish m anbalaridan biri hisoblanib,
banklar o ‘z mijozlariga valutalarni sotish yoki ulardan sotib olishda, 2 turli valuta kurslarini belgilashadi, ya’ni ular valutalarni so ­
tish va sotib olish kurslaridir. B ankning valutalarni sotish va sotib
olish kurslari o‘rtasidagi farq m arja yoki spred deb nom lanadi va
ushbu farq b ankning valuta operatsiyalari bilan bog‘liq operatsion
xarajatlarini qopiashi ham da unga foyda keltirishi lozim. Valuta
kurslari b o ‘yicha spred hajmi banklarda turli valutalar va m ijozlar
b o ‘yicha bitim hajmiga qarab turlicha bo‘lishi m um kin.
X alqaro biznes natijalari nafaqat tegishli m am lakatlar valuta
kurslari, balki m illiy va xorijiy bozorlardagi aniq bir m ahsulot va
x izm atlar tu rin in g narxi bilan ham eksport va im port o peratsi­
yalari hajm i qiym ati aniqlanib, o‘zaro taqqoslanadi. Shu jih atd an ,
valuta kurslarining ikki tu ri, ya’ni real va n om inal valuta kurslari
farqlanadi.
Valuta kurslari o‘zgarishining erk in lik darajasiga ko‘ra valuta
kurslari q at’iy belgilangan, chegaralangan egiluvchan, suzuvchi
valuta kurslariga b o lin a d i.
Q at’iy belgilangan valuta kursida m illiy valutalar o'rtasidagi
rasm an o'rnatilgan nisbatning vaqtinchalik 2,25 foizdan oshm agan m iqdorda tebranishiga ruxsat beriladi.
C hegaralangan egiluvchan valuta kursida m illiy valutalar
o ‘rtasidagi rasm an o‘rnatilgan nisbatning belgilangan qoidaga
m uvofiq katta b o ‘lm agan m iqdorda tebranishiga ruxsat beriladi.
Suzuvchi valuta kursi talab va ta k lif ta ’sirida erkin o‘zgaradigan
alm ashuv kursi b o ‘lib, m a’lum sharoitlarda davlat valuta interventsiyasi orqali unga ta ’sir o ‘tkazishi m um kin.
N om inal valuta kursi (nom inal exchange rate) bir m illiy valuta
birligining xorijiy valuta birligida ifodalangan bozordagi bahosi
yoki ikki valuta o‘rtasidagi joriy kursdir.
133
Real valuta kursi (real exchange rate) — nom inal valuta kursi
asosida ikki m am lakatdagi bir xil turdagi tovar va m ahsulotlar
narxlari darajasini o‘zaro nisbati orqali hisoblangan valuta kursidir. Real ayirboshlash kursi xalqaro iqtisodiy nazariyada «savdo
shartlari» (term s o f trade)dan birini o‘zida nam oyon etadi. Jahon iqtisodiyotida m illiy iqtisodiyotlarni, xususan, Y alM , Y aM D
(Yalpi milliy darom ad)ni o ‘zaro solishtirish odatda, real valuta
yoki valutalarning xarid quvvati pariteti (R R R ) bo‘yicha h isob­
langan kurslari orqali am alga oshiriladi.
Real ayirboshlash kursi quyidagi form ula asosida hisoblanadi:
S* - S —
Pd
Bu yerda, S — nom inal valuta kursi; Pd — milliy pul birligida
ifodalangan ichki bozordagi n arxlar darajasi; Pf — chet eldagi
narxlar darajasi (xorijiy valutada hisoblangan).
Real valuta kursining m ohiyatini quyidagi misol orqali
to liq ro q tushuntirishga harakat qilam iz. M a’lum bir turdagi m ah sulot (1 kg qoram ol go‘shti)ning narxi 0 ‘zbekistonda 15000 so ‘m
bo‘lsa, AQSH da 30 dollar, nom inal valuta 1 U S D /U Z S = 2000.
M azkur holatda real valuta kursi quyidagiga teng:
S '= 2 0 0 0 ^ -
3°-U SD
USD 15Ü0Ü//ZS'
=4
Bu AQSHdagi m a’lum bir turdagi m ahsulot (1 kg qaram ol
go‘shti) narxiga 0 ‘zbekistonda 4 birlik shu turdagi m ahsulot (4 kg
qaram ol go‘shti)ni olish m um kinligini anglatadi.
Shuningdek, real valuta kursi m am lakatdagi u yoki bu m ahsulotning nisbiy narxlarini o‘zida aks ettirgan holda m am lakatning
xalqaro savdodagi raqobatbardoshlik darajasini ham ifodalaydi.
Yuqorida keltirilgan m isoldagi m a ’lum bir tovarlar n arx ­
lari darajasi o ‘rniga foizlarda, yoki koeffitsientlarda ifodalangan
m am lakatlarning iste’mol narxlari indeksi (consum er price in ­
dex, C P l)n i, yoki inflyatsiya darajasini tegishli ravishda qo‘ysak,
m am lakatlar bo‘yicha real valuta kursini hisoblagan b o ‘lam iz.
134
M asalan, A m am lak atd a nom inal valuta kursi o‘sib borayotgan
bir sharoitda real valuta kursi tushib borayotgan bo‘lishi m um kin.
Ya’ni, 1 oy davom ida A m am lak atd a inflyatsiya darajasi 8,5%,
В m am lakatda 0,4%, no m in al valuta kursi esa, В m am lakat bir
pul birligining A m am lakat pul birligiga nisbatan bahosi 4700
d an 5000 ga, xususan valutaning qadri 6,4% ((5000-100/4700)-100) ga tushganligi kuzatilgan b o ‘lsa, real valuta kursi 1,6%
(100-(4626,73-100/4700)) ga ortgan.
c* _ s o n n ^ m am la k a t p u l b ir lig i(A )
В m am lakat pul birligi (B)
100.4% _
108.5%
A
~ ’
В
Real valuta kursi, nom inal valuta kursi va xorijiy m am lakatlardagi iste’mol narxlari indeksiga to ‘g‘ri, milliy iqtisodiyotdagi iste’mol
narxlari indeksiga esa teskari proporsional ravishda o‘zgaradi.
Real valuta kursining ortishi (ya'ni haqiqatda kam ayishi, yuqoridagi misol bo‘yicha 4 barobar 3 barobarga tushishi)
bu m am lakatda ishlab chiqarilgan m a’lum bir tovar n arx in in g
boshqa m am lakatga nisbatan ortganligini, ya’ni q im m atlash ganligini anglatadi. Bu esa, o ‘z navbatida, ushbu m am lak atn in g
m azk u r m ahsulot turi bo‘yicha xalqaro raqobatbardoshligini pasayganligidan dalolat beradi.
Real valuta kursining pasayishi (ya'ni haqiqatda ortishi y u q o ri­
dagi misol bo‘yicha 4 b aro b ar 5 barobarga o ‘sishi) bu m illiy pul
birligida ifodalangan xorijiy m ah su lo tlar bahosining o rtish in i anglatib, m illiy iqtisodiyotning xalqaro raqobatbardoshligini oshirib,
m ahsulotlar eksportini yanada kengayishiga sabab b o ‘ladi.
A gar m am lakatlardagi iste’mol m ahsulotlarini va xizm atlarn in g narxlar darajasi bir xil b o ‘lsa, real valuta kursi n om inal valu­
ta kursiga teng bo‘Iadi.
V aluta kursining m a’lum b ir turdagi xorijiy valutaga em as, balki kotirovka qilingan barcha turdagi yoki m a ’lum bir g u ru h valutalarga nisbatan oshishi yoki tushishiga, ya’ni dinam ikasiga baho
berish uchun sam arali valuta kurslari hisoblanadi. M azkur valuta
k ursini hisoblashda m am lak atn in g asosiy tashqi savdo ham k o r135
lari bo‘lgan m am lakatlar valutalari olinadi, chunki eksportyorlar
o ‘zlarining m ahsulotlari va xizm atlari uchun to ‘lovlarni asosan
ushbu valutalarda qabul qiladi, shuningdek bozorda im portyorlar
tom onidan ularga talab ko‘p b o la d i.
N om inal sam arali valuta kursi (nom inal effective exchange
rate, N E E R ) — bu m am lakatdagi valuta operatsiyalarida tashqi
savdoda asosiy ham kor bo‘lgan m am lakatlar valutalarining
salm og‘ini inobatga olgan holda hisoblangan indeks ko‘rinishidagi
valuta kursidir.
N E E R quyidagi formula asosida hisoblanadi:
Bu yerda: E”e — nom inal sam arali valuta kursi; Sj — i m am lakat ko‘rsatkichlari yig‘indisi; i — tashqi savdoda ham kor m am lakat; PnE - —1 — tashqi savdo ham kori bo‘lgan har bir m am lakat
bo‘yicha bazaviy yil valuta kursi (E0)ga nisbatan joriy yildagi nom iÜV I 1jy|
nal valuta kursi ( E l)ning o‘zgarish indeksi; ^ = --------i---------i—
— asosiy ham kor m am lakatlar bilan qilingan savdosi (EX j+IM j)
ning m am lakat tashqi savdosi (EX total+ IM total)dagi salm og‘i.
N omina] sam arali valuta kurslarini hisoblashda ekspertlarning bahosi m uhim aham iyatga ega. M asalan, X V F m etodologiyasi bo‘yicha nom inal valuta kurslarini hisoblash uchun quyidagi
ko‘rsatkichlarni aniqlab olish zarur:
1. Qolgan barcha valuta kurslari indekslari hisob-kitob qilinadigan bazaviy yilni tanlab olish;
2. Yil davom ida shakllangan valuta kurslarining o ‘rtacha qiym atini hisoblash usulini belgilash;
3. M am lakatning tashqi savdoda ham kor asosiy davlatlarini
aniqlash;
136
4. Tashqi savdoda ham kor asosiy davlatlar bilan am alga oshirilgan xalqaro operatsiyalarning m illiy tashqi savdo hajm idagi
ulushini aniqlash;
5. Tashqi savdoda ham kor asosiy davlatlar valutalariga nisbatan m illiy valutaning o ‘rtacha yillik ayirboshlash kursi indeksini bazaviy yilga nisbatan hisoblash.
6. Tashqi savdoda ham kor asosiy davlatlar bilan am alga oshirilgan xalqaro operatsiyalarning m illiy tashqi savdo hajm idagi
ulushini ushbu davlatlar valutalariga nisbatan hisoblangan milliy
valutaning o ‘rtacha yillik ayirboshlash kursi indeksiga ko‘paytirish
va natijalarni um um lashtirish.
Biroq, nom inal sam ara]i valuta kursi nafaqat valutalar qiym atidagi o ‘zgarishlarni, balki ham kor davlatlardagi narxlarning
o'zgarish darajasini ham o‘zida m ujassam etadi.
Real sam arali valuta kursi (real effective exchange rate, REER).
N om inal sam arali valuta kursidan real tendensiyalarni aniqlash,
ya’ni inflyatsiya ko‘rsatkichlarini chiqarib tashlagan holda m am lakatlardagi ishlab chîqarish, iste’mol xarajatlarini solishtirish
uchun real sam arali valuta kursi hisob-kitob qilinadi.
R E E R quyidagi form ula asosida hisoblanadi:
e;
= 2 ( p ' - w ,)
Bu yerda:
Ere —real sam arali valuta kursi;
— i m am lakat ko‘rsatkichlari
E
yig‘indisi; i — tashqi savdoda ham kor m am lakat; PrE = —1 —
tashqi savdo ham kori bo‘lgan h ar bir m am lakat b o ‘yicha bazaviy
yil valuta kursi (E0)ga nisbatan joriy yildagi real valuta kursi (Er)
nin g o‘zgarish indeksi; W( =
— — asosiy ham kor
E X total
total
m am lakatlar bilan qilingan savdosi (E X L+I M in in g m am lakat
tashqi savdosi (EXtotal+ lM total)dagi salm og‘i.
137
A gar m illiy valutaning real sam arali kursi oshsa ushbu m am lakatning ja h o n bozoridagi raqobatbardoshligi kam ayadi, ya’ni
eksport tovarlari qim raatlashib, uning m iqdori qisqaradi, im port
m ahsulotlari esa, aksincha arzonlashib, m iqdori ortib boradi.
Real sam arali valuta kursining rivojlanishi odatda nom inal
sam arali valuta kursining o‘zgarish tendensiyasiga mos holatda
harakatlanadi. U lar o‘rtasidagi katta o‘zgarishlar turli ham kor
m am lakatlarda keskin holatda yuzaga kelgan yirik darajadagi
inflyatsiya su r’atlari bilan bog‘liq bo‘ladi.
Xalqaro valuta fondi liar 10 yillik davriy oraliqda asosiy valutalarga nisb atari hisoblangan real va n o m in a l sam arali valuta kurslarini o‘zining ommaviy va iliniy nashrlarida e ’lon qilib boradi.
V alutalarning xarid qobiliyati pariteti (purchasing-pow er parity
(PPP))asosida hisoblangan valuta kursi — turli m am lakatlardagi
sifati, m iqdori va boshqa xususiyatlari bir xil bo‘lgan m ahsulotlar va xizm atlarning milliy valutada ifodalangan qiym atni o‘zaro
tenglashtirish orqali aniqlanadigan valuta kursidir.
M asalan, 0 ‘zbekislonda 1 kg oliy sortli bug^doy u n in in g narxi
2200 solm b o lsa , xuddiy shunday sifatli va sortli bug‘doy unin in g
narxi AQSHda 1 dollar bo‘lsa, unda valutalarning xarid qobiliyati
bo‘yicha kursi 1 U SD —2200 UZS bo‘ladi. V alutalarning xarid
qobiliyati pariteti va bozor kurslari o ‘zaro bir-biridan farq qilishi
m um kin.
V alutalarning xarid qobiliyati bo‘yicha kurslar odatda, iste’mol
savati tovarlari narxlari bo‘yicha hisoblanadi, ya’ni:
p
PPP = - f
PB
Bu yerda, PA — A m am lakat iste’mol savatidagi tovarlar va
x izm atlarning jam i bahosi; PB — V m am lakat iste’mol savatidagi
tovarlar xizm atlarning bahosi.
V alutalarning xarid qobiliyati pariteti valuta kurslari bilan
bog‘liq o ‘zgarishlarini o ‘zida to ‘liq aks ettira olmaydi. B uning
asosiy sabablarini quyidagi holatlar bilan izohlash m um kin:
138
1. H ar ikki m am lakat iste’m ol savatidagi o‘xshash tovarlarni
b ir xil deb hisoblanishi (ularni yetishtirish, yaratish yoki tayyorlash tehnologiyalari va sharoitlari tu rlich a bo‘lishi, natijada sifati
va narxi ham farq qilishi m um kin);
2. M am lakatlar iste’mol savatidagi tovarlar va xizm atlar turlari sonining har xilligi (bir m am lakatda 100 xil tovar va xizm atlar
iste’mol savatiga kirsa, solishtiriladigan boshqa m am lakatda 500 xil
va h.k.)
V alutalarning xarid qobiliyati (yoki tovar) pariteti bilan birga
m am lakatlaring valuta m unosabatlari taraqqiyotida valutalarning
oltin va valuta paritetlari h am am alda bo‘lgan. V alutalarning oltin -valuta paritetlari ja h o n valuta tizim idagi fiksirlangan (qat’iy)
belgilangan kurslar rejimi paytida davlatlarning m uom aladagi
m illiy valutasini unin g oltin-valuta zaxirasiga nisbati orqali to pilgan nisbatga aytilgan. M asalan, oltin tanga standarti (Pari),
1876—1913-yillar) davrida 1 unsiya oltin A Q SH da $20,67, Buyuk
B ritaniyada £4,2474 ga tenglashtirilgan. Bu shakldagi valutalar­
n in g oltin tarkibi valutalarning oltin pariteti deb nom olgan.
Shuningdek, valutalarning oltin tarkibi, yoki oltin pariteti orqali
valuta kurslari ham aniqlangan. X ususan, ($20,67/ 1 unsiya oltin)
/ (£4,2474 / 1 unsiya oltin) = $4,8665/£
Valuta kursiga ta ’sir etuvchi om illar. Valuta kursiga ta ’sir etuvchi fundam ental om illarn in g 4 tu rin i alohida ajratib ko'rsatish
m u m kin. Xususan:
1.
Iqtisodiy om illar. Iqtisodiy o m illarning asosiylari sifatid a m am lakatning iqtisodiy rivojlanishi to ‘g‘risidagi m a’lum otlar
(Y IM , Sanoatning o‘sishi, ishsizlik va aholining m ehnat bilan
bandligi, inflyatsiya, foiz stavkalar va h.k.)ning o‘zgarishi (5.1-jadvalga qarang), m am lakatlar m arkaziy banklari boshliqlarining
chiqishlari va yig‘ilishidagi qarorlar, valuta interventsiyasi, moliya
bozorining valutadan tashqari boshqa bozorlaridagi o‘zgarishlarni
qayd etib o ‘tish m um kin.
139
сл
Jf)
a>
"л
-4-J
.5 .o
N3J Ir.
C
*-*
£ b
*c
-a
03
s
-O
p
5 °
— Cool сЗ О
^ ■*
J2
’TS
с
Л
OX)
’33
J3
о
SI/) 73
5
C3
>
«
=‘
j
C &>
-S £
сз
■5
о
i E
£
rt
Ч-»
.2
сз
С
СЗ
’Ô
?
и.
cä
СЗ
ЭД
^ с/5 о
ä 5 ^ 'S ^
a> С
Co CL 03 £ -§
0)
СЛ
О
■X > ,
-С? '^5
v> ,
О =
о
2P
Cu _±
.
Л
>.
О
^
с
га
сз ~
S c
Л
2
СЗ а
T3
« o- £ и
^ 5ß
"О
CL
СЗ
“•Ö
Я
X
г~ и-
и с
3
Ü ?
"53 >» сз .— ^■C öJü •—>
*o c ir
ÖJ)
cr С N
тз
СЗ
>>
СЗ
сл
СЗ
ТЗ
«
>.
Со
с/з
СЗ
а-
■a
C3
о
CL
с
;s
V
•Л x :
u
f2 с
ад
'£Z
C /5
—
2о
24->
a
"iZ
cc
C3
V5
U
О
TJ
& 'Д
. о
.С* тз
ол
N1
CX
О
-C
1Л
£ 0
U5
о
О
ъ
~ ~ZZ TZ
Ш
'£
>ï
w
05
о
c3
u-
О .£ >
—
СЛ
>.
О
с
<—
о
c r T3
X
’3 s
’E
-S^
<
D
О
*3
с
-2
*73 с
оV5
^
Со
a
X)
WD
SS
И
сл
?
Æ
О
s
w
V3
u-
О
О
—
й
й>
-U
to
о
£
x
о
«
r;
С
-V
“Ö
oo
со
О
l_*
Н
^о a
,
сЗ
X
О
тз
ÈS
СЛ
C l £X
£ о9
>
140
О
Uä
'й
м
^а> U
w
’Sс X
о
•- -а
*с .£
СЗ
■V
><- U
.У
i
СЗ Си
G *—
о Е
J“ сл
г>
_____________ __ ko‘rsatadi______
Sanoat mahsalotlari narxi
Ulgurji savdo mahsulotlari
indeksi (Producerpriceindex
Har oy
0 ‘sishi
Pasayadi
narxida inflyatsiya darajasini
_______________________________________________________________ (PP1)) __ ko‘rsatadi______
<3
■XS
.Q
те1
и-.
'с
'§ )
’S тз
те
и-(
с
те
Xi
гэр
IIZ <D
N X)
’5г-1
5
00
те
^
"те g ”5
те
те 15 те
> ХСЗ
те
те
с "5 ТЗ
£
тсле
’S
Е
с с
с ’S 3
'S
« те
15
С
те чз
л; (Dû
с -д
‘т е 1 . £
W)--
g?e
*5 "§Ь
U.
1гл ÏСЗ
"О
S3
с Й
5?
sЛ
03 с
гг! С
•§ iS ïï
я XI О я 15 о
^
Св S3
Л (Л
*р С
СЗ 0)
s
О
s
>
5 л
00
О
£
п
CJ)
§
те
£ ■ §
-
сл
ё\
-
с
С
те
V
О
те
i l
ë i
>,
13 ,о .5 тз и те те ’С
те те -о г - >
те
"О
“ * .о
те
г=
та
тз
«с
£■
.__ 5 О
с
^
•Г ~Ö * о
00
те
т>е.
т00е
те
а.
Си
о
о
О
О
£
те
з:
те
X
с+-
о
те
о
и.
з:
X
Е те
ТтЗ
г*е*
0
^
}
о
>,
о
те
V-
те
*а £
00 тз
о
ПЗ
ттз
Ге"
0
0
о
те
х з
те
'S)-13 -а
С +те
-* .о
■"*"»
т з
и.
те
о
Е
£
^2
<D
>
тз
'S
СР
о те _те
S3 тз " с Ь
3
ст с:
c r 'ö С
о ? 2
N £
._: 00
с *те
-> о ел
v-<
-о
О
те
>.
я
S>
Й
со£3
т з
с тз
■тое
те
■§ *§ «
s ^-5
a
_!_ с
СГ
-П
-*те
—
•
CÛ
С/5
о
.”2û , с -О
те сг
CÛ
г =?'?=
с С
г-
'5 "
о
ir
>*
D.
S С
о
Й ~J2 ^те
>% с
’с
с/з
те
'1—
W
с
•5
о *3 ■о > О
05
’§ )
СГ
те
сг
Ъ о
X
о
'S .
£
г>
с
D 0)
те
*00 L-.
а
с5»
Vте
*а
f—
X
.Ü
*00
•С
00
CÎ
а>
гс
^ *Ё
го у 2 L- м4
с те Й
^ "те тз
-О
О ОÄ
§■- I
те Й
Ь; •—
‘Н
я
О
rv'
S
!!E
те wh те
J7
те •г;
О
•У С с
>> л —;
“0 _ЭДw
•о
_Q . —
те
тсе
^*ä
те
Й
с/з
СЛ
и Е
=5
•—
и 3=2 О
х:
U
-П
сл Æ
о
141
те ••С/Э те Е о
тз S Е -Си!
О iS р з тз
те .Е
о
сг з о
’-+Г-* "*О
■*"»
те о
хз ^ с
Tj
ад
С
те
а* ^
о с
^ те
D тз
X)
ЗД
те и
05—
Х) -D
« те
73
О
С сл
iS Й
>• -Й
>> с
О м
t Z3
£v'J» Mri
О
142
2. Siyosiy om illar. Siyosiy om illarn in g asosiylari sifatida
prezident, davlat va hu kum at boshliqlarini saylash jarayoni va
u n in g natijalari, u larn in g iste’foga chiqishi, shuningdek, m arkaziy b anklar yoki pul-kredit siyosati bilan shug‘ullanuvchi davlat
organlari rahbar kadrlar alm ashinuvi, geosiyosiy to ‘qnashuv va
in qirozlarni ko‘rsatish m um kin.
3. Turli xabarlar va kutishlar. G lobal valuta bozorida investo rlarni harakatga keltiruvchi shunday ibora bor, ya’ni «turli
xabarlar, m ish-m ish gaplar, ovozalar asosida valutalarni sotib ol
va fakt (dalil, isbot)larga asoslangan holda u larn i sot». G lobal
valuta bozorida oltin qoidaga aylangan ushbu ibora, shuningdek
boshqa psixologik om illar investorlarning bozordagi harakatini
faollashtirishi yoki susaytirishi m um kin.
4. F ors-m ajor holatlari. Favqulodda sodir b o ‘lgan hodisalar,
m asalan, suv toshqini, zilzila, yirik ko‘lam li yong‘in, turli zararli
epidem iyalarni, gaz va boshqa zarralarn in g om m aviy tarqalishi,
kuchli to ‘fon yoki dovullar va h.k.lar natijasida turli darajadagi
vayronagarchilikning yuzaga kelishi. Shuningdek, m am lakatda
terroristik xurujlarni, hujum va harakatlari sodir etilishi ham
valuta kurslari o‘zgarishiga o lz ta ’sirini ko‘rsatadi.
V alutalarning eng asosiy xususiyatlaridan biri bu un in g konvertatsiyasi, ya’ni ayirboshlanish qobiliyati hisoblanadi. Valuta
konvertatsiyasi bu m illiy valutaning xorijiy valutaga erkin ayir­
boshlanish, xorijiy m ahsulot va xizm atlarni to ‘lash qobiliyatidir.
Valutalar konvertatsiya darajasiga qarab, asosan 3 turga
bo‘linadi: 1. Erkin konvertatsiya qilinadigan; 2. Q ism an konver­
tatsiya qilinadigan; 3. K onvertatsiya qilinm aydigan.
6.2. Valuta operatsiyalarining mohiyati
Valuta bozorlarida b an k lar va kom paniyalar valuta operatsiyalarini, ya’ni valutalarning oldi-sotdisini am alga oshiradilar.
Valuta bozorlari bu talab va ta k lif asosida turli xil valutalar
oldi-sotdi qilinadigan rasm iy m arkazlardir. Ya’ni, valuta bozori
bu chet el valutasini oldi-sotdisini va chet el valutasidagi qim 143
m atbaho qog^ozlarni, ham da valutaviy kapitalni investitsiya qilish m unosabatlarini am alga oshiruvchi iqtisodiy m unosabatlarni
nam oyon qiluvchi m arkaz hisoblanadi. Valuta bozori moliya bozorining m uhim va asosiy qism ini tashkil qiladi.
Jahon Valuta bozorida Valuta oldi-sotdisi tu n -u kun am alga
oshiriladi. Bunga asosiy sabab, jah o n hududiy valuta bozorlarining
turli soat m illarida joylashganligi bilan bogliqdir. Hozirgi vaqtda
Osiyo — Tokio, G onkong, Singapur, M elburndagi m arkazlari bi­
lan, Yevropa — London, F rankfurt na M ayne, Syurix, A m erika
— Nyu-York, Chikago, Los-Andjeles valuta bozorlari jahon valuta
bozorlarining asosiy qism ini egallagan.
Xorijiy valutadagi bitim lar tuzish ishlari dunyoning ko‘plab
banklarida, taxm inan, ertalab soat 9 00 da boshlanadi, biroq dilerlarning ish faoliyati bu bitim larni tuzishdan karnida bir soat oldin
boshlanadi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan m am lakatlarda, kurs asosan,
yirik bau klar, xalqaro moliyaviy tashkilotlarning m arket-m eykerlari tom onidan, kutilayotgan talab va ta k lif o‘rtasidagi farqqa
bog'liq holda o ‘rnatiladi.
M arket-m eykerlar bu turli valutalarni bitim lar bo‘yicha sotib
olish va sotish kurslari kotirovkasini doim iy ravishda am alga os­
hiruvchi moliya m uasassalari hisoblanadi.
Naqd kassa bitimi deganda, odatda, spot operatsiyalari tushuniladi.
Spot operatsiyasi, qoida bo‘yicha, bitim kunini hisobga olm agan holatda, ikki ish ku n i davom ida valutani ayirboshlash
bitim ini bildiradi.
Shuni alohida qayd etib o‘tish lozim ki, valuta operatsiyalari
ichida eng ko‘p qo‘llaniladigani spot operatsiyalaridir va ushbu
bozorlarda tijorat banklarining ulushi sezilarli darajada. Tijorat
banklari tom onidan am alga oshirilayotgan valuta operatsiyalarining tarkibiga qaraladigan bo‘lsa, unda spot operatsiyalari hajm i
jam i valuta operatsiyalarining 80 foiz m iqdorini tashkil etadi.
Shuning bilan birga, spot operatsiyalari tijorat b an klarining
valuta operatsiyalari ichida eng ko‘p riskka tortilgani b o ‘lib hisob144
lanadi. B unga asosiy sabab, spot operatsiyalarining qisqa m uddatliligi va ularni sug‘u rtalash n in g im koniyatini yo‘qligidir. Shu
sababli, tijorat banklarid a valuta pozitsiyalari bo‘yicha lim itlar
joriy etilgan.
Vakolatli ban k larn in g ochiq valuta pozitsiyasi yuritilishi haqidagi hiso b o tn i ta h lil qilishning zaru rati M arkaziy Bank tom onidan respublikadagi mavjud vakolatli b an k larn in g valutaviy risklari
kam aytirilishiga qaratilgan siyosati bilan izohlanadi.
V aluta pozitsiyasiga lim it h ar b ir davlatning iqtisodiy holati
va m am lakat moliyaviy tizim in in g o‘ziga xosligidan kelib chiqib
o‘rnatiladi.
Spot shartlari asosida valutalar savdosida keng tarqalgan usullardan biri m arja asosidagi savdo hisoblanadi. Spot bitim ida
m arja b oshlang‘ich kapital vazifasini bajarib, dilerlik yoki kliring,
birja, savdo m arkazi uchun o ‘tkaziladigan operatsiyalarga garov
rolini bajaradi. Savdo tashkilotchisiga taqdim etilganidan so‘ng
uni kredit «yelkasi» yoki «richagi» orqali bir necha barobar (1:30,
1:40, 1:50 yoki 1:100 va h.k.)ga oshirgan holda valutalar savdosini
am alga oshirish m um kin.
A rbitraj operatsiyalari — valuta kurslari farqidan foyda olish
m aqsadida am alga oshiraladigan spekulyativ operatsiyalardan
biridir. B unda odatda, arbitrajyor m a’lum bir qisqa vaqt oralig‘ida
turli joylardagi valuta bozorlarida shakllangan bir turli valuta
kurslari farqidan foyda oladi. Ya’ni, bir joydan valutani arzon
sotib olib, boshqa bir joyda qim m atroqqa sotadi.
A gar arbitrajda ikkita valuta ishtirok etsa, ikki tom onlam a,
uchta valuta ishtirok etsa, uch to m o n lam a arbitraj deb nom lanadi. U ch tom onlam a arbitraj kross-kurslar natijasida aniqlangan, turli bozorlardagi valuta kurslarining o ‘zaro mos kelmasligi
hisobiga am alga oshiriladi va undan foyda olinadi.
M asalan, bir bozorda quyidagi valuta kurslari shakllangan:
1 U SD = 1,6 C H F (Shveysariya franki); 1 U SD =27,5 R U R (R ossiya rubli); 1 C H F=16,5 RU R. M azkur holat b o ‘yicha quyidagi
tartibda arbitraj operatsiyasini am alga oshirib foyda olish m um kin:
145
1. AQSH dollari Rossiya rubliga sotiladi (1 U SD = 27,5 RUR).
2. Rossiya rubliga Shveytsariya franki sotib olinadi (1,67 C H F
(27,5/16.5)=27,5 RUR).
3. Shveysariya frankiga yana AQSH dollari sotib olinadi
1,67 C H F = 1,04 USD (1,67/1,6).
Ushbu operatsiyadan ko‘rilgan foyda 0,04 AQSH dollarini
tashkil etadi. Bu qiymat bitim sum m asi qanchalik katta bo‘lsa,
shunchalik yiriklashib boradi.
Xalqaro kom paniyalarning moliyaviy menejerlari kam xarajat
va risk bilan valuta bozoridagi qisqa va uzoq m uddatli arbitraj
operatsiyalari orqali kompaniyaga qo‘shim cha foyda keltirishlari
m um kin.
M uddatli bitim lar bilan bog‘liq operatsiyalar. Tijorat banklarining m uddatli bitim lari deb, belgilangan m u ddatda, am m o
ikki ish kunidan keyin am alga osh irilad ig an operatsiyalarga aytiladi.
A m aliyotda m uddatli bifim larning keng tarqalgan quyidagi
turlari mavjud:
• forvard valuta bitim lari;
• moliyaviy fyuchers bitim lari;
• valuta opsioni;
• svop operatsiyalari.
Forvard valuta bitim i bu valuta bo‘yicha bitim im zolangan
san ad an boshlab, ikki ish k u n id a n keyin am alga o sh irilad ig an
to'lovni n azard a tutuvchi bitim dir. Bu b itim aniq b ir sanada
yoki ikki sana orasida am alga o sh irish n i nazarda tu tish i m um kin.
Forvard valuta bitim ining shartlari qattiq hisoblanadi va agar
mijoz uning shartlarini bajara olm asa, bank m ijozning forvard
valuta bitim idagi m ajburiyatlarni bajarm asdan ketib qolishiga yo‘l
qo‘ymaydi, balki bitim ning m uddatini «uzaytiradi» yoki bank o ‘z
hisobidan m ajburiy ravishda «so‘ndiradi».
F orvard valuta b itim i q a t’iy b elg ilan g an yoki o p sionli
boMadi.
146
a) q a t’iy belgilangan forvard valuta bitim i bu kelajakdagi aniq
bir sanada bajarilishi sh art bo‘lgan bitim dir. M asalan, 1-sentabrda
tuzilgan q a t’iy belgilangan ikki oylik forvard valuta bitim i, ya’ni
ikki oydan so‘ng am alga oshiriladigan bitim ;
b) opsionli forvard bitim i bu m ijozning xohishiga ko‘ra yoki
bitim tuzilgan vaqtdan u n in g bajarilishigacha b o ‘lgan davrning
ichida xohlagan vaqtda yoki ikkita aniq sana davom ida am alga
oshiriladigan bitim dir.
Qayd etib o ‘tish lozim ki, forvard valuta bitim i so f valuta o p sionlaridan farq qiladi. Valuta opsioni m ijozga kelishilgan bitim
sh artlarin i bajarish va bajarm aslik h u q u q larin i beradi. Forvardli
opsion esa m ijozga u n i bajarm aslik h u q u q in i berm aydi.
V alutalar b o ‘yicha fyuchers bitim lari bu kelajakdagi m a’lum
bir sanaga m a’lum hajm dagi valutani o ld in d an belgilangan kurs
b o ‘yicha oldi-sotdi qilish bitim idir. Bu jih atlari bilan ular forvard
valuta bitim lariga o‘xshaydilar, biroq, forvard b itim larid an farqli
o ‘laroq, ular:
a) ju d a oddiy tarzd a bekor qilinadi;
b) valutalar savdosi b o ‘yicha bitim q a t’iy belgilangan stand art sum m ada tuziladi (m asalan, AQSH dollariga fyuchers
bo‘yicha 25000 funt sterling, AQSH dollariga fyuchers bo‘yicha
125000 yevro va h.k.);
d) rasm iy birjalarda sotiladi;
e) fyuchers sotuvchilari fyuchers m ajburiyatlari bajarilishini kafolatlash uchun birja dilerlariga «pullik m arja»ni to ‘lashni
ko‘zda tutishlari kerak.
B itim ning tugallanishigacha qayta b aholanish natijasida yuzaga keluvchi taq ch illik n i qoplashga kiritilishi lozim b o ‘lgan m arja
tizim i — kafolatning a ’zolik badali hisobidan ta ’m inlanadi.
Birjaga a ’zo b o ‘lish yoki birjada operatsiyalarni am alga oshirish
istagini bildirgan har qanday tom on birjada b itim larni am alga
o shirishning huquqiy va am aliy jih atlari bilan tan ish ish i lozim .
Yana shuni hisobga olish kerakki, tash k ilo t yoki rasm iy shaxs
nom idan birjada qatnashayotgan birja a’zosi o ‘zining birjaga bi147
rinchi kiritgan m arjasidan ko‘proq m arjani talab etishi m um kin.
Bunga sabab, har kuni m arjaga kerak bo‘lgan m ablag‘ni so‘rab,
tashkilotni bezovta qilm aslikdir. Bu asosan, bozor nihoyatda tez
o ‘zgaruvchan va nobarqaror holatda bo‘lganida nam oyon bo‘ladi.
Valuta opsioni. Valuta opsioni u n ing xaridoriga m a’lum
bir huquqni beradi, ayni paytda, uning zim m asiga kelajakdagi
m a’lum m uddatda belgilangan narx bo‘yicha xorijiy valutaning
muayyan m iqdorini xarid qilish yoki sotish m ajburiyatini yuklamaydi. O psionni sotuvchi xaridor oldida kelajakdagi m uayyan
m uddatda q a t’iy belgilangan narx b o ‘yicha m uayyan m iqdordagi xorijiy valutalarini xarid qilish va sotish m ajburiyatlarini o‘z
zim m asiga oladi. Opsion xaridori (shuningdek, opsion egasi
deb nom lanadi) ushbu operatsiyani am alga oshirish huquqini
olish evaziga belgilangan m iqdordagi pulni — vositachilik haqini
toiaydi. Opsion oklindan belgilangan m uddatgacha kuchga ega
bo‘ladi. Ushbu m uddat ekspiratsiya sanasi deb ataladi.
Valuta opsioni birinchi m arta 1982-yili Filadelfiya birjasida
am alga oshirilgan edi. O psiondan investitsiya portfelining m uhim
elementi va sug‘urtalashning sam arali usuli sifatida foydalanish
uchun uning qanday ishlashini bilish lozim.
O psionlarning quyidagi ikkita asosiy tu ri mavjud:
• «koll-opsion» yoki xarid qilish uchun opsion;
• «put-opsion» yoki sotish uchun opsion.
Valuta opsionlari valuta riskini kam aytirish va oldini olish
m aqsadida foydalaniladi.
A gar ayirboshlanish kursining yaxshi tom onga o ‘zgarishi yuz
bersa, opsion im port qiluvchi (eksport qiluvchi) undan darom ad
olish im koniyatini tug‘diradi (bunda u forvard valuta bitim laridan
im port qiluvchi (eksport qiluvchi)ning q a t’iy belgilangan kursga
bog‘lanib qolishining oldini oladi).
Shuningdek, opsionlarning am erika va yevropa turlari mavjud.
A m erika opsioni deb, odatda, opsionni harakat m uddatini
xohlagan vaqtida bajarilishiga aytiladi. Shuning uchun, opsionni
148
harakat m uddati u n in g b irin ch i va oxirgi hisob-kitob sanasi orasida o'rnatiladi.
Yevropa opsioni deb, o d atd a opsionning faqat h isob-kitobning
m a’lum bir oxirgi aniq davrida bajarilishiga aytiladi. O psion bitim i bo‘yicha hisob-kitobni am alga oshirish uchun ikki ish kuni
olinadi.
Valutaviy svop operatsiyalari valutalarni qayta sotib olish
sharti bilan sotish, ya’ni m a’lum bir m uddat valutalarni o‘zaro
alm ashinish operatsiyasidir. V alutalarni xaridorga dastlabki so ­
tish joriy, ya’ni spot kurs b o ‘yicha, qayta sotib olish operatsiyasi
esa, forvard kursi b o ‘yicha am alga oshiriladi. Kelajakdagi forvard
valuta kursi LIB O R (L ondon In terb an k Offered Rete — LIB O R ,
L ondon banklararo foiz stavkasi) orqali hisoblanadi. Svop bitim ida valutalarni sotish va u larn i qaytarib sotib olish kurslarining h ar ikkalasi ham ko‘rsatiladi.
Svop kelishuvida bitim sum m asi va am al qilish m uddati b o ‘yicha
hech qanday cheklovlar m avjud em as. M azkur holat, korxonalarga
opsion yoki fyuchers operatsiyalariga qaraganda uzoq m uddatii
svop operatsiyalarini am alga oshirish im koniyatini beradi.
Svop bitim larining korxonalar uch u n yana bir afzalligi valuta
riskini kam aytirish inaqsadida valuta zaxiralarini m a ’lum m uddat
davom ida diversifikatsiyalash im k o n in i beradi.
Rivojlanayotgan m am lak atlar M arkaziy banklari o ‘zin in g
valuta zaxiralari va k u rsin in g barqarorligini ta ’m inlash, valuta
intervensiyalarini am alga oshirish m aqsadida boshqa m am lak at­
lar M arkaziy banklari bilan turli shakldagi svop operatsiyalarini
bajaradilar. G old-svop operatsiyalari bunga misol b o ‘ladi.
6 .3 . Valuta siyosati
Bozor iqtisodiyoti bilan bog‘liq jarayonlarni boshqarishda,
m illiy valutaning xalqaro m avqeini belgilashda va m am lak atn in g
jo riy ham da kelajakdagi iqtisodiy m unosabatlari tizim ida valuta
siyosati m uhim rol o‘ynaydi. U «ko‘p qirrali bashorat» (iqtisodiy
rivojlanish barqarorligini ta ’m in lash , ishsizlikning oldini olish va
149
inflyatsiyani jilovlash, to ‘lov balansining aktivligini saqlab turish)
rnuhiti hisoblangan iqtisodiy siyosatning asosini egallashda, yetakchi o‘rin egallaydi.
Valuta siyosati valuta m uam m olarini hal etish bo‘yicha qarorlar tayyorlash, qabul qilish va tadbiq etishdan iboratdir. X V F
m am lakatlararo valutani boshqarish tashkiloti bo‘lib hisoblanadi.
Valuta siyosati huquqiy jihatdan valutaviy qonunlar asosida
tartibga solinadi. Bularga huquqiy darajadagi chegaralarning
o‘rnatilishi, m am lakat ichkarisida va m am lakat tashqarisida valuta
qim m atliklari bilan bo‘ladigan m unosabatlarni liar tom onlam a
tartibga solish, yana valutaviy m uam m olar bo‘yicha ikki tom onlama va m am lakatlararo valutaviy kelishuvlarni tuzish kiradi.
Valuta siyosati maqsad va amalga oshirish m uddatiga ko‘ra
tarkibiy va joriyga bo‘linadi. Tarkibiy valuta siyosati jah o n valuta
tizim i tarkibini o'zgarlirishga qaratilgan uzoq m uddatli tadbirlar majmuidir. Tarkibiy valuta siyosati, joriy valuta tizim iga o‘2
ta ’sirini ko'rsatadi. Joriy valuta siyosati valuta kursi, valuta operatsiyasi, valuta bozorining faoliyati va oltin bozorini qisqa vaqtda
tezkorlik bilan boshqarishdir.
Valuta siyosatining quyidagi shakllari mavjud: diskont, deviz
siyosati va lining ko‘rinishlari: valuta intervensiyasi, valuta zaxiralariui diversifikatsiya qilish, valutaviy cheklashlar, devalvatsiya,
revolvatsiya.
Diskont (foiz stavkasi) siyosati. M arkaziy b an k n in g foiz siyo­
sati, odatda m illiv valutaning am aldagi massasiga ta ’sir ko‘rsatish,
ya’ni uni kam aytirsh yoki ko‘paytirish orqali valuta kursiga ta ’sir
etish m exanizm idir. Foiz stavkasi ssuda kapitalining yillik d aro m adini lining m utlaq kattaligiga nisbatidan kelib chiqadi. Foiz
o ‘zining iqtisodiy m a’nosi bo'yicha, ssuda kapitalidan foydalanganlik uchun to ‘lanadigan qo‘shim cha qiym atdir. Foiz stavkalari odatda foyda m e’yori orqali aniqlanadi, lekin am aliyotda foiz
stavkasi darajasi ssuda kapitallariga bo‘ladigan talab va taklifdan
kelib chiqadi. Bu talab va ta k lif bir qancha fundam ental iqtisodiy
h am da boshqa, ya’ni davriy o‘zgarishlar, inflyatsiya darajasi, iqti150
sodiyotga davlatning aralashuv darajasi, M arkaziy bank va daviatnin g budjet — soliq siyosati va h.k. om illarga bog‘liq.
D eviz siyosati. M arkaziy b an k n in g deviz siyosati m uom aladagi xorijiy valuta m iqdoriga ta ’sir etish orqali valuta kursiga ta ’sir
ko‘rsatish, shuningdek, chet el valutasidagi aktivlar barqarorligini
ta ’m inlashga qaratiladi.
V aluta intervensiyasi. M arkaziy b an k n in g deviz siyosatining
eng keng tarqalgan shakli, valuta intervensiyasi hisoblanadi.
M arkaziy b ankning m illiy valuta kursiga ta ’sir etish m aqsadida valuta bozorida chet el valutalarini sotib olish yoki sotishiga
valuta intervensiyasi deyiladi.
H ozirgi davrda valuta intervensiyasidan ko‘zlangan m aqsad
valuta kursining qisqa vaqt oralig‘ida, ku tilm ag an d a yuzaga keladigan keskin tebranishlarga b arh am berish hisoblanadi. M arka­
ziy b an k la r valuta kursini istalgan darajad a o‘zgartirish im koniyatiga ega em as, chunki ular valuta bozorlarida tijorat b anklari
bilan raqobat qila olm aydilar. C h u n k i, tijorat b anklari h ar yili
u lk an m iqdordagi m ablag‘larn i valuta k u rsin in g o‘zgarishini
ch am alash, valuta risklarini boshqarish m aqsadlariga sarflaydilar. B uning ustiga, M arkaziy b an k lar tijorat tuzilm alariga xizm at
ko‘rsatm aydilar. Shu sababli, valuta intervensiyasidan m aqsad
valuta kursining keskin tebran ish lari oq ib atlarin i yum shatish h i­
soblanadi.
Devalvatsiya — m illiy valutaning chet el valutalariga yoki
xalqaro hisob-kitob pul birliklariga nisbatan qadrining tushishidir.
Ya’ni, ayni paytda 1 U SD =2200 U ZS b o ‘lsa, m a’lum bir m uddat,
m asalan 6 oydan so‘ng 1 U SD =2300 U ZS bo‘lishi, m illiy valutaning xorijiy valutaga nisbatan devalvatsiyasi hisoblanadi.
D evalvatsiyaning kelib chiqishiga sabab bo‘lib, inflyatsiyaning
kuchayishi va m am lakat to ‘lov b alan sin in g salbiy qoldiqqa ega
b o ‘lishi hisoblanadi.
Devalvatsiya siyosatini m am lakat to ‘lov balansi yom onlashganda va m am lakatga im port oqim i sezilarli darajada ko‘payganda
am alda q o ‘llash iqtisodiyotga ijobiy ta ’sir etadi.
151
D em ak, devalvatsiyani qo‘llash shart-sharoiti yuzaga kelganda, uni darhol am alga oshirish lozim, aks holda su n ’iy ravishda
kursning qat’iy ushlab turilishi, butun iqtisodiyotga sezilarli darajada talafot yetkazishi m um kin.
Revalvatsiya — m illiy valutaning chet el valutalariga yoki
hisob-kitob pul birliklariga nisbatan qadrini oshirishdir. Revalvalsiya qadri kuchli valutalarga nisbatan qo‘llaniladi.
Inflyatsiyaning nihoyatda past darajada bo‘lishi, uzoq vaqt
davom ida m am lakat to ‘lov balansining aktiv b o ‘lishi ham da m il­
liy firm a va kom paniyalarning jah o n savdo bozorida raqobatbardoshligining ortishi, revalvatsiyani keltirib chiqaradi. Revalvatsiya
devalvatsiyaga nisbatan jah o n am aliyotida kam roq qo‘llaniladi.
O datda, valutaviy cheklashlar deganda, chet el valutasi h a m ­
da valuta qim m atliklari bilan bo lad ig an operatsiyalarga davlat
tom onidan cheklashlarni joriy qilishga aytiladi. Hozirgi vaqtda,
deyarli barcha rivojlangan m am lakatlarda valutaviy cheklashlar
m utlaqo olib tashlangan, ayrim larida esa, uning zaif ko‘rin ish in i
kuzatish m um kin. M asalan, Buyuk Britaniyada 1979-yildan buyon valutaviy cheklashlar m utlaqo yo‘q.
Valutaviy cheklashlar m am lakatlar hududidan oltin va valuta
qim m atliklari chiqib ketishining oldini olishda, shu asosda, chet el
valutalariga bo‘lgan talabni tartibga solish m aqsadida qo‘llaniladi.
M am lakatlarda valuta kursi rejim ini tanlash, uning shartlariga
am al qilish ham valuta siyosatining bir ko‘rinishi hisoblanadi.
X V F tom onidan valuta kursi rejim lari a’zo m am lakatlarning am aldagi valuta tartibidan kelib chiqqan holda tasniflangan
bo‘lib, uning 8 turi qayd etilgan.
1. A lohida qonuniy to ‘lov vositasiga ega bo‘lm agan valuta re ­
jim lari (Exchange arrangem ents with no separate liegal tender).
2. Valuta boshqarm asi rejim lari (Currency board arran g e­
ments). Bunday m onetär rejim da m am lakat m onetär organi to ­
m onidan m illiy valutani q at’iy belgilangan alm ashuv kursida
m uayyan xorijiy valutaga ayirboshlash m ajburiyati qonun bilan
belgilab qo‘yhadi. Bunday rejim da m illiy valuta emissiyasiga,
152
m uom alaga chiqarilayotgan valuta xorijiy valutalar bilan to ‘liq
ta ’m inlangandagina ruxsat beriladi.
3. A n ’anaviy q a t’iy bog‘lab qo‘yish rejim lari (C onventional
fixed peg arrangem ents). M am lakat o‘z valutasini boshqa m aralakat valutasiga yoki valutalar savatiga + /- 1% ga yoki u n d an kam
m arja (farq) doirasida bog‘lab qo‘yadi. O datda, valuta savatiga
kiritilgan valutalar m am lak atn in g asosiy savdo ham korlariga tegishli bo‘ladi. V alutalarning savatdagi vazni esa, savdo, x izm atlar
va kapital oqim ining jo ‘g‘rofiy taqsim otiga asoslanadi. M onetär
organ qa’iy belgilangan valuta p aritetini valuta siyosatining turli
vositalari yordam ida tartibga solib turadi.
4. G orizontal chegaralar doirasida bog‘Iangan valuta kurslari
(Pegged exchange rates w ithin horizontal bands). Valuta qiym ati
q a t’iy belgilangan m arkaziy kurs atrofida + /— 1% dan ko‘proq
m uayyan tebranish m arjasi doirasida ushlab turiladi yoki valuta
kursining m aksim al va m inim al qiym ati o‘rtasidagi farq 2% dan
oshishiga yo‘l qo‘yiladi. M ustaqil m onetär siyosatni am alga oshirish im koniyati valuta kursining tebranish diapazoni kengligiga
bog‘liq ravishda cheklanadi.
5. 0 ‘rm alovchi bog‘langan valuta kurslari (Crawling pegs).
Valuta vaqti-vaqti bilan belgilangan stavkada kichik m iqdorda
(odatda, uning m utlaq qiym ati m arkaziy kursga nisbatan 1%
dan kichik) o‘zgaradi yoki tan lam a m iqdoriy indikatorlardagi
o‘zgarishlarga javoban m uvofiqlashtirilishi ko‘zda tutiladi. B unda
tan lam a m iqdoriy indik ato r sifatida yirik savdo ham kori hisoblangan m am lakatlardagi inflyatsion target va kutiladigan in flyatsiya o‘rtasidagi farqlar, tarixiy inflyatsion farqlar olinishi
m um kin. 0 ‘rm alash stavkasi inflyatsiya va boshqa indikatorlardan
kelib chiqib yoki avvaldan e ’lon qilingan q at’iy stavkada yoxud
istiqboldagi inflyatsion farqlardan pastroq stavkada o‘rnatilishi
m um kin.
6. 0 ‘rm alovchi chegarali valuta kurslari (Exchange rates w ithin
craw ling bands). Bu rejim da o‘rm alovchi bog‘langan valuta k u rs­
lari o‘xshash bo‘lib, biroq unda valuta kursi m arkaziy stavkadan
153
kam ida + /- 1% muayyan tebranish farqi doirasida ushlab turiladi
yoki valuta kursining m aksim al va m inim al qiym ati o ‘rtasidagi
farq 2% dan oshishiga yo‘l qo‘yiladi.
7. Avvaldan aniqlanadigan valuta kursi yo‘lakchasiga ega
bo‘lm agan boshqariladigan suzish rejimi (M anaged floating with
no predeterm ined path for the exchange rate).
8. Erkin suzish (Independently floating). Valuta kursi valuta
bozorida talab va taklif asosida shakllanadi.
M am lakat valuta siyosatini olib borishda bir qator iqtisodiy
nazariyalarga asoslaniladi. X ususan, ularning asosiylari sifatida
quyidagilarni qayd etish m um kin.
1.
M arshall — Lerner sharti (ingl. M arshall — Lerner condi­
tion, iqtisodchi olirnlar Alfred M arshall va Abba Lerner nom lari bilan bilan bog‘liq) — xalqaro iqtisodiyotda eksport va im ­
port o'rtasidagi farqni milliy valutaning boshqa xorijiy valutaga
nisbatan kursning o ‘zgarishi hisobiga yuzaga kelishini, ya’nim illiy valuta qadrini boshqa xorijiy valutaga nisbatan pasayishi
yoki devalvatsiyasi savdo (joriy operatsiyalar) balansida eksport
operatsiyalarui rag'batlantirib, ijobiy qoldiq shakllanishiga sabab b o iish in i belgilaydi. Bu shart bajarilishi uchun xorijliklar
tom onidan eksportga bo‘lgan talab elastikligi18 va m am lakat
iste’m olchilarining im portga b o ig a n talabi elastikligi yig‘indisi
1 dan katta qiymatga ega bo‘lishi lozim. Ya’ni:
ex e i > 1
Bu yerda, ex - eksportga bo‘lgan tashqi talab elastikligi; e} —
im portga b o ‘lgan ichki talab elastikligi.
K eyinroq, 1937-yilda Y .Tinbergen «Biznes sikli m uam m olariga ekonom elrik yondashuv» nom li ilmiy ishida, im port va eksport
elastikligining yig'indisi aksariyat hollarda 1 dan kichik bo‘lishini
ko‘rsatib berdi. Boshqacha aytganda, M arshall-L erner shartlari
am aliyotda ba’zan bajarilm aydi va qisqa m uddatli vaqt oralig‘ida
18 Talab elastikligi m ahsulot n a rx in in g bir birlikka (yoki 1% ga) ortishi
is te ’m ol talabini necha birlikka (foizga) o ‘zgartirishi bilan aniqlanadi.
154
devalvatsiya m am lakat savdo balansining yaxshilanishiga olib
kelmaydi. V aluta qadrin in g pasayishi, m uvozanatning tiklanishini sezilarsiz darajada rag ‘batlantirishi m um kin.
2. J — egri chizig ‘i. M illiy valutaga n isbatan devalvatsiya
q o ‘llanilgandan so‘ng, savdo balansi ho latin in g yaxshilanishi
uchun m a’lum davriy oraliq talab etiladi. E m pirik jih atd an real
devalvatsiya qisqa m uddatli davriy oraliqda jo riy hisob balansi
holatini yom onlashishiga olib keladi va bir necha (odatda 3—12)
oy o ‘tgach, aksincha u n in g holatini yaxshilaydi. Joriy hisobvaraq
o ‘zgarishining m azk u r davriy oralig‘i J (ji)— egri chizig‘i deb
ataladi. C hunki, real devalvatsiyadan so‘ng, savdogarlar bozorda
m am lakatning eksport tovarlarga nisbatan qulay raqobat sharoiti vujudga kelganligini anglagunga qad ar m a ’lum vaqt kerak
b o ‘ladi. M asofa va til m uam m olari tufayli bozor ishtirokchilariga
m a ’lum ot kech yetib borishi sababli m ahalliy bozorlarga nisbatan
xalqaro bozorlarda qo‘proq vaqt talab etiladi.
3. Im konsiz u ch lik yoki trilem m a (ingl. Im possible trin ity
(trilem m a)). M am lakat valuta siyosati natijasida hal etiladigan
uchta asosiy vazifa, ya’ni valuta kursi barqarorligini ta ’m inlash
(qat’iy belgilangan valuta kurslari rejimi), to ‘liq moliyaviy integratsiyaga erishish (ochiq kapital bozorlari), m o n etär organlar
valuta siyosatida m ustaqillik (pul-kredit va budjet-soliq siyosati
m ustaqilligi)ni saqlashni bir vaqtda b ajarishning im koniyati mavju d em asligi «Im konsiz uchlik» nazariyasida o ‘z ifodasini topadi.
4. M andell — F lem ing m odeli. O chiq iqtiso d iy o tn in g m akroiqtisodiy m odeli b o ‘lib, iqtisodiy siyosatdagi p arad o k sal holatni ko‘rsatadi. X ususan, q a t’iy belgilangan valuta k u rslari sharoitida p u l-k red it siyosati, suzuvchi valuta kurslari rejim i sharoitida
esa, fiskal siyosat sam arasiz b o ia d i. Bu esa, h a r qanday valuta
k urslari rejim i sharoitida m a’lum bir m aqsadga erishish uchun
iqtisodiyotni davlat to m o n id an tartib g a so lish n in g tu rli usullari
m ajm uasidan foydalanish m aqsadga m uvofiqligini ko‘rsatadi.
Boshqacha qilib aytganda, M andell — F lem ing m odeli mavjud
LM -IS m odeliga xorijiy valuta bozori va kapital o q im larin i kiri155
tilishini nazarda tutadi va quyidagi um um iy xulosaga olib keladi: agar xalqaro kapital oqim ining elastikligi juda yuqori bo‘lsa,
qat’iy belgilangan valuta kurslari va m onetär suverenitet (m ustaqillik) bir-biriga mos kelmaydi, ya’ni birining bo‘lishi ikkinchisini
inkor etadi19 (yoki im konsiz sh artining tasdig‘i). M azkur model
optim al valuta zonalari va im konsiz uchlik nazariyasiga asos solib
berdi.
6.4. O ‘zbekistonda valuta operatsiyalarini amalga
oshirish tartibi
Respublikada « 0 ‘zbekiston R espublikasining M arkaziy banki
to ‘g‘risida»gi (2 1.12.1995-y.), «Valutani tartibga solish to ‘g‘risida»gi
(11.12.2003-y.), «Banklar va bank faoliyati to ‘g‘risida»gi
(25.04.1996-y.) 0 ‘zbekiston Respublikasining Q onunlari, Prezident Farm onlari va Vazirlar M ahkam asining qarorlari, Markaziy
bankning valuta operatsiyalarini am alga oshirish uchun huquqiy
asos b o lib xizmat qiladi.
Xususan, 0 ‘zbekiston Respublikasining «Valutani tartibga so­
lish to‘g‘risida»gi O onunida m am lakatim izda am alga oshiriladigan valuta operatsiyalarini am alga oshirish sohasidagi m unosabatlarni tartibga solishning asosiy m e’zonlari belgilab berilgan.
M am lakatim izda valuta operatsiyalariga quyidagilar kiradi:
1. Valuta boyliklariga bo‘lgan mulk huquqining va boshqa
huquqlarning o‘zga shaxsga o‘tishi ham da valuta boyliklarini
to ‘lov vositasi sifatida ishlatish bilan bog‘liq operatsiyalar;
2. Valuta boyliklarini 0 ‘zbekiston Respublikasiga olib kirish
va jo ‘natish, shuningdek 0 ‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish va jo ‘natish;
3. Xalqaro pul jo ‘n atm alarin i am alga oshirish;
19 F lem ing, M arcus (1962). D o m estic F in an cial P olicies under Fixed and u n ­
der F loating E xchange rates, IM F S ta ff Papers, N ovem ber. M u n d efl, Robert
(1962). T he Appropriate U se o f M onetary and Fiscal P olicy for Internal and
E xternal Stability, IM F S ta ff Papers, M arch.
156
4.
R ezidentlar va norezidentlar o‘rtasida m illiy valutadagi
operatsiyalar.
V aluta operatsiyalari joriy xalqaro operatsiyalarga ham da kapi­
tal harakati bilan bog‘liq valuta operatsiyalariga b o lin ad i.
0 ‘zbekiston Respublikasi hududida so f quym a oltin m uom alasi tartib i qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
Joriy xalqaro operatsiyalarga quyidagilar kiradi:
1. Tashqi savdo, boshqa joriy faoliyat olib borilishi, shu ju m ladan xizm atlar ko‘rsatilishi m unosabati bilan, shuningdek odatdagi qisqa m uddatli bank va kredit m exanizm lari ishlashi m u n o ­
sabati bilan to‘lanishi zaru r barcha to'lovlar;
2. F oizlar va boshqa darom adlar ko‘rin ish id a, shu ju m lad an
b an k om onatlari, kreditlar ham da lizing b o ‘yicha olinadigan
foizlar va boshqa darom adlar shaklida, shuningdek boshqa in vestitsiyalardan olinadigan sof darom ad shaklida to ‘lanishi zarur
to ‘lovlar;
3. K re d itla rn i, qarzlarn i uzish u ch u n yoki to ‘g‘ridan to ‘g‘ri
investitsiyalar am ortizatsiyasi uch u n m aqbul su m m alarn i to ‘lash;
4. Savdo bilan bog‘liq b o ‘lm agan pul jo 'n atm alarin in g m aqbul
sum m alari.
Savdo bilan bog‘liq b o ‘lm agan pul jo 'n atm alarig a quyidagilar
kiradi:
1. Ish haqi, stipendiyalar, pensiyalar, alim en tlar to ‘Iash;
2. X odim larni 0 ‘zbekiston R espublikasidan tashqariga xizm at safariga yuborish bilan bog‘liq xarajatlarni to ‘lash;
3. Ta’lim va davolanish uchun haq to ‘lash;
4. 0 ‘zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlardagi diplom atiya va boshqa vakolatxonalari, shuningdek 0 ‘zbekiston R es­
p u blikasining davlatlararo yoki h u k u m atlararo tashkilotlar h u zuridagi doim iy vakolatxonalari ta ’m in o ti uchun haq to ‘lash;
5. N o tarial va tergov harakatlari bilan bog‘liq to ‘lovlar, shu­
n ingdek bunday harakatlarni am alga oshirish va ishlarni sudlarda
ko‘rish m unosabati bilan davlat boji to ‘lash;
157
6. Sudning, arbitrajning, shuningdek tergov va boshqa huquqni
muhofaza qiluvchi organlarning qarorlari asosida pul m ablag‘lari
lo‘lash;
7. Xalqaro kongresslar, sim pozium lar, konferensiyalarda, sport
va m adaniy tadbirlarda, shuningdek boshqa xalqaro uchrashuvlar,
ko‘rgazm alar va yarm arkalarda ishtirok etganlik uchun to ‘lovlar,
investitsiya bilan b o g liq va m oddiy xarajatlar bundan m ustasno;
8. D afn qilish bilan bog‘liq to ‘lovlar;
9. M ualliflik haqini to‘lash, patent bojlarini to ‘lash va intellektual mulk sohasidagi litsenziya shartnom alarining m ajburiyatlari
bo'yicha haq to ‘lash;
10. Xalqaro notijorat tashkilotlariga badallar;
11. 0 ‘zbekiston Respublikasi markaziy banki tom onidan belgilanadigan boshqa operatsiyalar.
M am lakatim izda joriy xalqaro operatsiyalar va chet el valutasini ular bilan bog‘liq holda sotib olish yoki sotish cheklovlarsiz
amalga oshiriladi.
Kapital harakati bilan bog‘liq Valuta operatsiyalariga jo riy
xalqaro operatsiyalar hisoblanm aydigan barcha operatsiyalar, shu
jum ladan:
1. Investitsiya faoliyatini am alga oshirish;
2. K reditlar olish va berish, lizing operatsiyalarini am alga
oshirish;
3. Ko‘chm as m ulkni sotib olish va sotish;
4. Xorijiy davlatlardan m ablag‘larni hisobvaraqlar va om onatlarga jalb etish ham da xorijiy davlatlarda m ablag‘larni h iso b ­
varaqlar va om onatlarga joylashtirish kiradi.
0 ‘zbekiston Respublikasiga to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb etish va ularni repatriatsiya qilish, shuningdek to‘g‘ridan
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni amalga oshirish munosabati bilan
olingan huquqlardan foydalanish cheklovlarsiz amalga oshiriladi.
Valuta operatsiyalarini am alga oshirishga doir cheklovlar
jinoiy faoliyatdan olingan darom adlarni legallashtirishga ham da
terrorizm ni m oliyalashtirishga qarshi kurashish m aqsadida belgi158
lanishi m um kin. 0 ‘zbekiston R espublikasi M arkaziy ban k i iqtisodiy xavfsizlikka tahd id yuzaga kelganda valuta operatsiyalarini
am alga oshirishni vaqtincha to ‘xtatib qo‘yishga yoki ularga doir
cheklovlar joriy etishga haqli.
M illiy valutaning chet el valutasiga n isbatan kursi. 0 ‘zbekiston
Respublikasi hududida chet el valutasini sotib olish va sotish
b o ‘yicha operatsiyalar m illiy valutaning chet el valutasiga nisbatan
chet el valutasiga b o ‘lgan talab ham da taklifn in g joriy nisbati asosida shakllanadigan alm ashuv kursi b o ‘yicha am alga oshiriladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi M arkaziy ban k i valuta operatsiyalari
b o ‘yicha buxgalteriya hisobi, statistika hisoboti ham da boshqa
hisobot m aqsadlari uchun, shuningdek 0 ‘zbekiston Respublikasi
hududida bojxona va boshqa m ajburiy to ‘lovlarni hisoblash uchun
m illiy valutaning chet el valutasiga nisbatan kursini m untazam
ravishda belgilab boradi.
0 ‘zbekiston R espublikasining « 0 ‘zbekiston R espublikasining
M arkaziy banki» to ‘g‘risidagi q onunida uning valutani tartibga
solish va xalqaro rezervlarni b o sh q arish in in g asosiy tartibi belgi­
lab berilgan.
Vakolatli banklar tom onidan naqd chet el valutasi va m illiy
valutani olib kirish ham da olib chiqish 0 ‘zbekiston Respublikasi
M arkaziy bankining ruxsatnom asi b o ‘lgan taqdirda am alga o sh i­
riladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi M arkaziy banki, M oliya vazirligi,
D avlat soliq qo‘m itasi va D avlat bojxona qo‘mitasi 0 ‘zbekiston
Respublikasida valutani nazorat qiluvchi organlardir.
0 ‘zbekiston Respublikasi P rezidentining 2013-yil 30-yanvarda
PQ -1914-sonli «Jism oniy shaxslarga xorijiy valutani sotish tartibini yanada liberallashtirish ch ora-tadbirlari to ‘g‘risida»gi Q arori qabul qilinib, m azk u r qaror talablari asosida 0 ‘zbekiston
Respublikasi M arkaziy banki va tijorat ban k larin in g 2013-yil
1-fevraldan boshlab 0 ‘zbekiston R espublikasining rezidentlari —
jism oniy shaxslarga vakolatli b an k lar to m o n id an xorijiy valutani
xalqaro to ‘lov kartalarid an foydalangan holda naqdsiz shaklda so159
tish m exanizm i joriy etildi. B unda 0 ‘zbekiston R espublikasining
rezidentlari jism oniy shaxslarga naqdsiz xorijiy valutani sotish vakolatli banklar va ularning filiallarida quyidagi ta rtib d a am alga
oshirililish belgilab qo‘yilgan:
1. 0 ‘zbekiston R espublikasining rezidenti — jism oniy shaxs
vakolatli b an k d a o 'rn atilg an tartib d a xalqaro to ‘lov k artasin i
ochadi;
2. 0 ‘zbekiston Respublikasining rezidenti — jism oniy shaxs
xorijiy valutani sotib olish uchun vakolatli bankka shaxsni tasdiqlovchi hujjat (pasport, yashash guvohnomasi yoki harbiy xizm atchilar uchun harbiy bilet)ni, shuningdek valuta ayirboshlash
operatsiyasini am alga oshirish uchun depozit hisobida m illiy
valutadagi zarur pul m ablaglari mavjud bo‘lgan shaxsiy plastik
bank kartasini taqdim etadi;
3. Vakolatli bank shaxsiy plastik bank kartasida m illiy valu­
tadagi pul m ablag‘lari yetarli ekanligini tekshiradi, xorijiy valu­
tani operatsiya am alga oshirilgan kuni belgilangan ayirboshlash
kursi b o ‘yicha xalqaro to ‘lov kartasiga o ‘tkazadi ham da jism oniy
shaxsga xorijiy valutani sotib olganligini tasdiqlovchi belgilangan
shakldagi m a’lum otnom ani beradi;
4. 0 ‘zbekiston Respublikasining rezidentlari — jism oniy
shaxslardan va norezidentlardan xorijiy valutani sotib olish va­
kolatli banklar tom onidan, qoida tariqasida, vakolatli ban k lar va
ularning filiallari binolarida, aeroportlarda, tem iryo‘l vokzallarida, m ehm onxonalarda, ichki ishlar organlarining kirish, chiqish va fuqarolikni belgilash boshqarm alari (bo‘lim lari)da, shu­
ningdek bojxona postlarida joylashgan ayirboshlash shoxobchalari
orqali cheklanm agan m iqdorda amalga oshiriladi.
Respublika valuta birjasi. 1992-yil 12-may kuni 0 ‘zbekiston
Respublikasi M arkaziy banki huzurida « 0 ‘zbekiston Respublikasi valuta birjasi» ( 0 ‘zRVB) yopiq aksiyadorlik jam iyati tashkil
etildi. M arkaziy bank bilan bir qatorda 0 ‘zbekiston Respublikasi
tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki, « 0 ‘zsanoatqurilishbank»
va boshqa b an k tuzilm alari valuta birjasining ta ’sischilari b o ‘ldi.
160
R espublika Valuta birjasida dastlabki Valuta savdolari 1992-yilning
22-iyulida o‘tkazilgan edi. So‘ngra ular h ar haftada o ‘tkaziladigan
b o ‘ldi. K eyinchalik Valuta bozorining rivojlanishi va operatsiyalar hajm ining kengayishi Valuta savdolarini h ar ku n i o‘tkazishga
im kon berdi.
0 ‘zRVB faoliyatining asosiy yo‘nalishlari xorijiy valutani sotib
olish va sotish bo‘yicha banklararo savdolarni tashkil etish va
o ‘tkazish, xorijiy valutaga nisbatan talab va ta k lif m utanosibligini
ta ’m inlashda m illiy Valuta kursi iichun qayd etilgan savdolarni
belgilash, davlat qim m atli qog‘ozlari bilan savdolarni tashkil etish
va o ‘tkazish, davlat qim m atli qog‘ozlari bo‘yicha depozitar faoliyatni am alga oshirish, hosila moliyaviy vositalar bilan birja sav­
dolari o ‘tkazish hisoblanadi.
Tayanch so‘z va iboralcir
Valuta kursi, to ‘g‘ri va teskari kotirovka, kross-kurs, valutalarning xarid qobiliyati pariteti, Valuta kursiga ta ’sir etuvchi
om illar, valuta konvertatsiyasi, valuta bozori, m arket-meyker,
spot operatsiyasi, valuta pozitsiyalari, arbitraj, m uddatli bitim lar,
valuta siyosati, diskont (foiz stavkasi) va deviz siyosati, valutaviy
cheklashlar, valuta kursi rejimi, joriy xalqaro operatsiyalar, savdo
bilan bog‘liq b o im ag an pul jo ‘natm alari, kapital harakati bilan
bogMiq valuta operatsiyalari, valutani nazorat qiluvchi organlar,
valuta birjasi.
Takrorlash uchun savollar:
1. Valuta kursining m ohiyatini va uning turlarini aytib bering?
2. N om inal va real valuta kursi to ‘g‘risida n im ani bilasiz?
3. V alutalarning xarid qobiliyati pariteti n im ani anglatadi?
4. Valuta kursiga qanday asosiy om illar ta ’sir etadi.
5. V alutalarning konvertatsiyasi nim a va u qanday shakllarda
am alga oshiriladi?
6. Valuta bozori nim a va uning funksional va institutsional
nuqtayi nazardan qanday turlarga ajratish m um kin.
161
7. Spot operatsiyasi qanday am alga oshiriladi?
8. Valuta pozitsiyasiga lim itning va valutaviy cheklashlarning
yana qanday turlarini bilasiz?
9. Arbitraj operatsiyalarining m ohiyatini aytib bering?
10. M uddatli bitim lar bilan bog‘liq qanday operatsiyalarni bi­
lasiz, ularga izoh bering?
11. Valuta siyosati nim a, uning qanday turlari va shakllari bor?
12. Valuta kursi rejimi nim a va uning X V F tom onidan qayd
etilgan qanday turlari bor?
13. M am lakat valuta siyosatini olib borish bo‘yicha qanday
iqtisodiy nazariyalarni bilasiz?
14. 0 ‘zbekistonda valuta operatsiyalarini qanday tartibda
am alga oshiriladi?
15. Joriy xalqaro operatsiyalar, shuningdek savdo bilan b o g liq
bo'lrnagan pul jo'natm alari turlarini aytib bering?
16. Kapital harakati bilan bog‘liq valuta operatsiyalarini am al­
ga oshirish tartibini aytib bering?
17. M am lakatim izda m illiy valutaning chet el valutasiga nisbatan kursi qanday belgilanadi?
18. O 'zbekiston Respublikasi m arkaziy banki valutani tartibga
solish doirasida qanday vazifalarni bajaradi?
19. 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida chet el valutasini sotib
olish va sotish tartibi qanday am alga oshiriladi?
20. Respublika valuta birjasi to ‘g‘risida nim alarni bilasiz?
MustacjH o ‘rganish uchun topshiriqlar
I.
Tijorat banki 1-avgustda quyidagi kurslarni e ’lon qild
Valutalar e ’lon qilingan kurslar bo‘yicha banklar tom onidan xarid
qilinadi va sotiladi.
6 ta valutaning har biri b o ‘yicha kross kurslarni aniqlang:
l£ qancha dollar, so‘m, iena va tenge?
l€ qancha so‘m, iena va tenge?
1$ qancha iena va tenge?
l¥ qancha so‘m?
162
1£
1€
N arxlar
£
€
Xarid qilish
X
3.406
Sotish
X
3.456
Xarid qilish
X
x
1.01$
Sotish
X
X
1.02$
Xarid qilish
X
X
X
Sotish
X
X
X
Xarid qilish
X
X
X
$
¥
tenge
1225
so'm
1230
so ‘m
1$
l¥
1 tenge
so ‘m
X
35 tenge
Sotish
X
X
X
X
36 tenge
Xarid- qilish
X
X
X
X
X
10 so ‘m
Sotish
X
X
X
X
X
12 so ‘m
2.
Jahondagi forvard va fyuchers valuta bozorining xususiyatlarini quyidagi jadval shakli asosida qiyosiy tahlil qiling.
Taqqoslash m e’zoni
Fyuchers valuta bozori
Forvard valuta bozori
Ishtirokchilar
3. Valuta bozorini texnik tahlil qilish usullari, tam oyillari va
shartlarini o ‘rganing va undan valuta kurslarini prognozlashda
foydalanish im koniyatlariga baho bering.
4. Valuta kurslarini prognozlashda foydalaniladigan xalqaro
paritet nisbatlarini (xususan, valutalarning xarid qobiliyati pariteti, foiz stavkalari pariteti, Fisherning xalqaro sam arasi (valuta
kursi bilan bog‘liq), m uddatli valuta kursi paritetini) tizim lashtiring va ularning xususiyatlarini o ‘zaro solishtiring.
5. Valuta kursi o'zgarishini boshqa iqtisodiy jarayonlarga qanday ta ’sir ko‘rsatishini aniqlang.
163
M amlakatga
xorijiy investitsiyalar oqim i
M am lakat
eksport hajmi
M am lakat im port
hajmi
Valuta
osbdi
kursi
pasaydi
Iqtisodiy jaraChet el valutasidagi kredit
yonlar
Valuta
oshdi
kursi
pasaydi
Davlat valuta
zaxirasi hajmi
Xorijiy valutadagi
jamg‘arma hajmi
Iqtisodiy jarayonlar
6.
M andell—Flem ing modeli asosida valutalarning q at’iy bel
gilangan va suzish rejim lari sharoitida iqtisodiyotni muvofiqlashtirish, optima] valuta zonalarini shakllantirish shartlarini grafik
tasvirda chuqur iqtisodiy tahlil qiling va nazariyaning am aliy jihatlarini baholang.
Test savollari
1. Nyu Yorkda sarm oyalardan olinadigan yillik foiz stavka
8 foiz, Londonda esa bu 12 foizni tashkil etsa kassa bitim laridagi
kurs 1,6 U SD /G B P bo‘lsa, kelgusidagi 90 kun uchun kutiladigan
spot kurs qanday b o lish in i toping.
A) 1,6789 USD/GBP.
B) 1,5845 USD/GBP.
C) 1,4351 USD/GBP.
D) 1.7001 USD/GBP.
2. Jahonning quyidagi uch valuta bozori m arkazida quyidagi alm ashuv kurslari o ‘rnatildi. Nyu-Yorkda — 2USD=TGBP;
L ondonda 410JPY=1GBP; Tokioda 200JPY=1USD.
10000 AQSH dollari asosida uch tom onlam a valuta arbitrajini
am alga oshirib, AQSH dollaridagi foyda m iqdorini toping.
A) 250 AQSH dollari.
B) 375 AQSH dollari.
C) 415 AQSH dollari.
D) 125 AQSH dollari.
164
3. Investor 1 m in dollar m iqdoridagi investitsiyasi bir yilga
AQSH yoki Shvetsariyaga qo‘yish to ‘g‘risida o‘ylam oqda. Ushbu
m am lakatlarda foiz stavkalari yillik mos ravishda 6% va 12%.
Spot kurs 0,4 U S D /C H F . Y illik forvard kursi esa 0,3987 U S D /
C H F . Qaysi m am lakatga investitsiya kiritish foydali va investor
sof foydasini hisoblang.
A) Shvetsariya, sof foyda 56360 AQSH dollari.
B) AQSH, sof foyda 60000 AQSH dollari.
C) Shvetsariya, sof foyda 116360 AQSH dollari.
D) AQSH, sof foyda 56360 AQSH dollari.
4. Angliyadagi firm a AQSH bilan tuzilgan eksport bitimi
natijasida 100 m ing dollar m iqdorida m ablag‘ oldi. Ushbu firm a
A Q SH dan Angliyaga yetkazib berishi xarajati bilan birga 37500
dollar bo‘lgan, biroq A ngliyada 30000 funt sterling bo‘lgan asbob-uskunani sotib olm oqchi. AQSH dollari va funt sterling valu­
ta kurslari qanday b o ‘lganda m azkur asbob-uskunani A QSH dan
sotib olish foydali ekanligini toping.
A) 1 U SD = 1 GBP.
B) 1 USD = 0,8 GBP.
C) 1 USD > 0,8 GBP.
D) 1 U SD <0,8 GBP.
5. A gar 1 U SD = 200 JP Y b o ‘lsa va sizning 200 m ing yapon
ienasidagi yillik 12,5% foiz darom ad keltiradigan obligatsiyalaringiz bo‘lsa, yil oxiriga kelib yapon ienasining dollarga nisbatan
qadri 25 %ga tushsa, ya’ni dollar kursi oshsa darom adingiz m iqdorini hisoblang.
A) 100 AQSH dollariga zarar ko‘radi.
B) Foyda ham zarar ham ko‘rmaydi.
C) 125 AQSH dollariga foyda ko‘radi.
D) 25 AQSH dollariga zarar ko‘radi.
6. «Apple» kom paniyasining kom pyuterlari A QSHda 5000
dollarni tashkil etsa, «Toshiba» kom pyuterlarining Yaponiyadagi
bahosi bir m ln ienaga, n om inal kurs esa 100 JP Y /U S D teng
b o ‘lsa, valutaning real kursini aniqlang.
165
A) 1 USD = 0.5 JPY.
B) masala sharti to‘liq em as, yechim ni topib bo‘lmaydi.
C) 1 USD = 20000 JPY.
D) 1 U SD - 200 JPY.
7. Agar 1 AQSH dollarga 98 yapon ienasini, 1 funt sterlingga
1,5 AQSH dollarini olish m um kin ho‘lsa, I funt sterling qancha yapon ienasi bo‘ladi. Shuningdek, agar 1 liint mis Angliyada
1 funt sterling, Yaponiyada 160 iena, AQSHda 1,45 dollarni tashkil qilsa, qayerda mis eng qim m at va arzon?
A) Yaponiyada qim m at, AQSHda esa arzon.
B) AQSHda qim m at, Yaponiyada esa arzon.
C) Buyuk Britaniyada qim m at, AQSHda esa arzon.
D) A QSH da qim m at, Buyuk B ritaniyada esa arzon.
8. A m am lakat pul birligi «manat» va B m am lakat pul birligi «dinor» bo‘lsa, «dinor»ga bo'lgan talab va ta k lif funksiyasi:
D t/b = 9 2 5 ~ 100P; S t/f= 2 0 0 P —50; bu yerda R -m anatning dinorga
nisbatan valuta ayirboshlash kursi. A gar 1 dinor 2 m anatga teng
bo‘lsa, bozordagi m uvozanatni ta ’m inlash uchun valuta intervensiyasining hajm ini aniqlang.
A) 375 m anat.
B) 250 m anat.
C) 125 m anat.
D) 245 m anat.
9. M illjy valutaning xorijiy vaJutaga nisbatan devalvatsiyasi
sodir bo'lganda eksport va im port m ahsulotlari narxiga qanday
ta ’sir qiladi?
A) im port m ahsulotlari narxi ortadi, eksport m ahsulotlari
narxi esa pasayadi.
B) ham eksport, ham im port m ahsulotlari narxi ortadi.
C) ham eksport, ham im port m ahsulotlari narxi pasayadi.
D) eksport m ahsulotlari narxi ortadi, im port m ahsulotlari
narxi esa pasayadi.
10. Valuta bozorlarida AQSH dollarining qadrini tushishi nim ani anglatadi?
166
A) AQSH aholisi uchun im port qilinayotgan m ahsulotlar arzonlashadi.
B) xorijiy bozorlarda AQSH dollari ko‘proq xarid qobiliyatiga
ega b o ‘ladi.
C) A Q SH ning eksport m ahsulotlari chet elliklar uchun arzonlashadi.
D) A Q SH ning eksport m ahsulotlari chet elliklar uchun qim m atlashadi.
11. Yaponiyada pul m assasining o‘sish su r’ati AQSH ga nisb atan past b o ‘lsa, qanday iqtisodiy o‘zgarish yuzaga keladi?
A) Yaponiyada inflyatsiya su r’ati ortadi.
B) AQSH dollariga nisbatan yenaning ayirboshlash kursi pasayadi.
C ) yenaga nisbatan AQSH dollarining qadri ortadi.
D) A Q SH ning Yaponiyaga eksporti hajm i kam ayadi.
12. 0 ‘zbekiston R espublikasining «Valutani tartibga solish
to ‘g‘risida»gi Q onuni yangi tah rird a qachon qabul qilinadi?
A) 2003-yil 11-dekabr.
B) 1993-yil 7-may.
C) 1996-yil 25-aprel.
D) 1995-yil 21-dekabr.
13. 0 ‘zbekiston R espublikasining rezidentlari — jism oniy
shaxslarga vakolatli banklar tom onidan xorijiy valutani xalqaro
to ‘lov kartalaridan foydalangan holda naqdsiz shaklda sotish
m exanizm i qachondan am aliyotda joriy etildi?
A) 2013-yil 1-fevraldan.
B) 2012-yil 7-iyundan.
C) 2008-yil 12-sentabrdan.
D) 2011-yil 5-m artdan.
167
7-b ob . X A L Q A R O M O L IY A M U N O S A B A T L A R ID A
V A LU TA R I S K L A R I N I B O S H Q A R I S H
7.1. Valuta risklari tushunchasining iqtisodiy mohiyati va turlari.
7.2. Valuta riskining yuzaga kelish sabablari.
7.3. Valuta riskini boshqarish usullari va ularning mohiyati.
7.1. Valuta risklari tushunchasining iqtisodiy mohiyati va turlari
X alqaro iqtisodiy m unosabatlarning uzoq yillar m obaynidagi
tajribasi asosida tovarlar va xizm atlar, ekvivalent qiym atlar bilan
o‘zaro alm ashinishning o‘zaro m anfaatli shakllari shakllandi.
X alqaro savdo-kredit va to ‘lov m unosabatlari ham m a vaqt
valuta hisob-kitoblari bilan qam rab olingan. Bu degani, tashqi
iqtisodiy faoliyatning subyekti hisob-kitoblarni lining uchun xorijiy hisoblangan valutada am alga oshiradi.
X alqaro shartnom ani am alga oshirish davrida, bir qator
iqtisodiy om illarning ta ’siri ostida shartnom adagi valuta kursi
boshqa valutalar kursiga nisbatan o‘zgarishi kuzatiladi. Bu esa o‘z
navbatida shartnom ada ishtirok etuvchi taraflarn in g m a’lum bir
yo‘qotishlariga olib kelishi m um kin.
70-yillarning boshidan barcha davlatlarning erkin suzadigan
kurslar rejimiga o'tishi, tashqi iqtisodiy m unosabatlar sohasida
sezilarli salbiy oqibatlarga olib keldi. Bosbqacha qilib aytganda,
jahon bozorida valuta kurslarining erkin suzish sharoitida iqti­
sodiy m uvozanatsizlik kuchaydi.
Valuta riski deganda, tashqi iqtisodiy faoliyat jarayonida ayirboshlash kurslarining o‘zgarishidan yoki boshqa turli valuta operatsiyalarini am alga oshirilishida yuzaga kelishi m um kin bo‘lgan
yo‘qotishlar (yoki darom ad olish) tushuniladi. Valuta risklari y u ­
zaga kelishining asosiy sababi — valuta kurslarining o'zgarishi
hisoblanadi20.
20 A .V ah ob ov, N . Jumayev, U .B u rxon ov. X alqaro m oliya m unosabatlari. — T.:
Sharq, 2003. 70 b.
168
Valuta riski tijorat riskining bir ko‘rinishi b o ‘lib, xalqaro moliya m unosabatlari ishtirokchilari faoliyatida yuzaga keladi.
Valuta risklari xorijiy valutalarni turli xil kurs asosida sotish
va sotib olish jarayonlarida m uayyan zarar sifatida ifodalanadi.
Valuta risklari bank operatsiyalari bozorining baynalm inallashuvi, transm illiy korporatsiyalar va moliyaviy tash kilotlarning tashkil etilishi ham da u lar faoliyatining diversifikatsiyalashuvi bilan
bog‘liq bo‘lib, valuta kurslarining keskin tebranishi natijasida pul
yo'qotishlari holatini yuzaga keltiradi. B unda valuta kurslarining
bir-biriga nisbatan o ‘zgarishi bir qator om illar ta ’siri orqali sod ir bo‘ladi: ju m lad an , valutalarning ichki qiymati o‘zgarishi bilan
bog‘liq pul o qim larinin g m am lakatlar o‘rtasida doim iy ko‘chib
yurishi, spekulyatsion operatsiyalarning rivojlanishi va boshqalar.
Istalgan valutani tavsiflovchi asosiy om il b o lib , rezident va
norezidentlarning valutaga bo'lgan ishonch darajasi hisoblanadi.
Valutaga b o ‘lgan ishonch m urakkab ko‘p om illi mezon bo‘lib o ‘z
ichiga m am lakat iqtisodiyotining ochiqlik darajasi, iqtisodiyotning erkinlashuvi va alm ashinuv kursi rejimi, m am lakat savdo
balansi holati, asosiy m akroiqtisodiy ko'rsatkichlar holati va istiqbolda m am lakat rivojlanishining barqarorligiga investorlarning
ishonchi kabi bir qalor ko'rsatkichlarni qam rab oladi.
Valuta riskini uch turga ajratish m um kin:
— operatsion valuta riski;
— translyatsion valuta riski;
— iqtisodiy valuta riski.
O peratsion valuta riski. O peratsion risk asosan savdo o p e­
ratsiyalari, shuningdek, dividend to ‘lovlari va moliyaviy investitsiyalash bo‘yicha pulli sh artn o m alar bilan bog‘liq holda y u ­
zaga keladi. O peratsion risk pul m ablag‘lari harakatida yuzaga
kelgan holda foyda darajasiga bevosita salbiy ta ’sir ko‘rsatadi. Bu
riskni pul m ablag'larining kutilayotgan oqim iga alm ashinuv k u r­
si o‘zgarishining bevosita ta ’siri natijasida yuqori foydaga erishm aslik yoki zararning yuzaga kelishi holati sifatida ta ’riflash
m um kin.
169
Sotilgan m ahsuiotga xorijiy valuta olishi lozim bo‘lgan eksport
qiluvchi m illiy valutaga nisbatan xorijiy valuta kursining pasayishi
natijasida zarar ko‘radi. Xorijiy valutada to ‘lovni am alga oshirishi
lozim bo‘lgan im port qiluvchi esa, milliy valutaga nisbatan xorijiy
valuta kursining oshishidan zarar ko‘radi.
Valutalar alm ashinuvini taqozo qiluvchi bitim lar bilan bog‘liq
risk narxlar siyosati yordam ida boshqarilishi m um kin. Shuningdek, riskka pulni to‘lash va olish m uddatlari ham birm uncha
ta ’sir ko‘rsatishi m um kin. A gar valuta tushum i va valuta xarajatlari o'zaro bir-biriga muvofiq b o ls a operatsion riskni kam aytirish m um kin.
Translyatsion valuta riski. M azkur risk hisob-kitob yoki balans
riski sifatida ham m a’lum dir. U ning m anbai bo‘lib, turli m am iakatlar valutalarida ifodalangan aktiv va passivlar o‘rtasidagi
nomuvofiqlik holaii hisoblanadi. Bu riskning paydo bo‘lishiga
kom paniya balansini hisob-kitob qilish jarayonida aktiv va pas­
siv tom onlari o‘zaro m unosabatlarining to ‘g‘ri kelmasligi sabab
bo‘ladi. Kompaniya shoxobchalari turli m am lakatlarda joylashgani va shu m am lakatlarda m illiy valuta kursi o‘zgarib turishi
ushbu riskJarni yuzaga keltiruvchi asosiy shartlardir.
M asalan, Britaniya kompaniyasi AQSHda o‘zining sho‘ba kompaniyasiga ega bo'lib, uning AQSH dollaridagi aktivlari mavjud.
A gar Britaniya kornpaniyasining AQSH dollaridagi yetarlicha passivlari bo‘lm asa, ushbu aktivlarning AQSH dollaridagi to ‘langan
qiymati tufay]i kompaniya riskka duchor bo‘ladi. Funt sterlingga
nisbatan AQSH dollarining qadrsizlanishi natijasida sho‘ba kompaniyalar aktivlari qiym atining balans bahosini pasayishiga olib keladi, chunki asosiy kom paniyaning balans hisoboti funt sterlingda
ifodalanadi. Shu singari, m azkur valuta kursining oshishi holatida
xorijiy valutadagi passivlar bilan kompaniya riskka duchor boladi.
Agar kompaniya o'z faoliyatida translyatsion riskni m uhim aham iyat kasb etmavdi deb hisoblasa, u holda bunday riskni xedjirlashga zaruriyat sezilmaydi. C hunki aktiv va passivlar o‘zgarishini
balans hisobotida ularning asosiy valutadagi bahosida ifodalash
J 70
m uhim aham iyat kasb etm aydigan buxgalteriya hisob-kitoblari
hisoblanadi. A QSH dagi sho‘ba kom paniyasining funt sterlingda
ifodalangan aktivlari qiymati AQSH dollarining funt sterlingga
nisbatan alm ashinuv kursi harakati bilan birgalikda tebranadi,
bu holat esa, sho‘ba kom paniyaning foyda darajasiga yoki asosiy
faoliyatiga um um an ta ’sir ko‘rsatmasligi m um kin. Shuning uchun,
translyatsion riskni xedjirlashga qilinadigan xarajatlar hech qanday
aham iyat kasb etmaydi, chunki am alda kurs tebranishda yo‘qotish
riski yuzaga kelmaydi. Agar kursning o‘zgarishi barqaror kursga
nisbatan og‘ish sifatida baholansa ushbu fikr o ‘zini oqlaydi. Biroq
kurs o‘zgarishining m uayyan tendensiyasi mavjud bo‘lsa, u holda
kursdan u yoki bu tom onga og‘ish holati mavjud b o ‘lganda bu
tendensiya sezilarli ta ’sir ko‘rsatishi m um kin.
Iqtisodiy valuta riski. Iqtisodiy risk kom paniya iqtisodiy holatiga alm ashinuv kursi o‘zgarishining salbiy ta ’siri ehtim oli sifa­
tida ta ’riflanadi. Bir xil turdagi tovarlarni ishlab chiqaruvchilar
ham da boshqa turdagi tovarlarni ishlab chiqaruvchilar o ‘rtasida
raqobatlashuvning o‘zgarishi, shuningdek, m uayyan tovar belgisi
iste’m olchilari ehtiyojining o £zgarishi natijasida risk yuzaga kelishi m um kin.
Iqtisodiy valuta riski m am lakatlar o‘rtasida tovar alm ashishda,
tayyor m ahsulotlarni sotib olish yoki sotishda valutalar kursining o ‘zgarishida yuzaga keladi. K om paniya ishlab chiqarayotgan
m ahsulotini boshqa m am lakatga sotish yoki kom paniyaning o ‘sha
m am lakatdagi shoxobchasida sotib olinadigan tovarlarni hisobkitob qilish jarayonida valuta kursi iqtisodiy valuta risklarini yu­
zaga keltiradi.
0 ‘z xarajatlarini faqat m illiy valutada am alga oshiruvchi
ham da valuta kursi o ‘zgarishiga ta ’sir ko‘rsatish qobiliyatiga ega
b o ‘lgan kom paniyalar iqtisodiy riskka kam roq darajada duchor
b o lish a d i. M azkur kom paniyalar o ‘z m ahsulotlarini faqat m am lakat ichida sotishadi va tovarlar tom onidan raqobatga uchrashmaydi, shuningdek, kursning ijobiy o ‘zgarishi natijasida narxlar
b irm uncha foydali bo‘lishi m um kin. Biroq, bunday kom paniya171
lar ham to ‘liq riskdan him oyalangan ernas, chunki alm ashinuv
kursining keskin tarzda o‘zgarishi ular faoliyatiga salbiy ta ’sir
ko‘rsatishi ham m um kin.
A lm ashinuv kurslarining tebranishi kom paniyalarning xarajatlari tarkibiga yoki ularning m illiy valutada ifodalangan sotish
narxlariga ta ’sir etib, boshqa ishlab chiqaruvchilar tom onidan
raqobatlashuv darajasiga ta ’sir ko‘rsatishi m um kin. Faqat ichki
bozorda faoliyat ko‘rsatib m illiy valutada xarajatlar qiluvchi kompaniya milliy valuta kursining oshishidan zarar ko‘radi, chunki
raqobatchi im port tovarlar birm uncha arzon bo‘ladi.
7.2. Valuta riskining yuzaga kelish sabablari
Valuta kurslarining muvozanatsizligi xalqaro m ehnat taqsimotiga, xalqaro savdo balansiga va hajmiga salbiy ta ’sir etadi,
shuningdek, fovarlar va x iz m a tla r ekvivalent alm ashuvini qiyiniashti radi.
Valuta kurslarining m uvozanatsizligi im port va eksport qiluvchilarni o‘zlarining xorijdan sotib olish va xorijga sotish operatsiyalarini qisqartirishga m ajbur qiladi. C hunki im port va
eksport qiluvchilar valutalarning qisqa m uddatli davriy oraliqdagi
o ‘zgarishini oldindan bila olmaydilar. Shuning uchun im port qi­
luvchi m a’lum bir tovarni o‘zini valuta xavf-xatariga qo‘yib, chet
davlatdan sotib olganidan ko‘ra, o‘z m am lakatida ishlab chiqarilayotgan o'rinbosar tovarni sotib olgani afzalroqdir.
To‘lovi kelgusida am alga oshishi ko‘zda tutilgan, shartnom a
tuzilish paytida m a’lum bir sum m ada qayd etilgan har qanday
kredit operatsiyasi, shartnom a valutasi ishtirokchi uchun xorijiy boMgan tarafning valuta xavf-xatariga chalinadi. Kreditor,
o ‘zining xorijlik kontragentlariga kreditni bergan holda, qiym atni ekvivalent m iqdorda ololm aslik xavf-xatariga uchraydi. Qarz
oluvchi ham , agarda to'lov paytida qarz valutasining kursi sh art­
nom a tuzilgan sanaga nisbatan ko‘tarilsa, zarar ko‘rishi m um kin.
Eksport va im port qiluvchilar, valuta riski bilan, tashqi savdo
operatsiyalarini am alga oshirganda to ‘qnashadilar. Eksport qiluv172
chi, agarda u tovarlarni to ‘lovi kechiktirilgan holda sotgan bo‘lsa
va baho valutasi sifatida im port qiluvchi valutasi yoki uchinchi
davlat valutasi olingan bo‘lsa, valuta riskiga duchor b o ‘ladi. Agar­
da, baho valutasining kursi eksport qiluvchi m illiy valutasiga nisb atan pasaysa, unda eksport qiluvchi zarar ko'rishi m um kin.
Shunday qilib, eksport qiluvchi uchun valuta riski b o £lib, shartn om aning tuzilishidan to ijro etilgunga qad ar davr ichida, baho
valutasi kursining m illiy valutaga nisbatan pasayishi hisoblanadi.
D em ak, valuta riski barcha tashqi iqtisodiy aloqalar bilan bog‘liq
shartnom alarga ta ’sir etadi.
Im port qiluvchi uchun valuta risklari quyidagi holatlarda vuju dga keladi: agarda, tovarlar, bahosi chet el valutasida q at’iy belgilanib sotib olinayotgan b o ‘lsa. Blinda, agar chet el valutasining
kursi im port qiluvchi valutasiga nisbatan ko'tarilsa, unda im port
qiluvchi tom onidan sotib olingan tovarlar uchun haq to‘lashda,
m illiy valutada ko‘proq xarajat qilinishiga to ‘g‘ri keladi.
M a’lum ki, hech bir xalqaro savdo shartnom asi bir kun ichida
tuzilib, u bo‘yicha to ‘lov ham bir kun ichida am alga oshmaydi.
Shunga ko‘ra, albatta, valuta riski sh artn o m a m uddatiga to ‘g‘ri
proporsional ravishda ortib boradi.
B izning fikrim izcha, shartnom aning im zolanish paytigacha
(shartnom ani tayyorlash davrida) xorijiy valuta kursining o'zgarish
riski valuta riskiga kirm aydi, u ko‘proq baho xavf-xatariga yoki
valuta kursi o‘zgarishi bilan bog‘liq raqobatdoshlikning yomonlashish xavf-xatariga kiradi. Bunday risk sh artn o m an in g tuzilish davrida, m uhokam alar paytida hal etilishi m um kin. Xususan, m uzokaralar davrida valuta kursini to 'satd an o ‘zgarib ketishi
natijasida shartnom a ishtirokchisi (bunday o‘zgarish zararlarini
qism an yoki to ‘la aoplash m aqsadida) shartnom adagi dastlabki
bahoning birm uncha o‘zgartirilishini talab qilishi m um kin yoki
bu shartnom adan boshqa kontragent foydasiga butunlay voz kechishi m um kin.
S hartnom a tuzilib, im zolanganidan so‘ng, yuqorida bayon
etilgan o ‘zgartirishlarni shartnom a shartlariga kiritib bo‘lmaydi
173
(agarda shartnom a shartlarida bu xususida valuta shartlari (ogovorka) mavjud bo‘lmasa).
Fikrirnizcha, baho o'zgarishi bilan bog‘liq riskka, valuta shartnom asining inflyatsion qadrsizlanish riski, ya’ni tovar baholarining o'sishi shaklida ifodalangan valuta qiym atlarining tovar
baholariga nisbatan o‘zgarish riski kiradi. Ba’zi tadqiqotchilar
tom onidan ular valuta riskining am al qilish shakllariga kiritilgan.
Valuta riski bunday tu rin in g zam inida, valuta riski paydo
boMishi bilan bevosita aloqada bo‘lm agan, am m o unga bilvosita
valuta kursi orqali ta ’sir etadigan, valutalarni tovarlarga nisbatan
qadrsizlanishining um um iy tendensiyasi yotadi.
IJzoq m uddatli davrda tashqi iqtisodiy m unosabatlar sam aradorligi uchun, kurslar o ‘zgarishi oqibatidagi yo'qotishlarga qaraganda, inflyatsion omil nisbatan chuqurroq salbiy oqibatlarni
keltirib chiqaradi.
Kurslar harakatidagi va valutalarni sotib olish qobiliyatidagi
farqlar, tashqi iqtisodiy shartnom alar ishtirokchisi bo‘lgan har
birining yo‘qotishlar va darom adlar balansining nafaqat valu­
ta kursini i.jobiy voki salbiy harakatiga, balki valutalar kurslari
o'zgarishining oV.aro nisbati va birgalikdagi harakatiga bog‘liq.
M asalan, agarda valutalarning tashqi qadrsizlanishi (valuta kursining pasayishi) uni ichki bozordagi qadrsizlanishidan o ‘sib ketsa, unda xorijlik im port qiluvchilar qo'shim cha foyda olish imkoniyatiga ega boMadilar. C hunki ular o‘z valutasida xarajatlarni
oshirm asdan turib, qadrsizlanib borayotgan m am lakatning valutasiga ko'proq tovarlar sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Yuqorida bayon etilgan fikrlar, barcha xo‘jalik shartnom alarining sam aradorligiga ta ’sir etgan holda, valuta riskini tashqi
iqtisodiy shartnom alar sam aradorligini ko'rsatuvchi aham iyatli,
am m o yagona om il em asligini ko‘rsatadi.
Valuta riskining alohida holati sifatida, valuta m ablag‘larini
joylashtirish paytida vujudga keladigan valuta avuarlarining
(Avuarlar — m ijozning bankdagi turli aktivlari, m ol-m ulki, pul
m ablag‘lari. K o‘pincha bankning xorijda joylashgan boshqa
174
b an kning hisobvaraqlarida bo‘lgan chet el valutasidagi pul resurslariga, qim m atli qog‘ozlari va oltinga nisbatan qo‘llaniladi. Birorbir m am lakatga tegishli bo‘lgan bunday m ablag‘larning jam i lining
chet el avuarlarini tashkil etadi.) qadrsizlanish riskini ko‘rib chiqish m aqsadga muvofiqdir. Bunday risk tu ri bo‘yicha valuta zararlarini banklar singari, mijozlar va davlat ham ko‘rishi m um kin. Bu
holda vujudga keladigan valuta riski m azm un jihatidan har qanday
savdo-kredit operatsiyasidagi valuta riski singari bo‘ladi, chunki
valuta m ablag‘larini joylashtirish bilan bog‘liq operatsiyalar kredit
xarakteriga ega. Bu holda valuta riskini hisobga olish xususiyatlari
va uni sug‘urtalash uslublari (valuta m ablag‘larini joylashtirishda)
riskni valuta riskining alohida turiga ajratishga asos boMadi.
Eksport qiluvchi (kreditor), agarda sh artn o m an in g tuzilishi va
u bo‘yicha to ‘lovning am alga oshirilishi davri ichida baho valutasining kursi uning m illiy valutasiga nisbatan pasavsa, zarar
ko‘radi. Im port qiluvchi (debitor) uchun esa zararlar, kursning
yuqoridagiga nisbatan qaram a-qarshi harakati natijasida paydo
bo‘ladi.
V aluta riski xalqaro savdo va kredit m unosabatlarini qiyinlashtirib yuboradi, oqibatda m azk u r m unosabatlar ishtirokchilari valuta xavf-xatarlarini o ‘rganish orqali ularni b arta raf etish
yo‘llarini qidira boshlaydilar.
Tashqi iqtisodiy shartnom a ishtirokchilari uchun valuta riski
paydo bo'lishining quyidagi shartlarini ajratib ko‘rsatish m um kin:
— ochiq valuta pozitsiyasining mavjudligi;
— shartnom a valutasi sifatida xorijiy valutadan foydalanish;
— shartnom aning tuzilishi va u b o ‘yicha hisob-kitob orasida
vaqt uzilish davrining mavjudligi.
Valuta pozitsiyasi — dilerning talab va m ajburiyatlari nisbati.
U ikki qism dan iborat, ya’ni «uzun» va «qisqa» pozitsiyadan.
«Uzun» pozitsiyada dilerning talablari aks etadi. Talablar esa,
drier tom onidan valuta sotib olinganda hosil b o ‘ladi.
«Qisqa» pozitsiyada dilerning m ajburiyatlari aks etadi. M ajburiyatlar esa, diler tom onidan valuta sotilganda hosil bo‘ladi.
175
A garda dilerning talablari m ajburiyatlaridan ko‘p b o isa , unda
valuta pozitsiyasi «uzun» pozitsiya bo'yicha ochiq hisoblanadi.
A garda dilerning majburiyatlari talablaridan ko‘p b o ‘lsa, unda
valuta pozitsiyasi «qisqa» pozitsiya bo‘yicha ochiq hisoblanadi.
D ilerning talab va m ajburiyatlari o‘zaro teng bo‘lsa, unda valuta
pozitsiyasi yopiq hisoblanadi.
Valuta kurslari muvozanatsizligi qanclialik yuqori b o ‘lsa, valu­
ta riski shunchalik yuqori bo‘ladi. Hozirgacha, biz valuta riski
tushunchasini faqat bir operatsiyaga nisbatan ko‘rib chiqqan edik.
Agarda tashqi iqtisodiy aloqalar ishtirokchilari b o lm ish taraflar
xorijiy valutada ifodalangan m ajburiyatlar va talablarga ega bo‘lib,
ko‘p turdagi operatsiyalarni am alga oshirsa, unda ular barcha
operatsiyalar bo'yicha em as, balki faqat ochiq valuta pozitsiyasi
bo‘yicha valuta xatariga uchraydilar.
Ochiq valuta pozitsiyasi valuta riski bilan bog‘liq bo‘lib,
banklarni (firm alarni) qo‘shim cha darom ad olish yoki ortiqcha
xarajat (hatto bankrotlikka) qilishga olib keladi. Shu sababli,
ko‘pgina m am lakatlarda davlat moliya organlari ochiq valuta
pozitsivalari m iqdorlarini chegaralaydilar.
O datda, valuta riski m uam m osini hal etish bilan bogMiq firm aning faoliyati ochiq valuta pozitsiyasi m iqdori, ya’ni valuta
xatariga tortiladigan xorijiy val ut ad agi sum m alarni aniqlashdan
boshlanadi. Bu yerda shuni hisobga olish kerakki, xorijiy valuta
sotib olinganda valuta pozitsiyasining uzun pozitsiyasi ko‘payadi
yoki shu valutadagi qisqa valuta pozitsiyasi kamayadi (talablar
oshadi yoki m ajburiyatlarning bir qismi bajariladi), xorijiy valuta
sotilganda esa buning teskarisi bo‘ladi, ya’ni qisqa valuta pozitsi­
yasi ko‘payadi yoki uzun pozitsiya kamayadi.
O chiq valuta pozitsiyasi yuqori darajadagi valuta riski m anbaidir. Valuta yo‘qotishlarni m anbai b o lg a n , ochiq valuta p o zitsiyalarini aniqlanishi bilan, valuta xavf-xatarlarini b arta raf
etish zarurati tug‘iladi.
Shunday qilib, yuqorida ko‘rib chiqilgan valuta riskining paydo bo‘lish sharoitlariga (shartnom alarda xorijiy valutaning ishla176
tilishi, shartnom a tuzilishi va ijro etilishi orasida vaqt uzilishining mavjudligi) yana bir sharoitni, ya’ni ochiq valuta pozitsiyasi
m avjudligini qo‘shsa bo‘ladi.
Y uqorida ko‘rib chiqilgan valuta xavf-xatarlarining paydo
bo4ish sharoitlari, birinchi navbatda, tashqi savdo va kredit shartnom alari bilan bog‘liq aniq operatsiyalarga aloqadordir. U lar esa,
o‘z navbatida tashqi iqtisodiy aloqalar ishtirokchilarining valutada zarar ko‘rishiga olib kelishi m um kin.
7.3. Valuta riskini boshqarish usullari va ularning mohiyati
Valuta risklarini sam arali boshqarish xalqaro moliya munosabatlari ishtirokchilari faoliyatida dolzarb m asalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Jahondagi yirik korporatsiyalar faoliyatida yuzaga keladigan
moliyaviy risklarning barcha turlarini o ‘rganib borish ham da ularni
oldini olishga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqishda alohida risklar bo‘yicha menejerlik faoliyati yo‘lga qo‘yilgan. Risklar bo‘yicha
mencjer moliyaviy risklarni oldini olish yuzasidan ishlab chiqilgan
chora-tadbirlarni faoliyatning turli sohalari bo‘yicha m as’ul bo‘lgan
boshqa mutaxassislarga taqdim etib boradi. Shuningdek, risklar
bo'yicha menejer risklar darajasini aniqlash, ularni maksimal darajada kam aytirish va sug‘urtalash m asalalari bilan shug‘ullanadi.
Zam onaviy jahon xo‘jaligidagi m unosabatlar bozor ishtirokchilaridan konyunktura o'zgarishiga tezda m oslashishni, moliyaviy
natijalarni uzoq m uddatga bashoratlashni, sam arali strategiya
ishlab chiqish va uni am alga oshirishni ham da barqaror faoliyat
y u ritish n i talab etadi.
Valuta kurslari o ‘zgarishlarini aniqroq prognozlashtirish, valu­
ta risklarini sug‘urtalash (xedjirlash)dan foydalanish zarurdir.
Valuta riski sug‘urtasi deganda, uni b a rta ra f etish bilan bog‘liq
choralar tushuniladi. Bunday choralarga, tashqi iqtisodiy operatsiyalar natijalarini, xorijiy valutalar kursining o‘zgarishiga
bog‘liqligini yo‘qotishga qaratilgan choralar kiradi.
Bir qator firm alar, valuta m uvozanatsizligini zam onaviy
xalqaro savdo m uam m olaridan biri deb hisoblab, hech qachon
177
valuta risklarini sug‘u rta qilmaydilar. O qibatda, bunday firm alar
kalia zararlar ko‘rgani holda ularning soni hozirgi kunda ancha
karnaygan.
Boshqa korxonalar esa, valuta kurslari prognoziarini hisobga
olniay, barcha ochiq pozitsiyalarini qoplaydilar. Bunday siyosat
albatla yaxshi oqibatlarga olib kelmaydi.
Valuta chayqovi bo'yicha real zararlarning paydo b o iish i,
tashqi iqtisodiy m unosabatlar ishtirokchisining har bir valuta
operatsiyasiga balansning boshqa tarafida operatsiyalarning qaram a-qarshi lurishi bilan izohlanadi. M asalan, eksport shartnom alaridan va berilgan kreditlardan keladigan tushum lar hajm ining
rejalashtirilgan natijalarga nisbatan kam ayishi, olingan sum m a
joriy xarajatlarni yoki jalb qilingan bank mablagMari qiym atini
qoplamasligiga olib kelishi m um kin.
Valuta risk in in g su g iirta si va sug‘urtasiz shakli bilan b o iad ig an
iqtisodiy operatsiyalarning sarnaradorligi operatsiyalarni am alga
oshirish davrida valuta kurslarining o ‘zgarishiga bog‘liq.
Shartnom a ishtirokchisi boshqaruv qarorining sarnaradorligi
• valuta riskini sug‘urta qilish yoki sug'urta qilmaslik — shartnoma tuzilishi va uning ijro etilishi davri orasida valuta kurslarini istiqbol harakatlarining u tom ondan oldindan to ‘g‘ri baholanishiga bog‘liq. D em ak, valuta kurslari o‘zgarishini bashorat
qilish, valuta riskini sug‘urta qilish va valuta chayqovi orasidagi
tanlovning zaruriy shartidir.
Valuta kurslarini bashorat qilish deganda, m axsus ilm iy tadqiqot uslublari yordam ida kurslarning kelgusidagi o'zgarishi haqida axborot olish tushuniladi.
A m aliyotga valutalarning erkin suzadigan kurslari tizim in in g
kirib kelishi bilan ularning tebranishi m asshtabli, oldindan bilib
b o im aydigan va m untazam ravishda tebranadigan bo‘ldi. Bu esa,
o‘z navbatida valuta riskining yanada kuchayishiga olib keïdi.
Prognozlar kelgusida ochiq valuta pozitsiyasining o‘zgarish
diapazonini aniqlash m aqsadida ishlatiladi. M inim um va maksim um ko‘rsatkichlari sug‘urtalash xarajatlari bilan taqqoslanadigan
178
ehtim olli valuta yo‘qotishlarni hisoblash uchun ishlatiladi (to la
sug‘u rta qilish, sug‘u rta qilishdan bosh tortish, qism an sug‘urta
qilish). A gar potensial valuta yo‘qotishlarning m iqdori qoplanish
b o ‘yicha xarajatlar sum m asidan katta bo‘lsa, to ‘la ochiq valuta
pozitsiyasini yoki unin g bir qism ini sug‘urtalash tavsiya etiladi.
Q oplanish qiym ati darom adlarga yoki zararlarga kursning ta ’sir
ehtim olidan yuqori b o ‘lsa, firm a sug‘urta qilmasligi kerak.
Ba’zi m am lakatlarda ban k larn in g uzun va qisqa valuta pozitsiyalarining m iqdori valuta qonunchiligi bilan tartibga solinadi.
Valuta riskini boshqarishda asosiy e’tibor valuta kursining
o‘zgarishi tufayli yuzaga keladigan yo‘qotishlarni oldini olishga
qaratiladi va tijorat banklari, m ultim illiy korxonalar va boshqa
xo‘jalik subyektlari m uddatli valuta bozori bitim larini tuzish
orqali valuta riskidan pul m ablag‘larini him oya qiladilar. Bunda
valuta kursining tranzaksion, iqtisodiy va translyatsion kabi turlari ajratib ko‘rsatiladi.
V aluta r i s k l a r i n i b o s l i q a r i s h usu lln ri
• F y u ch crs k o n trak ti orqali
x e d j ir la s h
• Forvard
k o ntra ktlari
orqali xedjirlash
• Pul
bozorida
ishtirok
d i s h o r q a l i x e d j ir la s h
• V aluta o p sio n la ri orqali
x e d j ir la s h
L id i n g va legging
• Q isqa
muddat
ic h i d a
bosliqarish, ya'ni korxona
darom ad
va x a r a j a t l a r i n i
t u r l i va lu ta la rga n i s h a t a n
sezuvchanlik
darajasini
aniqlash
• Restrukturizatsiyalash
K r o s s xedjirla sh
• Forvard
yoki
fyuchcrs
k o n t r a k t l a r i o r q a l i x c d j ir la sh
• V a lu t a k u r s l a r i oV .g ar is h la r i n i f i r m a n i n g va lp i t u sh u m ig a ta 's irin i an iq la s h
V aluta diversifik atsiy asi
7.1-rasm. Valuta risklari va ularni bosliqarish usullarining tasniflanishi.
179
O peratsion riskning vujudga kelishi tijorat banklarining kelajakdagi pul o ik a zm alarig a valuta kursining ta ’sir qilishi bilan
tushunliriladi. O datda tovar va xizm atlarning sotilishi va ular
bo‘yicha pul toiovlarin in g sotuvchi hisobraqam iga kelib tushishi bir vaqtda sodir b oim aydi. Xorijiv valutada savdo qiluvchi
yirik kom paniyalarning kelajakdagi pul oqim lari valuta ayirboshlashdagi o'zgarishlar tufavli riskka duchor b o ia d i. Shu sababli
kom paniyalar keiajakda qancha m iqdorda m illiy valuta olishini
aniq bihnaydi. C hunki suzib yuruvchi valuta kursi rejimida valuta
kursi talab va takJif asosida shakllanadi va doim iy o'zgarib turadi.
O peratsion risk mavjud b o ia r ekan, firm alar 3 ta yirik vazifani
bajarishi lozim bo‘ladi: birinchidan, risk darajasini aniqlash; ikkinchidan, riskni xedjirlash kerakligi yoki zaru r emasligi borasida
qaror qabul qilish; uchinchidan, agar riskning barchasini yoki bir
qism ini xedjirlashga qaror qilinsa, mavjud xedjirlash vositalaridan
eng m aqbulini tanlash.
H ar bir firrna xedjirlash borasida biror qaror chiqarishdan
oldin barcha valutalar (u shartnom alarda qoilaydigan) bo'yicha
o‘zining sof operatsion riskni aniqlashtirishi lozim. Bu yerda «sof»
term ini m a iu m bir vaqt va valutada keiajakda kutiladigan barcha
kirim va chiqim larning konsolidatsiyalashtirilishini bildiradi.
K utiladigan pul kirim lari va chiqim lari borasida hisobot
tuzishda h ar bir shoxobchadagi boshqaruvchilar m uhim rol
o ‘ynaydi. M arkazlashgan boshqaruvchilar guruhi turli m uddatlarda va har bir valutadagi keiajakda kutiladigan sof pozitsiyasini
aniqlash uchun shoxobchalarning hisobotlarini um um lashtiradi.
H ar bir shoxobchaning sof valuta pozitsiyasini sinchkovlik bilan
ko‘rib chiqish orqali m ultim illiy kom paniyalar o‘zining um um iy
sof riskini aniqlashi m um kin.
Lekin am aliyotdan m a’lum ki, kom paniyalarning shoxobchalaridan bir nechtasi olzaro qaram a-qarshi valuta pozitsiyasini
egallashi m um kin. Bunda valuta kursi qanchalik o‘zgarm asin, bu
ikki shoxobchaning um um iy sof kutiladigan riski 0 ga teng b o ia d i,
ya’ni riskka barham beriladi. Shuning uchun ko‘p shoxobchali
180
kom paniyalar barcha shoxobchalarnikini em as, balki bir-birini
riskini qoplam aydigan shoxobchalarining valuta pozitsiyalarini
tahlil qilishi lozim. Bu vaqt va iqtisodiy jih atd an korxona uchun
foydali hisoblanadi.
Ayrirn hollarda kom paniya o‘zin in g baho siyosatini operatsion riskni xedjirlash uchun qayta ko‘rib chiqishi m um kin, ya’ni
firm a eksport va im port shartn o m alarid a bir xil valutadan foydalanishga harakat qiladi. Lekin xorijiy valutadagi pul kirim lari
va chiqim larining m uddat jih a td a n m uvofiq kelishida cheklovlar
mavjud. Shuning uchun odatda firm alar m a’lum darajada tran zaksion riskka duch keladi va ular turli xedjirlash vositalari orasidan optim alini tanlashi talab etiladi.
O peratsion riskni xedjirlashning quyidagi vositalari am aliyotda keng tarqalgan:
— fyuchers orqali xedjirlash;
— forvard orqali xedjirlash;
— pul bozori xedjiri;
— valuta opsioni orqali xedjirlash.
Xedjirlash vositalarini tan lash d an avval firm alar h ar bir vosita taqozo qiladigan pul oq im larin i batafsil taqqoslashlari lozim.
Turli xedjirlash vositalarining nisbiy afzalliklari vaqt o ‘tgan sayin
o ‘zgarishi tufayli eng m aqbul xedjirlash vositasi ham o'zgarib tu radi.
Fyuchers orqali xedjirlash.
Valuta fyuchersini xarid qilish. Valuta fyuchersini sotib olgan firm a belgilangan m uddatda, o ‘rnatilgan bahoda, kelishilgan
valutada va belgilangan m iqdorda valutani sotib olish huquqiga
ega b o ‘ladi. Kelajakdagi xorijiy valutadagi kreditorlik qarzlari
bo‘yicha toMovlarni xedjirlash uchun firm a yaqin kelajakda zaru r
b o ig a n valuta uchun valuta fyuchersini sotib olishi m um kin.
Forvard orqali xedjirlashda b itim lar m a’lum m akonda-birjada
em as, balki virtual tuzilishi ham m um kin. B undan tashqari for­
vard bitim i sum m asi bitim ishtirokchilari talabidan kelib chiqib
tuziladi, ya’ni fyuchersga o ‘xshab standartlashtirilm aydi. Shun181
day b o isad a, bu bitim ishtirokchilariga nisbatan qat’iy majburiyat
yuklaydi.
Pul bozori xedjiri deyilganda o ‘zgarish ehtim oli m avjud valutada m a’lum pozitsiyani egallash tu shuniladi. B unda agar korxona m a’lum m uddatdan s o iig xorijiy valutani to ia s h i lozim
b o is a va xorijiy valuta qadri oshishi kuzatilayotgan b o ‘lsa, m illiy valutada bankdan kredit oladi va bu m ablag‘ni xorijiy valutaga ayirboshlab, bankka belgilangan m uddatga qadar depozitga
joylashtiradi.
Valuta opsioni orqali xedjirlash nisbatan qim m at va o ‘z navbatida qulay hisoblanadi, u xaridoriga majburiyat emas, balki huquq
beradi. Agar opsion bitim i kursi am aldagi kursga nisbatan noqulay bo‘lsa, unda xaridor opsiondan foydalanmaydi va uni m uddati o‘tgandan so‘ng bekor b o iish ig a yo‘l qo‘yib beradi va qulay
bahoda bozordan zarur m ablag‘ni xarid qiladi.
Valuta riskini boshqarish qiyin b o ig a n turi bu iqtisodiy riskdir. C hunki f'irma bozordagi mavjud konyunktura o ‘zgarishidan
ham talafot ko‘rishi m um kin. Kurs o‘zgarishi hisobiga korxona
sotib oladigan xomashyo tovarlari va u sotadigan tayyor m ahsulot kuchli ta ’sir ostida qoladi. Bunda korxonaning rejalashtiri 1gan tushum ga erisholm ay qolishi valuta kursi iqtisodiy riskining
yorqin salbiy oqibati hisoblanadi. C hunki korxona talab va tak lif
q onunini tartibga solish im koniyatiga ega emas. Shu tufayli bunday riskni boshqarish usuli sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish
m um kin:
1. Korxona operatsion faoliyatini restrukturizatsiya qilish.
Bunda korxona xarid qiladigan xom ashyolar va sotadigan tovar­
lari bitim ining bir-biriga nisbatan teskari korrelyatsiyada b o ig an
valutalarda tuzilishi m aqsadga muvofiq sanaladi.
2. Sotib olinadigan va sotiladigan tovarlar bitim i m uddatini
birxillashtirish. Bunda korxona tovarlarini sotgan kuni xomashyo
sotib oladi va valuta kursi riskidan m a iu m m a’noda him oyalanadi. Lekin korxona tovarlarini qachon va qancha m iqdorda sotilishini rejalashtira olmaydi.
182
Translyatsion risk turli xorijiy valutadagi m ab lag ia rn i jam lanm a moliyaviy hisobotni tuzish paytida bitta valutaga ayirboshlashda yuzaga keladi. B unda kurs o ‘zgarishi haqiqatda salbiy
ta ’sirni yuzaga keltirm aydi. C hunki xorijiy valutadagi m ablag‘
haqiqatda ayirboshlanm aydi, u hisobraqam da turadi, faqat bitta
valutaga hisobot uchun translyatsiya qilinadi.
Lekin bunda m uam m o bu translyatsiyaning bozor ishtirokchilariga bir aksiyaga to ‘g£ri keladigan darom ad sifatida signal berishida nam oyon b o ia d i. B oshqacha aytganda, joriy kurs bo‘yicha
tarnslyatsiyalangan m ablag‘ning kam ayishi hisobiga aksiya bahosi
pasayishi m um kin. Bu esa, investorlar uchun noxush xabar hisoblanadi. Shu tufayli, korxonalar translyatsion riskni ham m uddatli
valuta bozori bitim lari yordam ida xedjirlashga kirishadi. Buning
salbiy tom oni shundaki, korxona m ab lag iari haqiqiy valuta riski yo‘qotishiga duch kelm agan holda, tuzilgan bitim sum m asiga
haqiqiy riskka uchraydi. B uning natijasida haqiqiy yo‘qotishlar
ham yuzaga kelishi m um kin.
Tayanch so‘z va iboralar
Valuta riski, operatsion valuta riski, translyatsion valuta riski,
iqtisodiy valuta riski, valuta pozitsiyasi, xedjirlash, liding va leg­
ging, kross xedjirlash, valuta diversifikatsiyasi, fyuchers, forvard,
opsion.
Takrorlash uchun savollar:
1. Valuta
2. Valuta
3. Valuta
izohlang.
4. Valuta
5. Valuta
riski deganda n im ani tushunasiz?
riskining qanday turlari mavjud?
riski yuzaga kelishiga ta ’sir ko‘rsatuvchi om illarni
pozitsiyasi nim a?
risklarini qanday boshqarish m um kin?
M uslciqil o ‘rganish uchun topsh iriqlar
1.
Valuta risklarini boshqarishga doir asosiy term inlardan
«klaster» tuzing.
183
2. 0 ‘zbekistonda va boshqa rivojlanayotgan m am lakatlarda
ochiq valuta pozitsiyasiga qo'yilgan lim it holatini o ‘rganing.
3. 0 ‘zbekistonda valuta m unosabatlarini tartibga solishga doir
asosiy m e’yoriy-huquqiy hujjatlarni o'rganing.
4. Asosiy term inlar lug'atini tuzing.
Test savollari
1. Valuta riski — ...
A) tijorat banklari va aholi o‘rtasidagi moliyaviy m unosabatlarni ifodalovchi tushuncha hisoblanadi.
B) tashqi iqtisodiy faoliyat jarayonida ayirboshlash kurslarini
o‘zgarishidan yoki boshqa turli valuta operatsiyalarini am alga
oshirilishida yuzaga kelishi m um kin bo‘lgan yo'qotishlar (yoki
darom ad olish) tushuniladi.
C) milliy valuta kursining xorijiy valutaga nisbatan rasm an
oshirilishi tushuniladi.
D) xorijiy valutani sotish va sotib olish kursi o‘rtasidagi farqlanishning kcskin oshib ketishi tushuniladi.
2. Valuta riskining turlari to ‘g‘ri keltirilgan qatorni toping.
A) standart, substandard operatsion.
B) operatsion, standart, o ‘tkazm a.
C) operatsion, translyatsion, iqtisodiy.
D) operatsion, translyatsion, iqtisodiy va aralash.
3. Valuta riskining yuzaga kelishiga ta ’sir ko‘rsatuvchi om illar
qaysi qatorda to ‘g‘ri ko‘rsatilgan?
A) valuta cheklovlarining m avjudligi, sh artn o m a valutasi
sifatida xorijiy valutadan foydalanish; sh artn o m a n in g tuzilish i
va u b o 'y ich a hisob-kitob orasida vaqt uzilish d av rin in g m av­
ju d lig i.
B) yopiq valuta pozitsiyasining mavjudligi; sh artn o m a valu­
tasi sifatida xorijiy valutadan foydalanish; sh artn o m an in g tu ­
zilishi va u bo‘yicha hisob-kitob orasida vaqt uzilish davrining
m avjudligi.
184
C) valuta konvertatsiyasining erkinligi; shartnom a valutasi sifatida m illiy valutadan foydalanish; q at’iy belgilangan valuta kursi
rejim idan foydalanish.
D) ochiq valuta pozitsiyasining mavjudligi; shartnom a valutasi
sifatida xorijiy valutadan foydalanish; sh artn o m an in g tuzilishi va
u bo‘yicha hisob-kitob orasida vaqt uzilish davrining mavjudligi.
4. Translyatsion risk — ...
A) turli xorijiy valutadagi m ab lag iarn i ja m lan m a moliyaviy
hisobotni tuzish paytida bitta valutaga ayirboshlashda yuzaga keladi.
B) tijorat banklarida valuta alm ashinuvi jarayonida yuzaga
keladi.
C) savdo operatsiyalari, shuningdek, dividend to io v lari va
moliyaviy investitsiyalash bo'yicha pulli sh artn o m alar bilan
b og‘liq holda yuzaga keladi.
D) xorijiy valutalarni bir hisobvaraqdan boshqasiga o ‘tkazish
jarayonida yuzaga keladi.
5. O peratsion riskni xedjirlashning qanday vositalari am aliyotda keng tarqalgan?
A) fyuchers orqali xedjirlash; forvard orqali xedjirlash; pul bozori xedjiri; valuta opsioni orqali xedjirlash.
B) fyuchers orqali xedjirlash; forvard orqali xedjirlash; m ajburiy sug‘urtalash.
C) fyuchers orqali xedjirlash; forvard orqali xedjirlash; kredit
bozori orqali xedjirlash; valuta opsioni orqali xedjirlash.
D) fyuchers orqali xedjirlash; forvard orqali xedjirlash; devalvatsiyadan foydalanish; valuta opsioni orqali xedjirlash.
185
8-bob. XALQARO KORPORATSIYALAR XALQARO
MOLIYA MUNOSABATLARI SUBYEKTI SIFATIDA
8.1. X alqaro korporatsiyalarning yu z ag a kelishi va u lar faoli­
yatining mohiyati.
8.2. Transrnilliy korporatsiyalar faoliyatining asosiy xususiyatlari va rivojlanish bosqichlari.
8.3. Transrnilliy korporatsiyalar faoliyatining iqtisodiyot
uchun afzallik lari.
8.4. Transrnilliy korporatsiyalar faoliyati rivojlanishining
zam onaviy tendensiyalari.
8.5. G loballashuv sharoitida T M K la r o‘rtasidagi birlashish va
qo'shib olish (M & A ) jarayo n lari.
8.3. Xalqaro korporatsiyalarning yuzaga kelishi va
ular faoliyatining mohiyati
Hozirgi davrda xalqaro korporatsiyalar jahon iqtisodiyoti va
xalqaro moliya nm nosabatlari rivojlanishining m u h im elem entlaridan hisoblanadi. Oxirgi y illard a u larn in g jad a l ravishda rivojlanishi jahon xo'jalik lari alo q a larin in g globallashuvida, kapital va
ishlab ch iq arish n in g b ayn alm in allash u v jara yo n larid a namoyon
b o lm o q d a . Xalqaro korporatsiyalar jah on xo'jaligi a lo q a larin in g
barcha sohalarida faol ishtirokchi bo‘lib hisoblanadi. Xalqaro
korporatsiyalar bir tom ondan ja d a l rivojlanib borayotgan xalqaro
moliya m u nosabatlarinin g m ah su li, boshqa tom ondan esa, m azkur m unosabatlarga ta ’sir etuvchi qudratli m ex an izm sifatida
namoyon b o ia d i.
Xalqaro korporatsiyalar xalqaro m oliya m unosabatlariga faol
ta ’sir ko‘rsatgan holda yan gi m unosabatlar sh ak llan ish id a m uh im
o ‘rin tutadi.
X alqaro ko rporatsiyalarning paydo bo‘lishi va taraqqiy etishida
jah on iqtisodiyotida ishlab chiqarish tarm o qlarini rivojlantirishga
bo‘lgan zaru ratn in g kuchayishi ham da xo‘ja lik havoti b ay n alm in allash u vin in g jad a llash u v i m u h im o‘ rin tutdi.
186
T ran sm illiy ko rporatsiyalardan farqli ravishda xalqaro korporatsiyaiar egaiari yagona dav latn ing em as, b alk i ik k i yoki undan
ortiq davlatlar k a p ita lla rin in g egaiari hisoblanadi. U la r faoliyatin in g m u h im xususiyati, aksiyadorlik kap italin i xalqaro k o ia m d a
b o iib - b o iib joylashtirishd ad ir.
X alqaro ko rp o ratsiyalarn in g jah o n iqtisodiyotiga t a ’siri eng avvalo ishlab c h iq arish n in g nihoyatda keng tarq a lish i orqali y u z ag a
keladigan a fz a llik la rd a nam oyon b o ia d i.
X alqaro ko rporatsiyalar faoliyatining xu su siyatlariga ko‘ra
q u yid agich a sh ak llarg a ajratiladi:
1. T ran sm illiy korporatsiyalar — asosiy k o m p an iy a bir m a m lak at kap italiga tegishli b o iib , filiallari esa dunyo bo‘ylab tarqalgan ko m paniyalard ir.
2. Ko‘p m illatli k o m p an iy alar — asosiy ko m p an iya ikki va undan ortiq m a m la k a t kapitaliga tegishli b o iib , xorijiy b o iim la r i
turli m a m la k a tla rd a joylashgan kom paniyalar.
X orijiy iq tiso d iy ad a b iy o tla rd a xa lq aro m o n o p o liy a la r n in g
ko‘p g in a t a s n if la r in i u ch ratish m u m k in , u la r ju m la s ig a , k o ‘p
m illa t li k o rp o ra ts iy a la r, x a lq aro k o rp o ratsiy alar, t r a n s m illi y va
g lo b a l k o r p o ra ts iy a la r k ira d i. T an iq li a m e r ik a lik m ark eto lo g
o lim F. Kotier x a lq a ro k o m p a n iy a la r n i ta s h k il top ish i jih a t id an t o i't tu rg a b o ‘lg a n ed i, y a ’ni glo b al k o m p a n iy a , t r a n s m il­
liy k o m p a n iy a , k o ‘p m illa t li k o m p an iy a va b a y n a lm in a l k o m ­
p a n iy a .
R ossiyalik iqtiso d ch ilar xalqaro ko rporatsiyalarn i qu yid agich a
tasnif etadilar. X alq aro korporatsiyalar bu xorijiy aktivlarga ega
b o ig a n m illiy m onop oliyalar b o iib , u larn in g m ahsulot ishlab
ch iq arish i va savdo faoliyati bir m a m la k a td a n tash q arid a am a lg a
o shirilad i.
A m e rik a q o'shm a shtatlarid a korporatsiyalar sifatida a k siy a ­
do rlik ja m iy a tla r i t a ’riflan ad i. Jahon iqtisodiyotidagi yetakchi
tra n sm illiy ko rporatsiyalarn ing aksariyati AQ SH ko m p an iy alarin in g ekspansiyasi tufayli yu z ag a kelganligi bois m a z k u r a ta m a
keng m iq yosda tarqalgandir.
187
T ran sm illiy ko rporatsiyalarning huquqiy tu zilm asi sho‘ba
kornpaniyalar va filiallarn i tashkil etish orqali turli m am lakatlarda am a lg a oshiriladigan ish faolligini talab qiladi. Ushbu komp an iyalar nisbatan mustaqil ishlab chiqarish va tayyo r m ahsulotJarni sotish, ilm iy-tadqiqot ish lan m alari va boshqa xizm atlarga
egadirlar. U m u m an olganda, ular yagona y irik ishlab chiqarish
m ajm uini tash k il etgan holda aksionerlik kapitaliga faqat t a ’sischi
davlat vakillari e g a liк qilishadi. Ayni vaqtda filial va sho‘ba korn­
p an iyalar lash k il etilgan rnam lakat kapitali ustunligida aralash
korxonalav b o iis h i ham m um kin.
Ko‘p rnillatli korporatsiyalar — ishlab chiqarish va ilm iy-texn ik
asosda bir qator davlatlarning m illiy ko m paniyalari birlashishidan yu zaga kelgan xalqaro korporatsiyalardir. M az k u r korporatsiyaga misol sifalida 1907-yildan o‘z faoliyatini boshlagan A n gliyaG ollandiya konserni hisoblangan «Royal Datch Shell»ni keltirish
m um kin. M azk ur ko m paniyaning kapitali 60:40 nisbatda taqsim langan. Ko‘p m illatli korporatsiyaga misol bo'lib, Yevropada birm uncha taniqli b o lg a n m ashinasozlik, elektrotexnika injeneriyasi
sohasiga ixtisoslashgan Shveysariya-Shvetsiya kom paniyasi ABB
(Asea Brown Bovery)ni keltirish m um kin.
Xalqaro huquqiy norm alar nuqtayi nazarid an ko‘p m illatli
ko rporatsiyalarning o‘ziga xos belgilari q uyid agilardan iborat:
— ko‘p rnillatli aksiyadorlik kap italin in g mavjudligi;
— koLp m illatli boshqaruv m ark az in in g m avjudligi;
— xorijiy filiallar m a ’m u riyatini m ah a lliy sharoitlarni biladigan kadrlar bilan toMdirish.
Oxirgisi, ko‘pgina tran sm illiy korporatsiyalarga xos b o ig a n
xnsusiyat hisoblanadi.
Xalqaro korporatsiyalar yu zaga kelishidan buyon bir qancha
bosqichlarni boshdan kechirishgan. Z am onaviy xalqaro korpo­
ratsiyalarn in g birinchi avlodi, u m u m iy tarzda xornashyo tran s­
m illiy korporatsiyaJari sifatida namoyon bo‘lgan. Birinchi jah on
urushi va u ru shdan keyingi davrda T M K la r q urol-yaro g‘ ishlab
ch iqarishga ixtisoslashgan holda o'/ (aoliyatlann i rivojlantirishdi.
188
Ushbu bosqichda T M K la rn in g rivojlanishi ja h o n iqtisodiyotiga va
ja h o n xo‘ja lik alo qalariga u n ch aü k a h a m iy a tli t a ’sir ko‘rsatm adi.
XX asrn in g 4 0 -y illa ri boshlarida xalq aro m onop oliyalarning
u m u m iy soni 300 tadan oshm asdi.
X alqaro korporatsiyalar yuzaga kelgan davrdan boshlab astase k in lik b ila n o‘z fao liyatlarin in g istiqboldagi strategiyasini ishlab chiqishdi. U larn in g asosiy b e lgilariga q u yid a g ilarn i kiritish
m u m k in :
1) o‘z in in g ishlab ch iq arish in i xorijiy xom ashyo bilan
ta ’m in la sh ;
2) filia lla r i ta rm o g ‘i orqali xorijiy bozorlardagi o 'rn in i musta h k a m la sh ;
3) asosiy m am lak atd agiga q aragan d a ishlab chiqarish xaraja tla r i past m am la k atlard a ishlab ch iq arish n i jo y lash tirish ;
4) tab aq alash tirilgan ishlab ch iqarish -sav d o -m o liya faoliyatiga
y o ‘n altirilg an lik .
5 0 -y illa r n in g boshlarida xalqaro korporatsiyalar jah on bozo rlarin i egallash bo‘yicha faol h a r a k a tla rin i boshladilar. Bunga
xalqaro iqtisodiy alo q alarn in g e r k in la sh tirilish i, jah on m aydonida
ko'plab m ustaqil davlatlarning paydo b o lis h i, jah o n iste’mol talab in in g o'sishi va boshqa shu kabi o m illa r im kon yaratdi. X alq a­
ro ko rporatsiyalarn ing m iqdori bo‘y ic h a ham , faoliyatining hajmi
va ko‘la m i bo'yicha ham ja d a l rivojlanishi u larn in g jahon iqtisodiyotida m u h im o ‘rin egallash iga sabab bo‘ldi.
M illiy ko m p an iyaiarn in g xalqaro k o m p an iyaga aylanishi bir
qator bosqichlarda sodir bo‘ladi.
B irin ch i bosqichda xorijiy xo‘j a l i k faoliyati a m a ld a butun
k o m p an iy a holatiga kam t a ’sir ko‘rsatadi. U faqat xorijiy iqtisodiy
faoliyatni eksport shaklida rivojlantirishdan boshlanadi. Ushbu
bosqichda ko m paniya yu rid ik jih a td a n bitta davlatga tegishli
bo‘ladi.
Ik k in c h i bosqichda xorijiy xo‘ja li k faoliyati nisbiy m ustaqillik k a ega bo‘ldi. K o m p aniyanm g xorijdagi faoliyati kom paniya
fao liyatin in g boshqa barcha tom on lari b ilan o ‘zaro bog‘iiq lik n in g
189
m urakkab tiz im ig a kiradi. X alqaro faoliyat m arkazi eksportdan
xorijiy ishlab chiqarishga o ‘ tadi. Xorijiy faoliyatni ichki bozordagi
faoliyatdan ajralishi sodir bo‘ladi. Bu esa, ko m p an iyan in g tashk iliy tuzilm asiga ta ’sirni yu zaga keltiradi. K om paniya xalqaro
xususiyatga ega bo‘ladi. U chinchi bosqichda kom paniya xorijiy
faoliyat ni ng roli oshadi. Ichki bozor ustuvorligi yo'qolgan holda
bir qator tashqi bozorlarda faoliyat sh ak llan ad i. A ynan m az k u r
bosqichda kom paniya yuqorida qayd etilgan belgilar bilan haqiqatda xalqaro kom paniya bo‘ladi.
Qayd etilgan uchta bosqich barcha m am la k atlard a biznesni
bayn alm in allash u v jarayo n lari uchun taalluq li hisoblanadi.
M am la k atlar iqtisodiyotiga kapital kiritishiga muvofiq xalqaro
korporatsiyalar bir nechta shaklda nam oyon bo‘ladi:
— xorijiy korxona shaklid a, bunda ushbu norezident korxona
jam i kapitalning 50 foizidan kam bo‘lgan qism iga egalik qiladi;
— sho‘ba korxona, norezident korxonaning ulushi u m u m iy
kapitalning 50 foizidan oshishi m u m kin ;
— xorijiy bo‘lin m a la r shaklida, bunda korxona to‘liq TTX1 hisobidan tashkil etilishi m um kin.
Xalqaro korporatsiyalarning la s h k iliy qobig‘i, u larn in g m illiy
negizi va ko‘p m iqdordagi sho‘ba va boshqa tashkilotlari bilan
birgalikda ilm iy -te x n ik a taraqqiyoti ja d a l rivojlanishining zarnonaviy xalqaro m ehnat taqsimoti uchun muvofiq shakl sifatida
nam oyon bo‘ldi.
Yetakchi xalqaro korporatsiyalar jah on m iqyosida kapital va
m ehnat ku chlarin i um um lashtirib, ishlab chiqarish xarajatlarini
optim allashtirgan va raqobatbardoshlikni oshirgan holda xalqaro
ishlab ch iqarishni tashkil etadi. Natijada ular o‘z larin in g global
korporatsiyalar shaklidagi yangi darajasiga aylanishadi.
Global korporatsiyalar o ‘zida y irik m oliya-sanoat, ilm iy -te xn ikaviy va savdo birlashm alarni ifodalaydi. Global korporatsiyalar
zam onaviy jah o n m oliya kap italin in g butun qudratini jam la yd i.
X alqaro ishlab ch iq arish n in g y ir ik salm og'i, shu ju m la d a n , asosiy
ilrniy sig‘im li qism i, global korporatsiyalar tom onidan nazorat
190
q ilin ad i. G loballashuvda n isbatan yu q o ri d arajad a kimyo, elektrotexnika, neft sanoati, avtom obilsozlik va b an k tarm oqlari faol
ishtirok etmoqda.
M az k u r bosqichning xarakterli xususiyati b o iib nafaqat
xo'jalik yu ritish n in g b ay n a lm in a lla s h u v i balki, m u lk c h ilik n in g
b ayn alm in allash u v i h am hisoblanad i. Bir vaqtning o‘zida u ch in chi jih a tn in g , y a ’ni bosh q arish n in g b ay n alm in allash u v i ham y u ­
zaga keladi.
X alqaro korporatsiyalar faoliyati orqali iqtisodiyotda quyidagi
im k o n iya tlar yaratiladi:
— ishlab ch iq arish n in g y ir ik hajm i va ko‘lam i hisobiga m ah sulot b irligiga to‘g ‘ri keladigan xarajatlarn i kam aytirish ;
— ishlab ch iq arish n in g sam arali tash k il etilishi hisobiga
m ehnat taqsim oti va ixtisoslashuvni yan ad a chuqurlashtirish;
— tashqi m uhit o 'z garish lariga tezda moslashish;
— xorijiy bo‘lin m a la r orqali u lar joylash gan m am lak atlard agi
bozorlar holatining va m ah su lo tlarga bo‘lgan talab d arajasining
o ‘zgarishiga tegishli m a iu m o tla r n i to‘plash ham da tah lil etib
borish;
— jah o n bozoridagi ta lab n in g o ‘zgarishiga muvofiq strategik
lo y ih ala rn i am alga oshirish.
A g a r kom paniya .jahon bozorlarida faoliyat y u ritish n in g q u ­
yid agi talab larin i kompleks tarzda hisobga olsa, xalqaro ko rpo­
ratsiyalarn in g strategiyasi global b o iib hisoblanadi:
— raqobat va bozorlarning u m u m jahon holatini d oim iy m u hok a m a qilish;
— o 'z in in g raq o b atch ilarin i va global raqobat kurashida faoli­
yat yuritish u su llarin i yaxshi b ilis h i;
— o‘z faoliyatini u m u m jahon yoki y ir ik m intaqaviy k o la m d a
a m a lg a oshirishi;
— o‘z foydasining m a ’lum q ism ini ilm iv tadqiqot ishlariga
yo‘naltirishi va yuqori texnologiyali tarm o qlarda faoliyat ko'rsatishi;
— tez moslashuvchan axborot, ishlab chiqarish, m oliyaviy
texnologiyalar yo rdam ida o ‘z faoliyatini muvofiqlashtirishi;
191
— o ‘z in in g korxoiia va ishlab chiqarish filia lla r in i yagona
xalqaro boshqaruv tarm og‘iga birlashtirish va boshqa tran sm illiy
korporatsiyalar bilan o‘zaro yaq in alo qalar o'rnatishi.
Hozirgi davrda xalqaro korporatsiyalar faoliyati rivojlanishiga
xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar q u yid agilard an iborat:
— ja h o n bozoridagi lalab n in g o‘zgarishiga tezda m oslashishi;
— u m u m jahon global strategiyasi doirasida faoliyat ko‘rsatib
jah o n bozorining barcha larkibiy qism lariga ta ’sir o‘tkazish im koniga egaligi;
— ishlab ch iq arish n in g global om illarid an keng tarzda foyd alanishi;
— xalqaro korporatsiyalar deyarli dunyoning barcha m am lakatlarida xalqaro ishlab ch iq arish n in g global tiz im in i yarata
ol ishganligi.
Zam onaviy tran sm illiy korporatsiyalarning faoliyat yuritish
m ex an izm id a bank va moliya institutlari ju d a m u h im rol o‘ynaydi.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi va bayn alm in allash uvi ja r a yonlari, m oliya sohasidagi kuchli raqobatlashuv kurashi tra n s­
m illiy b an k larn in g shak llan ish iga va faoliyatining kengayishiga
imkon yaratdi.
T ran sm illiy b an k larn in g xususiyati, birin chidan, o‘z larin in g
rnilliy bozorlarida yctakchi rol o‘ynovchi yirik b an k larn in g faoli­
yati bilan belgilanadi. Ikkinchidan , u larn in g faoliyatida x a lq a­
ro operatsiyalarnin g ulushi yuqori bo'ladi. Shuningdek, ular
tom onidan xalqaro operatsiyalarni am alga oshirish xorijdagi
b o 'lim la rin in g bir-biri bilan o‘zaro aloqador t a r m o g i orqali sodir
bo‘ladi. U chinchidan, tran sm illiy ban klar turli xildagi xizm atlarni ko‘rsatish qobiliyatiga va y ir ik moliyaviy kapitalga ega bo‘lgan
moliyaviy institut hisoblandi.
8 .2 . Transmilliy korporatsiyalar faoliyatining asosiy
xususiyatlari va rivojlanish bosqichlari
Jah on xo‘ja lig id a ro'y berayotgan iqtisodiy jara yo n larn in g
obyektiv natijasiga ko‘ra vujudga kelgan tra n sm illiy korporatsi192
y a lar o ‘ziga xos xu su siyatga ega. Jahon iqfisodiyotida tra n sm illiy
korporatsiyalar xalqaro m eh n at taqsim o tin in g faol ishtirokchisi
bo‘lib, linin g rivojlanishiga o ‘z hissasini qo'shib kelm oqda.
Xorijiy m a m la k a tla r tajribasi shuni ko‘rsatm oqd aki, tra n sm illiy
korporatsiyalar, tra n sm illiy ban klar, xalqaro m oliyaviy m ark az lar
faoliyati doirasining kengayib borishi davlatlar iqtisodiy rivojlan ishida sezilarli rol o‘yn am o q d a.
T ra n sm illiy korporatsiya deganda xorijiy aktivlarga va xalqaro
m iqyosda iqtisodiyotning biror-bir sohasiga ku ch li t a ’sir ko‘rsatish
qobiliyatiga ega bo‘lgan y irik ishlab chiqarish b irla sh m a lari tushuniladi.
T ran sm illiy ko rp o ratsiyalarn in g qu yidagi asosiy xususiyatli
b e lg ila rin i ajratib ko‘rsatish m u m k in 21:
— T M K la r jah o n xo‘ja lig i rivojlanishining, xalq aro m ehnat
taqsim oti ja ra y o n in in g faol ishtirokchisi bo‘lib, a y n a n u lar g lo ­
bal lashuvni h arakatga keltiruvchi kuch hisoblanadi;
— m illiy ch egaralard a sodir b o ia yo tg an ja ra y o n la rd a n birm u n ch a m ustaqil holda kap italn i h arakatlantirish im k o n iya tin in g
m avju d ligi;
— dunyo ning ko‘pgina m am la k atlarid a o‘z in in g operatsiyalarin i a m a lg a oshirgan holda ja h o n xo£ja lig i m u nosabatlarini tartibga solishda ishtirok etishi;
— T M K la r o‘z tarkib iy tu z ilm asiga ko‘ra, ishlab chiqarish
korxonalari, savdo yoki m o liyaviy tashkiJotlarning xalqaro m ajm uasi boMib, asosiy m a m la k a td a g i boshqaruv q arorlariga mos
holda faoliyat yo‘n a lish in i muvofiqlashtirib boradi;
— aksionerlik k a p ita lin in g m u lk c h ilik huquqi faqat t a ’sis etuvchi m am la k at vakolatiga tcgish li bo‘ladi;
— xorijiy boMinma va sho‘ba korxonalar m illiy ishtirok darajasiga ko‘ra aralash b o lis h i m u m k in ;
— T M K k ap ita lin in g h arakati korporatsiya jo y lash gan m a m ­
lakatdagi sodir b o ia y o tg a n jara y o n lard an erkin b o la d i;
21 P.И.Хасбулатов. М еждународны е эконом ические отнош ения. У чеб­
ник. — М.: Юрайт, 2012. С. 459-460.
193
— T M K la r asosiy m asalalar bo‘yicha yagona m arkazdan
boshqariluvchi dunyoning ko‘piab m am lak atlarid a bo‘lin m alar,
sho‘ba ko m paniyalarini joylashtirishga asoslangan xalqaro ishlab
ch iqarish tiz im in i shakllantirishadi;
— T M K la r ularga yuqori d arajada afzallik beruvchi ko‘p m illatli aksionerlik kapitaliga egalik qilishadi;
— T M K la r dunyoning turli m intaqa va m am la k atlari o ‘rtasida
turli xild agi resurslarni (kapital, ishchi kuchlari va boshq.) taqsim lashni sam arali larzda am a lg a oshiradi;
— T M K la r ilm iy tadqiqotlar va tajriba konstruktorlik ishlari, nou-xaular, yangi m ahsulotlar va texnologiyalarni jo riy etish
h am d a o m m alashtirish , ilm iy tadqiqotlarni m oliyalashtirish soh alarid a uzluksiz laoliyat olib borishadi.
— m a m la k a tla r o‘rtasidagi xalqaro iqtisodiy, ilm iy-tadqiqot
va texnologik ham korlik a lo q a larin in g kengayishiga faol yordam
ko‘rsatadi;
K orporalsiyalar yuqoridagi xususiyatli belgilarga ega bo‘lgan
holda tra n sm illiy korporatsiya m aqo m in i oladi. Hozirgi ku n d a
faoliyat ko'rsatayotgan ko‘pgina korporatsiyalar m az k u r x u su si­
yatli b elgilarn in g barchasini o‘zida m ujassam lashtirgan.
Z am o n aviy jahon iqtisodiyotida tra n sm illiy va oddiy korpo­
ratsiyalar o ‘rtasidagi chegara yetarlicha farqlanm aydi, ch un ki iqtisodiyot globallashuvin ing rivojlanishi orqali ta ’m inot bozorlari,
ishlab chiqarish ham da m ulkch ilik m unosabatlarida b ay n alm in allashuv jarayo n lari kuchaym oqda. S h un in g uchitn tadqiqotchilar tom onidan T M K la rn i ajratishda turli m iqdoriy m ezonlardan
foydalaniladi.
D astlab 1960-yillarda Birlashgan M illa tla r Tashkiloti to m o n i­
d an y i llik aylan m asi 100 m ln dollardan ortiq bo‘igan ham da
k a m id a oltita m am la k atd a o‘zin in g filiallariga ega bo‘lgan ko rpo­
ratsiyalar T M K la r ju m la s ig a kiritildi. K eyin ch alik esa T M K la rn i
ajratishda bir qator m ezonlar qo‘llan ila boshladi. Hozirgi kunda
B M T to m o n id an quyidagi xususiyatli belgilarga ega bo'lgan kor­
poratsiyalar T M K ju m lasig a kiritiladi:
194
— m ark az lash gan boshqaruv tiz im i asosida muvofiqlashtirilgan iqtisodiy siyosatni yu ritish i;
— ishlab chiqarish bo‘lin m a la r in in g m ajb u riyatlar h am d a
resurslar alm a sh in u v id a bir-biri bilan faol ham korligi;
— y illik savdo hajm i 1 m lrd dollardan kam boMmasligi;
— u m u m iy m oliyaviy a y la n m a m ab la g ‘la rin in g 1/5 q ism id an
1/3 qism igach a xorijdagi operatsiyalarga to‘g‘ri kelishi;
— xorijdagi aktivlar ulushi 25 foizidan kam bo'lm asligi;
— f ilia lla ri oltitadan k a m bo‘lm a g a n m a m la k a tla rd a mavjud
bo‘lishi.
T ran sm illiy korporatsiyalar y u z a g a kelishining asosiy sababi
m illiy davlat ch egaralarid an chiquvchi ishlab chiqarish ku c h larinin g rivojlanishi asosida kapital va ishlab ch iq arish n in g b a y n a lm inallashuvi hisoblanadi.
Kapital va ishlab c h iq arish n in g b ay n alm in allash u v i xorijda
k o ‘p sonli bo‘lin m a la rig a cga b o ig a n y irik ko m p an iyalarn i tashk il etish va m illiy ko rporatsiyalarn ing tran sm illiyga ay lan ish i
orq ali xo‘ja lik a lo q a larin in g ekspansiyasi xususiyatiga ega boMadi.
K apitalni xorijga chiqarish xalq aro korporatsiyalarni tash k il etish
va rivojlantirishda m u h im o m il hisoblanadi.
T ran sm illiy ko rporatsiyalar y u z a g a k e lish in in g sabablari
qatoriga, iqtisodiyot ta rm o q larid a ishlab c h iq arish n in g keng
ko‘la m lig in i ta’m inlovchi yu q o ri iqtisodiy sam arad o rligin i kiritish
lozim . Kuchli raqobatlashuv sharoitida raqobat k u rash ig a dosh
berish zaruriyati xalqaro ko‘lam d a kapital va ishlab ch iq arish n in g
bir joyga to‘planish iga im ko n yaratad i. N atijada yu q ori foyda
olish va ishlab chiqarish x a ra ja tla rin i ka m aytirish im ko niyati y u ­
z aga keladi h am da global m iq yo sd a oqilona faoliyat sh ak llan ad i.
T M K la r rivojlanishining uchta asosiy bosqichini ajratib
ko‘rsatish rnum kin:
B irinchi bosqich X X asrn in g boshlariga to‘g‘ri kelib, bu bosq ichda T M K la r tom onidan iqtisodiy jih a td an kam rivojlangan xorijiy m am la k atlarn in g xom ashyo tarm o qlariga investitsiya
m a b la g ‘lari yo‘n altirildi, shuningdek, t a ’m inot va sotuv bo‘lin m a la ri
195
tashkil etildi. B u paytda xorijda yuqori texnologiyaii sanoat ishlab
ch iq arish larin i tashkil qiiish foyda keltirmasdi. C hunki bir tom ondan qabul qiluvchi n iam lakatlarda zaru riy m alakali m utaxassislar yetishm asdi, texnologiyalar esa hali yuqori darajada avtom atlashgan tizim ga ega einasdi. Boshqa tomondan esa, korxonalarga
yangi texnologiyalarni jo riy etish natijasida u larn in g jo riy ishlab
chiqarish holatida yuzaga keladigan vaziyatni hisobga olish lozim
edi. Ushbu davrda transm illiylashuv jarayoni turli m am la k atlar
firm ala rin in g birlashishi, ular tom onidan ta’minot bozorlarining
bo'lib olinishi ham da kelishilgan narx siyosatining yu ritilish id a
namoyon bo‘ldi.
T ran sm illiy korporatsiyalar rivojlanishining ik k in c h i bosqichi XX asrn in g o ‘rtalariga tegishli bo4ib, bu bosqichda nafaqat
rivojlanayotgan niam lakatlard a, balki rivojlangan n ia m lak a tlard a
ham xorijiy ishlab chiqarish b o 'lin m alari rolining kuchayishi sodir b o ld i. Xorijiy ishlab chiqarish bo‘]in m alari ham oldin T M K
uchun asosiy m am lakatd a ishlab ch iqarilgan m ah su lo tlarn i ishlab
chiqarishga ixtisoslasha boshladi. A sta-sek in lik bilan T M K la rn ing xorijiy boMinmalari m a h a lliy bozorlardagi talabni qondirishga yo‘n altirilgan faoliyatini kuchaytirdilar. Oldin jah on xo‘ja lig id a
xalqaro k artellar faoliyat yuritgan bo'lsa, so‘ngra m ustaqil tashqi
iqtisodiv strategiyasini am alga oshiruvchi yetarlicha y ir ik m illiy
k o m p an iyalar vujudga keldi.
T M K la r soni va u lar a h a m iy a tin in g ortishi ko‘proq 1960-yillard a fan -te x n ik a inqilobining ta’siri ostida sodir bo‘ldi. Yangi
texnolo giyalarning jo riy etilishi va ishlab chiqarish operatsiy a la rin in g y a n a d a soddalashtiri 1ishi natijasida faoliyat ko‘lam in i
yan ad a k e n gaytirish ga im koniyat yaratildi. Transport va axborot
tiz im la rin in g rivojlanishi, o‘z navbatida m az ku r im ko n iyatn i
am a lg a o sh irish ga yordam berdi.
S hu ningd ek, m az k u r bosqichda T M K la r tom onidan ishlab
chiqarish resurslari arzon bo‘lgan m am lak atlard a bo‘lin m a la r n i
tashkil etishga qaratilgan strategiya am a lg a oshirilish i ku chaytirildi.
196
X X asrn in g oxirida T M K lar riv o jlan ish in in g zam onaviy bos
qich i y u z a g a keldi. T M K la r riv o jlan ish in in g m az k u r bosqichiga
xos bo‘lgan xususiyat u lar tom on idan ishlab ch iq arish ta rm o q larini ta sh k il etishni global k o 'lam d a a m a lg a o sh irilish id a namoyon
bo'ldi.
T M K la r tom onidan xorijiy bo‘lin m a la r n i ta sh k il etish strateg iy asid a m a m la k a tla rd a g i ishlab ch iqarish xarajatlari ta h lili h a m d a ishlab ch iq arilish i rejalashtirilgan m ah su lo tlarga bo‘ lgan talab
darajasi m u h im o ‘rin tutadi.
T M K la r o ‘z faoliyati davom ida xalq aro ishlab chiqarish bilan
ja h o n savdosini o‘zaro birlashtirishga erishdilar. U lar o‘z la rin in g
xorijiy b o 'lin m a la r i va sho'ba korxonalari orqali du nyo ning o ‘nlab
m a m la k a tla r id a yagona ishlab ch iq arish va m oliya strategiyasi
bo‘y ic h a faoliyat yu ritishad i.
Z am o n aviy jah o n xo‘ja lig id a T M K la r rolini qu yidagi
ko‘rsatk ich la r yo rd am id a ko‘ rish m u m kin :
— T M K la r jah on savdosining qariyb 2/3 q ism ini nazorat etadi;
— dunyo sanoat ishlab c h iq arish in in g ta x m in a n 1/2 qismi
T M K la r hisobiga to‘g ‘ri keladi;
— T M K la r bo‘lin m a la rid a barcha ish bilan band a h o lin in g
q ariyb 10% faoliyat yu ritad i;
— ja h o n d a g i mavjud patent, litsen ziya va no u -xaularn in g
deyarli 4/5 qism i T M K la r tom onidan nazorat qilin adi.
T M K la r faoliyati rivojlanishini ra g ‘b atlan tirish da davlat
m u h im rol o‘ynaydi. B u nda h u ku m at xalq aro shartnom alar,
iqtisodiy va savdo b irlash m alari, turli x ild a g i davlatlararo kelishu vlarn i tuzish asosida xorijiy investitsiyalarni jalb etish h am d a
t a ’m inot bozorlari bilan ta ’m in la sh orqali o ‘z T M K la ri faoliyatini
r a g ‘b atlantiradi.
8 .3 . Transm illiy korporatsiyalar faoliyatining iqtisodiyot
uchun afzalliklari
Ja h o n iqtisodiyotida globallashuv ja ra y o n la r in in g kuchayib
b o rish id a tra n sm illiy korporatsiyalar m u h im o ‘rin tutadi, y a ’ni
197
ayn an tran sm illiy korporatsiyalar globallashuv jara yo n larin i h arakatga keltiruvchi kuch sifatida qaraladi. C h un ki tran sm illiy kor­
poratsiyalar f ilia lla rin in g dunyo m am la k atlari bo‘ylab tarqalishi,
m azkur m am la k atlar iqtisodiyotida ishlab ch iq arishning rivojlanishiga h am d a eksport hajm in in g oshishiga olib keladi. Eksportimport operatsiyalarining rivojlanishi esa, o‘z navbatida m a m ­
lakatlar iqtisodivotining ochiqligini t a ’m inlaydi.
T ran sm illiy korporatsiyalarda kapitalning harakati, odatda,
korporatsiya joylashgan davlatda bo‘layotgan jarayo n lard an m ustaqil ravishda sodir boMadi.
Jahon iqtisodiyotida tra n sm illiy korporatsiyalar y irik investitsiya va yuqori m ala k ali m utaxassislarni talab qiluvchi yuqori
texnologiyali, ilm talab sohalarga kirib boradi. Ushbu sohalarni
transm illiy korporatsiyalar tom onidan monopoliya qilish tendensiyasi ro‘y bcrmoqda.
T ran sm illiy korporatsiyalar o‘rtasidagi birlashish va qo‘shib
olishlar ko m p an iy alarn in g m ehnat, ilm iy-texn ik va m oliyaviy
rcsurslarini birlashtirish hisobiga raqobat afzalliklariga erishishga
yo 'n aliirilgan . Slnm ingdek, ishlab chiqarishni kengaytirish h iso ­
biga iqtisodiv sam araga erishish, yangi bozorlarga kirish, ishlab
chiqarishni tliversil'ikatsiyalash, yangi aktivlardan foydalanish va
boshqalarga ega b o lis h im koniyati yuzaga keladi. Shuningdek,
tran sm illiy korporatsiyalar o'rtasidagi birlashish va qo‘shib olish ­
lar jarayon i jah o n iqtisodiyoti ham da m illiy iqtisodiyotlar rivojlan ish ig a ta ’sir etuvchi m u h im om il bo‘lib hisoblanadi. Bu hoi at
o ‘z navbatida tra n sm illiy korporatsiyalarning barqaror faoliyat
ko'rsatishiga ham ta’sir ko‘rsatadi.
T ran sm illiy korporatsiyalar xalqaro moliya m unosabatlari
rivojlanishida m u h im o‘ rin egallaydi. C hunki aynan tran sm illiy
ko rporatsiyalarn ing faoliyati orqali but un dunyo bo‘ylab investitsiyalar o qim i harakat qiladi. T ran sm illiy korporatsiyalar to ­
m onidan m a m la k a t iqtisodiyotiga kiritilgan investitsiyalar m illiy
iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi. Xususan, m a m la k a tim iz iqtisodiyotiga ham keyingi yillard a dunyo198
dagi yetak ch i tra n sm illiy korporatsiyalar tom onidan investilsiva
lar ja lb etilm o q d a. B un d ay tra n sm illiy ko rporatsiyalar ju m la s ig a .
C o c a C o la, Jeneral Motors, M itsui, H yu n d ai, Nestle, S am su n g
va b o sh q ala rn i k iritish im iz m u m kin.
T r a n s m illiy k o rp o ratsiy alar to m o n id an m a m la k a t la r m illiy
iq tiso d iyo tiga k ir itila y o tg a n in v estitsiyalar n a tija s id a m a z k u r
m a m la k a t n in g ja h o n x o ‘ja li g i b ilan a lo q a la r i riv o jlan ib boradi.
Bu holat esa, xa lq aro m o liy a m u n o sab atlari riv o jla n is h ig a ijobiy
t a ’sir k o ‘rsatad i. C h u n k i tr a n s m illiy k o rp o ra ts iy a la r b ir vaqtn in g o ‘z id a, xa lq aro investitsiya m u n o s ab atlari, ek sp o rt-im p o rt
o p e r a ts iy a la r i, xa lq aro v a lu ta m u n o sab atlari, x a lq a ro liz in g m u ­
n o s a b a tla ri h a m d a x a lq aro m o liy a b o z o rla rid ag i o p e ra ts iy a la r
riv o jla n is h ig a o‘z in in g t a ’s irin i o ‘tk az ad i. M a z k u r m u n o sab atla r n in g b arch asin i x a lq a ro m o liya m u n o sab atlari o ‘z id a m u jassam etad i.
K o rporatsiyalarning m illiy va jah o n iqtisodiyoti uchun m u h im ligi u lar sh ak llan ish i va faoliyat y uritishi ja r a y o n la r in in g tegishli
ilm iy ta h lilin i talab etadi. Kapital va ishlab c h iq arish n in g keng
ko‘la m d a bir joyga to‘planish i asosida yu z ag a keluvchi birlashgan
korporativ tu z ilm a la r bugungi kunda m illiy va jah o n iqtisodiyotin in g m u h im subyektlari bo‘lib hisoblanadi. Biroq u larn in g m i l ­
liy va jah o n iqtisodiyotiga ko‘rsatadigan ta ’siri ijobiy h am d a salbiy
b o'iishi m u m k in . T M K la r quyidagi a fz a llik la rg a ega:
— o ‘z tu z ilm asid a t a ’m inot, ishlab ch iqarish, ilm iy-tad q iq o t,
taq sim lash va sotish ko rxonalarini birlashtirgan barcha y irik
k o m p an iy alar uchun m u h im hisoblangan raqob atbardoshlikni
ku c h ay tirish va sam arad o rlikn i oshirish im ko niyati;
— ak tiv larn i sam arali boshqarish im ko n iyati;
— xorijiy m a m la k a tla r n in g resurslaridan foydalanish (qabul
qiluvchi m a m la k a tla r n in g m oliyaviy resurslari, ishlab chiqarish
im k o n iya tlari, ilm iy-tadq iq ot salohiyati, xom ashyo resurslari
h am d a yuq ori m a la k a li ishchi k u c h larid a n foydalanish) yo‘li bi­
lan raqob atbardoshlikni kuch aytirish va sa m a ra d o rlik n i oshirishn in g qo‘s h im ch a im ko niyatlari;
199
... qabul qiluvchi m am lak atlard agi raqobatchilarning salohiyati, bozorlarning istiqboli haqidagi m a ’lum otlarni olish im ko n iyati h am da xorijiy boMimnalar m ah su lo tlarin in g iste’rnolchilarga
yaq inligi. Shuningdek, T M K Iar bo‘lin m a la ri asosiy kom paniya va
bo‘ lin m a la rn in g boshqaruv va ilm iy -te x n ik salohiyatin ing yu q o riligi natijasida qabul qiluvchi m am lakatlard agi korxonalarga qaraganda m u him a lz a llik la r g a ega bo'ladi;
— m am la k atlar bo/orlariga kirishdagi turli xildagi proteksionistik to‘siqlarni tovarlar eksportini kapital eksportiga (ju m lad a n ,
xorijiy filiallarn i tashkil ctish) alm ashtirish yo‘li bilan oldini olish
im koniyati;
— xorijiy boM inmalarning ishlab chiqarish faoliyatiga asosiy
kom paniya tom onidan yaratilgan yuqori texnologiyalar va yangi
turdagi m ahsulotlar ishlab ch iq arish n in g doim iy ravishda jo riy
etilishi;
-- dunyoning turli m am la k atlarig a o ‘z in in g ishlab ch iqarishlarini joylashtirish orqali ishlab chiqarish faoliyatida yuzaga keladigan risklarni k am aytirish im koniyati.
K orporatsiyalarning yirik k ap italn in g afz allik lari bilan bog‘liq
b o lg a n ijobiy tomonlari iqtisodiy adabiyotlarda yetarii d arajada
o‘rganilgan.
T M K la r n in g m illiy iqtisodiyot uchun quyidagi ijobiy tomonlarini alohida ajratib ko‘rsatish m u m kin:
— aholi va sanoat uchun keng ko‘lam d a m ahsulotlar ishlab
chiqarish va x i/ m a llar ko‘rsatish im ko niyati;
— m illiy iqtisodiyotga yan gi fan-texnika yu tu q la rin in g kirib
kelishi;
— iqtisodiyotning turli larm o q la rid a barqaror rivojlanishni
ta ’m inlash;
— m am la k at m in ta q alarid a iqtisodiy rivojlanishni t a ’m in la sh ;
— yangi ish olrin la rin i yaratish;
— kadrlar m ala k as in in g oshishi;
— resurslardan sam arali foydalanish tiz im in in g vujudga k e li­
shi;
200
— m illiy ishlab ch iq aru v c h ilarn in g xalq aro m eh nat taqsim oiiga qo‘sh ilish in i ta ’m in la sh ;
— investitsion fao llikn i oshirish;
— y ir ik lo y ih alarn i m o liyalashtirish im ko n iyati va boshqalar.
T M K la r n in g m a m la k a tla r iqtisodiyotiga ko'rsatadigan salbiy
t a ’siri u lar a f z a llik la r in in g davom etishi bo‘lib, asosan, u larn in g
ju d a y ir ik o‘lch am dagi m oliyaviy resurslarni to'plashi ularga butun ta rm o q larn i va alo hida m in ta q a la rn i nazorat qilish im ko nini
berishi, shuningdek, iqtisodiy rivojlanish s u r ’atlariga t a ’sir qilishi
bilan bog‘Iiq. Shu n in gd ek , T M K la r n in g m illiy iqtisodiyot holatiga salbiy t a ’sirlari q u yid a g ilard a n am o yon bo‘ladi:
— m illiy ishlab ch iq aru v c h ilar im k o n iya tlarin i cheklab
qo‘yilish i;
— investitsion va ishlab chiqarish ja ra y o n la ri rivojlanishida
ris k la rn in g oshishi;
— m onopollashuv holatin in g y u z a g a kelishi;
8.1-jadval
T M K la r faoliyatining natijalari
Kapitalni xorijga
Qabul qiluvchi mam­
But un jahon
chiqaruvchi mam­
lakatlar uchun
xo‘jaligi uchun
lakatlar uchun
qo'shimcha resurs­
globallashuvlarni olish (kapital,
ning kuchayiyangi texnologiyalar,
iqtisodiy tartibshi;
boshqaruv tajribalari,
larning birxiljahon xo‘malakali mehnat);
lashuvi;
jaligida
ishlab chiqarish va boshqa mamlakat­
Ijobiy
hamjihatbandlik darajasining
lar iqtisodiyotiga
natijalar
likning oshishi;
oshishi;
ta’sir etish darajaijtimoiy jahon
raqobatning kuchayisining ortishi;
xo'jaligining
shi;
daromadlarning
yaxshilanishi
davlat budjetiga qo'­
oshishi.
uchun sharoitshimcha daromadlarlar yaratish.
ning tushishi.
201
Jadva/ning davomi
natijalar
jahon xo‘ja!igida mamlakatlar ixtisoslashuvini
davlat nazorati
tanlashda tashqi nazoratrolining pasayining kuchayishi;
shi;
xususiy
milliy biznesning o‘rnini
kapitalni invesmanfaatboshqa turdagi sohalar
titsiyalar shaklida larga xizmat
egalia.shi;
olib chiqilishi
ko‘rsatuvchi
milliy iqtisodiyot beqanatijasida ish
iqtisodiv
rorligining o'sishi;
joylarining qisqa­
tizim
soliqlardan qochish horishi;
markazlarlatlarining kuchayishi;
soliqlardan
ining paydo
korporatsiyalar tomonitushadigan
bo‘lishi.
dan mablaglarni asosiy
mablag‘larning
mamlakatdagi ilmiy
kamayishi.
tadqiqotlarni rivojlantirishga vo‘naltirilishi.
— T M K tom onidan ichki n ar x larn in g qo‘llan ilish i tufayli
budjet d aro m a d larin in g qisqarishi;
— m illiy iqtisodiyotning birm uncha istiqbolli va rivojlangan
tarm o qlarini T M K Iar tomonidan cgallanishi tufayli m illiy korxon alar faoliyatining snstlashuvi.
Shuningdek, qabitl qiluvchi, kapitalni xorijga chiqaruvchi
m a m la k a tla r ham da butun jah o n iqtisodiyoti uchun T M K Iar
faoliyatining ay rim oqibatlarini quyidagi jadval m a ’lum otlarida
ko‘rish im iz m um kin.
K o rp o ratsiyalar uchun fao liy atn in g tra n sm illiy la s h u v i iqtiso d iy ris k la rn i p asay tirad i, lekin qabul qilu vchi m a m la k a t ­
lar uchu n bu holat ak sin ch a b o ‘ !adi. C h u n k i tr a n s m illiy
ko rp o ratsiy alar iqtisodiv q iy in c h ilik la r n i b o sh d an kech irayo tg a n m a m la k a t la r n i tark ctgan holda o ‘z k a p ita lin i m a m la k a t
o ‘ rtasid a ko‘c h irish i m u m k in . l a b i i y ravishda, b u n d ay sharoitla rd a tr a n s m illiy korporatsiya k a p ita li ch iqib ketgan m a m la k a t­
d agi holat y a n a d a yo m o n lash ish i, is h siz lik d a r a ja s in in g oshishi
202
va iqtisodiyot u ch u n boshqa s a lb iy h o la tla rn i y u z a g a kcltirishi
m u m k in .
Raqobat kurash id a o ‘z o‘rn in i saqlashi uchun har bir T M К
d o im iy ravishda nazoratidagi kapital h ajm in i va faoliyat koMamini
oshirgan holda rivojlanib boradi h am d a m u ayyan bosqichda
un in g faoiiyati m a m la k a t iqtisodiyotiga salbiy t a ’sir ko‘rsata boshlaydi, ch un ki davlat m an faa tlari bilan alo hid a tu z ilm a la rn in g
m an faatlari doim o bir-biriga m os kelaverm aydi. Y uzaga keluvchi
m u a m m o la rn i oldini olish uchun q an d ay sharoitlarda T M K la rn in g m a m la k a t iqtisodiyotiga salbiy t a ’sir ko‘rsatishi m u m k in lig in i aniqlash h am d a u la rn in g faoliyatini tartibga solish m ex a n iz m la r in i ishlab chiqish lozim .
8 .4 . Transm illiy korporatsiyalar faoiiyati rivojlanishimng
zamonaviy tendensiyalari
Z am onaviy m illiy iqtisodiy tiz im n in g va jah on iqtisodiyotin in g m u h im xususiyati bo‘lib, xo‘ja lik faoliyatining turli sohalarida ishlab chiqarish va kapital to‘p la n ish in in g jad a llash g an
o£sishi hisoblanadi.
Zam onaviy korporatsiyalar shubhasiz, m am lakatd a va jah onda
yirik iqtisodiy va moliyaviy m arkazga aylanishi m um kin. U larnin g
m illiy va jah on iqtisodiyotiga qo‘shadigan hissasi yangi iqtisodiy
hududning tashkil topishida, m illiy va jahon moliya bozorlarini
rivojlanishida m u him ah am iyatga ega. Y irik korporatsiyalarning
sotish hajmi dunyoning ko‘plab m am lakatlari Y1M hajm idan
oshib ketadi. D unyodagi ik k i yu z ta yirik transm illiy kom paniy a larn in g u m u m iy sotish hajm i AQ SH , Yaponiya, G crm aniya.
Fransiya, B uyuk Britaniya, Italiya, X R R , Braziliya, Kanada, 1sp an iyad an tashqari barcha m am la k atlarn in g Y1M hajm idan ortiqdir. Oxirgi 25 yild a ushbu ko‘rsatkich m azkur tu zilm alar uchun
ishchilar soni 14,4 foizga oshgani holda deyarli 4 m arta ko‘p aygan22.
22 Ф едорович В.О. Крупные корпоративные образования: концентрация
факторов производства и эконом ический рост //Аваль. Сибирская
финансовая школа. — 2005. — N 1.
203
M a ’lu m ki, T M K la r zam onaviy jah o n xo‘ja lig in in g m u h im
ishtirokchilariga aylanib borm oqda. Sanoati rivojlangan davlatlar uchun aynan T M K la r in in g xorijdagi faoliyati u larn in g tashqi
iqtisodiy a lo q a larin in g xarakterini belgilab beradi. Bu davlatlar
eksportida m illiy kornpaniyalarning o ‘zlarin i xorijdagi filiallariga
tovar yetkazib berishlari va xizm at ko‘rsatishlarining ulushi kattadir.
Jahon m am lak atlarid a T M K la r n in g xorijiy bo‘lin m a lari tom onidan ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirishga h a m d a u lar
faoliyat yuritayotgan m am la k atlard ag i m ahsulotlarga boMgan
ichki talab darajasini d oim iy o‘rganib borishga alohida e ’tibor
qaratilrnoqda. T M K la r o‘z faoliyatlarini m illiy iqtisodiyotlardagi
ichki talab darajasiga mos holda muvofiqlashtirib borm oqdalar.
Bu holat u larn in g eksport va sotish h ajm in in g oshishiga ijobiy
ta ’sir ko‘rsatadi.
Hozirgi davrda ko rporatsiyalarning transm illiylashu v jarayo n i
kuchayib bormoqda. M ohiyatiga ko‘ra, korporatsiyalarning xorij­
dagi mahsulot va xi/m atlar ishlab chiqarish jarayo n id agi ishtiroki transmi 11iylashish darajasini ifodalaydi. K o rporatsiyalarining
transm illiylashuvini aniqlash uchun m axsus transm illiylashuv indc ks id a n foyd a 1a n i 1a d i.
T ransm illiylashuv indeksi q u yid agi formulaga asosan hisoblanadi:
1> = 1/3 (A,/A + R j/R + S,/S)
X
100 %,
Bunda, IT — transm illiylashuv indeksi, %; A , — xorijiy aktivlar; A — u m u m iy aktivlar; R , — xorijiy filiallard a m ahsulot va
xiz m atlar sotish hajmi; R — mahsulot va xizm atlar sotishning
u m u m iy hajm i; S, — xorijdagi shtatlar (ish o ‘rinlari); S — komp an iya ish ch ilarin in g u m um iy shtati.
Z am onaviy T M K la r faoliyatida quyidagi asosiy tendensiyalar
kuzatilm oqda:
—
ak tivlarning u m um iy hajm ida xorijiy aktivlar ulushiga ko‘ra
tasn iflash d a A Q SH n ing T M K la r i ye tak ch ilik qilishm oqda;
204
— Y aponiya T M K la r in in g faoliyati 1970—1980-yillarda boshqa
T M K la r g a nisbatan b irm u n ch a barqaror bo‘lgan, lekin u m u m iy
holda hozirgi vaqtda h am u lar T M K la r raqobatlashuvida o ‘z in in g
m u stah k a m o‘rn in i egallab kelishm oqda;
— hozirgi davrda X itoy T M K la ri ja d a l s u r ’atlarda o‘z faoliy a tla rin i k e n gay tirm o q d a, shuningdek, T M K la r faoliyatini
rivojlantirishga q aratilgan faol tadbirlarni am a lg a oshirayotgan
m a m la k a tla r qatoriga B raz iliy a, Jan ub iy Koreya, H indiston va
M a la y z iy a n i kiritish m u m k in ;
— Yevropa T M K la r i m ash in a so z lik , elektrotexnika, avtom obilsozlik, farm atsevtika sanoati kabi y ir ik xarajatlar talab etuvchi
sohalardagi ilm iy tadqiqot va is h la n m a la rn i rivojlantirishga alo hida e ’tibor b erishm o qda;
— T arm oq tarkibi nuqtayi n azaridan eng yuqori tra n sm illiy lashuv in d eksini k iin yo va farm atsevtika sanoatidagi T M K la r,
undan keyingi o 'rin la rn i oziq-ovqat va elektronika sanoati egallashgan, eng past indeks esa savdo ko m paniyalariga tegishlidir.
8 .5 . Globallashuv sharoitida T M K la r o‘rtasidagi birlashish va
qo‘shib olish (M & A ) jarayon lari
Birlashish va qo‘shib o lish lar (ingl. M ergers and A cquisitions,
M & A ) — kapital va biznesni m u stah k a m lash d a m akro va m ikroiqtisodiy darajalard a bozordagi bir nechta kichik k o m p an iyalar
o 'rn id a y ir ik la r in in g y u z a g a kelishi natijasida sodir bo‘ladigan
iqtisodiy ja ra y o n la r hisoblanadi.
Birlashish — bu ikki va und an ortiq xo‘ja lik yu ritu vch i subye k tlarn in g birlashishi bo‘lib, natijada yan gi, birlashgan iqtisodiy
birlik sh ak llan ad i.
B irlash ish lard a k o m p an iya y u r id ik shaxs va soliq to‘lovchi sifatidagi o ‘z in in g m u sta q illig in i tugatgan holda boshqa ko m paniya
bilan birlashadi. Yangi k o m p an iya o‘z in in g tarkibiy qism id agi
k o m p an iy an in g m ijozlari oldidagi barcha m ajb u riy atlarin i va aktiv larini bevosita boshqarishni h am d a nazorat q ilish n i o ‘z z im m asiga oladi.
205
Qo‘shib olish — qo‘shib olin ad igan kom paniya ustav kapitalining 30 foizdan ortig'ini egallash yo‘li bilan am a lg a oshirilad igan
va xo‘ja lik jam iy ati ustidan nazorat o‘rnatish m aqsadida tuziladigan bitimdir, bunda ja m iy a tn in g yu rid ik m ustaqilligi saqlab
qolinadi.
K om paniyalar birlashishi va qo‘shib o lin ish in in g asosiy turlari tasnifi. Xususiyatiga b o g liq holda ko m paniyalar integratsiyasi
quyidagi turlarga ajratiladi:
K o m p aniyalarning gorizontal birlashishi. Bu aynan bir turdagi m ahsulot ishlab chiqaruvchi ik k i ko m paniyaning qo'shilishi
em as, buning natijasida faoliyatni rivojlantirish va raqobatlashuv
b o'yicha ustunlikka crishiladi.
K o m p aniyalarning vertikal birlashish bu bir qator ko m p an i­
y a larn in g birlashishi bo’lib, bunda ulardan biri boshqalari uchun
xomashyo yetkazib beradi. N atijada mahsulot tan n arxi pasayishi
va foydaning oshishiga erishiladi.
K o m p aniyalarning parallel birlashish —o‘zaro aloqador bo‘lgan
m ahsulotlar ishlab chiqaruvchi k o m p an iyalarn in g birlashishi.
Konglomerat birlashishi — ishlab chiqarish yoki t a ’minot munosabatlari bo‘yicha oV.aro aloqador bo'lm agan ko m p an iyalar­
ning birlashishi bo'lib, bunda bir tarm o qda faoliyat yurituvchi
ko m p an iyan in g boshqa tarm o qdagi kom paniya bilan qo'shilishi
sodir bo‘ladi.
T ah liliy m a ’lumotlarga ko‘ra dunyoda M & A bo‘yicha har yili
o‘n besh m ingga yaqin bitim tu ziladi. B itim lar hajm i va qiym ati
bo‘yicha ye tak ch ilik n i AQSM egallagan.
G eografik koMarni bo‘yicha bitim lar q u yid agilarga bo‘linadi:
— m ah a lliy;
— m intaqaviy;
— m illiy ;
— xalqaro;
— tra n sm illiy (traustni 11iy korporatsiyalar ishtirokidagi bitim ­
lar).
M illiy aloqadorligi bo‘ yicha q uyidagicha tasniflash m u m kin :
206
— ich ki b itim lar (bitta m a m la k a t doirasida sodir bo‘ladigan);
— eksportga oid (bo zorn ing xorijiy ishtirokchilariga nazorat
h uquqini berish);
— im portga oid (xorijdagi k o m p an iy alar ustidan nazorat qilish
huquqiga ega bo‘lish);
— aralash (tra n sm illiy ko rporatsiyalarn ing b itim larida yoki
bir nechta turli davlatlar aktivlari bilan k o m p an iyalard a ishtirok
ctish).
K o m p a n iy a la r n in g birlash ish va qo‘shib o lis h la r ja r a y o n in in g
(M & A ) faollashuvi z am o n a v iy iq tiso d iyo tn in g m u h im jih a tla r id an biri h isoblandi. K o rp o ratsiyalar b irlash ish i tufayli yu z aga
ke lad ig a n salo h iy atli im k o n iy a tla r integratsion ja r a y o n la r n in g
y a n a d a ja d a lla s h u v ig a t a ’sir ko‘rsatdi. B irlashish va qo‘shib
o lis h la r ko‘p gin a ko rp o ratsiyalar tom on idan o ‘zgaru vchan bozor
sh a ro itla rig a m uvofiq holda ishlab eh iq arish ak tiv la rin i o ptim allash tirish h a m d a raqobatlashuv a f z a llik la rig a erishish yoMi sifatida q a ra la d i. S h u n in g uch u n m a z k u r soha tadqiq otlari bo‘yicha
ko‘p g in a ek sp ertlar sh u g‘u lla n ish a d i h am d a u lar korporatsi­
y a la r b irlash ish va qo‘shib o lis h la r in in g universal lo y ih a la rin i
tu zish ga h arak a t q ilish ad i. M isol uchun, W atson W yatt komp an iyasi ko rp o ratsiyalar b irla sh ish in in g beshta b osq ichini a n iq lag a n : v a zifa larn i ta sh k il etish, holatni b ah o lash , tadqiq etish,
m u z o k a ra la r o ‘tk azish , haq iq iy birlashish. S h u n in g d ek , ushbu
so h ad agi boshqa m u tax assislar b irla sh ish n in g turli b osq ichlarini
t a k l i f etish gan .
T ra n sm illiy korporatsiyalar raqobatbardoshligini oshirishning
m axsu s instru m entlariga q u yid a g ilarn i kiritish m u m k in : birla­
shish va qo‘shib olishlar, strategik aly an slar va autsorsing.
T M K la r xalqaro birlashish va qo‘shib o lish lar h am d a global
bozorlardagi raqobatlashuv holatini o‘zgartirish bo‘y ich a transch egaraviy bitim larn i keng qo‘llaydilar.
T M K la r faoliyati ta h lili shuni ko‘rsatm oqdaki, iqtisodiy glob allashuv sharoitlarid a birlashish va qo‘shib olishlar turli m am la k a tla rn in g m a h a lliy ak tivlardan investitsion portfelni tezlikda
207
shakllantirish, yangi bozorlarni o‘zlashtirish, ishlab chiqarish ja rayoninin g yangi bosqichini ham da xom ashyoning yangi m an b alarin i egallash im koniyati hisobiga korporatsiya raqobatlashuvi
oshishining muhirn manbasi hisoblanadi.
D unyodagi virik korporatsiyalar o‘rtasida birlashish va qo‘shib
olishlar, shuningdek, «yom on» ak tivlarni sotish va natijada raqobatch ilar bilan solishlirganda birm uncha afzallik ka erishgan kor­
poratsiyalar g u ru h in i ajratib ko‘rsatish m um kin. Bunday korporatsiyalarga, BP (B u y u k B ritan iya, neft sohasi), ExxonM obil,
ChevronTexaco, C onocoP hilips (AQSH, neft sohasi), G eneral
Electric (AQSH, konglomerat), Glaxo Smith K line (B u y u k B ri­
tan iya, farmatsevtika sanoati), Cisco Systems, IB M , Apple (AQSH,
elektronika sanoati), Nestle (Shveysariya)larni kiritish m u m kin. Innovatsion ish lan m a lar yoki texnologiyalarga ega bo‘lgan
boshqa kom panivalar q o 'sh ilish in in g m u him jih a ti farm atsevtika
T M K la r in in g raqobatbardoshligini qo‘llab-quvvatlashdan iboratdir. Bu liolalni A m e rik a T M K faoliyatini tah lil etish isbotlab
beradi, Pfizer, Johnson & Johnson, Abbot Laboratories, Bristol-M yers-Squibb, Shveysariya T M K la r i H offm an-L a Roche va
Novartis, A ngliya T M K la ri G lax o Sm ith K lin e va A straZ eneca,
F ransiyaning Sauof'i-Aventis.
Transchegaraviy birlashish va qo‘shib olishlar ishtirokchi komp an iyalarn in g mehnat, ilm iy -te x n ik va moliyaviy resurslarini birlashtirish hisobiga raqobat a fz allik larig a erishishga yo‘n altirilgan .
Shuningdek, ishlab ch iq arish n i kengaytirish hisobiga iqtisodiy sam araga erishish, yangi bozorlarga kirish, ishlab ch iqarishni diversifikatsiyalash, yangi ak tivlardan foydalanish, asosan nom oddiy
(nou-xau, savdo belgilari, ta sh k iliy b ilim lar) va boshqalarga ega
bo‘lish im koniyati yu zaga keladi.
Xulosa o‘rnida t a ’kidlash lozim ki, tran sm illiy korporatsiyalar
o‘rtasidagi birlashish va qo‘shib olishlar jarayon i jah on iqtisodiyoti
ham da m illiy iqtisodiyotlar rivojlanishiga t a ’sir etuvchi m u him
om il bo‘lib hisoblanadi. Bu holat o‘z navbatida tra n sm illiy korporatsiyalarn ing barqaror faoliyat ko‘rsatishiga ham ta ’sir ko‘rsatadi.
208
Tayanch so‘z va iboralar
U N C T A D , ko‘p m illa tli ko rporatsiyalar, x alq aro m o n o p o liyalar, sho‘ba korxona, norezident korxona, global ko rp o ratsi­
yalar, t r a n s m illiy b an k , tra n sm illiy la s h u v indeksi, konglom erat
birlash ish , vertikal birlashish, gorizontal b irla sh ish , parallel birlashish.
T akrorlash uchun savollar:
1. X alq aro ko rporatsiyalarn ing q an day s h a k lla rin i bilasiz?
2. Ko‘p m illa tli ko rporatsiyalarn ing o ‘ziga xos belgilari n im a lard an iborat?
3. X alqaro korporatsiyalar faoliyati orqali iqtisodiyotda q a n ­
day im k o n iy a tla r yaratilad i?
4. T ra n sm illiy ko rporatsiyalarn ing asosiy xususiyatli belgilarini izohlab bering.
.5. T ra n sm illiy korporatsiya deganda n im an i tushunasiz?
6. T ra n sm illiy korporatsiyalar uchun belgilangan asosiy m ez o n larn i aytin g?
7. T M K la r n in g m illiy iqtisodiyot uchun ijobiy va salbiy tom o n la rin i izohlang.
8. T ran sm illiylash u v indeksi n im a va u q an day an iq la n ad i?
9. Z am o n aviy T M K la r faoliyatiga xos bo‘lgan ten den siyalarn i
ayting.
10. B irlashish va qo'shib o lish lar d egan d a n im a n i tu sh u n asiz?
11. K o m p an iyalar integratsiyasining qan day turlari m avjud?
Mustaqil o ‘rganish uchun topshiriqlar
1. T M K la r n in g rivojlangan va rivojlanayotgan m am la k atlardagi o ‘rn in i tavsiflovchi m a ’lum otlarni o ‘rganing.
2. Y N K T A D n in g TlVlKlar faoliyatiga oid hisobotlarini
o 'rganing.
3. T M K la r n in g investitsion faoliyatiga oid jah o n statistika
m a ’lu m o tla rin i ta h lil eting.
4. A sosiy te rm in la r lu g'atini tuzing.
209
Test savollari
1. T ran sm illiy korporatsiyalar — ...
A) davlatlar o‘rtasida y u k la rn i tashishga ixtisoslashgan korporatsiyalar.
B) asosiy kom paniya bir m am la k at kapitaliga tegishli bo‘lib,
filiallari esa dunyo bo'ylab tarqalgan kom paniyalardir.
C) faqatgina bitta m am lakat hududida faoliyat yurituvchi korporatsiyalar.
D) asosiy kom paniya ikki va u n d an ortiq m am lakat kapitaliga
tegishli boTib, xorijiy b o lim la r i turli m am lak atlard a joylashgan
kom paniyalar.
2. Ko‘p m illatli k o m p a n iy a la r ” - ...
A) faqatgina bir turdagi m ahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan va bir m am lakat kapitaliga tegishli korporatsiyalar.
B) m illiy iqtisodiyot doirasida faoliyat ko‘rsatuvchi korporatsi­
yalar.
C) asosiy kom paniya ikki va undan ortiq m am lak at kapitaliga
tegishli b o lib , xorijiy b o lim la r i turli m am la k atlard a joylashgan
kom paniyalar.
D) asosiy kom paniya bir m am lak at kapitaliga tegishli bo‘lib,
fil iallari esa dunyo bo'ylab tarqalgan kom paniyalardir.
3. T M K larg a tegishli boMgan asosiy m ezonlar qaysi qatorda
to‘g ‘ri ko'rsatilgan?
A) xorijdagi aktivlar ulushi 25 foizidan, y illik savdo hajmi esa
1 m lrd, dollardan kam bo'lm asligi lozim.
B) xorijdagi aktivlar ulushi 10 foizidan, y illik savdo hajmi esa
5 m lrd dollardan kam boMmasligi lozim.
C ) xorijda filiallarg a ega bo'lm asligi, yillik darom adi 2 mlrd
dollardan ortiq bo‘lishi lozim.
D) xorijda ko‘pi bilan uchta filialg a ega bo'lishi va xorijdagi
aktivlar ulushi 15 foizidan kam bo‘lishi lozim.
4. Birlashish — ...
210
A) bir k o m p a n iy a n in g turli xildagi m ah su lo tla r ishlab ch iq arishga ixtisoslashuvi.
B) ik k i va u n d an ortiq xo‘ja lik yu ritu vch i sub yektlarn in g birlashishi b o ‘lib, natijad a yan gi, birlashgan iqtisodiy birlik sh ak llanishi.
C ) bir k o m p an iy a tom on idan ik k in c h i k o m p an iy an in g aksiy a la rin i sotib olinishi.
D) k o m p an iy a ustav k a p ita lin in g 30 foizdan o rtig‘ini egallash
y o i i b ila n a m a lg a o sh irila d ig an hodisa.
5. Qo‘shib olish — ...
A) ik k i va u n d an ortiq xo‘ja lik yu rituvchi subyektlarning birlashishi bo‘lib, natijada ya n gi, birlashgan iqtisodiy birlik shakllanadi.
B) q o ‘shib o lin a d ig a n k o m p an iy a ustav k a p ita lin in g o ‘ ttiz
foizdan o r tig ‘ in i e g a lla s h y o ‘li bilan a m a lg a o s h irila d ig a n va
xo‘j a l i k ja m iy a t i u stid an nazorat o ‘ rnatish m a q s a d id a tu z ila d ig an b itim d ir.
C ) bu bir qator k o m p an iy alarn in g birlashishi bo'lib, bunda
u lard an biri boshqalari uchun xom ashyo yetkazib beradi.
D) ishlab ch iq arish yoki ta ’m inot m unosabatlari bo‘yicha
o‘zaro alo qad o r bo‘lm a g a n ko m p an iy alarn in g birlashishi bo‘lib,
bunda bir ta rm o q d a faoliyat yurituvchi k o m p an iy an in g boshqa
tarm o q d agi ko m p an iya bilan qo‘shilishi sodir bo‘ladi.
6. K o m p an iy alar integratsiyasining tu rlari qaysi javobda to‘g ‘ri
keJtirilgan?
A) gorizontal, vertikal, parallel va konglom erat birlashish.
B) gorizontal, tasodifiy, parallel va konglom erat birlashish.
C ) vertikal, aralash , p arallel va konglom erat birlashish.
D) gorizontal, vertikal, parallel va im tiyozli birlashish.
7. T ra n sm illiy korporatsiyalar raqobatbardoshligini oshirishning m ax su s in stru m en tlariga n im a la r n i kiritish m u m k in ?
A)
b irlashish va qo‘shib olishlar, strategik aly an slar va autsor
sing.
211
ß ) birlashish va qo‘shib olishlar, slralegik alyanslar, m oliyaviy
m arkazlar.
C ) xorijiy filiallarn i kengaytirish, aktivlar hajm in i oshirish.
D) konglomerat birlashishni rivojlam irish, sotish h ajm in i va
kapitallashuv darajasini oshirish.
8. Transm illiylashuv indeksi n im an i ifodalaydi?
A) korporatsiyalarning asosiy m am iakatd agi ishlab chiqarish
jarayo n id agi ishtirokini ilodalaydi.
B) tran sm illiy korporatsiyalar filiallari ko'payishi darajasini
ifodalaydi.
C) korporatsiyalarning xorijdagi m ahsulot va xiz m atlar ishlab
chiqarish jarayo n idagi ishtirokini ifodalaydi.
D) korporatsiyalarning kapitallashuv darajasini aniqlash da
foydalaniladi.
212
9 -bob. XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYA
JARAYONLARI
9.1. X alqaro iqtisodiy in tegratsiyan in g m ohiyati, m aqsadi va
asosiy shart-sharoitlari.
9.2. X alqaro integratsion b irla sh m a larn in g asosiy sh ak llari.
9.3. ( ? a r b i y Yevropada iqtisodiy integratsiya ja r a y o n la r in in g
rivojlanish bosqichlari.
9.4. Iqtisodiy rivojlanish darajasi turlicha m a m la k a tla rn in g
h u d u d iy integratsiyasiga xos xu su siyatlari (N A F T A ).
9.5. Rivojlanayotgan m a m la k a tla r hududiy integratsiyasin in g
xusu siyatlari (M E R K O S U R ).
9.6. Osiyo hududiy integratsiyasin in g xususiyatlari (A SE A N ,
A P E C va h.k.).
9.7. 0 ‘tish iqtisodiyoti m a m la k a tla rid a integratsion jara yo n la rn in g rivojlanishi.
9.1. X alqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati,
maqsadi va asosiy shart-sharoitlari
H ozirgi ku nda ja h o n iqtisodiyotid a ik k ita asosiy ten d en siya a m a l q ilm o q d a. B ir tom on dan jah o n xo 'jalig id a y a x litlik
k u c h ay m o q d a, b u n in g n atijasid a m a m la k a tla r o ‘rta sid a g i iq ti­
sodiy a lo q a la r riv o jlan ish i, xalq aro savdoning erkin lash u v i h a m d a z am o n a v iy axborot te x n o lo giyalari tiz im in in g ta sh k il topishi k u z a tilm o q d a . A y n iq sa , bu jara y o n T M K la r faoliyati orq ali
n am o yon bo‘lm oqda.
Boshqa tom ondan esa, iqtisodiy jih a td a n bir-biriga y a q in la shish va m a m la k a tla r n in g m in taq aviy d arajad a o‘zaro birgalikd a
faoliyat ko;rsatishi, sh u ningdek , y ir ik m in taq aviy integratsion
tu z ilm a la r sh ak llan ish i h a m d a u larn i ja h o n xo‘ja lig i m ark az larid a
m ustaqil faoliyat ko‘rsatib rivojlanib borishi sodir bo‘lm oq da.
X alqaro iqtisodiy integratsiya m illiy xo‘ja lik la r o ‘rtasida o ‘zaro
barqaror alo q a larn in g rivojlanishi h am d a m ehnat taqsim oti negizid a y u z a g a kelgan m a m la k a tla rn in g iqtisodiy, ijtim oiy-siyosiy va
213
m ad a n iy jih a td a n birlashuvi bo‘lib, ishlab chiqarish tu z ilm a la rin in g turli d arajada va turli ko 'rinishlardagi o'/.aro alo qado rligin i
nam oyon qiladi.
X alqaro iqtisodiy m u nosabatlarda integratsion ja r a y o n la r ikkita asosiy ko‘rinishd a, m ikro va m ak ro d ara jalard a nam oyon
b o ‘ladi. M ik ro d arajad a bu jara yo n qo'shni m a m la k a tla r d a gi alo h id a f ir m a la r n in g turli sh ak llard ag i iqtisodiy a lo q a la rn i
am a lg a oshirish orqali, shuningdek, xorijiy m a m la k a tla r d a o ‘z
f ilia lla r in i tashkil ctish yo rd am id a yu z ag a keladi. D avlatlararo
d ara jad a integratsiya m a m la k a tla r n in g iqtisodiy b irla s h m a la r ini ta sh k il etish va m illiy siyosatlarini m uvofiqlashtirish orqali
a m a lg a o sh irilad i.
ß iz g a m a ’lum ki, firm alar ham da ishlab chiqarish korxonalari
o‘rtasida alo q a larn in g tez rivojlanishi, tovar alm ashuvida xizm at
ko‘rsatish, kapital va ishchi k u c h larin in g m am la k atlar o ‘rtasida
erkin h arakatin i ta’m inlashga, iqtisodiy, ijtimoiy, ilm iy -te x n ik a viy, tasliqi iqtisodiy va shuningdek, mudofaa siyosatlarini, m o liyavaluta sohasidagi h arakatlar yagona siyosatga kelishishga q aratilgan davlatlararo tartibga solish zaruriyatini taqozo etadi. B u n in g
natijasida, yagona Valuta, in fratuzilm a, moliyaviy fondlar, um um iy m am la k atlararo boshqaruv organlariga ega bo‘lgan iqtisodiy
m ajm u alar tashkil topishi yu z beradi.
M a m la k a tla r hududiy integratsiyasidan quyidagi m aq sad lar
ko‘zda tutiladi:
1. Bozorlarni kengaytirish im ko niyatlaridan foydalanish va
ishlab chiqarish koMamini oshirish hisobiga ishlab ch iqarishdagi
xarajatlarni kam aytirish .
2. M a m la k a tla r o‘rtasidagi ham k orükni ya n ad a rivojlantirish.
3. X alqaro iqtisodiy integratsiya jarayo n larid a ishtirok etuvchi
m a m la k a tla rn in g jah o n bozoridagi mavqeini oshirish.
X alqaro iqtisodiy integratsiyaning afz allik lari sifatida qu yid ag ila rn i keltirish m u m kin :
—
m a m la k a tla r o‘rtasida kapital va ishlab ch iq arish n in
m arkazlashuv va ja m la n is h jarayon i yan ad a tezroq kechadi;
214
— m ahsulotlar, xizm atlar, kapital va ishchi kuchlari bilan
ja d a l alm a sh in u v jara y o n lari y u z a g a keladi;
— bozorlarning hajm iga qarab m ahsu lot ishlab chiqarishni
ko‘p a y tira olish im ko n iyatlari y u z a g a keladi;
— ijtim oiy m asala larn i h am k o rlik d a hal etish im koniyati paydo bo‘ladi;
— m a m la k a tla r o‘rtasidagi raq ob atlashu vn ing ku chayish i sodir
bo‘lad i, bu holat, y a n ad a yu q ori sifatli m ah su lo tlar ishlab ch iq arishga t a ’sir ko‘rsatadi;
— iqtisodiy o‘sish s u r’a tla rin in g ja d a lla s h u v ig a erishiladi;
— xalqaro savdo m u nosabatlarid a q u lay sharoitlar yaratilad i;
— yan gi texnologivalarning keng ta rq a lish ig a va jo riy etilish iga im ko n yaratadi.
Iqtisodiy integratsiyaga ta ’sir ko‘rsatuvchi o m illa r ju m la s ig a ,
ja h o n xo‘ja lig id a tobora rivojlanib borayotgan b ay n alm in allash u v
va globallashuv jara yo n lari, xalqaro savdo a lo q a larin in g rivojlanishi, xalqaro m ehnat taqsim o tin in g chuqurlashuvi, m illiy iqtisodiyo tlar o ch iq lik d arajasin in g ortib borishi k a b ilar kiradi.
X alq aro iqtisodiy in tegratsiyan in g m aq sad i b o iib , istiqbolda
m ahsulotlar, x iz m atlar va ishlab ch iqarish o m illa rin in g erkin harak atla n ish i uchun qulay shart-sh aro itlar yaratish hisoblanadi.
X alq aro iqtisodiy in tegratsiyan in g subyektlari ju m la s ig a x a lq a­
ro ishlab chiqarish va ilm iy -te x n ik h am k o rlik h am d a ayirboshlash n i a m a lg a oshiruvchi m a m la k a tla r k irad i. U ning obyektlariga
esa, ishlab chiqarish, ilm iy -te x n ik h am k o rlik va ayirboshlash
predm eti hisoblangan m ahsulotlar, x iz m atlar, valuta va ishchi
k u c h la rin i kiritish m um kin.
X alq aro iqtisodiy integratsiyaning shart-sharoitlari sifatida integratsiyad a ishtirok etuvchi m a m la k a tla r ichki bozorining rivojlan ish darajasi, m intaq aviy jih a td a n y a q in lig i, m a m la k a tla r ijtim oiy-iq tisodiy rivojlanish m a q s a d la rin in g u m u m iyligi kabilarn i
k iritish m u m kin .
X alq aro iqtisodiy integratsiya s h a k lla n is h in in g asosiy shartsharoitlari sifatida q u yid a g ilarn i ko‘rsatish m u m k in :
215
— integratsiyalashayotgan m am la k atlar iqtisodiy rivojlanishi
va bozor m unosabatlaridagi holatining ya q in ligi;
— integratsiyalashayotgan m a m la k a tla rn in g m intaq aviy jih atdan o‘zaro yaqinligi. Jahondagi integratsion b irlash m alarn in g aksariyati m intaqaviy jih atd an bir-biriga yaqin jo ylashgan, transport
alo qalariga ega bo‘lg;m bir necha qo'shni m am la k atlar guruhi
orqali sh akllangan ;
— in te g ra tio n hudud doirasidagi o ‘zaro ham korlik alo qalarida
m am la k alla rd ag i inavjud m u am m o larn in g um u m iyligi.
Jahon iqiisodiyotida shakllangan ko‘plab integratsion birlashm ala r deyarli bir-biriga o'xshash vazifalarni am alga oshirishni
m aqsad qiladi. Bular jnm lasiga q u yid a g ilarn i kiritish m u m kin:
— keng ko'lam dagi iqtisodiy afz allik lard an foydalanish. Iqti­
sodiy in te g ra tio n hudnd doirasida bozorlar hajm ini kengavtirish,
ishlab chiqarish xarajatlarini k am aytirish , m ahsulotlar, xomashyo
resurslarining crkin harakati uchnn sharoit yaratish va boshqalar.
Bu holat m am lak atlar iqtisodiyotiga investitsiyalarni jalb etishni
y a n a d a r a g ' h a 11a 111i r a d i ;
— qulay iaslufi siyosiv muhitni yaratish. Ko‘plab integratsion
birlash m alarn in g m uhim maqsadi ularda ishtirok etuvchi m a m ­
lak atlarn in g ic|tisodiy, ijtimoiy, m ad a n iy va boshqa sohalarda birbiri bilan o‘/aro m aufaatli ham korlik qilishni nazarda tutadi;
— savdo m im osabatlarini rivojlantirishga doir chora-tadbirlarni ham korlikda am alga oshirish;
— m illiy iqtisodiyot tarm o qlarin i rivojlantirish h am d a iqtisodiyotni tuzilm aviv qayta qurishga ko‘m aklashish.
Ta’kidlash lozim ki, iqtisodiy integratsiya ishtirokchi m am lak atlar ijtim oiy-iqtisodiy rivojlanish d arajasining ya xsh ilan ish i,
m illiy iqtisodiyot tarm o qlarin in g barqaror rivojlanishi uchun sha­
roit yaratadi.
9.2. Xalqaro integratsion birlashm alarning asosiy shakllari
Jahon xo‘ja lig i rivojlanishining zam onaviy bosqichida turli
shak llard agi integratsion jara yo n larn i ko‘rishim iz m u m kin . Kun216
d an ku n ga xo‘ja li k hayotda integratsion ja ra y o n la r chuqurlashib,
kengayib borm oqda. B uni biz integratsion ja ra y o n la r borishini
xalqaro iqtisodiy m u n o sab atlard a savdodan tortib, ilm iy-axborot,
tovar ayirboshlashgacha bo‘lgan turli ko‘rin ish la rin i bir-biriga
qo‘shilib borishida ko‘r is h im iz m u m k in .
Jah o n iqtisodiyotida xalq aro iqtisodiy integratsion b irlashm ala rn in g bir nechta asosiy s h a k lla r i mavjud. B u lar q u yid a gilard an
iborat:
— im tiyozli savdo h ududi;
— erkin savdo hududi;
— yagona bojxona ittifoqi;
— u m u m iy bozor;
— iqtisodiy ittifoqlar;
— to‘liq iqtisodiy integratsiya.
Im tiyozli savdo bitim i, m a z k u r bitim a ’zo bo‘lgan m am la k atlarga savdoda q u lay im k o n iy a tla r yaratish m aqsadid a tuziladi.
Iqtisodiy in tegratsiyan in g m a z k u r shakli dastlabki davrlarda
Im tiyozli savdo bitim i ikki yoki undan ortiq m a m la k a tla r
o ‘rtasida tuzilib, h u d u d n in g h ar bir ishtirokchisi uchun barcha
tovarlar im portiga bojxona to‘lovlari qisqartiriladi. Bunda dunyo n in g qolgan m a m la k a tla ri uchun birlam chi savdo ta riflari
saqlab qolinadi. Iqtisodiy in tegratsiyan in g bun d ay shak liga m isol sifatida 1932-yilda tash k il etilgan « B ritan iya H am do ‘stligi
im tiyozlari tiz im i»n i kiritish m u m k in .
Erkin savdo hududi (E S H ) ik k i va u ndan ortiq m am la k a tla rn in g o ‘zaro kelishuviga asosan, bu m a m la k a tla rd a ishlab ch iq arilgan m ahsulotlar b ilan o ‘zaro savdo q ilish d a bojlar va boshqa
cheklovchi ch o ralarn i bekor qilish orqali ta sh k il etilgan g u ru h id an iborat. Bitim ga a ’zo bo‘lm a g a n m a m la k a tla r bilan savdo alo q a la rin i am a lg a oshirishda E SH ga kiruvchi h ar bir davlat o‘z in in g
m u staq il savdo siyosatini y u ritad i.
E rkin savdo h u d u dlarid a y a ra tilg a n shart-sharoitlar tufayli
qishloq xo‘ja li k m ah su lo tlarid an tashqari deyarli barcha m a h s u ­
lo tlar savdosi am a lg a o sh irila d i. Erkin savdo hududi u n ga a ’zo
217
m am la k atlard an biriga joylashgan m am lakatlararo kotibiyat tom onidan tartibga solinib lu riladi.
Erkin savdo hududiga asosan 1960-yilda tashk il etilgan Yev­
ropa erkin savdo assotsiatsiyasi (E A S T ) kiradi. U ning tarkibida
Avstriya, Finlayandiya, lslan d iya, Lixtenshteyn, N orvegiya,
Shveysiya kabi bir qator m am la k atlar bor. Yevropa iqtisodiy hududi (1994-y)da esa Yevropa Ittifoqi m am la k atlari harad a lslan d iya
va L ixtenshteynlar mavjud.
Boltiq bo£yi erkin savdo luidudi (1993-y.)ga Estoniya, Latviya,
Litva davlatlari kiradi.
M ark az iy Yevropa erkin savdo hududi 1992-yilda tuzilgan
bo‘lib, u n in g tarkibiga C h exiya, Vengriya, Polsha, Slovakiva
m am la k atlari kiradi.
S h im o liy A m erika erkin savdo hududi (1994-y.) a ’zolari b o lib
K anada, M eksika, AQSH davlatlari hisoblanadi.
A SE A N m am lakatlari erkin savdosi haqida kelishuvi (1 9 9 2 -y.)
Bruney, Indoneziya, M alayziya, Filippin, Singapur, Tayland dav­
latlari ni birlashtiradi.
Iqtisodiy aloqalarriing chuqurlashuvi haqida Avstraliya va
Yangi Zelandiva savdo kelishuvi (1983-y) tashkil etilgan.
Bangkok kelishuvi (1993-y.) Bangladesh, H indiston, Koreya
Respublikasi, Laos, S h ri-L a n k a davJatlaridan iborat.
Bojxona ittifoqi
ikki yoki bir qancha davlatlarning bojlar
bo‘yich a o‘zaro ch egaralarni bekor qilish va yagona boj tarifi jo riy
etish yuzasidan oV.aro kelishuvidir, Bojxona ittifoqiga kiruvchi
davlatlar orasidagi oV.aro savdoda boj to lo v lari va y ig ‘im la ri h am da boshqa cheklovchi tadbirlar olib tashlanadi. IJchinchi (Bojxo­
na ittifoqiga kirm ayd igan) davlatlar bilan savdo m unosabatlarida
bu davlatlar yagona bojxona siyosatini am alga oshiradilar.
M a ’luniki, tashqi iqtisodiy taoliyatni davlatlararo tartibga solishning bu ko'rinishi bojxona ittifoqi qatnashchilari o‘rtasida
bojsiz savdonigina emas, balki uning tashqi chegaralarida muvofiqlashtirilgan tarif tizim ini joriy qilishni ham nazarda tutadi. Boj­
xona ittifoqining erkin savdo hududidan farqi ham an a shundadir.
218
Bojxona ittifo qlarini yaratish va u larn in g s h a k lla n is liiiiin g
an iq natijalari u nga a ’zo m a m la k a tla rn in g ishlab chiqarish va
iste’mol sohasida y u z b eradigan tarkibiy o ‘zgarish lard a o‘z aksini topadi: talab va t a k lif nisbiy u stu nlik tabiatiga mos ravishda
o‘zgaradi. B oshqacha qilib aytgan d a, bojxona ittifoqi savdoning
k en gayish iga qarab a h o lin in g turm ush farovonligini oshiradi, biroq, ay n i bir p ay td a ishlab ch iq aru v c h ilarn in g arzon m ahsulotlarid an q im m atro q tovar ishlab ch iqarishga m oslashishlari natija s id a esa, farovonlikni b irm u n c h a pasaytiradi.
B ojxona ittifo q lari d u n y o n in g ju d a ko‘p m a m la k a t la r id a
riv o jlan gan . U la r q u y id a g ila r : Turkiya bilan Y I assotsiatsiyasi
(1963-y.), lin in g ta r k ib ig a Y l m a rn la k a tla ri va T u rkiya k irad i.
A ra b u m u m iy bozori (1964-y.) — M isr, Iroq, lo r d a n iy a , L iviya,
M a v r ita n iy a , S u r iy a va Y am an . M a r k a z iy A m e r ik a u m u m iy
bozori (1961 -y.) — K osta R ik a , Salvador, G v a te m a la , G ond u ras, N ik a r a g u a . K o lu m b iya, Ekvador, V enesuela m a rn la k a tla ri
o ‘rta sid a tu z ilg a n e rk in savdo hududi (1992-y.) — K olum biya,
E kvador, V enesuela. S h a rq iy K arib havzasi m a r n la k a tla ri ta sh kilo ti (1991 -y.) — A n t ig u a va B arbuda, D o m in ik a , G ren ad a,
M o n serra t, S e n t-K ite va Nevis, S e n t-L y u siy a , S ent-V in sen va
G r e n a d in a la r .
U m u m iy bozor integratsion b irla sh m a larn in g an ch a m u rak kab
turi bo‘lib, u bojxona ittifoqiga ishchi kuchi va kapital harakatiga
qo‘vilgan ch ek lash larn i bekor qilishni qo‘shish va iqtisodiy siyosatni m uvofiqlashtirish orqali tashkil etiladi. U m u m iy bozorga
integratsiyalash gan m a m la k a tla r nafaqat tovar va x iz m atlar erkin
h arakati h aq id a kelishishad i, balki ishlab ch iq arish o m illa ri davlatlar o ‘rtasid a kapital va ishchi k u ch lar borasida h am alm ashu vlar q ilishadi.
U m u m iy bozorlar qatoriga quyidagi xalq aro tash k ilo tlarn i
k iritish m u m k in :
— Ja n u b iy k o n u s m arn lak atlari u m u m iy bozori (M E R K O S U R )
— A rgen tin a, B raz iliy a, Venesuela (2 0 0 6 -y il iy uld a n ), Paragvay va
U ru gvay kabi d avlatlarni birlashtirgan;
219
— M ark aziy A m erika u m iim iy bozori — G vatem ala, Gonduras, K o sta-R ika, N ikaragu a va Salvador kabi davlatlarni birlashtirgan;
— Sharqiy va Jan ub iy A frik a u m u m iy bozori (K O M ESA), o ‘z
tarkibiga A frik an in g bir qator rivojlanayotgan davlatlarini birlashtirgan;
— Jan ub iy-Sharq iy Osiyo davlatlari Assosiatsisi (A SE A N ) —
T inch va Hind okeani q irg'oqlarida joylashgan 10 ta (Bruney,
Vetnam, Indoneziya, Kambodja, Laos, M alayz iya, M y an m a,
Singapur, Tailand, Filippin) rivojlanayotgan m am la k atlarn i birlashtirgan;
— Fors ko‘rfazidagi arab m a m la k a tla ri ham korligi (1981-y.) —
B ah rayn , Quvayt, Um mon, Qatar, Sau diya A rabistoni, BAA ;
— And u m u m iy bozori (1990-y.) — Boliviya, Kolumbiya,
Ekvador, Peru, Venesuela;
— Lotin A m erikasi integratsion assotsialsiyasi — LA1A (1990y.) - A rgentina, Boliviya, B raz iliya, C h ili, Kolum biya, Ekvador,
M eksika, Peru, Urugvay, Venesuela.
Bojxona iitilbqini u m u m iy bozorga aylantirish jarayo n i faqatg in a savdoni em as, balki iqtisodiy siyosatning boshqa sohalarini
ham qam rab oluvchi katta m iqdordagi qonuniy m e’yorlarni olzaro
uyg‘unlashlirish m asala larin i ham hal etish bilan bog‘liqdir. Shu
sababli ic h ki bojxona toLsiqlari va boshqa ch ek lashlarni b artaraf
etish orqali uchinchi dunyo m am la k atlari bilan savdoda u m u ­
m iy tam oyiflarni ishlab chiqish zarurki, buning natijasida m illiy ch egaralar orqali tovarlar, xizm atlar, kapital va ishchi kuchinin g hech qanday to‘siqlarsiz o'tishiga sharoit yaratiladi. Bim dan
tashqari u m u m iy bozorni shak llantirish m obaynida ijtimoiy va
hududiy rivojlanish uchun zam onaviy fondlarni yaratishga zaruriyat tu g ‘ iladi. U m u m iy bozorni xalqaro iqtisodiy ittifoqqa ay lan ti­
rish jara yo n id a bu fondlarning aham iyati ju d a katta bo‘ladi. B lin­
da m illatlararo muvofiqlashtiruvchi tashkilotlar m u h im ah am iyat
kasb etadi. Yevropa lttifoqi tajribasidan m a ’lu m ki, bu nday tash k iIotlarni tash k il etm asd an turib m illiy qonunchilik m e ’yo rini sod220
d alash tirish va integratsion b irlash m a ish tiro k ch iiarin in g u m u m iy
qarorlari b ajarilish in i nazorat qilish m u m k in em as.
U m u m iy bozorni iqtisodiy ittifoqqa ay lan tirish n in g zam onaviy bosqichida Y In in g ah a m iy a ti kattadir. C h u n k i faqatgina
an a shu tashkilot iqtisodiy integratsion ja r a y o n la r n in g eng yuqori
ch o ‘qqisiga in tilish in i yaqqol nam oyish etm oqda.
Iqtisodiy ittifoq yuq oridagi k o lrib ch iq ilgan barcha in te gra­
tsion tadbirlarga qo‘s him cha ravishda qatnashuvchi davlatlar tom o n id a n yagona iqtisodiy siyosat o‘tk a z ilis h in i, ijtim oiy-iqtisodiy
ja r a y o n la r n i tartiblashtirishn ing daviatlararo tiz im in i yaratish n i
taqozo etadi. Unda bojxona ta rifla ri, tovar va ishlab chiqarish
faktorlari, m ikro iqtiso diy siyosat ko ordinatsiyalari, valuta, budjet,
pul so h alarid a q o n u n c h ilik n in g un ifikatsiyasi ko‘rib chiqiladi.
Iqtisodiy ittifoq shaklidagi integratsion birlashm alarga — Yevropa ittifoqi, Benilyuks iqtisodiy ittifoqi (1948-y.) — Belgiya, Niderlandiya, Lyuksemburg, Mostaqil Davlatlar h am do ‘stligi (M D H )
1992-y. — A rm aniston, Ozarbayjon, Belorus, U krain a, G ruziya,
Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Moldova, Rossiya, Tojikiston, Turkmaniston, 0 ‘zbekiston. M a g ‘rib arab ittifoqi (1989-y.) —Jazoir, Liviya,
M av ritan iya, M arakko, Tunis. Lagos harakat rejasi (1973-y.) — A f­
rik a jan u b id an Saxaragacha bo‘lgan m am lakatlar. M anu daryosi it­
tifoqi (1973-y.) — G vineya, Liberiya, Sverra-Leone. G ‘arbiy A frika
iqtisodiy va valuta ittifoqi (1994-y.) — Benin, Burkina-Faso, Kot-d
Ivuar, M a li, Niger, Senegal, Togo kabilar kiradi.
T o liq iqtisodiy integratsiya — integratsiya d oirasida yagona
iqtisodiy, valuta va siyosiy ittifoqning s h a k lla n is h i, xalqaro savdo,
tashqi siyosat va boshqa h am k o rlik so h ala rid a u m u m iy siyosatn in g a m a lg a oshirilishi. M a z k u r integratsion hudud doirasida
h u q u q iy q o n u n c h ilik n in g u n ifik a tsiyasin i talab qiladi. To‘liq iqti­
so d iy integratsiya barch a a ’zo m a m la k a tla r uchun yagona v a lu ­
ta siyosatini talab qiladi. V aluta m u n o sab atlarid a yagona valuta
tiz im i va valu ta m ex an iz m i a m a l qiladi.
Savdo iqtisodiy ittifoqlarning z am o n aviy tu rla rig a xos bo‘lgan
asosiy xu su siyatlar q u yid agi ja d v a ld a keltirilgan.
221
9.1-jadval
lqtisodiy ittifoqlarning umumiy xususiyatlari23
Integratsiya
shakii
Erkin savdo
hududi
Bojxona
ittifoqi
Umumiy
bozor
Iqtisodiy
ittifoq
To‘liq
iqtisodiy
iritegratsiya
Ittifoq
lshtirokchi
Uchinchi
ichida ishlab
mamlakatmamlakatIttifoq
chiqarish
larning ya­
ichida erkin larga yagona
omiJJarigona iqti­
savdo
tarif va
ning erkin
sodiy
siyosati
kvotalar
harakati
4-
-
-
-
+
+
-
-
+
+
+
-
+
+
+
-
+
+
+
+
9.3. G ‘arbiy Yevropada iqtisodiy integratsiya jarayonlarining
rivojlanish bosqichlari
G 'arbiy Yevropa iqtisodiy integratsiyasi rivojlanish ja ra y o n in i
shartli ravishda to‘rt bosqichga bo‘lish m u m kin.
1951-yil aprel oyida tarkibiga oltita davlat kiruvchi Yevropa
ko‘m ir va po‘lat birlashm asi tashk il topdi. 1957-yilda shu davlatlar
Yevropa iqtisodiy ham jam iyati va atom energetikasi b o 'yich a Yev­
ropa ham jam iyati tuzish to‘g ‘risida shartnom aga qo‘l qo‘ydilar.
H am jam iyat tarkibiga iqtisodiy jih a td an yuqori d arajad a rivojlangan davlatlar kirdi.
Yevropa ittifoqining tashk il topish va rivojlanish tarixi 1951-yillardan boshlanadi.
23 М ихайлуш кин А .И ., Ш имко П.Д. М еждународная экономика:
теория и практика: Учебник для вузов. — СПб.: Питер, 2008. С. 235.
222
B irinchi bosqich 5 0 - y illa r oxiridan 7 0 -y illa r o‘rtalarigac h a
davom etdi. Bu davr Yevropa iqtisodiy integratsiyasi uchun «oltin
asr»ho‘ldi.
Yevropa iqtisodiy h a m ja m iy a tin i yoki «U m u m iy bozor»ni
tashkil etish n in g an iq m aq sad lari q u yid a g ilard an iborat edi:
— a ’zo m a m la k a tla r o ‘rtasidagi savdodagi barcha cheklovlarni
a s ta -s e k in lik bilan b a r ta r a f etish;
— uchinchi m a m la k a tla r bilan savdoga u m u m iy boj ta riflarin i
o ‘rnatish;
— «Insonlar, kapital x iz m a tla r » n in g erkin harakati uchun
to'siqlarni tugatish;
— Qishloq xo‘ja lig i va transport sohasida u m u m iy siyosatni
ishlab chiqish va o ‘tkazish;
— Valuta ittifoqini tuzish;
— Soliq siyosatini b irx illash tirish ;
— Q o n u n ch ilik n i bir-biriga moslashtirish;
— Iqtisodiy siyosatni m uvofiqlashtirish ta m o y illa rin i ishlab
chiqish.
Ushbu yu q o rid agi m aq sad larn i am a lg a oshirish uchun boshqaruv tu zilm asi tashkil etildi: bular Y IH vazirlar kengashi, Yevropa
h am jam iyati kom issiyasi, Yevropa sudi h a m d a Yevropa p arlam entidan iborat.
Y IH a ’z o -m a m la k a tla rn in g m ah su lo tlari, kapitallar, ishchi
ku c h i va x iz m a tla r in in g u m u m iy bozorini tash k il etish m a s a la sini hal q ilish n i o ‘z oldiga birinchi galdagi m aqsad qilib qo‘ydi.
B u n in g uchun esa Bojxona ittifoqi tash k il qilin di. Ushbu Bojxona
ittifoqi Y IH asosida turadi. Bojxona ittifoqi d oirasid a q u yid a g ilar
am a lg a oshirildi:
— a ’zo m a m la k a tla r o‘rtasidagi savdo alo q a larid a g i cheklovlar
b a r ta r a f etildi;
— u ch in ch i m a m la k a tla r bilan m u nosabatlar bo‘yich a yagona
bojxona tarif! olrnatildi;
— kapitallar, kreditlar, pul o ‘tk a z m a la ri h a m d a x iz m a tla rn in g
erkin h arak a tig a erishildi;
223
— ishchi kuchi m igratsiyasining erkinligi ta ’m in lan di.
Y uqoridagi barcha choralar sanoat integratsiyasining ja d a llashishiga im kon tug‘dirdj.
Ikkinchibosqich (7 0 -yillar o‘rtalarid an 8 0 - y illa r o ‘rtalarigacha)
Y i farixida turg‘un davr bo'lib hisoblanadi. Shunday bo‘lsada bu
davrda Y lg a a ’zo m am la k atlar Yevropa valuta ham korligi dastur i ni qabul qilishga, tashqi siyosiy m aslahatlar m ex an iz m in i tashkil etishga muvaffaq bo‘ldilar, lekin ba’zi salbiy tendensiyaiarning
yu zaga kelishi oqibatida g ‘arbiy Yevropa iqtisodiy integratsiyasini,
«Yevroskleroz» nom ini olgan jid d iy inqirozga uchrash iga olib keldi. 7 0 -yilla rn in g oxiri va 8 0 -y illa rn in g boshlarida YI m am lak atlari o‘rtasida rivojlanish d arajasin in g buzilishi kuchaydi. 1981 -yilda G retsiyaning Y lg a kirishi bilan bu tendensiya yan ad a yaqqol
namoyon bo‘ldi, lining iqtisodiyoti boshqa iîtifoq a ’zolari bilan
solishtirish bo‘yicha ancha past darajada edi.
U chinchi bosqich (8 0 -y illa rn in g ik kin ch i y a rm id a n 9 0 -y illar boshlariga qadar) — Ittifoq tarkibini kclajakda kengaytirish
bosqichi. 1986-yilda Ispaniya va P o rtu galiyan in g qo‘shilishi
oldindan davom etayotgan davlatlar o‘rtasidagi nom utanosiblik n in g ku ch ayish iga olib keldi. Y lH g a kirish vaqtida Portugalivada aholi jo n boshiga to‘g ‘ri keladigan daro m adi ta x m in a n Y1H
bo'yicha 3/2ni, Ispan iyada esa 3/4 atrofida bo‘lgan. Yangi a ’zo
m am la k atlard a ta x m in a n beshtadan bir kishi qishloq xo‘ja lig id a
ishlagan, bu p aytd a Y IH d a o ‘n u chtadan biriga to ‘g ‘ri kelgan.
Shu bilan birgalikd a bu davr G 'arb iy Yevropa integratsiyasi rivojlan ish id a Yagona Yevropa A k tin in g (Y Y A) qabul q ilin g a n lig in i
ifoda etadi. Y IH rivojlanishida 1987-yiIda qabul q ilin g a n YYA
muhirn a h a m iy a tg a ega bo'ldi. Ushbu akt u m u m iy bozorni iq ­
tisodiy ittifoqqa aylantirish y o 'n alish la rin i belgilab berdi. Ya’ni
savdo yo‘lidagi barcha to‘siqlarni olib tashlash, a ’zo m a m la k a t­
lard a ichki ch egaralarn i ochish, lovar ayirboshlashni ja d a lla s h tirisli, yagona valuta tiz im in i joriv etish va barcha fuqarolarn ing
hu q uq lari te n gligi h a m d a ijtim oiy kafolatlanish tad b irlarin i
a m a lg a osh irish d an iborat edi.
224
M a z k u r akt qabul q ilin is h i bilan Ittifoqqa a ’zo m a m la k a tla rd a
m ikro va m akroiqtisodiyo t, siyosat va huquq, fan va ekologiya
sohalarida h am d a ijtim o iy m unosabatlarda integratsiya ja r a y o n lari k u ch ayib bordi. 9 0 - y illa r boshida Y lg a a ’zo m a m la k a t la r
a m a liyo td a u m u m iy bozor qo id alarin i tash k il etish n i tu gatd ilar
va valu ta-iq tiso d iy h a m d a siyosiy ittifoqni s h a k lla n tirish g a astoydil kirishdilar.
To£rtinchi bosqich (9 0 - y illa r o 'rtalarid an X X I a sr boshlariga qadar). Yagona Yevropa A k ti qoid alariga m uvofiq 1993-yil
1-yanvardan Ittifoq ch eg ara lari ichida m ah su lo tla rn in g e rk in h arak atlan ish i kiritildi. B u n ga muvofiq h a m ja m iy a tn in g o ‘n ik k i
davlat rah b arlarid an iborat a ’zosi odam lar, Tovarlar, k ap ital va
axborotlarning e rk in h a ra k a tla n is h i uchun ishtirokchi m a m la k a t­
lar o‘rtasidagi c h e g a ra la rn i ochish to‘g ‘risida S hengen b itim in i
im zoladilar. H aq iq atd a Ittifoq doirasida yagona iqtisodiy m akon
vujudga keldi.
1992-yilda YI to‘g ‘risida M aa strix shartno m asi im zo lan ib ,
ushbu hujjatga ko‘ra q u y id a g ila r ta ’sis etildi:
— Yagona Yevropa fuqaroligi;
— Siyosiy ittifoqligi;
— Iqtisodiy va v alu ta ittifoqi.
M a a s tr ix sh a rtn o m a sig a (1 992-yil fevral) a s o s a n Y IH
1994-yil 1-yanvardan 15 ta a ’zo m a m la k a t n i o ‘z ic h ig a o lgan
Yevropa Ittifoqiga a y la n tir ild i. YI d o ira sid a to ‘liq y a g o n a ic h k i
bozorni ta sh k il etish a m a lg a o sh irild i. Integratsion h a m k o r lik n i
riv ojlantirish m a q s a d la r i barch a a ’zo m a m la k a t la r to m o n id an
q o ‘llab q u vv atlan d i. B u lar o ‘z ichiga ya g o n a v a lu ta Y E V R O n i
e m issiya qiluvchi Yevropa b a n k in i ta sh k il etish h a m d a ic h k i
c h e g a ra la rs iz y a g o n a G ‘a rb iy Yevropa m a k o n in i y a r a tis h n i va
b o sh q ala rn i olardi.
Y uqoridagi m a ’lu m o tla r asosida shuni xulosa q ilis h im iz m u m k in k i, G ‘arbiy Y evropada ik k in c h i jah o n u ru sh id an keyin ik k ita
y ir ik integratsion g u r u h n in g , y a ’ni Yevropa Iqtisodiy H a m ja m iyati (E E S) va Yevropa erkin savdo assotsiatsiyasi (E A S T )n in g vu225
ju d g a kelishi natijasida integratsion ja ra y o n la r katta tezlikda rivojlanib borgan edi. 9 0 -y illa rn in g o ‘rtalariga kelib esa EES deyarli
EASTni o‘z tarkibiga qo‘shib oldi. E AST o‘z tarkibida faqatgina
Islandiya, Lixtenshteyn, N orvegiya va Shveysariya davlatlarini
saqlab qoldi, xolos. Bu ikki birlashm ani solishtiradigan bo‘lsak,
EAST o‘z in in g taraqqiyotida bojxona ittifoqini yaratish d an u
yog'iga o'tm ad i, uning tu zilm asi m illatlararo tash k ilo tlar bilan
m u stah k a m lan m ad i. 1990-yilda YI va EAST o‘rtasida Yevropa
iqtisodiy m akonini yaratish to£g ‘risida kelishib olindi. Bu m akon
doirasida EAST a ’zolarin ing ishlab chiqaru vchilari Y l a ’zolari
ko m paniyalari biian bir qatorda preferensial bojxona rejim idan
foydalanishadi.
S h u n in gd ek , M aa strix sh artn o m asid a m illiy v a lu ta la rn i astasekin m u o m ala d an ch iq arib va ya g o n a um um yevropa pul birlig in i, y a ’ni Yevroni jo r iy etishdek m u rak k ab ja ra y o n g a ilk qad am q o 'y ild i. Va, nihoyat, 1995-yild a H am ja m iy a tg a ya n a u chta
davlatni (Avstriya, F in ly an d iy a va Shvetsiya) k irish i va Yevropa
Iqtisodiy H a m ja m iy a tin in g YI deb n o m la n ish id a n so‘ng bu in ­
tegratsion birlashm a o‘z in in g hozirgi zam o n a v iy ko‘rin is h ig a
ega bo'ldi.
1970—8ü -yillard a ko‘plab rivojlanayotgan m a m la k a tla r bilan,
9 0 -y illa rd a Yevropa erkin savdo assosiatsiyasi (E A S T ) a ’zolari b i­
lan, shuningdek, AQSH va Yaponiya bilan tuzilgan b itim lar Y Ini
ja h o n iqtisodiyotining y irik m ark az lard an biriga aylantirdi. YI
b ilan ja h o n n in g barcha yetakchi m am la k atlari o‘zaro alo qalarn i
olib borishadi.
1960-yilda Belgiya, G ollandiya va Lyuksem burg m am la k atlari
o ‘rtasida im zo lan gan shartno m a asosida B E N ILY K S iqtisodiy ittifoqi yu z ag a keldi. M az k u r ittifoq doirasida m ahsulotlar, xizm atlar, kapital va fuqarolarn ing erkin harakati ta’m in la n ib , uchinchi
m am la k atlarg a nisbatan esa, yagona savdo va iqtisodiy siyosat
olib boriladi.
1993-yilda Vengriya, Polsha, C h exiya, Slovakiya h am d a Slov eniya m a m la k a tla ri tom onidan im zo lan gan shartno m a asosida
226
M ark az iy Yevropa erkin savdo u y u sh m asi (M V E S A ) vujudga
keldi. S o ‘ngra bu m a m la k a tla r Yevropa Ittifoqiga a ’zo bo‘lgan lari
tufayli M V E S A d an ch iq ish da, h ozirda esa, un d a A lb an iya, Bosniya va G ersegovina, X orvatiya, M ak ed o n iya, Moldova, Serbiya,
Kosovo h am d a C h ernogo riya kabi m a m la k a tla r ishtirokchi hiso b lan adi.
Y I n in g m aqsadi Yevropa x a lq in in g uzviy alo qasin i ta sh k il
etish, barqaror iqtisodiy taraq q iyotga ko‘m ak lash ish , ichki ch egarasiz u m u m iy m ak o n n i ya ratish , ijtim oiy sohada o‘zaro alo q alarn i kuchaytirish hisoblanadi.
Yevropa ittifoqi faoliyati dav o m id a a ’zo m a m la k a tla rn in g iq ti­
sodiy, m a d a n iy va ijtim oiy jih a td a n rivojlanishm i qo‘llab -qu vv atlash n i o lz oldiga eng m u h im m aq sad lard a n biri sifatida qo‘ygan.
9.4. Iqtisodiy rivojlanish darajasi turlicha m am lakatlarning
hududiy integratsiyasiga xos xususiyatlar (NAFTA)
G ‘arb iy Yevropada iqtisodiy in tegratsiyan in g rivojlanish y u tu q lari du n yo n in g rivojlanayotgan m in ta q a la ri diqqatini o ‘ziga
ja lb etdi. Osiyo, A frik a va L otin A m e rik a s id a bir nechta o ‘nlab
erkin savdo hududlari, bojxona yoki iqtisodiy ittifoqlar vujudga
keldi.
Integratsiya ja r a y o n la r in in g sezilarli d arajad a rivojlanishida
S h im o liy A m e rik a Erkin savdo assotsiatsiyasinin g (N orth A m e r i­
c a n Free Trade A rea — N A F T A ) tash k il qilin ish i va faoliyat
ko‘rsatish jara yo n i m u h im ah a m iy a t kasb etdi. M az k u r in tegratsion hudud jah o n iqtisodiyoti va xalq aro iqtisodiy m unosabatlard a iqtisodiy ah a m iya ti jih a tid a n yu q ori o ‘rin d a turadi. 1992-yilda
A Q SH , K a n ad a va M e k sik a o ‘rtasidagi S h im o liy A m e rik a E rkin
savdo assotsiatsiyasini (N A F T A ) ta sh k il etish to‘g ‘risidagi shartnom a im zo lan d i va u 1 9 9 4 -y iln in g 1-yanvaridan o ‘z faoliyatini
y u r ita boshladi. N A F T A A Q SH , K a n a d a va M eksika davlatlarin i o ‘z tarkibiga birlashtirgan. Ushbu integratsion b irlash m a
456,6 m ln ah o lin i o‘z ich iga olgan keng hududni qam rab olgan
bo‘lib, k u ch li iqtisodiy im k o n iy a tg a egadir. Bu m a m la k a tla rd a
227
har yilgi ishlab ch iqarilgan m ahsulot va x iz m atlar 7 trln AQ SH
d o llarin i tashk.il etadi. Butun jah on savdosi hajm ida u la rn in g
ulushi 20% atrofida to‘g ‘ri keladi. N A F T A davlatlari kelishuvi
da asosan tovar va x iz m atlar savdosida ch ek lash larn i olib tash
lash, o‘zaro kelishm ovchiliklarni hal etish m ex an iz m larin i ishlab
chiqish, bir biriga nisbatan investitsion m u hitni erkinlashtirish
m asalalari nazard a tutilgan. N A F T A n in g Y lg a nisbatan o ‘ziga
xos xususiyati integratsion jara y o n larn in g sim m etrik em asligidir. K a n ad a va M eksika davlatlari integratsiyalashuv jara yo n id a
AQSH bilan ko‘proq yaq in lash ish ga intilishadi, o‘zaro esa ku chsiz bog'lanishgan.
B itim n in g asosiy qoidalari q u yid agilarn i o‘z ichiga oladi:
— AQSH, K anada va M eksika o‘rtasidagi savdo alo qalarid a
m ahsulotlarga nisbatan bojxona bojlarini bekor qilish;
— shim o liy A m erika bozorini o ‘z larin in g tovarlarini M eksi
ka orqali A Q SH ga reeksport qilish yo‘li bilan A m e rik a bojlarini
to‘lashdan qochishga harakat qilayotgan Yevropa va Osiyo kom
pan iyalari ekspansiyasidan him oyalash;
M eksikada sug'u rta va bank ishida A m e rik a va K a n ad a
k o m p an iy alarin in g raqobat va kapital qo‘y ilm a la r ig a bo‘lgan
cheklovlarni bekor qilish;
atrof-muhit bilan bog‘liq bo‘lgan m u am m o larn i hal qilish
uchun uch tom on lam a g u ru h larn i tashkil etish.
N A F T A ga a ’zo m a m la k a tla r tom onidan im zo lan gan shartno
m a doirasida quyidagi vazifalarni hal etish ko‘zda tutilgan:
— erkin savdo hududini shak llantirish orqali m a m la k a tla r
o‘rtasida savdo va inveslitsiyalarni rag ‘batlantirish;
— m am la k atlard ag i ko m paniyalar uchun kelishilgan tadbir
korlik faoliyati ishlab chiqilishi;
o ‘zaro iqtisodiy ham k orlik alo q a larin i ya n ad a rivojlantirish;
intellektual m u lk k a doir huquqlarni h im o ya qilish.
D astlabki ik k i yil ichida N A F T A n in g eksport h a jm in i oshishi hisobiga qo‘s h im ch a ish jo y la rin i tash k il etishdagi m u nosabatlarda faoliyat ko‘rsatishi ishonchlarni oq lam ad i. B u n d an
228
tashq ari, A Q SH bilan M e k sik a savdosidagi ijobiy savdo saldosi
yo‘qolib, 1995-yilda u n in g o‘r n in i defitsit eg allad i. O xir-oqibatda
N A F T A n i tu z u vch ilar rejasi b o ‘y ic h a to‘la m u k a m m a l shim o liy
A m e r ik a u m u m iy bozorini 2010 -yild a ta sh k il etish m u m k in deb
hisoblandi. Hozirgi vaqtda A m e r ik a iq tiso dch ilari yetarli darajada
q udratli bo‘lgan A m e rik a savdo blokini ta s h k il etish n in g m odelini
ishlab ch iq m o qd alar.
S h im o liy A m e rik a integratsion m ajm u asi o ‘z in in g tuzilish
jih a tla r i b ilan Yevropa integratsiya m o d e lid an b irm u n c h a farqli to m o n larga ega. A sosiy farq — A Q SH , K a n ad a va M eksika
o ‘rtasidagi o ‘zaro iqtisodiy bog‘liq lik n in g a s im m e trik lig i. Bu
intergatsion m ajm u an in g y a n a bir o‘z ig a xos xususiyati u n in g
ish tiro k ch ilarin i turli xil sharoitda e k a n lik la rid ir. A gar K an ad a
oxirgi o ‘n y illik ichida m ak ro iq tiso d iy ko‘rsatk ich la r bo‘yicha
A Q S H ga a n c h a ya q in lash ish ga erishgan b o ‘lsa, M e k sik a esa uzoq
y illa r d a n beri yuqori tashqi qarz bilan iqtisodiy nochor m am lakat
holatidadir.
9.5. Rivojlanayotgan m am lakatlar hududiy integratsiyasining
xususiyatlari (M E R K O S U R )
9 0 -y illa r o‘rtalarida Lotin A m erikasi m am la k atlarid a integratsi­
ya jarayo n lari kuchayib bordi. 1991-yilda tuzilgan va 1995-yil 1-yanvardan kuchga kirgan Braziliya, Argentina, Paragvay va Urugvay
o‘rtasidagi shartnom aga asosan ushbu m am la k atlarn i o‘zaro yaqinlashtiruvchi y ir ik m intaqaviy savdo — iqtisodiy ittifoq M E R K O S U R
(M ercado Com un de Cono del Sur — M E R C O S U R ) yu zaga keldi
(2 006-yil iyuldan Venesuela ham a ’zolikka qabul qilingan). Bunda
deyarli 90% o ‘zaro savdo aloqalarida barcha chegaralovchi to‘lovlar
olib tashlandi ham da uchinchi m am la k atlar bilan munosabatlarda yagona bojxona tariflari o‘rnatildi. M E R K O S U R n in g maqsadi
m intaqada u m u m iy bozorni shakllantirish hisoblanadi.
M E R K O S U R integratsion ja r a y o n la r in i m uvofiqlashtiruvchi
va boshqaruvchi m u q arrar tiz im ga ega. U n ga tashqi ish lar vazirligi tarkib id agi u m u m iy bozor kengashi, u m u m iy bozor g u ru h i —
229
ijrochi organ va unga bo‘ysunuvchi 10 ta texnik kom issiya kiradi.
M E R K O S U R n in g f'aoliyati unga kiruvchi m a m la k a tla r iqtisodiyoti rivojlanishini barqarorlashtirishga, shu ju m la d a n inflyatsiyani jilovlashga va ishlab ch iqarishni rag‘batlantirishga yordam
beradi. Shu bilan birgalikda valutani tartibga solish, soliqqa tortishni tinifikatsiya qilish h am d a m ehnat q onu nchiligida bir qator
hal q ilin m ag an m u am m o lar mavjud.
M E R K O S U R n in g tashkil etilishi o‘zaro savdoning birdaniga oshishiga h am d a boshqa m intaqaviy savdo g u ru h lari bilan
savdo-iqtisodiy ham k o rlik n in g kengayishiga olib keldi. Sh u n in gdek, o ‘zaro invcstitsion faollik ham sezilarli d arajada oshdi va
buning natijasida xorijiy investitsiyalar oqim i ja d a lla s h ib bordi.
M E R K O S U R n in g ijobiy faoliyati m intaqadagi siyosiy barqarorlikka sezilarli ta ’sirida namoyon bo‘ldi.
G ‘arbiy Yevropa integratsiyasidan farqli ravishda Jan ub iy
A m erika birlashm asi turli xil davlatlar o‘z in in g darajasi bo‘yicha
nalaqat yagona tashkilotda birga bo‘lishi, balki sam arali h am korlik qilardi. B u ning uchun b irlash m an in g barcha bosqichlariga
astoydil tayyo rgarlik, u n in g faoliyatini yuqori m ala k ali boshqaruvi, shuningdek, bu jarayo n d a har bir m am la k atn in g o ‘z o‘rnini
topishi ham da ziddiyatlarni yum shatish uchun yu k sa k mahorat
talab qilinardi.
9.6. Osiyo hududiy integratsiyasining xususiyatlari
(ASEAN, APE C va h.k.)
XX asr oxirida Sharqiy Osiyoda integratsiya jarayo n lari
kuchayib bordi. To‘rtta Osiyo «ajd ah o »larid an biri bo‘lgan S in g a ­
pur, shuningdek, N1S «yan gi toMqinlar» M ala yz iya , Indoneziya,
Tailand, Bruney, Vetnam, Kam bodja, Laos, M y a n m a va Filippin
davlatlari kiruvchi Jan ub i-S h arq iy Osiyo m am la k atlari assotsiatsiyasi (Association o f South East A sian Nations —A S E A N ) muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatib kelm oqda. Ushbu g u ru h la r doirasidagi
o‘zaro m uvaffaqiyatli h am k o rlik A SE A N q atn ash chilari bo‘lgan
ko‘p c h ilik m a m la k a tla rn in g ku chli iqtisodiy o'sishi bilan ch am 230
barchas bog‘liqdir, shu bilan b irgalik d a ushbu m a m la k a tla r n in g
old in d an am al qilib kelayotgan o ‘zaro savdo a lo q a la rin in g yaxshi
y o ‘lga qo‘y ilg a n lig i h a m d a h a m k o rlik n in g tartibga solib tu rila d igan s h a k lin in g am a l qilishidir.
A S E A N 1967-yilda B angkokda «A SE A N dek laratsiya»si im z o la n ish i bilan b irgalik d a tashk il etilgandir. 1976-y ild a B ali orolida
im z o lan g a n A S E A N kelishuv d ek laratsiyasi va Jan u b i-S h arq iy
Osiyoda do‘stlik va h am k o rlik shartno m asiga asosan A S E A N n in g
sh artn o m aviy ta rz d a rasm iylash tirilish i am a lg a oshirildi.
A S E A N rejasida 2 0 0 0 -y ilg a c h a a ’zo m a m la k a tla r 38 m in g
tu rd agi tovarlar bo‘yich a bojxona to‘lovlarini o ‘rta ch a 5% gacha
p asaytirish b elgilangan. 1995-yil o xirid a 2 0 0 3 -y ild a n to‘la erkin
savdo hu du d ini ta sh k il etish to‘g ‘risida qaror qabul q ilin g a n bo‘lib,
v o q e alarn in g ijobiy rivojlanishi davom etsa 2 0 0 0 -y ild a n kuchga
kirish i ko‘zd a tutilgan edi. A SE A N — Ja n u b i-S h a rq iy Osiyoda
jo y lash g an m a m la k a tla rn in g siyosiv, iqtisodiy va m a d a n iy m in taqaviy h u ku m atlararo tashkiloti bo‘lib hisoblanadi.
A S E A N n in g yuqori organi b o lib a ’zo m a m la k a tla r ye tak ch ila r in in g 2001-yild an boshlab har yili o ‘tk az ilad ig a n s am m iti h i­
soblanadi. O datda sam m it uch kun davom etib bunda, m in ta q a
bo‘y ic h a ta sh k ilo tn in g ham korlari bilan u ch rash uv lar olib bo riladi. D o im iy Sekretariat Jakarta sh ah rid a jo y lash g an bo‘lib unga
bosh sekretar ye tak ch ilik qiladi. S h u n in gd ek , A S E A N doirasidagi
h a r y ili o ‘tk az ilad ig a n 300 d an ortiq tad b irlarn i o ‘tk az ish ga yord a m berishd a ish lar 29 ta qo‘m ita, 122 ta ishchi g u ru h la r tom o n id an am a lg a o shirilad i.
B an g k o k d e k lara tsiy asig a muvofiq A S E A N n in g m a q s a d la ri
b o ‘lib q u y id a g ila r h iso b lan ad i: h a m k o rlik d a g i in tilis h la r yord a m id a m in ta q a d a ijtim o iy taraq q iyot va m a d a n iy riv o jlan ish n i
h a m d a iq tisodiy o ‘sishn i ja d a lla s h tir is h ; J a n u b i-S h a r q iy Osiyo
m a m la k a t la r i ta ra q q iy etishi uchu n d u n yo h a m ja m iy a ti b ilan
a lo q a la r n i m u s ta h k a m la s h , sh u n in gd ek , B M T n iz o m id a g i ta m o y illa r g a ta y a n g a n holda m in ta q a d a t in c h lik va b a r q a ro rlik n i
o crnatish .
231
Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy ham jam iyati (Acia Pacific E co­
nomic Cooperation — A P E C ) 1989-yilda K anberrada, Avstraliya
va Yangi Zelandiya bosh vazirlarinin g tashabbusi bo‘yicha tashkil
etilgan. A PE C qattiq ta sh k iliy tuzilishdan voki yirik byurokratik
apparatdan xoli boMgan erkin m asiahat forumi sifatida tashkil etil­
gan va shu tufayli u ko‘pincha «A P E C forumi» deb ham yuritiladi.
A P E C sekretariati Singapurda joylashgan bo‘lib, o‘z ichiga faqatgina A P E C a ’zo m am lakatlarid an vakil b o lg a n 23 ta diplom atni,
shuningdek, 20 ta m alia lliy yo llan m a xodim larni oladi. 1993-yildan A PE C tashkiliy faoliyatining asosiy shakli A P E C m am lakatlari yetak ch ilarin in g har yilgi sam m iti hisoblanadi, bunda forum
u m u m iy faoliyatining yil yak u n lari va keyingi faoliyatning istiqbollari belgilanadi ham da deklaratsiyalar qabul qilinadi.
Sharqiy Osiyoda iqtisodiy integratsiyaning rivojlanish istiqbollari, Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy ham korligi (A P E C ) tashkil
etilishi bilan sexilarii d arajada bog‘liqdir. Osiyo-Tinch okeani iq ­
tisodiy ham korligi (A P E C ) — bu hukum atlararo tashkilot bo‘lib,
o ‘z ichiga 21 la davlat m in taq asin i birlashtirib olgan. A P E C Tinch
okeani koMTazida iqtisodiy ham k o rlik n i rivojlantirish m aqsadida
A vstraliyaning taklifi bo‘yicha 1989-yilda tu zilgan edi. Dastlab
unga 12 la davlat: Avstraliya, Bruney, K anada, Indoneziya, Yaponiya, M alayziya, Yangi Z elandiya, Filippin, Singapur, Jan ub iy
Koreya, Tailand va AQSH kirardi. Keyingi y illa r davomida unga
Xitoy, G onkong, Tayvan, M eksika, C h ili, Yangi G v in e y a-P a­
pua, 1998-yildan esa Vetnam, Peru va Rossiya h am qo‘shilishdi.
A P E C investitsion va m oliyaviy faoliyat bo‘y ich a rasm iy ravishda
m asiahat berish huquqiga egadir, biroq uning ishchi organlari
doirasida m in ta q av iy savdo yuritish tartibi belgilan gan bo‘lib, tarmoq vazirlari va ek sp ertlarin in g u yoki bu m in ta q alar ham korligi
m asalalari b o 'yich a uchrashuvlari o‘tkaziladi. A PE C faoliyatining
asosiy m aq sad lari 1991-yilda Seul deklaratsiyasida b elgilangan
bo‘lib q u yid a g ilard an iborat:
—
a ’zo m a m la k a tla r iqtisodiyotining rivojlanishiga ko‘m aklashish;
232
— a ’zo m a m la k a tla r n in g yu q ori d ara jad a iqtisodiy jih a u k m
bog‘liq ligini hisobga olib ko‘pto m o n lam a savdo tiz im in i mustalik am lash ;
— a ’zo m a m la k a tla r o ‘rtasidagi savdo va m oliyaviy sohalardagi
h am k o rlik n i rivojlantirish.
A P E C — y ir ik iqtisodiy b irlash m a bo‘lib, 2007-yil m a ’lum otlariga ko‘ra u n g a ja h o n Y I M in i 57% va ja h o n savdo hajm in in g 48% dan ortiqrog‘ i to‘g ‘ri keladi.
T ashkilotnin g asosiy m aq sad i — erkin, ochiq savdo tartibini
t a ’m in la sh h a m d a m in ta q av iy h am k o rlik n i m u stah k a m lash d an
iborat.
1994-yilda strategik m aq sad lar sifatida 2 0 2 0 -y ild an OsiyoT inch okeani m in ta q asid a erkin va ochiq savdo tiz im la rin i h a m ­
da liberal investitson re jim in i tashk il etish rasm iy ravishda e ’ lon
q ilin g a n . Bir q ad ar rivojlangan m a m la k a tla r erkinlashtirish ni
2010-yildan am a lg a o sh irish lari zarur. H ar bir m am lak at faoliyat
y u ritish n in g alo hida rejalari asosida yan gi tartiblarn i jo r iy etish
m u d d atlarin i va o‘z in in g h aq -h u q u q larin i m ustaqil ravishda belgilaydi.
Osiyo-Tinch okeani m in taq asid agi iqtisodiy integratsiya ja ra yo n larin i baholash orqali ko£plab m u taxassislar uni rivojlanishini
o‘ziga xosligini va alo h id a shart-sharoitga e g a lig in i t a ’kidlaydilar.
Osiyo-Tinch okean i m in taq asid agi integratsiya ja r a y o n la rin in g
aso siy xusu siyatlariga q u y id a g ila rn i kiritish m u m k in :
B irin c h id an , A P E C ta sh k ilo tid a integratsiya jara y o n lari davlatlararo h am k o rlik uchun z am in yaratu v chi T M K la r n in g yetakch ilig i orqali am a lg a oshm oqda. Shu ju m la d a n , bu h u k u m atga tegishli bo‘Imagan m intaqaviy iqtisodiy ta sh k ilo tla r — Tinch okeani
iqtisodiy ittifoqi (T E S ) 1967-yilda va Tinch okeani iqtisodiy h am korligi bo‘y ich a ittifoq (S T E S) 1980-yilda y u z a g a kelishi A P E C n i
tash k il etishiga an ch a q u lay z a m in yaratgan d i. Shu b ilan birgalikda, T E S va S T E S o ‘z la r in in g hu kum ati bilan m u stah k a m aloqaga
ega bo‘lgan h a m d a u lard a n h ar to m o n la m a yo rdam olayotgan
m illiy qo‘m ita la r negizid a tash k il topgandi.
233
Ik kinchidan , integratsiya jara y o n lari iqtisodiy rivojlanish daraja s i turli xild a bo‘lgan rn am lakatlarn i qam rab olgandi. A P E C n in g
yagona roli shunda ed iki, unga XX asrn in g ik k ita y ir ik iqtisodiy
jih a td an kuchli m am lakatlari AQSH va Yaponiya qo'shilgandi,
shu bilan birgalikda, XXI asrn in g iqtisodiy jih a td a n qudratli
bo‘lgan davlati Xitoy ham kirardi.
U chin chidan, Osiyo-Tinch okeani m intaqasi ko‘lam idagi
integratsiya o ‘z ichiga subm intaqaviy iqtisodiy ittifoqlarni (A S E ­
A N , N A FT A , Janubiy-Tinch okeani forumi va bosh.) oladi.
Osiyo-Tinch okeani m intaqasidagi integratsion m unosabatlar
bir butun yetu kiik darajasi nuqtayi n azarid an qaraganda hali uncha yuqori darajaga yetm agan. Shund ay ekan, A SE A N tizim id agi
savdo hududini ta ’riflar va boshqa cheklovlarni b a r ta ra f etilishini hisobga olgan iqtisodiy integratsiya rivojlanishining birinchi
bosqichiga kiritish m um kin. H ozircha A P E C d agi m unosabatlarni
erkin savdo hududidagi deb gapirib bo‘lm aydi, balki buni «ochiq
iqtisodiy assotsiatsiva» deb qarash m u m kin .
Iqtisodiy integratsion ja ra y o n la r ja h o n n in g turli hudud va
m in taq alarid a ja d a l ravishda rivojlanib borm oqda. 19 8 9-yild a Afrika kontinentining shim oliy qism ida Jazoir, Liviya, M av ritan iya, M arakko, Tunislardan iborat M a g ‘rib arab ittifoqi tuziladi.
1983-yilda esa Fors ko'rfazi atrofidagi arab davlatlari (Saudiya
Arabistoni, Qnvayt, Qatar, B ahreyn, BA A , U m m on)d an iborat
ham jam iyat kcngashi tashkil etilgandi.
9.7. CKtish iqtisodiyoti m am lakatlarida integratsion
jarayonlarning rivojlanishi
M a ’lu m ki, o‘tish iqtisodiyoti m am la k atlar g u ru h ig a M arkaziySharqiy Yevropadagi sobiq sotsialistik rnam lakatlarni va sobiq Ittifoq hukum ati tarkibiga kirgan ittifoqdosh respublikalarni k ir i­
tish m um kin.
XX asrn in g 90-yiIlari boshiga q adar sotsialistik rejali tizim ni boshidan kechirgan M ustaqil D avlatlar H am d o‘stligi (M D H )
m am la k atlari jah o n xo'jaligiga dadil kirib borishining n azariy va
234
a m a liy to m o n larin i yech ish u ch u n q u yid agi m u am m o larn i hal
etishga k irish gan edilar:
— «O ch iq iqtisodiyot» ta m o y illa ri konsepsiyasining n a z a r iy jih a tla rin i ta h lil etib, a m a liyo td a keng qo‘llash;
— Jah o n iqtisodiyotida sotsialistik rejali tiz im n i boshidan kech irg an (X X R , M a rk a z iy va S h arq iy Yevropa davlatlari) va hozirgi ku n d a bozor iqtisodiyoti asosida d ad il rivojlanib borayotgan
m a m la k a tla rn i iqtisod iy islohotlarini ch u q u r ta h lil etish va a m a li­
yotda qo‘llash lozim ;
— Iqtisodiyotda eksport strategiyasi bilan sanoat siyosati
o ‘rtasid agi o ‘zaro alo qad o rlik n i ch uq u r ta h lil etish;
— Ja h o n m a m la k a t la r i o ‘rta sid a g i in tegratsio n ja r a y o n la r
b o ris h in i t a h lil etib, iq tiso d iy fao liy atn i ja h o n s ta n d a r tla rig a
m os m e x a n iz m in i q o ‘llab ch iq ish , ta k o m illa sh tir ish va b o shq alar.
Sobiq Sovet ittifoqi p arch alan g an d a n keyin m ustaqil davlatlard a integratsion tendensiyalar y u z ag a kela boshladi. Birinchi
bosqichda u la r q ism an bo‘lsada, oldingi yagona iqtisodiy m a konni tark ib iy qism larga ajralish ja ra y o n id a n h im oya q ilishga
harakat qilish bilan nam oyon bo‘ld ila r h am d a birinchi navbatda
xalq xo‘ja lig i holatiga salbiy ta ’sir etad igan sohalardagi alo q alarn i
qisqartirishga alo h id a e ’tibor q aratildi. Keyingi jarayo n lard a esa,
xu su san 1996—1997-yillarda y u z a g a kelgan shart-sharoitlarni hisobga olgan holda integratsiyaga intilish k u ch aytirild i.
Sobiq ittifoq hududida integratsion ja ra y o n la r quyidagi asosiy
o m illa r natijasida y u z ag a keldi:
— m e h n a t ta q s im o tin i a n c h a q is q a d av rd a to 'liq o ‘z g a rtirish
m u m k in e m a sd i. M e h n a t ta q s im o tin in g b irm u n c h a d ara jasi
t a r ix iy va t a b iiy - iq lim s h a r o it la r in in g riv o jla n is h ig a bog‘liq
b o ‘lis h i sab ab li k o ‘p g in a h o lla r d a bu m a q s a d g a m uvofiq
b o ‘lm a y d i;
— bir davlat hududida ko‘p x a lq larn in g uzoq davr m o baynid a
b irg a lik d a yash ash i. U turli xil so h ala rd a p u xta «m un o sab atlar
to‘q im a s in i» ta sh k il etgandi. M illa tla r a r o va din lararo m ojaro
235
yuqori d arajad a em asdi. Shu sababdan, M D H ga a ’zo m am la k atlarga ko‘plab ah o lin in g istagi o‘zaro do‘stona alo qalarni yetarlich a qo‘llab-quvvatlaydi.
M D H o ‘z a ’zolarin ing suveren tengligiga asoslangan bo‘Iib,
a ’zo m am la k atlar xalqaro huquqning m ustaqil va teng huquqli
subyekti hisoblanadi.
T ashkilotning asosiy m aqsadlari q u yid agilard an iborat:
— siyosiy, iqtisodiy, ekologik, gum anitar, m ad a n iy va boshqa
sohalarda ham korlik qilish;
— a ’z o -m a m la k a tla m i u m u m iy iqtisodiy m akon doirasida har
ta raflam a rivojlantirish, shuningdek, davlatlararo integratsiya va
kooperatsiyani kuchaytirish;
— in so n larn in g liuquq va erk in lig in i t a ’m inlash;
-- xalqaro tirichiik va xavfsizlikni ta ’m in la sh d a ham korlik;
— o‘zaro luiquqiy yordam ko'rsatish;
— davlatlar o ‘ rtasidagi kelishm ovchilik va bahsli m unozaralarni linchlik yoMi bilan hal qilish.
A’zo m am la k atlarn in g ham korlikdagi faoliyati quvid agilar
doirasida am alga oshiriladi:
— inson huquq va e r k in lig in i t a ’m in lash ;
— tashqi siyosiy faoliyatni m uvofiqlashtirish;
— u m u m iy iqtisodiy hududni, bojxona siyosatini shak llantirish va rivojlantirishda ham korlik qilish;
— aloqa, transport tizim i rivojlanishida ham korlik qilish;
— atrof-m uhitni muhofaza qilish;
— ijtimoiy va migratsion siyosat bo‘yicha m asalalarni hal qilish;
-- uyushgan jin o y a tc h ilik k a qarshi kurashish;
— mudofaa siyosati va tashqi ch egaralarn i saqlash sohalarida
ham korlik qilish.
T ashkilotning yuqori organi bo‘lib, M D H davlat rahbarlari
Kengashi hisoblanadi. Davlat rahbarlari kengashi y ilig a ikki m arta yig'ilish ga to‘planadilar. Shuningdek, M D H nizom ida m a m ­
lak atla rn in g u n ga a ’zo bo‘lish shartlari, m aqsad va tam o yillari
belgilab berilgan.
236
9.2-jadval
Tashkilotga a ’zo mamJakatJar24
Davlatlar
Ш Ozarbay
jon
*== Armaniston
S H I Belorus
siya
MDHni tashkil
MDHni tashkil
etish to‘g‘risidagi etish to‘g‘risidagi
bitimning tas- bitimga qaror tasdiqianish sanasi
diqlanish sanasi
(1991 yil
(1991 yil
21 dekabrda)
8 dekabrda)
24 sentabr
imzolanmagan
1993 yil
18 fevral 1992 yil 18 fevral 1992 yil
■■IQozogMston
23 dekabr
1991 yil
10 dekabr
1991-yil
3 dekabr
1993 yil
23 dekabr
1991 yil
E iQ irg'iz isto n
imzolanmagan
6-mart 1992-yil
Moldaviya
8-aprel 1994-yil
8-aprel 1994-yil
Я Н Rossiya
12 dekabr
1991 yil
12 dekabr
1991 yil
Z U Tojikiston
imzolanmagan
26-iyun 1993 -yi 1
Ш Turkma-
imzolanmagan
26 dekabr
1991-yil
Gruziya
niston
10 dekabr
1991-yil
imzolanmagan
шшшйО ZbekistOn 4 yanvar 1992 yil 4 yanvar 1992 yil
*
24
Ukraina
10-dekabr
1991-yil
10-dekabr
1991-yil
http://ru .wikipedia.org/wiki /С Н Г.
237
MDH ustavi
tasdiqlanish
sanasi
14 dekabr
1993 yil
16-mart
1994 yil
18 yanvar
1994-yil
19 aprel
1994 yil
20 aprel
1994 yil
12 aprel
1994 yil
27 iyun
1994 yil
20 iyu 1
1993 yil
4 avgust
1993 yil
imzolanmagan
9-fevral
1994-yil
imzolanmagan
Hozirgi kunda MDH doirasidagi h am korlikning iqtisodiy asoslaridan shuni aytish im iz m u m k in k i, M D H davlallari bilan ik kiyoqlarna va shuningdek liar tom onlam a olib borilayotgan m unosabatlarning barcha sohalarida o‘zaro teng huquqli ham korlik qilish
uchun barcha im ko niyallar mavjuddir. Shu bilan birgalikda M D H
yordam ida yangi m ustaqil davlatlarning o‘zaro ham korlik qilishlari uchun huquqiy va tash k iliy sharoitlar ham yaratib berilm oqda.
M D H doirasida davlatiararo o ‘zaro iqtisodiy ham k orlik m unosabatlarin ing asosiy yo‘n alish lari q u yidagilard an iborat:
— M D H doirasida m aqsadlar am a lg a oshgunga q ad ar integratsiyaga sakrab o‘tm asdan, s ek in -astalik bilan erkin iqtisodiy
hududni tashkil qilish;
— MDH doirasida savdo-iqtisodiy ham korlik sohasidagi salohiyatni ko'tarish;
— MDH doirasida tovarlarning erkin harakatini t a ’m inlash,
o'zaro m anlaatli va teng huquqli aloqalarni ta ’m inlash h am d a
boshqalar.
M D H ga a ’zo davlatlar ham k orlik alo qalarida h am d a iqtisodiy
integratsiya darajasiga b o g liq holda integratsion jara y o n larn in g
keyingi bosqichlarida va m in taq aviy birlashm alarda qatnashish
to‘g ‘risida mustaqil qarorlar qabul qilishadi, qabul q ilin gan qarorlarn in g a m a liy bajarilishi esa M D H doirasida sam arali ham korlikda namoyon bo‘ladi.
Shuningdek, integratsion jara y o n la rn in g rivojlanishiga mos
kelm aydigan iqtisodiy xarakterga ega bo‘lgan o m illa rn i quyid a g ila r asosida ko‘rib chiqish m u m k in . Integratsiyaning asosiy
elem en tlaridan bo‘lib, a sta-sek in lik bilan bojxona bojlarini pasaytirish , qo‘shm a korxonalar tuzish, tovarlar, xizm atlar, ishchi
ku chi va k ap italn in g erkin harakati uchun shart-sharoit yaratish
hisoblanadi. Biroq hozirda M D H hududida bojxonalarni jo riy
etish, kvotalar belgilash, o'zaro savdoni litsenziyalash va boshqa­
lar kabi teskari ja ra y o n la r sodir bo‘lm oqda. Bund ay holatga quyid agi iqtisodiy sabablar u ndagan: bozorga turli xildagi tezkorlik d agi harakat, iqtisodiy islohotlarni o ‘tkazish xu su siyatlarid agi
238
tafovut, xom ashyo, oziq-ovqat resurslari va m a la k a li kadrlar hilan t a ’m in la n is h n in g turli xil darajasi. Sobiq ittifoq respublikalari n a r x la r n i erkin lash tirish xususiyati h a m d a n a r x la r darajasi
b o 'yic h a sezilarli d arajad a farq q ilad i, bu holat resurslarni bir
jo y d a n boshqa joyga ko‘chib o‘tishiga sabab bo‘ladi va bu ning
natijasida b u n ga qarshi bojlar va boshqa cheklovlar kiritilad i.
Ushbu m u rak k ab holatga q a ra m a sd a n M D H g a a ’zo bir qator
m a m la k a t la r puxta o‘ylan g an reja asosida h arak at q ilish lari n a ti­
ja s id a integratsiya ja r a y o n la rin in g a s ta - s e k in lik bilan jad allash u v i
y u z a g a kelm oqda.
Tayanch so‘z va iborcilar
X alq aro iqtisodiy integratsiya, im tiyo zli savdo hududi, erk in savdo hududi, yagona bojxona ittifoqi, u m u m iy bozor, iqti­
so d iy ittifoqlar, to'liq iqtisodiy integratsiya, A S E A N , EAST,
M E R K O S U R , K O M E SA , A S E A N , LA1A, M D H , Y E S, M aa strix shartn o m asi, B E N ILY K S, M Y E S A , N A FT A , A PE C ,
S h a n x a y h am k o rlik tashkiloti.
T akrorlash uchun savollar:
L X alq aro iqtisodiy integratsiyaga ta ’r i f bering. U ning asosiy
m aq sad va vazifalari n im a la rd a n iborat?
2. Integratsion b irlashm aJarning asosiy sh ak llari qaysilar?
3. Ja h o n iqtisodiyotidagi asosiy rivoj topgan iqtisodiy in tegra­
tsion h u d u d larn i ayting.
4. G ‘arb iy Yevropada iqtisodiy integratsiya ja ra y o n la rin in g
rivojlanish bosq ich larin i izohlang.
5. Yevropa Ittifoqi (Y I)g a a ’zo m a m la k a tla r n i ayting.
6. M D H davlatlari integratsion taraq q iyo tid a q an d ay im ko n iy a tla r m avjud?
7. Osiyo-Tinch okeani hududi integratsiya ja ra y o n la rin in g
o‘ziga xos tom on lari n im alard a aks etadi?
8. X alq aro iqtisodiy in tegratsiyan in g rivojlanish o m illa rin i
izo h lan g.
239
9. Shim oliy A m erika m intaqasida qaysi iqtisodiy integratsion
birlash m alar mavjud?
10. Lotin A m erikasi m intaqasida qaysi integratsion birlashm alar m avjud?
Mustaqil o ‘rganish uchun topshiriqlar
1. X alqaro iqtisodiy integratsiyaga tegishli asosiy te rm in lard a n
«klaster» tuzing.
2. Jahon iqtisodiyotidagi rivojlangan iqtisodiy integratsion
hududlarga tegishli m oliyaviy ko‘rsatkichlarni o‘rganing.
3. X alqaro integratsion hududlarning jah o n iqtisodiyoti rivojidagi o'rnini lavsiflovchi ko‘rsatkichlarni tahlil eting.
4. Asosiy te rm in lar lug‘atini tuzing.
Test savollari
1. Xalqaro iqtisodiy integratsiya — ...
A)
m illiy xo‘ja lik la r o‘rtasida o‘zaro barqaror alo q alarn in g rivojlanishi ham da mehnat taqsimoti negizida yu zaga kelgan m a m lakatlarning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va m ad an iy jih a td a n birlashuvi.
ß) m am la k atlar o ‘rtasidagi mahsulotlar, x iz m a tla r va kapital
harakati bilan bogMiq m unosabatlarga cheklovlar qo‘y ilis h i ja r a yoni.
C) m illiy xo‘ja lik la r n in g o‘zaro m oliyaviy m unosabatlarini
tartibga soluvchi jarayon.
D) m illiy iqtisodiyotda faoliyat yuritayotgan korxonalarning
tashqi moliyaviy m unosabatlarni ifodalovchi tushuncha hisoblanadi.
2. X alqaro integratsion birlash m alarn in g asosiy turlari
ko‘rsatilgan javobni aniqlang.
A) erkin savdo hududi, yagona bojxona ittifoqi, u m u m iy bozor, iqtisodiy ittifoqlar.
B) im tiyozli savdo hududi, erkin savdo hududi, yagona boj­
xona ittifoqi, u m u m iy bozor, iqtisodiy ittifoqlar, to ‘liq iqtisodiy
integratsiya.
240
C) erkin savdo hududi, yagona bojxona ittifoqi. u m im iiy lx>
zor, xalqaro m oliya tashkilotlari.
D) M D H , yagona bojxona ittifoqi, u m u m iy bozor, iqtisodiy
ittifoqlar.
3. Erkin savdo hududi (E S H ) — ...
A) ik k i va u ndan ortiq m a m la k a tla rn in g o'zaro kelishuviga
asosan, bn m a m la k a tla rd a ishlab ch iq arilgan m ahsulotlar bilan
o‘zaro savdo qilish uchun ta sh k il etilgan hudud.
B) ikki va undan ortiq m a m la k a tla rn in g o'zaro kelishuviga
asosan m a ’lum turdagi m ahsu lotlar bilan o‘zaro savdo qilish
m aqsadida chekloviarni bekor qilish orqaii tashkil etiJgan g u r u h idan iborat.
C ) ikki va undan ortiq m a m la k a tla rn in g o'zaro kelishuviga
asosan, bu m am la k atlard a ishlab ch iq arilgan m ahsulotlar bilan
o‘zaro savdo qilish d a bojlar va boshqa cheklovchi choralarni bekor
qilish orqaii tash k il etilgan g u ru h id an iborat.
D) m a m la k a tla r n in g o‘zaro kelishuviga asosan ishlab ch iq arishni rivojlantirish m aqsadida investitsiyalarni am alga oshirishga
moMjallangan hudud.
4. Bojxona ittifoqi — ...
A) ikki yoki bir qancha dav latlarn in g bojlar bo'yicha o'zaro
ch egaralarn i bekor qilish va yagona boj ta ’rifi jo riy etish yu z asidan o‘zaro keiishuvidir.
B) ik k i yoki bir qancha dav latlarning soliqlarni jo r iy etish yttzasidan o'zaro keiishuvidir.
C ) faqatgina ik k i m a m la k a t o'rtasida savdo-sotiqni rivojlantirishga oid kelishuvdir.
D) m a m la k a tla rn in g o ‘zaro kelishuviga asosan ishlab ch iq arishni rivojlantirishga investitsiyalarni keng ja lb etishni tartibga
soluvchi ittifoq.
5. Jan ub iy konus m am lakatlari u m u m iyb o z o ri (M E R K O S U R )
qaysi m a m la k a tla r n i birlashtirgan.
A)
A rgen tin a, B raziliya, Venesuela (2005-yil iyuldan), M eksika va llrugvay.
241
B) Argentina, B raziliya, Venesuela (200 6-yil iyuldan), Paragvay va Urugvay.
C) Argentina, B raziliya, K anada, Kuba, Paragvay va Urugvay.
D) A rgentina, M eksika (2 0 0 6 -yil iyuldan), K anada, Paragvay
va Urugvay.
6. Jan ub iy-Sh arq iy Osivo davlatlari Assosiatsiyasi (A SE A N )
qavsi m am la k atlar doirasida tashk il etilgan?
A) Tinch va Hind okeani qirg'oqlarida joylashgan 8 ta m an ilakat (V etnam , lndoneziya, Kambodja, M alayziya, M yan n ia,
Singapur, Tailand, Filippin).
13) Tinch va Hind okeani qirg'oqlarida joylashgan 9 ta m am lakat (Vetnam, lndoneziya, Kambodja, Laos, M alayziya, M y a n ­
ma, Singapur, Tailand, Filippin).
C) Tinch va llin d okeani qirg‘oqlarida joylashgan 10 ta m am lakat (Bruney, Vetnam, lndoneziya, Kambodja, Laos, M alayziya,
M yan n ia, Singapur, Tailand, Filippin).
D) Finch va Hind okeani qirg‘oqlarida joylashgan 11 ta m ain lakat (Bruney, Vetnam, lndoneziya, Kambodja, Laos, M alayz iya,
Hindiston, M yan m a, Singapur, Tailand, Filippin).
7. Shim oliy Am erika Erkin savdo assotsiatsiyasi (N A FT A ) qachondan laoliyat yurita boslilagan va qaysi davlatlarni birlashtirgan?
A) 1996-yil 1-yanvardan, AQ SH , K anada va M eksika davlatlarini o‘z tarkibiga birlashtirgan.
B) 1994-yil 1-yanvardan, AQ SH, K anada va M eksika davlatlarin i o ‘z tarkibiga birlashtirgan.
C) 1995-yil 11-yanvardan, AQSH, K anada, A rgentina va
M eksika davlatlarini o ‘z tarkibiga birlashtirgan.
D) 1998-yil 1-yanvardan, AQSH, K anada, Braziliya va M ek­
sika dav latlarini o‘z tarkibiga birlashtirgan.
8. Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy ham jam iyati (A P E C ) qaehon
va qaverda tashk il etilgan9
A) 1990-yil Filippinda.
B) 1989-yil Kanberrada.
C ) 1989-yil Xitoyda.
242
D) 1990-yil M ala yz iya d a.
9. Iqtisodiy integratsiyaga ta ’sir ko‘rsatuvchi om illarga qaysilar
kiradi?
A) jah o n x o 'jalik lari tom on id an proteksionizm ch o ralarin in g
qo‘llan ilish i, iqtisodiy inq irozning chuqurlashuvi, xalqaro mehnat
taqsim otin ing sek in lash ish i, m illiy iqtisodiyotlar ochiq lik darajasining ortib borishi ka b ilar kiradi.
B) jah on xo‘ja lig id a tobora rivojlanib borayotgan b ay n alm inallashuv va globallashuv ja ra y o n la ri, xalqaro savdo a lo q a larin in g
rivojlanishi, xalqaro m ehnat taqsim o tin in g chuqurlashuvi, m illiy
iqtisodiyotlar o c h iq lik d ara jasin in g ortib borishi kabilar kiradi.
C ) jah o n xo£ja lig id a tobora rivojlanib borayotgan b a y n a lm inallashuv va globallashuv jara y o n lari, xalqaro savdo alo q a larin in g
sustlashishi, xalqaro m eh nat taqsim o tin in g chuqurlashuvi, m illiy
iqtisodiyotlar tom on idan ich к i bozorlarni him oyalash d ara jasi­
n in g ortib borishi k ab ilar kiradi.
D) globallashuv jara y o n lari, m oliyaviy inqiroziar, b an k lar
k a p italin in g oshishi, xalqaro soliqqa tortish d arajasin in g ortib
borishi kabilar kiradi.
10. X alqaro iqtisodiy in tegratsiyan in g m aqsadi — ..
A) istiqbolda m ahsulotlar, xiz m atlar va ishlab chiqarish om illarin in g erkin h arak atlan ish i uchun qu lay shart-sharoitlar yaratish hisoblanadi.
B) m illiy iqtisodiyotlarni tashqi mu hit o m illari t a ’siridan h i­
m oyalash hisoblanadi.
C ) m a m la k a tla r to‘lov balansi ta q c h illig in i oldini olish va uni
b a r ta ra f etish hisoblanadi.
D) istiqbolda m ahsulotlar, x iz m atlar va ishlab chiqarish o m illarin in g erkin h arak a tlan ish ig a ta ’sir etuvchi to‘siqlar yaratish h i­
soblanadi.
243
10-bob. X A L Q A R O M O L I VA M U N O S A B A T L A R I D A
T O ‘L O Y BA LAN S I N I B O S H Q A R I S H
10.1. T oiov halansining icjtisodiv m ohiyali va taqdirn etish
shakllari.
10.2. T oiov balansining larkibi ham da ularga xos xususiyatlar.
10.3. T o io v balansi va unga davlat aralashuvi, xato va o‘ tkazib
yuborishlar.
10.4. M am lakat toiov halan sin in g m akroiqtisodiy modeli.
10.5. To‘lov balansiga ta ’sir etuvchi o m illa r va uni tartibga solishning asosiv usullari.
10 .1. T oiov halansining iqtisodiy inohiyati va
laqdim etish shakllari
T oiov balansi bir m am lak atn in g boshqa m alakatlarga m a'lum
bir davr m obaynida haqiqatda o’tkazgan valutaviy to lo vlari va
tushuinlari oi'tasid agi nisbatni, m am la k atn in g xalqaro pullar
liarakaiin i o‘/.ida aks cttirnvchi hujjatdir. A g a r to‘lov balansida
valutaviy tushum lar tolo vlard an ortib ketsa, to io v balansi aktiv,
aksinclta esa passiv hisoblanadi.
Joriy oporalsiyalar balansi (xususan, tovarlar eksporti va im ­
port i oi'tasid agi nisbatni n'/ida aks ettiruvchi savdo balansi, xizm atlarn in g sof cksportini, investitsiyalardan olingan daro m adiarni va bir tom onlam a pul o lk a z m a la r in i o ‘zida aks ettiruvchi
« k o i'in m as» jo riy operatsiyalar balansi) va kapital harakati balansi
(m am la k a td an kapitalni chiqib kctishi va unga xorijiy kapitaln in g kirib kelishini o‘zida aks eltiradi) to io v halan sin in g tarkibiy
q i s m 1a r id a n h i sobl a 11 ad i.
T oiov balansi m am la k atn in g xalqaro iqtisodiy aloqalarga
kirishishi, xalqaro toiovga qobillik, jah o n savdosiga qatnashish
darajasini o‘zida namoyon etuvchi m u h im ko'rsatkieh va vosita hisoblanadi. T oiov balansi tushunchasidan dastlab D jeyms
D e n em -S ty u art o 'z in in g «Siyosiy iqtisod tam o yilla ri to‘g ‘risida
tadqiqot (In q u iry into the Principles o f Political Economy)»
(1767-yil) asarida foydalangan. S tyu art to‘lov balansini mustaqil
tushuncha sifatida d ie t eida fu qaro larn in g xarajatlari, xorijga lbi/
to‘lovlari, q arzn in g asosiy su m m a si va qarz bo‘yicha toMovlar,
valuta ko‘rinishidagi q arzlarn i boshqa m am la k atlarg a taqdim
etishdan tashkil topadi, deb ko‘rsatgan. S h u n d ay qilib, dastlabki
to ‘lov balansi faqat haqiqatda a m a lg a o sh irilgan xalqaro valutaviv
to ‘lovlarni o'zida aks ettirgan, biroq barcha intellektual, m oliyaviy va m oddiy aktivlar bilan bog‘liq tashqi iqtisodiy operatsiyala r (rczidentlar va norezidentlar o ‘rtasidagi operatsiyalar)ni to‘liq
nam oyon etm agan. Biroq hozirgi k u n d a g i to ‘lov balansini tuzish
tartibi, m antiqiy va konseptual asoslariga avvalgi to‘lov balansi
tayan ch , negiz sifatida olingan.
Iqtisodiy b ilim la r ta rix id a m erk an tilistlar davridan boshlab
tashqi iqtisodiy operatsiyalar tak o m illash ib bordi. M am lak atga
oltin va xorijiy v alu talarn in g kirib kelishi aktiv kredit operatsiyalari deb qaralgan. S h un in g uchun to ‘lov b alansining kredit
q ism ida m a m la k a tn in g iqtisodiy boyligi (aktivlari), q im m atlik la r n in g chiqib ketishi, lining o ‘rnini to‘ldiruvchi valutalarn in g
m am la k atg a kirib kelishi bilan bog‘liq operatsiyalar «+ » ishorasi
bilan yozilgan. Debet qism ida esa m a m la k a tn in g xorijiy aktivlarni sotib olishi o ‘rniga valu talar xarajati yozilgan bo‘lib, unga
« - » ishorasi qo‘yilgan.
To‘lov balansini tuzishda buxgalteriyada qo‘llan ilad iga n ikki
yo q lam a yozuv ta m o yilid a n foydalaniladi. Har bir xalqaro operatsiya debet va kredit ko‘rin ish id a to‘lov balansida aks etadi.
B u nda, debetning ja m i qiym ati b alan sn in g kredit qism ini ja m i
q iym atiga teng bo‘lishi lozim . Tovarlar va xiz m atlar eksporti,
xorijdan k ap italn in g kirib kelishi, xorijiy valutani m am lakatga
k irish in i bildirgan holda to‘lov balansida « + » (plus) ishorasi bilan
k o ‘rsati)adi va b alan sin in g kredit su m m asi shak llan tirilad i. B a­
lan sn in g debet qismi tovarlar va x iz m atlar im porti, xorijiy valutad a kap italn in g chetga chiqib ketishi natijasida yu z ag a keladi va
u « - » (m inus) ishorasi bilan ko‘rsatiladi. To‘lov balansida iqtisodiy
o peratsiyalar bozor narxida ko 'rsatiladi, y a ’ni iqtisodiy boylik245
iar o ‘zaro alm ashtirilishidagi haqiqatdagi bahosi btVyicha aks ettiriladi.
T olov balansini taqdim etish sh ak llari va linin g qoldig‘i.
To'lov balansini taqdim etish «n eytral» va « ta h liliy » ko‘rinishlarda
boMishi m um kin. Neytral shaklda taqdim etilgan to'lov balansi tovarlar, xiz m atiar va jo riy o 'tk az m ala r jo riy opevatsiyalarda
to'planadi. Kapital o lk a z m a la r , to‘g ‘ridan to‘g ‘ri investitsiyalar,
portfel investitsiyalar, moliyaviy hosila vositalar, boshqa inves­
titsiyalar va zaxira aktivlari kapital va m oliyaviy vositalar bilan
operatsiyalar hisobida ja m la n a d i. Ushbu b o 'lim lar tengligini
ta ’m inlash m aqsadida « S o f xatolar va o'tkazib yu b o rish lar» rnoddasi qo‘shiladi va u m u m iy natija nolga tenglashtiriladi.
Shu bilan bir qatorda, X V F to‘lov b alansini tu zish n in g m uqobil shakli boMgan « ta h liliy » shaklda to‘lov balansini taqdim etishni ham m am lakatlarga tavsiya etadi. Bunda tezkor m a ’lum otlar
u m u m lash tirilad i, qayta tasn iflan ad i, g u ru h lan ad i. B unda mustaqil ravishda rezidentlar va norezidentlar tom onidan o ‘zaro am a lga oshirilgan jo riy va kapital harakati bilan bog‘liq tashqi iqtisodiy operatsiyalar m am lakat xalqaro iqtisodiy m unosabatlariga
tenglashtirilgan holda, tolo v balansi aktiv yoki passiv bo‘lishiga
sabab boMadi. Barcha qolgan operatsiyalar, xususan davlatlar to ­
monidan am alga oshirilgan saldoni m oliyalashtirish yoki undan
foydalanish bilan bog'liq balanslashtiruvchi operatsiyalar to‘lov
balansini tartibga solisii operatsiyalari etib belgilangan.
T olov balansi q o ld ig i mavjud bo'lm aydi, chunki to lo v balansin in g m o d d a la rin i (neytral taqdim otda) qoldig'i nolga tenglashtirila­
di. Biroq «sof eksport» qiym ati m am lakat Y I M g a kiritilgan bois
jo riy operatsiyalar qoldig'i to‘lov balansi qoldig'i sifatida qayd etiladi. Joriy operatsiyalar hisobi qoldig‘ini baholab, toMov balansi
defitsit (passiv) yoki profitsit (aktiv) deb aytish m um kin.
10.2. T oiov balansining tarkibi hamda ularga xos xususiyatlar
To‘lov balansi tarkibi. To‘lov balansini tu z ish n in g turlicha uslubiyati m avjud bo‘lib, hozirgi ku nda X alqaro valuta fondi (X V F )
246
ta kl if etgan m etodika (uslubiyat)dan, y a ’ni to'lov balansi modd a la r in in g tasnifidan m a m la k a tla r am a liyo tid a kcng q o lla n ila d i.
M a z k u r uslubiyatda obyektiv re a llik ko‘proq k o i i n a d i , xususan
to‘lov balansi ik k ita y ir ik b o iim g a ajratilgan . Bu b itim larn in g
hisobini y u ritish n in g ikki to m o n lam a xu su siyatid an , y a ’ni savdo
va m oliyaviy jih a tid a n kelib chiqqan holda yaratilgan . Xususan,
tovarlar va xiz m atlar eksporti norezidentlar oldida rezidentlarning ta lab larin i oshiradi (to'lov balansid a « + » ishorasi bilan aks
ettiriladi), bu esa, o ‘z navbatida norezidentlar oldidagi m oliyaviy
m ajb u riy atlarn in g k a m ayish ig a olib keladi («-» ishorasi bilan belgilan ad i). H ar ik kita hisob-kitob yo zu v larin in g y ig ‘ indisi nolga
teng bo‘lishi lozim . Tovarlar va x iz m a tla r eksporti natijasida
m a m la k a td a valuta z ax ira lari to'planib boradi va ular import operatsiyalari to‘loviga xizm at qilishi m u m k in .
A gar m am la k atd a import operatsiyalari to‘lovi uchun yetarlicha
valuta z axiralari mavjud b o'lm asa, u xorijdan qarz m ablag‘larini
jalb etishi m um kin. Bu kabi qarz m ablag‘Iarini davlatlar o‘zlarin in g
tovarlar va x iz m atlar eksportini d o im iy oshirib borish orqali qoplashi m u m kin . Bunday holatda, bitim n in g savdo qismi (tovarlar
va x iz m a tla rn in g m am lakatga kirib kelishi) bo‘yicha chet elliklar
oldida so‘ndirishni talab qiluvchi («-» ishorasi bilan belgilanadigan) m am lak at qarzdorligining paydo boMishiga olib keladi. M a m ­
lakatga norezidentlarning kreditlarini jalb etish esa m am lak atn in g
chet e llik la r oldida m oliyaviy m ajburiyatlari ortishiga sabab bo'ladi
va «+ » ishorasi bilan aks ettiriladi.
M a z k u r holatni yan ad a yaqqolroq tasav vu r etish uchun haqiqatda m am la k atg a kirib kelgan va chiqib ketgan valutaviy tushum
va toMovlar nisbatini olish m u m kin.
M a m la k a tn in g to lo v balansi sanoat korxonalari balansiga
o‘xshab ernas, balki bank balansiga o‘xshash holda tu ziladi. M asalan, 0 ‘zbekistondagi korxona 100 m in g AQ SH dollar]ik m ahsulotni eksport qilib, to lo v n i uch oy davom ida olishga sotib oluvchi
bilan kelishgan. 0 ‘zbekiston to‘lov b alan sid a dastlab m az ku r su m ­
m a tovarlar eksporti sifatida b alan sin in g kredit q ism id a yoziladi
247
va bu xorijdan tolovni talab qilish huquqini beradi. So‘ngra ushbu summa qisqa rnuddatli kapital sifalida to lo v balansining dcbet
qismida aks ettiriladi va u O'zbekistondan qisqa rnuddatli kapitalning chiqib ketishini anglatadi. Ya’ni 0 ‘zbekistonlik eksportyor
xorijiy importyorga 3 oylik krodil bergan deb hisoblanadi. Bunda
0 ‘zbekislonning xorijdagi aktivlari ortadi va to'lov balansining
kapital qismi debetlanadi. Mazkur operatsiyani quyidagi shaklda
vozish murnkin:
Tashqi iqtisodiy opcralsiyalar
Tovarlar eksporti, niing AQSH
dollarida
Qisqa rnuddatli kapital diiqishi
ining AQSH dollarida
Kredit (+)
Debet (-)
100
100
Qaylarmaslik sharli bilan boshqa mamlakatlarga taqdim etiladigan iqtisodiy boyliklar (mahsulotlar, xizmatlar va moliyaviy
aktivlar) lo lo v balansi moddalarida ikki yoqlama yozuv tamoyili
asosida qantlay aks ettiriladi, degan tabiiy savol paydo bo‘ladi. Bu
kabi operatsiyalar iichun to lo v balansida alohida «Bir tomonlama olkazm alar» moddasi mavjud. Masalan. O'zbekiston boshqa
mamlakaklan ijtimoiy yordam sifatida 10 min AQSH dollari miqdoridagi mahsulotlarni oldi. O^zbekislon t o lo v balansida bu operatsiya quyidagi kol'inishda aks ettiriladi:
Tashqi iqtisodiy operatsiyalar
Ijtimoiy yordam (import), mln
AQSH dollarida
Bir tomonlama o'tkazmalar, mln
AQSH dollarida
Kredit (+)
Debet (-)
-
10
10
-
Shunday qilib, to lo v balansining k red it qismida mahalliy aktivlar (mahsulotlar, moddiy va moliyaviy boyliklar)ning chetga
chiqib ketishi (kamayishi), aksincha esa, ya’ni xorijiy mamlakat
aktivlari (mahsulotlar, mocldiy va moliyaviy boyliklar)ning main
lakatga kirib kelishini (ortishini) ko‘rsatadi. Passiv (majhuriyai
lar)ga nisbatan esa mazkur qonuniyat teskari amal qiladi. Ma
salan, 0 ‘zbekiston AQ SH dan 10 mlrd AQSH dollari miqdorida
mablagLni qarzga oldi, 0 ‘zbekiston bu yerda nafaqat aktivga
cga b o im o q d a , balki passiv (AQSH oldida majburiyat)ga cga
b o im o q d a . Bunda t o io v balansida aktivning hisobi debel, passivning hisobi esa kredit bo‘ladi. Bu 0 ‘zbekiston t o io v balansida
quyidagicha aks ettiriladi:
Kredit (+)
10
Tashqi iqtisodiy operatsiyalar
Aktiv, mlrd AQSH dollarida
Passiv, mlrd AQSH dollarida
Debet ( -)
10
-
Xalqaro iqtisodiv operatsiyalarni t o io v balansining debet yoki
kredit qismida aks ettirishning umumiy qoidasi quyidagi jadvalda
keltirilgan:
Kredit ( I )
Tovarlar va xiz­
Tovarlar va xizmatlar
matlar eksporti
NorezidentlarInvestitsiyalardan daromadlar va
dan tushgan
mehnatga haq toiash (ish haqi)
(olingan) tushum
Mablagiarni
Bir tomonlama o‘tkazmalar
olish
Uzoq va qisqa
Moliyaviy aktivlar bilan ope­
muddatli kreditratsiyalar
larni olish
Operatsiya
Debet (—)
Tovarlar va xiz­
matlar importi
Norezidentlarga
toiovlar
Mablagiarni
berish
Uzoq va qisqa
muddatli kreditlarni berish
T o io v balansi ikkita virik bo‘limga b o iin a d i, ya’ni joriy operatsiyaiar hisobi (current account balance) b o ‘limi hamda kapital
va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi (capital and fi­
nancial account) b o iim i. X V F mamlakatlar to‘lov balansini ikki
249
xil ko‘rinishda, ya’ni jamlangan va operatsiyalari batafsil, to‘!iq
ko'rsatilgan holda e'ion qiladi.
Tolov balansi moddalarini XV Fning davriy nashrlarida beriladigan t'oiiq tarkibi tu/ilishi:
№
Su mina
TO'LOV BALANSI
DEBET KREDIT
Balansnins bolim va moddalari
JORIY OPERArSIYALAR HISOB1
Savdo balansi
A
Xizmatlar balansi
B
c
Joriy o'tkazmalar
BO l.lM JA Ml
KAPITAL VA MOL1YAVIY VOS1TALAR
BILAN OPLRATS1YALAR HISOBI
Kapital bilan operatsiyalar hisobi
Moliyaviy hisob
B
lo'g'ridan to‘g‘ri i nvest il sîyala r
Porlfcl investitsiyalar
Boshqa investitsiyalar
Zaxira aktivlari
2 B O i JîM JA MI
YAKIJN1Y BALANS (1+2)
Joriy opcralsiyalar hisobi. To‘lov balansining ushbu boMimi
tovarlar, xi/m atlar va bir tornonlama o ‘tkazmalar bilan b ogliq
xalqaro bit i m la ri natijasida olingan mamlakatning sof daromadlari qiyrnalini ko+satadi va u quyidagicha hisoblanadi:
Joriy ope ­
ratsiyalar hi­
sobi balansi
Eksporklan daromadlar
Importga
xarajatlar
Chet
elga sof
o'tkaz.rnalar
Chet elga sof o'tka/m alar firmalar, uy xo‘jaliklari va hukumat
tomonidan chet els’a oMkazmalardan ushbu mamlakat rezidentlariga xorijdan yuborilgan o'tkazmalarning chegirmasiga teng.
250
To‘lov balansining joriy operatsiyalar hisobining ijobiv q o k l i g l
va chet el aktivlari o ‘rtasidagi bog‘liqlik quyidagi ko‘rinishga ega:
Joriy operatsiyalar hisobinin,g
ijobiy qoldig'i
Chet elda aktivlarning sol'
ortishi
Chet elda aktivlarning so f ortishi bu mahalliy rezidentlar egalik qiluvchi xorijdagi aktivlarining ushbu mamlakatda norezidentlar egalik qiluvchi mahalliy aktivlardan ortishi tushuniladi.
Shuningdek, joriy operatsiyalar hisobining taqchilligi chet eldagi aktivlarning so f kamayishini ifodalaydi. Ya'ni:
Joriy operatsiyalar hisobining
taqchilligi
Chet eldagi aktivlarning sof
kamayishi
Bunda mamlakat qarzdor hisoblanadi. Masalan, 0 ‘zbekiston
yana chet elga sotish uchun aktivlarga cga. Biroq, biz sekiniik
bilan chet eldan jalb etiladigan qarzlarni ko‘paytirishimiz, kelajakda ularni asosiy qarz summasi bilan birga foiz to‘lovi bilan
qaytarishga majbur b o la m iz . Natijada, har bir mamlakat to‘lov
balansidagi joriy operatsiyalar hisobi balansi o ‘zaro tenglashadi.
Joriy operatsiyalar balansidagi defitsit mamlakatning boshqa
mamlakat oldidagi qarzdorligi ortishini o lzida aks ettiradi. Agar
mamlakat joriy operatsiyalar balansida defitsit yuzaga kelsa, u
albatta mazkur taqchillikni har qanday yo‘l bilan bo‘lsa ham
(boshqa bir mamlakatdan qarz olish, o ‘z valuta zaxirasidan foydalangan holda va h.k.) to‘lashi zarur.
T o lo v balansida joriy operatsiyalar hisobidagi defitsit (taqchillik) quyidagi yo‘llar orqali moliyalashtirilishi mumkin:
— chet elga m a’lum bir qisrn milliy aktivlarni sotish, ya’ni
xorijiy mamlakatga to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki portfel investitsiya shaklida turli m illiy aktivlari yoki mablaglarni qo‘vish;
— chet el banklaridan, hukumatlaridan yoki xalqaro tashkilotlardan tashqi qarz olish yordamida;
—
mamlakat Markaziy bankida saqlanayotgan rasmiy valuta
zaxiralaridan foydaianish orqali, ularni taqchillikni bartaraf etish
uchun m u ' ! i a s h hisobiga.
Ba’zan mamlakatlar joriy operatsiyalar hisobidagi taqchil­
likni moliyalashtirish imkoni qoJmaganda, ya’ni moliyalashtirish
uchun tashqi kredit »lib boMmasa, mamlakat valuta zaxirasi m i­
nimum darajaga yctib qolgan bo‘lsa, xorijga qilinadigan xarajatlarini qisqartirish voki chct elga tovarlar va xizmatlarni sotish
orqali daromadlarini oshirish yo‘li bilan defitsitni bartaraf etadi.
Tashqi savdo balansi. To‘lov balansining birinchi bo‘limi
bo‘lgan joriv operatsiyalarning dastlabki moddasi mamlakatning
tashqi savdo balansi hisoblanadi. X V F eksport va importni bir
xil tartibda baholashni taklif etgan b olib , unga ko‘ra eksport
qiluvchi mamlakat chcgarasidagi bahoda aniqlanadi. Shuning
uchun eksport va import baholash uchun FOB (free on board)
baholardan loydalanish talab etiladi. C1F (Cost, Insurance and
Freight) baholaridan csa, import operatsiyalarida keng foydalaniladi va ba’/an ularga legishli to‘g ‘irlashlar ham kiritiladi. Bunday lolglirlasli!ar AQSH, Germaniva, Fransiya kabi mamlakat­
lar lo'lov balanslarida bolib, 1990-yi 1larda mazkur mamlakatlar
imporlining 3--4 loizi FOB narxlarida amalga oshirilgan. 0 ‘sha
paytda Yaponiyaning tashqi savdosida dengiz orqali yuklarni
o'tkazish qariyb 10% dan yuqori bo‘lgan.
Bir tomonlama olkazm alar va xizmatlar balansi. Joriy o p e ­
ratsiyalar hisobining ikkinchi asosiy qismi xizmatlar balansi hisob­
lanadi. Xalqaro savdoda xizmatlar muhim ahamiyatga ega. X iz ­
matlar balansida transport xizmatlari Jum ladan yuk yolovchilarni
tashish, sug'urta, elektron, tele-kosmik, telegraf, telefon, pochta va
boshqa turdagi aloqa xizmatlari, xalqaro turizm, ishlab chiqarish
va ilmiy-texnik tajribalarni o‘zaro almashish, ekspert xizmatlari,
diet elda diplomalik, savdo va boshqa vakolalxonalarni saqlash,
ma’lumotlar bcrish, ilm iy-m a’naviy va madaniy hamkorlik x iz ­
matlari, reklama, yarmarka va turli yig‘inlar uchun yig‘imlar va
h.k. bo'yicha to‘lovlar va tushumlar aks etadi.
252
Shuningdek, joriy operatsiyalar balansida bir lomoiilama
o ‘tkazmalar, xususan olingan daromadlar, ya’ni xorijga qo'yilgan
investitsiyalardan olingan daromadlar yoki chet el investilsiyalar 1
ga to ‘lovlar ham asosiy rol o ‘ynaydi. To‘lov balansining aynan
ushbu moddasi mamlakatda xorijiy tadbirkorlik rivojlanishida
m uhim ahamiyatga ega. Mamlakatdan tashqarida olingan daromadlarni investor o'z mamlakatiga o ‘tkaza olmasligi davlatga
xorijiy investitsiyalarning kirib kelishiga keskin to‘siq bo‘lishi
m um kin. Shuning uchun ham, X V F ustavida alohida 8-kelishuv
moddasi (2 (a), 3 va 4 qismlari) bo‘lib, unga ko‘ra o ‘ziga xalqaro
operatsiyalar bo‘yicha majburiyat oluvchi mamlakat X V F bilan
kelishmasdan turib, joriy operatsiyalar b o ‘yicha to‘lovlar va turli
o ‘tkazmalarni amalga oshirishda diskriminatsion valuta cheklovlarini o ‘rnatishi mumkin emas. X V F a’zosi bo‘lgan jahondagi
ko‘plab mamlakatlar (hozirgi kunda 150 dan ortiq mamlakatlar)
X V F ning 8-kelishuv moddasini qabul qilishgan. 0 ‘zbekiston esa,
mazkur m oddani 2003-yilda o ‘zida q o ila sh bo‘yicha majburiyat
olgan, ya’ni qabul qilgan.
Joriy o ‘tkazmalarga turli ko'rinishdagi bir tomonlama
o ‘tkazmalar, shuningdek, qaytarmaslik sharti bilan beriladigan
mablag‘lar, to‘lovlar ham qo‘shiladi. Ularni ikki ko‘rinishga
b o ‘lish m um kin, ya’ni davlat operatsiyalari va shaxsiy maqsadlar uchun bir tomonlam a o'tkazmalar. Davlat operatsiyalari bilan
b og‘liq bir tomonlam a o ‘tkazmalarga bir mamlakatning boshqa
bir mamlakatga iqtisodiy yordam tariqasida bergan subsidiyasi
yoki beg‘araz yordami, xalqaro tashkilotlarning to‘lovi, moliyaviy
grantlari, foizsiz ajratmalari va h.k. lar kiradi. Shaxsiy maqsadlarda foydalaniladigan operatsiyalar xorijdagi ishchilarning, mutaxassislarning, qarindoshlarning o cz vataniga, oilasiga shaxsiy
ehtiyoj yoki boshqa turli maqsadlar uchun yuborgan mablag'lari
bilan bog‘liq faoliyatni o ‘z ichiga oladi.
Kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi. To‘lov
balansining ikkinchi b o ‘limi kapital va moliyaviy vositalar bilan
operatsiyalar hisobini o‘zida aks ettirib, u turli shakldagi inves253
tilsiyalarning xalqaro harakatini, xususan aktivlarni sotishdan,
masalan, mahalliy aksiyalarni, obligatsiyalarni, ko‘chmas mulk
va kornpaniyalarni chet elga sotishdan olingan daromadlar, shuningdek, chet eldan rezidcntlaming aktivlarini sotib olish uchun
qilgan xarajatlarini hisobga oladi. Mazkur boMimda jalb etilgan
va berilgan savdo krcditlari va bo‘nak (avans) toMovlari, ssuda
va qarzlar, naqd xorijiy valuta, joriy operalsiyalar hisobidagi
qoldiqlar va depozitlar, nuiddati o'tkazib yuborilgan qarzdorlik,
hukumatlararo kelisluivlar asosida yetkazib beriladigan tovarlar
bo'yicha qarzdorlik, eksport mahsulotlari bo‘yicha olinishi kutilayotgan kontagcntning moliyaviy qarzdorligi, import operatsiyalariga berilgan boïuiklar bo'yicha qarzdorlik aks ettiriladi.
Kapital va moliyaviy
vositalar bilan operatsi- =
valar hisobi
Aktivlarni sotishdan tushgan
tushumlar
-
Xorijda aktivlarni
sotib olish uchun
qilingan xarajatlar
Mamlakatning aktivlari bilan b ogliq barcha xalqaro bitimlar
(ularni solish va sotib olish) kapital va moliyaviy vosilalar bilan
operatsivalar hisobida o‘zaksin i topadi. Masalan, 0 ‘zbekiston chet
elga qarz mablag‘larini bersa, 11 o ‘z aktivlarini sotgan boMadi, ya’ni
uni kelajakda sotib oluvchi asosiy qarzga qo'shimcha foiz to‘lovi
bilan qaytarib to'lavdi. Mazkur operatsiya kapital va moliyaviy
vositalar bilan operatsivalar hisobining «kredit» qismida aks etadi.
Shimingdek, kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar
hisobida kapital transfert (o‘tkazma)lar (mulkni asosiy kapitalga
qaytarmaslik sharti bilan o ‘tkazish) ham voziladi. Unga aéroport,
kasalxona, yo‘l qurilishi va h.k. kabi investitsion granllar, hukumat tomonidan qarzdorlikni «so‘ndirish» operatsivalari kiradi.
Kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi qoldig‘i
(saldosi) uzoq va qisqa muddatli kreditlarni olish va taqdim etishda namoyon bo‘!ib, uîar aktivlar bilan barcha bitimlardan xorijiy
valutalarni s o f tushimini ko‘rsatadi. Kreditlarni taqdim etish chet
el aktivlarini (aksiya, obligatsiya, ko‘chm as mulk va h.k.) sotib
254
olishga qilingan xarajat hisoblansa, kreditlarni olish aktivlarni so
tishdan kelgan tushum sifatida baholash mumkin.
Uzoq muddatli kreditlar to‘g ‘ridan to‘g ‘ri yoki portlbl invcs
titsiyalar ko‘rinishida taqdim etiladi. Korxonaga to ‘g‘ridan to‘g'ri
investitsiya kiritish, korxona m ulkining asosiy qismiga egalikni
anglatadi va mazkur korxona faoliyati ustidan nazorat qilisli imkonini beradi. Qolgan barcha uzoq muddatli investitsiya shakllarini portfei investitsiya deb hisoblash mumkin, Shuningdek,
portfei investitsiya asosan korxona mulkiga egalik qilisli imkonini
beruvchi qimmatli qog‘ozlarining bir qismini (odatda o ‘z mul­
kining 10% gacha boMgan qismini) olish hisobiga shakllanadi.
Aktivlar bilan bog‘liq barcha xalqaro bitimlar (Markaziy bankka tegishli rasmiy Valuta zaxiralaridan tashqari) shartli ravishda
xalqaro kapital harakati hisobiga ajratiladi. Kapital harakati hisobidagi ijobiy qoldiq mamlakatga kapitalni s o f kirib keiishi hisoblanadi, aksincha esa, kapitalning so f chiqib ketishi vuzaga keladi.
Kapitalning sof chiqib ketishida kapital harakati hisobida defitsit
yuzaga keladi, ya’ni chet eldan aktivlarni sotib olishga ketgan
xarajatlarni shu kabi aktivlarni xorijga sotishdan olingan daromadlardan ortib ketganligini ko‘rsatadi.
Joriy operatsiyalar balansi moddalarini kapital va moliyaviy
vositalar bilan operatsiyalar hisobidagi uzoq va qisqa muddatli
kreditlarni olish va taqdim etish hamda kapital transfertlar orqali
to ‘ldirish mustaqil rasmiy hisob-kitoblar balansini olish imkonini
beradi.
Rasmiy hisob, kitoblar balansi «Sof xatolar va o'tkazib yuborishlar» moddani o ‘zi ichiga olgan. Nazariy jihatdan olganda har
bir bitim t o lo v balansida debet va kredit ko‘rinishida ikki marta
aks etsa ham, amaliyotda mazkur talab ba’zan bajarilmay qoladi.
Am alga oshirilgan bitimlar turli holatlar va m a ’lumotlarni hisobga olgan holda har doim ham vaqt va sonli ko‘rinishda ifodalab
boim aydi. Ba’zi iqtisodiy boyliklar oqimi statistik hisobdan chetda qolib ketishi mumkin, ayniqsa bunday holatlarga noqonuniy
ravishda amalga oshirilgan bitimlar misol bo‘la oladi. Bunday
255
hisobdan qolib ketgan iqtisodiy oqimlarni faqat balansning jami
kredit va debet qiymatini hisoblagan holda aniqlash mumkin.
To‘lov balansi ikki yoqlama yozuv tamoyili asosida nolga
tenglashtiriladi. Bu esa, mamlakatning barcha qarzlari to'lanishi
kerakligini anglatadi. Sluming uchun joriy operatsiyalar hisobidagi defitsit kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobidagi ijobiy qoldiqqa teng boMishi lozim. Agar rezidentlar chet
elga mahsulotlar, xizrnatlar va aktiviarni sotishdan olingan daromadlarga nisbalan xorijiv mahsulotlar. xizrnatlar va aktiviarni
sotib olishga luVproq xarajat qilsalar, ya’ni rasmiy hisob-kitoblar
balansi defitsit bilan cliiqsa, ushbu taqchillikni (qarzdorlikni)
so'ndirish Markaziy bank tomonidan rasmiy xorijiy valuta zaxiralarini qisqartirish liisobiga amalga oshiriladi (agar Markaziy
bank valuta kursini lartibga solib turish majburiyati bo‘lmasa).
ioMov balansida .jami xorijdan tushgan valutalar xorijga jami
UVlangan (o‘tkazilgan) valutalarga teng boMishi zarur. Agar to‘lov
balansida defitsit yoki profitsit yuzaga kelsa, mamlakat Markaziy
banki tomonidan muvofiqlashtirilgan holda toMab (o‘rni qoplab)
beriladi yoki sotib olinib rasmiy valuta zaxiraga joylashliriladi.
10.3. 1'o‘lov balansi va unga davlat aralashuvi, xato va o‘tkazib
yuborishlar
1’o ‘lov bakmsini vaxlit holda quvidagi tenglania orqali ifodalash mumkin:
Mamlakatning to'lov
balansi
.loriv operatsiyalar (
hisobi balansi
Kapital va moliyaviy vositalar bilan
operatsiyalar hisobi
balansi
Davlat to'lov bakmsini tartibga solishga (valuta intervensiyalari
ko‘rinishida) aralashmasa quyidagi tenglik bajarilishi lozim.
Joriy operatsiyalar hisobi
balansi qoldig‘i
Kapital va moliyaviy vositalar bilan
operatsiyalar hisobi balansi qoldig‘i
256
T o io v balansida balanslashtiruvchi modda sifatida, X V F
taklifiga ko‘ra mamlakat valuta zaxiralari (oltin, xorijiv valuta,
XVFdagi inamlakatning zaxira pozitsiyasi, S D R aktivlari) bilan
amalga oshirishgan operatsiyalar, valuta munosabatlarini tartibga
soluvchi davlat organlarining xalqaro tashkilotlar oldidagi majburiyatlari, SDRlar taqsimoti olingan.
«Sof xatolar va o ‘tkazib yuborishlar» moddasi. To‘lov balansini
tuzishda m a’lumotlar turli manbalardan olinganligi, ikki yoqlama
yozuv tamoyilini (debet teng Kredit qiymatiga) hisobga olgan holda yakuniy hisobga «S of xatolar va o ‘tkazib yuborishlar» («E:rrors
and omissions») moddasi kiritiladi. Ya’ni mazkur modda orqali
to ‘lov balansining debeti uning kredit qismiga tenglashtiriladi.
Ushbu modda texnik xususiyatga ega bo‘lib, uning to ‘liq va aniq
iqtisodiy tavsifi mavjud emas.
Qaysi mamlakatda tashqi savdo operatsiyalarining hisobi aniq
yuritilsa, mustahkam va barqaror tendensiya bilan o ‘zgarsa, m az­
kur modda qiymati katta boMmaydi (ya’ni eksport yoki import
hajmiga nisbatan u 5—7% darajasida bo‘lsa, o ‘rta (normal) holat
hisoblanadi). Qaysi bir mamlakatda qashshoqlik yoki noqonuniy
kapital chiqishi yuqori b o ‘lsa, mazkur m oddaning qiymati ham
shuncha katta b o ‘ladi.
Ba’zan, tashqi savdo operatsiyalarining hisobi aniq yuritiladigan, mustahkam va barqaror tendensiya bilan o ‘zgaradigan AQSH
ham to‘lov balansida «Sof xatolar va o ‘tkazib yuborishlar» m od­
dasi juda katta b o ‘lgan holatlar kuzatilgan. Xususan, 1997-yilda
ushbu moddaning qiymati 132 mlrd AQSH doliaridan ortib ketib,
qariyb joriy operatsiyalar balansi qoldig‘iga tenglashgan. Mazkur
holat, hattoki iqtisodiyoti rivojlangan AQSH to ‘lov balansini tuzuvchilari ham to‘liq yetarli m a’lumotlar bilan ta’m inlanm asligini
ko‘rsatadi. To‘lov balansidagi m a’him bir mablag‘lar noqonuniy
xususiyat kasb etganligini ko‘rsatadi.
Um um an olganda, mazkur ko'rsatkichni to‘lov balansining
joriy operatsiyalari hisobi hamda kapital va moliyaviy vositalar
bilan operatsiyalari hisobidagi qoldiqlar farqi sifatida qaralsa,
257
boshqa tomondan esa, mamlakatning rasmiy oilin valuta zaxiralaridagi o ‘zgarish silatida baholanadi.
10.4. M amlakat to‘lov balansining makroiqtisodiy modeli
Mamlakat to'lov balansi mahsulot va xizrnatlar bozori moliyaviy oqimi uzviy aloqaga cga. Bu aioqadoiiikni rnilliy hisobchilik ti/im i orqali quyidagicha itodalash mumkin:
V ( • 14 i
Xn
(1)
Bu yerda: Y — yalpi milliv mahsulot hajmi; С — iste’mol xarajatlari hajmi.; I — invesiiision xarajatlar hajmi; G —davlat (budjet)
xarajatlari hajmi; Xn mamlakatning sof eksport hajmi.
iVlazkur lenglikni quyidagi shaklga almashtirish mumkin;
Y (
G
1• Xn
(2)
Nalijada. (Y C G ) ushbu holat rnilliy jamg'arish (S) hajmi ni
iiodalab. lenglikni quyidagi shaklda yozish imkonini beradi;
S = l+ X n
(3)
Bir mamlakai iqtisodivotida rnilliy jamg'arish hajmi(S)ni ikkiga ajralib ko‘rsaiish ham mumkin (S=S[+S,). Ya’ni shaxsiy
jamg'arma (S, -- Y~T) va davlat jam g‘armasi (S7 =T—G). Bu yer­
da; T - davlal budjetiga soliqlardan tushum va majburiy to‘lovlar
hajmi.
(3) Ibrnuiladan tenglikning bir tomoniga barcha ko‘rsatkichlami olib o'tgan holda, rnilliy hisobchilik tizimida juda muhim
b olgan quyidagi iiodaga ega bolam iz:
(I—S ) + X n - 0
(4)
Mazkur ifoda, milliy hisobchilik tizimida kapitalni jam g‘arish
(1~S) uchun xalqaro mablag‘lar oqimi va xalqaro tovar hamda
xizrnatlar oqimi (Xn) o‘rtasidagi aloqadorlikni ko‘rsatib beradi.
Tenglikning har bir bo'lagi to‘lov balansi bilan bog‘liq o ‘z nomiga
ega, ya’ni:
(1—S) — to‘lov balansida kapital va moliyaviy vositalar bilan
operatsiyalar hisobi qoldig'ini ko‘rsatadi.
258
Xn — to'lov balansidagi joriy operatsiyalar hisobi tjoltli p."ini
ko‘rsatadi.
Kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi
q o ld ig i (I—S) mamlakat ichidagi jam g‘armadan investitsiyalarning ortiq qismini ko'rsatadi. Mamlakat ichidagi investitsiyalar
jam g‘armadan ochiq iqtisodiyot sharoitida ortiq b o ‘lishi m um kin. Chunki investorlar o ‘z loyihalarini moliyalashtirish uchun
mamlakat ichidagi jam g‘armadan ortiqcha mablag‘ni faqat jahon moliya bozoridan jalb etadi (oladi). Joriy operatsiyalar hisobi
qoldig‘i (Xn) mamlakatning sof eksporti evaziga xorijdan olingan
mablag‘larni anglatadi.
M illiy hisobchilik tizim inin g asosiy ayniyatlari t o io v balansining kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar h is o ­
bi va joriy operatsiyalar hisobi o ‘zaro muvozanatlashgan, ya’ni
tenglashgan bo£lishi lozim. Bu esa, to‘lov balansida kapital va
moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi qoldig‘i bilan joriy
operatsiyalar hisobi qoldig‘i yig‘indisi nolga teng bo‘lishini ang­
latadi va quyidagi ayniyat to‘Iov balansi uchun milliy hisobchilik
tizimidagi asosiy tenglama ekanligini ko'rsatadi.
(1—S )+ X n = 0 = BP (Balance o f Payments)
Agar, (I—S) qiymat ijobiy bo‘lsa va (Xn) manfiy bo‘lsa, kapi­
tal va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi qoldig‘i ijobiy
va joriy operatsiyalar hisobi qoldig‘i salbiy (defttsit) bo‘lganligini
anglatadi. Bu esa, biz jahon moliya bozoridan qarz olgan holda,
o ‘zim izn ing eksportimizdan ko‘p import qilganiigimizni biidiradi.
Agar, (1—S) qiymat m anfiy (taqchillik) boMsa va (Xn) ijobiy
b o is a , kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi
qoldig‘i salbiy (defitsit) va joriy operatsiyalar hisobi qoldig‘i esa
profitsit bo‘lganligini anglatadi. Bu esa, biz jahon moliya b ozoriga kreditor sifatida chiqayotganligimizni va o ‘z im izn in g im portim izdan ko'p eksport qilayotganligimizni biidiradi.
Bir tomondan, bir mamlakat jam g‘armasi undagi investitsiya­
lar miqdoridan ortiq ketadigan bo‘lsa, ortiqcha qism xorijga kredit
259
sifaticia beriladi. Boshqa mamlakatga ega o ‘sha mamlakat tovarlari va xizmatlarini sotib oiishi (import) uchun ortiqeha moliyaviy
rnablag1 kerak b o ia d i va Xn ijobiy qoldiqqa ega boMadi.
Boshqa tomondan esa, agar bizning investitsiyamiz o ‘z
jam g‘arrnalarimizdan ortib ketsa, ortiqeha investitsiyalar xorijiy
mamlakatlardan moliyalashtirilganligini anglatadi. Jalb etilgan
ushbu qarz mablagiari hisobiga o ‘z eksportimizdan ko‘ra ko'proq
mahsulotni import qiiish imkonini beradi va Xn salbiy qoldiqqa
ega bo'ladi.
Xalqaro kapital oqimi bir qator shakllarda b o lis h i mumkin.
Kapital harakalidagi ijobiy qoldiq yuzaga kelsa, odatda m a m ­
lakat chet eldan qarz olgan hisoblanadi. Xuddi shunday, kapitalning xalqaro joylashuvi chet elliklar tomonidan o‘sha mamlakat
aktivlariga ega b o lis h shaklida ham bo'lishi mumkin. Masalan,
yaponiyalik investorlar amerikadagi Rokrellerlar rnarkazini egallaganda. ushbu bitim natijasida AQSH to ‘lov balansining kapital
harakati hisobi ijobiy qoldiqqa ega b o lg a n , lekin Yaponiyadan
qarz olmagan. Xorijliklar tomonidan mamlakatning ichki qarz
majburiyallari (davlat obligatsiyalari va h.k.) olinganda, ya’ni
mamlakat chetdan qarz olganda ham, mamlakat ichidagi aktivlarga ega l)o‘lganda ham, ularning ushbu mamlakat kapital]dan kelajakda olinadigan daromadga ega bo‘lish huquqi mavjud.
Boshqacha aytganda, har ikki holatda ham, chet elliklar ush­
bu mamlakat kapilal zaxirasining m a’lum bir qismiga (ulushiga) ega bo'lishadi. Tashqi iqtisodiy faoliyat uatijasidan olingan
ijobiy qokiiqlar, «foyda», mamlakatning xalqaro kapital zaxirasi sifatida rasrniy oltin-valuta zaxirasiga jamlanadi. Shuning
uchun ham, yuqorida keltirilgan to‘lov balansining makroiqtisodiy tormulasi qisqacha (sodda) ko‘rinish bo‘lib, unga m am ­
lakatning oltin valuta zaxiralari harakati (OR — official reserves)
ning hisobi q o lshiimagan. O Rning o ‘zgarishi davlalning oltin
valuta jam g‘armasining kamayishi yoki ko'payishini o ‘zida ifodalaydi. Bunda kapital harakati hisobi bilan b o g iiq b o ‘lgan operatsiyalar kirmaydi.
260
To‘lov balansining yakuniy makroiqtisodiy modeli
ko‘rinishga ega:
1 1 1 1 v 1 1 1avj
(I - S) +X n + OR - 0
Shunday qilib, joriy operatsiyaiar hisobi qoldig‘i. nafaqa!
xalqaro kapital harakati hisobi qoldig‘i bilan, balki ((1 — S)+ OR)
sum m a bilan tenglashtiriladi.
10.5. To‘lov balansiga ta’sir etuvchi omillar va
uni tartibga solishning asosiy usullari
To‘lov balansi mamlakatning jahon xo‘jaligidagi ishtiroki,
ko‘lami, tarkibi va tashqi iqtisodiy aloqaiari to‘g‘risida to‘liq
tasavvurni shakllantirib, unda, bular bilan birga quyidagilar ham
aks etadi:
— tovarlar, kapital va xizmatlar importiga bo‘lgan talab va
eksport taklifi bilan aniqlanadigan milliy iqtisodiyotdagi tarkibiy
muvozanatsizlik;
— iqtisodiyotni bozor va davlat orqali tartibga solish holatidagi
o ‘zgarishlar;
— bozor konyunkturasidagi omillar (xalqaro raqobat darajasi,
inflyatsiya, valuta kursining o ‘zgarishi va h.k.).
Mamlakatning to‘lov balansi holatiga kovp omillar ta’sir eta­
di. Biroq, ulardan eng asosiylari sifatida quyidagilarni ko'rsatish
mumkin:
Mamlakat iqtisodiyotining va xalqaro raqobatning bir tekis
rivojlanmasligi. Ma’lum bir mamlakat to‘lov balansining asosiy
moddalari jahon iqtisodiyotidagi boshqa mamlakatlar bilan ushbu
mamlakatning raqobat qilish kuchlari nisbatani o ‘zida aks ettiradi.
Iqtisodiyotdagi siklik tebranishlar. Mamlakatning tashqi
iqtisodiy aloqaiari natijasi m illiy iqtisodiyot holatiga ta’sir
ko‘rsatganidek, to‘lov balansiga xo‘jalil< yurituvchi subyektlar
xo‘jalik faoliyatida o ‘sish, pasayish va tebranishlar o Lz ta’sirini
ko‘rsatadi. Masalan, mamlakatda ishlab chiqarish hajmining ortishi elektr energiya manbalariga, xom ashyo va asbob-uskunaga
261
bo'lgan import talabi ko'payishiga sabab bo'ladi. Milliy iqtisodiyot
jahon iqtisodiyoliga nisbatan sckin rivojlansa, ushbu mamlakatdan kapitalning chiqib keiishi sodir bo'ladi. Mamlakatda rivojlanish sur’atlari ortsa, voki ic/.lashsa, foyda olish miqdori ham,
foiz stavkalar ham oshadi, kapitalning chiqishi esa qisqaradi.
Davlatning diet eldagi xarajallarining ortishi. Turli siyosiy va
iqtisodiy maqsadlarni ko'/lagan huknmatning tashqi xarajatiari
milliy iqtisodiyot uchnn og'ir yuk hisoblanadi. Uning to'lov
balansiga bilvosita ta’siri mamlakatning iqtisodiy o'sish, ishlab
chiqarish sur’atlarining o'/garishi, milliy iqtisodiyotning eksport
tarmoqlaridan resurslarni olib qo‘yish, eksportni kamayishi va
h.k. orqali sodir bo'ladi.
Kapitalning kirishi va chiqib ketishi. Kapitalning chiqishi va
kirib keiishi to'lov balansiga ikki tomonlama ta'sir qiladi. Xususan, kapitalning eliicjishi uning passivini oshiradi. Bunda eksport
tarmoqlarini moderni/atsiyalash uchun foydalanish mumkin
bo'lgan mablag'larni o'ziga jalb etadi (ya’ni tortib oladi). Shuuingdck, kapital cksporti ma’lurn bir davrdan so‘ng dividend va
foiz, Ibyda ko'rinishida mamlakatga xorijiy valutada mablagiarni
kirib kelishini ta'minlaydi.
Xorijiy kapitallarning mamlakatga kirib keiishi importyor
mamlakat toMov balansiga ijobiy ta’sir ko'rsatadi. Chunki tarmoqlarga xorijiy ka pit a In i kiritish natijasida tarmoqlarning iqtisodiy
samaradorligi ortsa, undan olingan daromad tashqi qarzlarni
s o ‘ndirishga yo‘naltiriladi. Aks holda esa, u to'lov balansiga salbiy
ta’sir etishi mumkin.
Inflyatsiya. Inflyatsiya mamlakat to‘lov balansiga salbiy ta’sir
ko'rsatadi. Mamlakat ichida narxlarning ortishi mahalliy tovarlar raqobatbardoshligini kamaytiradi, ularning eksportini qiyinlashtiradi, tovarlar importini kuchaytiradi, diet elga kapitalning
chiqib ketishi, «qochishi» sodir boiadi.
Favqulodda holatlar. Hosilning yo'qolishi, stixiyali (o‘z - o ‘zidan
sodir bo'lgan) qashshoqlik, tabiiy ofatlar va h.k. kabi favqulodda
holatlar mamlakat to'lov balansiga salbiy ta’sir ko'rsatadi.
262
Savdo cheklovlari. To‘lov balaasiga m am lakatlam m g bir
biriga nisbatan qollayotgan diskriminatsiyalari, proteksiomst lk
harakatlari, xususan mamlakatlarning o ‘zaro manfaatli iqtisodiy
hamkorlik numosabatlariga qarsliilik qiluvchi bojxona to'siqlari
t o io v balansida o ‘zgarishlar sodir bo‘lishiga olib keladi.
T o lo v balansining davlat tomonidan tartibga solinishi bu davlat to‘lov balansining asosiy moddalarini shakllantirishga hamda
paydo boMgan taqchiHi krai moliyalashtirishga yo'naltirilgan iqti­
sodiy, jumladan, valuta, moliya, pul-kredit tadbirlarini amalga
oshirishga yo‘naltirilgan faoliyatining umumiy yig‘indisidir.
M amlakatning xalqaro hisob-kitoblari va valuta-iqtisodiy
holatiga bog'liq holda to‘lov balansini boshqarishning, tashqi
iqtisodiy operatsiyalarni rag'batlantirish yoki qisqartirishga
yo‘naltirilgan turli usullari mavjud. To‘lov balansida taqchillik
mayjud bo'lgan davlatlar tomonidan, eksportni rag‘batlantirish,
import qilinayotgan tovarlarni kamaytirishga, xorijiy kapitalni
jalb qilishga, kapitalni olib chiqib ketishni chegaralashga qaratilgan quyidagi tadbirlar qoMlaniladi:
Deflyatsion siyosat. Bu siyosat ichki talabni kamaytirish­
ga yo'naltirilgan holda, o ‘z ichiga budjet mablagMarini aholiga
kamroq ishlatish, baholarni va ish haqlarini muzlatish kabilarni
qamrab oladi. Uning eng asosiy instrumentlaridan biri bo‘lib,
moliyaviy va pul-kredit choralari hisoblanadi: budjet taqchi 11igini
kamaytirish, Markaziy Bankning hisob stavkalarini o ‘zgartirishi
(diskont siyosati) kredit cheklovlari, pul muassasining o ‘sib borishiga chegara q o ‘yish. iqtisodiy pasayish, ishsizlikning yuqori
ko‘rsatkichi va to ‘la foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlari sharoitida deflyatsiya siyosatini qo'llash, ishlab chiqarish va
bandlikning yanada pasavishiga olib keladi. Bu esa, aholining
turmusli darajasiga sezilarli salbiy ta’.sir ko‘rsatib, vaziyatni yum shatish b o ‘yicha tezkor chora-tadbirlar qo‘llanilmasa, ijtimoiy nizolar kelib chiqadi.
Devalvatsiya. Milliy valuta kursi (boshqa xorijiy valutalarga
nisbatan qadri)ning pasaytirilishi. Bu tadbir m illiy eksportni
263
rag‘batlantirish va importni jilovlash bilan b o g iiq maqsadlarda
amalga oshiriladi. A m m o to lo v balansini tartibga solishda devalvatsiyaning roli, uni o'tkazish tartiblari va ularga hamkorlik
qiluvchi mamlakatning nmumiqtisodiy va moliyaviy siyosatiga
b o g iiq bo4adi. Devalvatsiva laqatgina, raqobatbardosh tovarlar
ning cksport potensiali va jahon bozoridagi qulay vaziyatiarning
mavjudligi sharoiiidagina tovarlar eksportini rag'batlantirishi
manikin. Devalvalsiyaning importni cheklashga ta'siri csa, takror
ishlab chiqarish jaravonining baynalminaliashuvi hamda xalqaro
ixtisoslashuv darajasining rivojlanishi bilan, mamlakatning im ­
portni cheklash bo‘yicha keskin choralar q ollash imkoniyatlari
pasayishidan kelib cliiqadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, liamma mamlakatlarda ham import o'rnini bosuvchi
tovarlar ishlab chiqarish siyosati muvaflaqivatii chiqavermaydi.
Devalvatsiva importni cheklashi bilan, mamlakat ichida tovarlar
ishlab chiqarish xarajatlari ortishiga, narxlarning ko'tarilishiga
va oqibatda, tashqi bozorlarda raqobatbardoshlik qobiliyatining
yo'qolishiga olib keladi. Shuning uchim bu tadbir mamlakatga
vaqlinchalik ustuvorlik berishi mumkin, am m o u to‘lov balansining taqchilligini kchirib chiqaruvchi sabablarni bartaraf etishga
qodir emas. Kutilgan natijani olish uchun, devalvatsiva yetarli
darajada b o lish i zarnr. Aks holda, 11 valuta spekulyatsiyasini
kuchaytiradi va valuta kursini qaytadan ko‘rib chiqishga majbur
qiladi. Haddan ortiq darajada amalga oshirilgan devalvatsiva,
boshqa valuialar kursini ham tushirishga olib keladigan, zanjirli
reaksiyani amaiga oshiradi. Va natijada, devalvatsiyani amalga
oshirgan mamlakat, raqobatda o ‘zi kutgan usiuvorlikka. ega bo‘la
olmasligi mumkin.
Valuta cheklovlari. Ushbu tadbir eksporf qiluvchilarning xorijiy valutalardagi tushumlaridan foydalanishm cheklash, xorijiy
valutani import qiluvchilarga sotishni litsenziyalash orqali amalga
oshiriladi. Shuningdek, u valuta operatsivalarni maxsus ruxsatnomaga ega boMgan banklarda amalga oshirilishi hamda toMov
balansidagi taqchillikni kamaytirish maqsadida, kapital ekspor264
tini chegaralash va uning oqib kelishini rag‘balhmlirisli, lovailai
importini ehegaralashga qaratilgan tadbirlar yig‘indisidir.
Moliya va pul-krcdit siyosati. To‘lov balansidagi taqchillikni
bartaraf ctish maqsadida eksport qiluvchilarga budjet subsidi
yalari bcriladi, proteksionistik (ichki ishlab chiqaruvchilarni
himoyalash) maqsadlarida import bojlari oshiriladi, mamlakatga
pul oqim ining kirib kelishini rag‘batlantirish maqsadida qimmatli qog‘ozlar egasi bo‘lgan xorijliklardan olinadigan soliqlarni
bekor qilish kabi chora-tadbirlardan keng foydalaniladi. Shuningdek, pul-kredit siyosati, bank hisob siyosati va muomaladagi
pulning massasini belgilash tadbirlari yuqoridagi maqsadlardan
kelib chiqqan holda amalga oshiriladi.
Tayauch so‘z va iboralar
To‘lov balansi, aktiv, passiv, ikki yoqlama yozuv, debet, kredit,
to‘lov balansining neytral va tahliliy shakli, joriy operatsiyalar hisobi, savdo balansi, xizmatlar balansi, joriy o ’tkazmalar, bir tomonlam a o ‘tkazmalar, xalqaro kapital harakati, kapital bilan op e­
ratsiyalar hisobi, to‘lov balansida moliyaviy hisob, to‘g‘ridan to‘g‘ri
investitsiyalar, portfei investitsiyalar, boshqa investitsiyalar, sof
xatolar va o ‘tkazib yuborishlar, davlatning oltin valuta zaxirasi,
yalpi milliy mahsulot, iste’mol xarajatlari, investitsiou xarajatlar,
davlat (budjet) xarajatlari, so f eksport, shaxsiy jamg'arma, davlat
jamg'armasi, yalpi milliy jam g‘arish, xalqaro raqobat, iqtisodiyotdagi siklik tebranish, davlatning chet eldagi xarajatlari, kapital
eksporti va importi, savdo cheklovlari, inflyatsiya, deflyatsion siyosat, devalvatsiya, valuta cheklovlari, moliya va pul-kredit siyosati.
Takrorlash uchun savollar:
1. To'lov balansining iqtisodiy mohiyati va tuzishning ahamiyatini aytib bering.
2. T o lo v balansi qanday shakllarda taqdim etiladi va ularning
farqli jihatlari to‘g‘risida nimalarni bilasiz?
3. To‘lov balansi tarkibi qanday?
265
4. To‘!ov balansi kredit qismida qanday operatsiyalar yoziladi
va u qanday ahamiyatga ega?
5. To‘lov balansi debet qismida qanday operatsiyalar yoziladi
va u qanday ahamiyatga ega?
6. ToMov balansining aktiv va passiv operatsiyalari, holatlari
to‘g‘risida nimalarni bilasiz?
7 . Joriy operatsiyalar hisobi balansi hisobida nimalar aks ettiriladi?
8. Bir tomonlama olkazm alar va xizmatlar balansi qanday
operatsiyalardan shakllantiriladi?
9. Tashqi savdo balansida nimalar aks ettiriladi?
10. Kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobida
qanday operatsiyalar amalga oshiriladi?
11. To‘Iov balansiga davlat aralashuvi qanday bo'ladi?
12. ToMov balansining xato va o ‘tkazib yuborishlar moddasi
nima uchun kerak, untla nimalar aks ettiriladi?
13. Mamlakat tolov balansining makroiqtisodiy modelini
tuzish to'g'risida nimalarni bilasiz?
14. To‘lov balansiga ta’sir etuvchi omillarni aytib bering va
ularni izohlang.
15. To‘lov balansini tartibga solishning qanday asosiy usullarini bilasiz va ularga i/o h bering.
Musldifü n'rganish uchun topshiriqkir
1. ToMov balansining iqtisodiy mohiyati va makroiqtisodiy
modelini o ‘rganish IxVyicha klaster tuzing.
2. Mamlakatlarning to lo v balanslarini Xalqaro Valuta fondi,
Ja hon banki va U N C T A D (BMTning savdo va rivojlanish b o ‘yicha
konferensiyasi) rna’lumotlari asosida o ‘rganing va rivojlanayotgan
mamlakatlar to‘lov balansiga xos xususiyatlarni aniqlang.
3. Merkantilistlarning iqtisodiy qarashlari bo'yicha Devid
Yumning xalqaro savdo va meiall ptillar harakati nazarivasini
mamlakat to ‘lov balansiga bogMagan holda o'rganing.
4. To‘lov balansining qoldig‘ini o'lchash konsepsiyalari rivoj­
lanish jarayonini o'rganing, ularni o ‘zaro solishliring va hozirgi
266
kunda mamlakat to ‘lov balansini tuzish va uni e ’lon cji 1i.sli sliari
lari bo'yicha xulosa yasang.
5.
Quyidagi jadval m a ’lum otlari asosida joriy operatsivalar \a
kapital harakati balansi bilan birga to ‘lov balansini tuzing va naiijalarga izoh bering.
Operatsiyalar
Avtomobillar
eksporti
Chet elda turizm
xarajatlari
Hisob-kitob texnikasi eksporti
Pul
birlik
Operatsiyalar
Pul
birlik
1,0
Qishloq xo‘jalik mahsulotlari eksporti
1,0
8,5
Avtomobillar importi
30,4
15,2
Neft importi
10,5
Davlat obligatsiyalarini sotish
4,0
Bug‘doy eksporti
20,0
Harbiy asbob-uskunalar
eksporti
Chet elliklarga oltinni
sotish
Milliy korporatsiyalarning
xorijiy aksiyalarini sotish
7,1
1,0
2.1
6.
ßerilgan m a'Ium otlar asosida toping: 3 yi! uchun Xn
(savdo balansi qoldigi), S, (Shaxsiy ja m g ‘arma), S2 (Davlat
ja m g ‘armasi), S = S ]+S2 (U m u m iy ja m g ‘arma), Kapital harakati
balansi qoldig‘i.
Yillar Y (Y1M)
1
2
3
5000
5000
5000
С (Iste’mol
xarajatlari)
I (Investitsiya)
G (Davlat
xarajatlari)
3000
3200
3200
900
900
1000
1000
1000
900
267
T (Budjet
daromadlari)
900
900
1000
Test savollari
1. To‘lov balansi bilan hisob-kitob balansi o'rtasidagi farqlar
berilgan javobni loping.
A) Xalqaro kreditier toMov balansini aktivlashtiradi, hisobkitob balansini esa passivlashliradi.
B) M amlakatning haqiqatdagi xalqaro toMovlari va lushumlari
hisob-kitob balansida aks ettiriladi.
C) ToMov balansida majburiyatlar va talablar o‘zaro nisbati
aks ettiriladi.
D) ToMov va hisob-kitob balansi bir xil ma'no anglatuvchi
tushunchalar.
2. ToMov balansi bilan savdo balansi o'rtasidagi farqlar beril­
gan javobni toping?
A) ToMov balansi o7. ta rkibiga savdo balansini ham oladi.
B) ToMov balansida bir tom onlam a oltkazmalar aks ettirilmaydi.
C) Savdo balansida kreditga berilgan tovarlar aks ettiriladi.
D) ToMov va savdo balansi bir xil m a'no anglatuvchi tu ­
shunchalar.
3. ToMov balansi nima?
A) M amlakat tom onidan valuta ko‘rinishida haqiqatda
toMangan va boshqa davlatlardan olingan tush u m larn in g n is ­
bati.
B) M amlakatning xorijiy davlatlarga boMgan talab va majburiyatlarning nisbati.
C) Faqatgina haqiqatda amalga oshirilgan xalqaro kredit bi­
lan bog‘liq toMovlar va tushum larning nisbati.
D) Valuta rezervlari va oltin rezervlari bahosi o'rtasidagi nisbat.
4. ToMov balansini tuzishda bazis balans konsepsiyasining
mohiyati qanday?
A)
ToMov balansi A va B m oddalardan iborat boMib, B modda
orqali balanslashtirilgan.
B) To‘iov balansi A + B + C + D m oddalarning yig'indisi h <( ! i i
moddalar yig in d isin in g teskari ishora bilan olingan qiymatiga
tcng boMishi kerak.
C) 1970-yillarda AQSH iqtisodiyotida iqtisodiy beqarorliklar
yuz berganligidan to‘lov balansida ham qo‘shilgan.
D) 7'o‘lov balansi joriy operatsiyalar qoldig‘i bilan oMchangan.
5. M am lakat iqtisodiy tizim i joriy yilda quyidagi param etrlar
bilan tavsiflandi:
Sshaxsiy^0*2 (Y~ T ) - 50; I = 100 ~ 5i.
Bu yerda, Sshaxsiv — xususiy sektordagi ja m g ‘arm a funksiyasi;
Y — milliy daro m ad ; T — davlat budjetiga soljq ajratmalari;
1 — investitsiya funksiyasi; i — foiz stavkasi. A gar iste’mol xarajatlari 530 pul birlik, yillik 7% lik stavkada, budjet profitsiti
10 pul birlik b o ‘lsa, to ‘lov balansining joriy operatsiyalar hisobi
qoldig‘ini toping.
A) 15 pul birlik.
B) -55 pul birlik.
C) 80 pul birlik.
D) -75 pul birlik.
6. A m am lakatda xususiy investitsiyalar hajmi — 600; dav­
lat budjet i defitsiti — 200; joriy operatsiyalar balansi defitsiti —
250 pul birlikka teng. A mamlakatdagi ichki investitsiyalar miqdorini toping,
A) 650 pul birlik.
B) 320 pul birlik.
C) 740 pul birlik.
D) 430 pul birlik.
7. A m am lak atda joriy yilda quyidagi makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar kuzatildi:
A) Milliy darom ad - 1000.
B) Iste’mol xarajatlari — 700.
C) Davlat xarajatlari — 100.
D) lchki investitsiyalar hajmi — 300.
269
E) Eksport hajmi — 50.
F) Import hajmi — 250.
8. Yuqoridagi m a’lumotlar asosida oltin-valuta zaxiralari harakati hisobini aniqfang.
A) 100 pul birlik.
B) 50 pul birlik.
C) 300 pul birlik.
D) -150 pul birlik.
9. Davlat budjeti defitsiti 128 mlrd dollarni, shaxsiy janig‘arma
806 mlrd dollarni. ichki real investilsiyalar hajmi 777 mlrd dollar
ni tashkil etsa, uiamlakaiuiiig lolov balansini joriy operatsiyalar
hisobi qoldig‘ini toping.
A) -99 mlrd dollar.
B) 224 mlrd dollar.
C) 123 mlrd dollar.
D) -174 mlrd dollar.
270
11-bob. Y E Y R O B O Z O R L A R N I N G Y U Z A G A KKL1SI I I
VA U L A R D A G I O P E R A T S IY A L A R
11.1. Yevrobozorlar va ularga xos xususiyatlar.
11.2. Yevrokredit bozori.
11.3. Ycvrovalutadagi qimmatli qog‘ozlar bozori.
11.1. Yevrobozorlar va ularga xos xususiyatlar
Jahon ssuda kapitallar bozori ikkita o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq
asosiy sektorga ajraladi va lining tarkibida vevrobozor yetakchilik
qiladi.
Birinchi sektor asosan yirik banklar o‘rtasidagi qisqa muddatli 1 kundan 1 yilgacha bo'lgan depozit-kredit operatsiyalarni qam rab olgan jahon pul bozori hisoblanadi. Iqtisodiyot tarixida pul bozori veksel bozori bilan birgalikda Londonda paydo
bo‘lganligiga guvoh b o lish m um kin. Bugungi kunda zamonaviy
pul bozori deganda banklar tom onidan birinchi darajali qarzdorlarga beriladigan yuqori likvidli blankali, talab qilib olinguncha
krcditlar bozori tushuniladi.
Jahon ssuda kapitallari bozorining ikkinchi scktori kapital
bozori hisoblanib, uni ikkita asosiy segmcntga ajratish mumkin.
Birinchisi an'anaviy o ‘rta va uzoq muddatli xorijiy krcditlar va ikkinchisi 1968-yilda shakllana boshlagan, 1 vildan 15 yilgacha va
undan ortiq muddatlardagi kreditlar bozorini o‘zida mujassamlashtirgan yevrokredit bozori hisoblanadi.
Xalqaro ssuda kapitallari bozorida vevrobozor m uhim rol
o ‘ynaydi. Yevrobozorning rivojlanishi va jahon moliyaviy integratsiyasi jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti uchun ijobiy ta ’sir
ko‘rsatuvchi elementlardan sanaladi. Jahon bo‘ylab moliyaviy
resurslarni samarali qayta taqsimlash im konini beradi, tashqi
to ‘lovlar muvozanati buzilganda yuzaga keluvchi m uam m olarni
b arta raf etish yo‘llarini ishlab chiqadi, iqtisodiy agentlarga risklardan him oyalanish uchun m uhim vositalarni taqdim etadi. U m um a n olganda, ushbu bozor moliya bozorida raqobatni kuchay271
tirib, moliya-kredit muassasalarining ko‘rsatadigan xizmatlari
qiymatini kamaytirishga lurtki beradi.
Yevrobozorning rivojlanishi jahon bo'yicha moliyaviy resurslarga bo‘lgan talab va taklif nisbalini erkin ta’minlanishiga sharoit
yaratib beradi. Ushbu bozor korxona va tashkilotlarning moliyaviy
rcsurslarga boMgan ehtivojini bir mamlakat ichidagi, ya’ni juda kam
imkoniyalar rnavjud bolgan va nisbaian qattiq tartibga solinadigan
kapital bozoridan emas, balki turli qiyinchi!iklar voki turli murakkabliklardan ancha xoli hoMgan, erkin bozor iqtisodiyoti tamoyillari arnal qiladigan b o/or — yevrobozor qondirishi mumkin.
Yevrobozor ~ xalqaro va milliy moliya bozorining bir qismi b o ‘lib, unda k reel it la r va q ar/lar bo'yicha operatsiyalar yevrovakitalarda amalga oshiriladi. Yevrovahitalar bozori o ‘z ichiga
banklararo bitimlarni va bankning mijozi b o im ag an shaxslar
bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarni ham qamrab oladi.
Yevrovahitalar bozorining asosiy xususiyati undagi foiz stavkalar
jahonda yetakehi moliyaviy markazlarning banklararo foiz stavkalari asosida shakllangan boladi. Odatda, bu London banklararo
foiz stavkasi hisoblanadi. 1950-yiliar oxirida yevrovaluta bozori
shakllana bosh lagan.
Yevrovaluta bu niam lakatdan tashqaridagi kredit muassasalariga qo‘yilgan va ushbu m amlakatni huquqni va iqtisodiyotni
tartibga soluvelii organ lari nazoratidan chetda bo‘lgan ixtiyoriy
shakldagi pul birliklari hisoblanadi. Yevrovalutadagi «Yevro» so‘zi
jahondagi ixtiyoriy erkin ayirboshlanadigan valutalarga nisbatan
qo‘llaniladi. Masalan, AQSHda yapon ienasi «Yevroiena» hisob­
lanadi. Yevrovalutada, ya'ni mam lakat ucluin xorijiy valutada
beriladigan xalqaro bank kreditlarining qariyb 50% dan ortiq
qismi AQSH dollarida ajratiladi.
Dastlab, yevrodollar deganda AQSHdan tashqarida yevropa
banklariga chet ellik fuqarolar tornonidan qo‘yilgan dollarlar
tushunilgan. XIX asr 11ing oxirlarigaclia, ya’ni yevropa banklari
tornonidan 3 o>lik veksellar depozitlar orqali toMash yo‘lga
qo'yilishiga qadar AQSHdan tashqarida dollarda qo‘yilgan de272
pozitlar amaliyotda ko‘plab uchragan. Hozirgi kundagi yevrodollar bozorining avvalgi yevrodollar bozoridan farqli jihatlari quyidagilarda namoyon b o ‘ladi:
— xalqaro foiz stavkalarining mavjudligi;
— bozor ishtirokchilari soni va operatsiyalarining ko‘piigi;
— AQSH dan tashqarida dollaridagi depozitlarning kamayishi.
Dastlabki yevrodollarlar, 1950-yillarning oxirida xalqaro
banklararo vakillik m unosabatlari negizida paydo b o lg a n . Agar
AQSH dollaridagi depozit egasi o‘z depozitini A m erika ban kidan xorijiy bankka o ‘tkazsa, amaliyotda yevrodollarlar paydo
b o lg a n . AQSH dollarining yevrodollarga aylanish xususiyati xorijiy banklarga qo‘yilgan AQSH dollaridagi depozitlardan
A Q SH dan boshqa barcha m am lakatlarda kredit resursi sifatida
foydalanish m um kinligi bilan belgilanadi. 1960-yillardan boshlab yevrovaluta bozori o ‘z tarkibiga AQSH dollaridan tashqari
ja h o n iqtisodivotida yetakchi b o lg a n m am lakatlarning valutalarini h am ola boshladi.
Yevrovaluta bozori quyidagi omillar asosida rivojlangan:
— tashqi iqtisodiy faoliyatda xalqaro valuta-kredit xizm atlarini
ko‘rsatish turlarini oshirishga bo'lgan ehtiyoj;
— 1950—1960-villarda jahondagi yetakchi valutalar erkin konvertatsiyasining amaliyotga joriy etilishi;
— m am lakatlar milliy qonunchiligining erkinlashtirilishi hisobiga mahalliy banklar va firm alar foyda olish m aqsadida o ’z
mablag‘larini xorijiy banklarga joylashtirishlarini rag‘batlantirish.
AQSHda 1957-yilda foiz stavkalarning tushishi hisobiga talab qilib olinguncha va 30 kunlik depozitlar bo‘yicha foizlarni
to‘lashni to‘xtatilishi natijasida, ko‘plab investorlar o‘zlarining
AQSH dollaridagi mablagMarini xorijiy mam lakatlar banklariga
joylashtirishni af/al bilishdi. Bu esa, o ‘z navbatida yevrodollarning yuzaga kelisliiga sabab bo‘ldi. 1981-yilda Nyu-Yorkda erkin
bank zonasining tashkil etilishi, ya’ni norezidentlar bilan bank
operatsiyalari rejimi yoki tartibi yevrovaluta bitimlarini am alga
oshirish tartibi bilan qariyb bir xil bo'lgan rejimning paydo b o ‘lishi
273
hisobiga yevrodollar bozori tarkibiga AQSH ham qo‘shildi. «Yevrovaluta» atamasi Osiyo mintaqasida foydalaniladigan AQSH dol­
larlari (osiyo dollari), Arab mamlakatlarida ishlatiladigan AQSH
dollarlari (arab mamlakatlari dollari), neft mahsulotlari savdosida foydalaniladigan AQSH dollarlari (neft dollarlari)ga nisbatan
ham qo‘llaniladi.
Yevrobozor m a’lum bir davlat bozori maqomiga ega emas.
Shuning uchun mazkur bozordagi operatsiyalar m a ’lum bir davlatning soliq yoki valutani tartibga solish tizimi ostida amalga
oshirilmaydi.
Jahon iqtisodiyotida ko'plab moliya-kredit tashkilotlarini o'zida
mujassamlashtirgan bir qator xalqaro moliyaviy markazlar mavjud
bo'lib, ular yetakehi sanoatlashgan mamlakatlarda faoliyat yuritib,
takornillashib kelmoqda. Ayni paytda bunday xalqaro moliyaviy
markazlar rivojlanayotgan mamlakatlarda ham shaklianmoqda.
Hozirgi kunda jahon yevrobozorining asosini Nyu-York, L o n­
don, Syurix, Frankfurt-na-M ayn, Tokio, Singapur, Syangan shaharlari tashkil etmoqda. 1980-yillarda Bagama orollari, Panam a,
Baxrayn kabi yangi moliyaviy markazlar ham jahon iqtisodiyotida
shakllana boshladi.
Ushbu bozorlarning hududiy va milliy bozorlardan ajratib turuvchi o'ziga xos xususiyati quyidagilarda narnoyon bo‘Iadi:
— ularda xalqaro hisob-kitob birliklari (xususan SDR, yevro, AQSH dollari) va erkin ayirboshlanadigan valutalarda yirik
miqdordagi moliyaviy resurslar aylanmasi amalga oshiriladi.
Yevrovaluta bozorida foydalaniladigan AQSH dollarining bozor
savdo aylanmasidagi ulushi kamayish tendensiyasiga ega b o ‘lsa
ham , amalga oshiriladigan operatsiyalarda u yetakchilik qilib kelrnoqda. Yevrobozordagi operatsiyalarda yevro, yevroshvetsariya
franki, yevrofunt sterling va boshqa yetakehi valutalarning ulushi
ko‘payib bormoqda;
— valuta-kredit operatsiyalarining universallashuvi sodir
bo‘ladi. Ushbu bozorda nafaqat kredit, balki valuta va turli kafolatlar bilan bo'yieha operatsiyalar sug‘u rta xizmatlari ham da
274
qim m atli qog‘ozlar bozori uzviy bog‘liq ravishda amalga oshi
riladi;
— u la rd a eng ilg‘or va zam onaviy aloqa h am d a komimi
nikatsiya vositalaridan foydalaniladi. Yevrobozordagi bitimlar eng zam onaviy texnologiyalar, intern et, telefon, telefaks
va b o sh qa vositalar bilan am alga oshirilad i h am d a m azk ur
bitim larn i asosiy hujjat sifatida qayd etish h a m m u m k in . Bu
kabi b itim la rn i am alga o sh irish d a kafolatni kontragent bank in in g m a q o m i, bozordagi o ‘rni, o b ro ‘si yoki to m o n la rn in g
xalqaro reyting agentliklari to m o n id a n berilgan yuqori reyting (AAA) ko£rsatkichlari beradi. Bugungi kundagi internetb en k in g elektron texnologiyasi m ijozlarga b a n k n in g masofaiy
x izm at ko'rsatish rejimidagi m axsus te rm in allari y ordam ida
yer s h arin in g istalgan nuqtasida joylashgan mijoz bilan turli
bitim larni tuzish im k o n in i beradi;
— kichik va o ‘rta darajadagi qarz oluvchilarning ushbu bozorda ishtiroki cheklangan;
— kuchli tarkibiy tuzilmaga ega (jahonning 500 ga yaqin eng
yirik banklari ushbu bozordagi operatsiyalar bilan shug‘ullanadi).
Yevrobozorning institutsional asosini ko‘plab mamlakatlarda
o'zining filiallari bilan turli moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiruvchi transmilliy banklar (TM B) tashkil etadi;
— yevrovalutadagi operatsiyalarning milliy valutadagi operatsiyalarga nisbatan darom adliligining yuqoriligi. Xususan,
turli davlatlar bilan taqqoslanganda yevrodepozitlar bo‘yicha foiz
stavkalar yuqori, yevrokreditlar bo‘yicha foiz stavkalar esa past
bo'ladi. Chunki, yevrodepozitlar bo‘yicha m a ’Ium bir markaziy
bankda majburiy zaxiralash tizimi amalga oshirilmaydi, depozit
bo‘yicha foiz to‘lovlariga darom ad solig‘i solinmaydi.
Yevrobozordagi operatsiyalarning bir qator turlarini ajratib
ko‘rsatish mum kin. Xususan:
— kreditlarni taqdim etish;
— qisqa muddatli bitimlar;
— evroobligatsiyalarni chiqarish.
275
Yevrobozor davlatlarning tashqi defitsitlarni moliyalashtirish
va ulardagi ortiqcha kapital cliiqib ketish jarayoniga ko‘mak beradi. Jahon iqtisodiyoti uchun ushbu bozorning afzalligi moliyaviy
resurslarni samarali qayta taqsimlashda siyosiy jihatdan betaraf
ekanidir.
11.2. Yevrokredit bozori
Yevrokreditlarning asosiy qismini xalqaro bank sindikatlari
taqdim etishadi. Shuning uchun yevrokreditlarni berish mexanizinini sindikatlashgan kreditlar misolida h am ko‘rib chiqish
maqsadga muvofiq.
Yevrobozordagi k red it operatsiyalari bir m in AQSH dollaridan bir necha yuz mln AQSH dollari hajmida amalga oshiriiadi.
Shuningdek, bunda kreditlar garov bilan ta ’m inlanm asdan va
foydaianish maqsadi aniq ko‘rsatilmagan holda ham berilishi
mum kin.
Yevrokredit bozoridagi foiz stavkalarni turli davlatlarning foiz
stavkalariga nisbatan erkiu shakllanishi yevrobozorga xos xususiyatlardan hisoblanadi. Xalqaro foiz stavkalar odatda kredit
liniyasi bo‘yicha kreditlash limiti ochilayotganda olinadi. Yevrovaluta bozorida kredit foiz stavkalari asosan L IB O R (LIBOR
— qisqa muddatli (odatda 6 oylik) yevrovalutalar (asosan AQSH
dollari) bo‘yicha London banklararo mablag‘lar taklifi stavkasi)ga
o‘zgarmas kattalikdagi foiz stavkasi (spred (spread) — bank xizmatlari uchun ustama)ni qo‘shish orqali aniqlanadi. Yevrokreditlar bo‘yicha spred darajasi odatda .3/4% dan 3% gacha bo‘lib,
uning miqdori kreditga b o lg a n t-alab va taklifning o‘zaro nisbatiga, kredit muddatiga, mijozning kredit bo‘yicha tolovga qobilligiga, kredit riskiga bog‘liq. Umum an olganda, yevrokreditlar
bo'yicha foiz stavka bazaviy (asosiy (LIBOR)) stavkaga spredni
qo‘shish orqali aniqlanadi.
Yevrobozordagi depozitlarning foiz stavkasi London banklari
aro qisqa muddatli depozitlarning foiz stavkasi LIB ID (LIBID)
orqali aniqlanadi.
276
Yevrobozordagi foiz stavkalari milliy bozorlardagi l o i /
stavkalariga n isb atan mustaqil b o ‘lishlariga q aram asd an , u l a i
bilan o ‘zaro bir-biriga bog‘liq holda shakllanadi. Shuning
dek, xalqaro foiz stavkalari h am milliy foiz stavkalariga oV
t a ’sirini ko‘rsatishi m u m k in , ya’ni u lar o ‘zaro bir-biriga aks
t a ’sirga ega. Jah o n ssuda kapitallari bozoridagi foiz stavkalar milliy foiz stavkalarni o ‘zaro bir-biri bilan muvofiqligini
t a ’m inlashga xizm at qiladi, ya'ni xalqaro foiz stavkalarining
tebranish doirasi b o ‘yicha milliy foiz stavkalari h am o ‘zgarib
boradi. Yevrobozordagi foiz stavkalar m uddati, valuta turi va
boshqa jih atlar b o ‘yicha diversifikatsiyalashgan. 1960-yillardan
boshlab ja h o n bozorida kredit va depozitlar bahosini aniqlashda
bozor konyunkturasiga mos ravishda o ‘zgaruvchi suzuvchi foiz
stavkalar asosiy rol o 'y n am o q d a .
Y evrokreditlarning shakllari. Yevrokreditlar yevrovalutada odatda 10 oydan 12 yilgacha (o'rtacha 7 yilga) va asosan
100 m in AQSH dollaridan 500 m in AQSH dollari m iqdorida beriladi. Yevrokreditlar bo'yicha foiz stavkalari suzuvchi
b o ‘lib, doim o xalqaro foiz stavkalari ( L l ß O R , P1BOR, F I ­
BOR) asosida ko‘rib chiqiladi. Y evrobanklar yevrokrcditga xiz­
mat ko‘rsatgani, ishtirok etgani va ushbu jaray onn i boshqargani
uchun komission to ‘lovlar oladi yoki kredit foiziga bank o‘z
spredini qo‘shadi. Yevrokreditlarni olish ju d a qulay va tez am alga oshiriladi h am d a ushbu kreditlarni uzoq m uddat davomida
so‘ndirishga im kon beriladi. Yevrobanklar m ijozning to lo v
va kreditni qaytarish qobiliyatini, kredit tarix in i o ‘rgangan
holda turli shakldagi m uzokaralar natijasida ssuda shartlari
to ‘g‘risidagi yozm a sh artn o m a asosida o ‘z mijoziga yevrokredit­
larni taqdim etishadi. Foiz stavkaning o'zgarishi natijasida yuzaga keladigan zararlarni oldini olish m aqsadida b an k lar qisqa
m uddatli yevrokreditlar bozorida turli ko‘rinishdagi moliyaviy
operatsiyalarni am alga oshiradilar. 0 ‘rta va uzoq muddatli
yevrokreditlar o d atd a stend-bay va qayta yangilanish (rollover)
shartlari asosida ta q d im etiladi.
277
Birinchi holatda bank qarz oluvchiga shartnom ada kelishilgan
sum m ani turli qisqa (3, 6, 9, 12 oylik) muddatlar bo‘yicha alohida-alohida taqdim etish majburiyatini oladi. Shartnom ada belgilangan har bir muddat bo‘yicha kredit foizi ham alohida-alohida,
yevrovaluta bozoridagi asosiy suzuvchi foiz stavkalar (masalan,
LlBOR)ning o‘zgarishini inobatga olgan holda ko‘rib chiqiladi.
Bu esa, yevrobanklarga o ‘rta va uzoq muddatli kreditlarni qisqa
muddatli resurslardan foydalangan holda taqdim etish imkoniyatini yaratadi.
lkkinchi holatda, rollover yevrokreditlar turli shartlar asosida
berilishi mum kin. Xususan:
1. Yevrobank bitim tuzilgandan so‘ng, investitsion loyihani
kredit lash uchun moljallangan barcha summani darhol bir martalik tolov orqali yoki ma'lum bir muddatdan keyin berishi, shuningdek, kreditni so'ndirish tartibi ham bir martalik tolov hisobiga yoki
qisman, alohida tolovlar rejasi orqali amalga oshirilishi mumkin.
2. Amaliyotda keng tarqalgan rollover kredit turlaridan biri
bu kreditning m a lu m bir oraliq muddati davomida mijozning
maksimal olishi m um k in b o lg a n kredit miqdorini nazarda tutadi. Bunday kreditni solidirish tartibi bir martalik yoki qisman
tolovlar orqali amalga oshiriladi.
3. Kredit shartnom asida ssuda hajmi va lining loiz stavkasini
kreditning um um iy muddati davomida har chorakda, yarim yilda
yoki bir yilda bir m arta va h.k. oraliq muddatlarda qayta ko‘rib
chiqish tartibi yoki sanasi belgilab qo‘yiladi.
4. Rollover kreditning maxsus turlaridan biri bu qarz oluv­
chiga kelishilgan m a lu m muddat davomida oldindan belgilangan shartlar asosida zarur b o lg a n d a yevrobankdan kredit olish
huquqini beradi.
Rollover kreditlarning shakli va shartlari turlicha b olsad a,
ular uchun ham b a’zi bir elementlar majburiy hisoblanadi. X usu­
san, tom onlarning faoliyat tavsifi, kreditning summasi, maqsadi
va tolov valutasi, so‘ndirish muddati va tartibi, qiymati va kafolati
ham da boshqalar.
278
Yevrodepozitlarning muddati 1 kundan 1 yilgacha, ba'/an
5 yilgacha cho‘zilishi m um kin, odatda ularning muddati (> oy
ho‘ladi. M azkur bozorda banklararo depozitlarning o'riacha
sum m asi 5—10 m in AQSH dollarini, b a’zan esa undan bir ncclia
m arta katta miqdorni tashkil etadi.
11.3. Yevrovalutadagi qimmatli qog‘ozlar bozori
Jahon ssuda kapitallari bozori faoliyati qim matli qog‘ozlar
emissiyasi va oldi-sotdisi amalga oshiriladigan jahon fond bozori
bilan uzviy bog‘liq holda rivojlanadi. Ushbu bog‘liqlik aktivlar
sekyuritizatsiyasi (inglizcha securities — qim m atli qog‘ozlar), xususan bank kreditlari bilan ta ’m inlangan qim m atli qog‘ozlarni
chiqarish jarayoni bilan, hosila moliyaviy vositalar yangicha turlarini amaliyotda ko‘payishi bilan kuchayib bormoqda. Aktivlar
seyuritizatsiyasiga asoslangan qim matli qog‘ozlar bankdan qarzd o rning kreditni so‘ndirish uchun to ‘lagan mablag'lari hisobidan
qoplanadi.
Yevromoliyaviy bozorda nominali yevrovaluta, masalan AQSH
dollari, yevro yoki Yaponiya ienasi b o ig a n qim matli qog‘ozlar
oldi-sotdi qilinadi.
Yevroqimmatli qog‘ozlar (euro-securities) bu erkin muomalada b o ‘luvchi (transferable securities), sindikat anderrayterlar, yoki
turli m am lakatlardan bo'lgan ikki ishtirokchi orqali joyiashtiriladigan, ularni bir yoki undan ortiq mamlakatlarga sotish rejalashtirilgan, faqat moliya-kredit tashkilotlari orqali ega b o lish
m u m k in bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar hisoblanadi.
Bugungi kunda jaho n fond bozorida qimmatli qog'ozlarning
yillik emissiyasi hajmi barcha m anbalar hisobidan talabgorlarga
berilgan xalqaro kreditlar va moliyaviy mablagMarning qariyb
yarm ini tashkil etadi.
Xalqaro qarz qim matli qog‘ozlar xalqaro fond bozorida kapitalni jalb etishning va operatsiyalarning asosini tashkil etadi.
U larn in g tarkibida xalqaro obligatsiyalar va notalarni, turli
kom paniyalar (korporativ), moliyaviy institutlar va davlatlarning
279
xalqaro qarz cjiinmatli qog‘ozlarini alohida ajratib ko‘rsatish
inn m kin.
Xalqaro qar/. qiminatli qog‘ozlarini fond bozorlarida muom alada boluvchi asosiy ikki, ya’ni yevroobligatsiya va chet el obiigalsiyaiari shakllari mavjud.
Nominal qiymali obligatsiya joylashtiriladigan m am lakatning
milliy pul birligida b o lgan, ya’ni obligatsiya emitenti uchun xori­
jiy valutadagi va ushbu mamlakat fond birjasida kotirovka qilinadigan obligatsivalar -- chet el obligatsiyalari hisoblanadi. M asa­
lan, Fransiyaning Angliyada jovlashtirish uchun chiqarilgan qarz
obligatsiyalari nominali funt sterlingda ifodalanadi, Angliya fond
birjasidagi kotirovka natijalari asosida ingliz investorlari tom onidan sotib olinadi, Ya’ni chet el obligatsiyalari m a’lum bir m am lakatga ushbu davlat qonun-qoidalari asosida joylashtiriladi. Chet
el obligatsiyalari ham odatda, jah on ning yirik moliyaviy markaz
shaharlarida, masalan, Nyu-York, London, Yaponiya va boshqa
shaharlarda joylashtiriladi. Chet el obligatsiyalaridan foydalanish
amalivotga 500 yildan beri mavjud b o isa, yevroobligatsiyalar
paydo b olganiga hozirda atigi 30 yil bo'Id 1.
Bugungi kunda chet el obligatsiyalari ni asosan rivojiangan
m am lakatlar emissiya qilishmoqda. Ba’zi mamlakatlar tomonidan emissiya qilingan chet el obligatsiyalari o‘ziga xos nom bilan
ataladi. Masalan, Shveysariya obligatsiyalari — Chocolate Bonds,
Yaponiya obligatsiyalari — Samourai Bonds, AQSH obligatsiyalari
— Jankee Bonds, Buyuk Britaniya obligatsiyalari — Bulldog va
h.k. Jahon fond bozorining ushbu segmenti yevroobligatsiyalarni
ko‘payishi hisobiga qisqarib bormoqda.
Yevroobligatsiya — xorijiy investorlar orasida xalqaro sindikat
anderrayterlari orqali joylashtiriladigan, emitent va xorijiy inves­
torlar uchun chet el valutasida chiqarilgan qarz munosabatli qimmatli qog‘oz hisoblanadi. Yevroobligatsiyalar joylashtirilayotganda jahon ning hech qaysi bir mamlakatida ro‘yxatga olinmaydi.
Yevroobligatsiyalar asosan bank konsorsiumlari, sindikatlari va
xalqaro tashkilotlari tom onidan emissiya qilinadi.
280
Yevroobligatsiyalarning turi sifatida «dragon» (mgli/cha
«dragon bonds» atam asidan olingan) obligatsivalarini qavd clish
m um kin. Ular yevrodollar obligatsiyalar boMib, osiyo bo/.orida
joylashtirilgan (birinchi navbatda Yaponiyada) va m a’lum bir
osiyo birjasida (odatda, G ongkong yoki Singapur birjalarida) 1istingga ega bo‘lgan qim m atli qog‘oz hisoblanadi.
Yevroobligatsiyalar va d ie t el obligatsiyalari o‘rtasidagi
o ‘xshashlik ularni m am lakatlar o ‘rtasida kapitalni qayta taqsimlash vosilasi boMib hisoblanishida, shuningdek, ularni emitent
mam lakatlar milliy valutasidan farqli boshqa valutada emissiya
qilinishida namoyon boMadi.
Yevroobligatsiyalar va chet el obligatsiyalari o‘rtasidagi farq
esa quyidagilardan iborat:
Birinchidan, yevroobligatsiyalar erkin konvertatsiya qilinadigan valutada emissiya qilinadi. Chet el obiigatsiyasi esa lining
emitenti uchun ixtiyoriy xorijiy valutada emissiya qilinadi, ya’ni
bunday valutalar erkin konvertatsiya qilinadigan valuta boim asligi
ham mum kin.
11.3 -rasm. Xalqaro fond bozorida yevroobligatsiyalarning shakllanish
mexanizmi.
281
Ikkinchidan, diet el obiigatsiyalari joylashtiriladigan m am lakatda ro'yxatga olinadi, uning nominal qiymatijoylashtiriladigan
m amlakat uchun milliy valutada bo'ladi, u faqat joylashtiriladigan
mamlakat fond bozorida muomalada bo'ladi. Yevroobligatsiyalar
esa, m a ’lum bir mamlakatga ro'yxatga olinm asdan joylashtiriladi, bir vaqtning o'zida bir necha mamlakatlar fond bozorlarida
muomalada bo'lishi mum kin, shuningdek, obligatsiya nominali
ko:rsatilgan milliy voki xalqaro valutaning xususiyati emitentining
milliy xususiyatlari mos kelmasligi lozim. Yevroobligatsiyalarni
dastlabki joylashtirish to'g'ridan to'g'ri emitent joylashgan m am lakatning milliy fond bozorlarida amalga oshirilmasdan, balki
xorijiy mamlakatlar milliy fond bozorlarida amalga oshiriladi va
ular orqali emitent joylashgan mamlakat milliy fond bozorlariga
kelib tushishi va muomalasi amalga oshirilishi m um kin.
Milliy fond bo/ori vositasi bo'lgan oddiy obligatsiyalar bilan
xalqaro fond bo/ori ning maxsus vositasi bo'lgan yevroobligatsiya­
lar o'rtasidagi asosiy larqlar quyidagilarda namoyon bo'ladi:
— xalqaro anderrayter konsorsiumlari yoki investitsion
banklarni o '/ ichiga oluvchi oddiy sindikatlar tom onidan bir vaqt­
ning o'zida bir necha mamlakatlarda yevroobligatsiyalar emissiyasi amalga oshiriladi;
— sindikat tom onidan ko'rsatilgan hududlarda joylashtirilgan yevroobligatsiyalar emissiyasi liech qaysi bir mam lakatdan
ro'yxatdan o'tmaydi. Yevroobligatsiyalar muomalasi m a ’lum bir
davlatning obligatsiyalar muomalasini tartibga solishning iqtisodiy-huquqiy m e’yorlari orqali tashkil etilmaydi, balki yevro­
obligatsiyalar asosati xalqaro huquqiy m e’yorlar bo'yicha tartibga
solinadi;
— yevroobligatsiyalar bir vaqtning o'zida bir necha m am lakatlarga yoki turli mamlakatlar fond bozorlariga joylashtiriladi.
Xorijiy investorlar o'zlarining mahalliy birjalaridan yevroobli­
gatsiyalarni sotib olishlari mum kin. Shuningdek, emitent m a m ­
lakat investorlari boshqa mamlakatlar orqali o'z fond bozorlariga
yetib kelgan yevroobligatsiyalarga egalik qilishadi;
282
—
oddiy obligatsiyalardan farqli ravishda yevroobligatsiya
nominali bo‘yicba to ‘lanadigan foizdan «daromad manbai silali
da» soliq undirilmaydi. 0 ‘zining yuqori darom adini soliqqa tortilishidan olib qochib, uni sir saqlaydigan om onatchini Fransiyada
«belgiyalik dantist» deb ham atashadi.
Yevroobligatsiyalar bozori transmilliy korporatsiyalarning o‘rta
va uzoq muddatli investitsiyalarini moliyalashtirishning m uhim
m anbalardan hisoblanadi. Davlatlar odatda budjet darom adlarini ko‘paytirish va davlat qarzlarini qayta moliyalashtirish uchun
yevroobligatsiyalardan foydalanishadi.
Yevroobligatsiyalarning oddiy konvertirlanadigan shakli ham
mavjud bo‘lib, m a ’lum bir belgilangan m uddatdan keyin, emitent
kompaniya aksiyalariga ularni almashtirish sharti bilan chiqariladi. Bunday yevroobligatsiyalar egasi emitent kompaniya faoliyatining foydalilik darajasi ortadi, degan taxm in bilan ularni sotib
oladi. C hunki odatda, konvertatsiya davrigacha yevroobligatsiya­
lar bo‘vicha foiz to‘lovlari amalga oshirilmaydi.
Jahon yevroaksiyalar bozori 1983-yildan sinditsiyalashgan
kreditlash amaliyoti bilan birga rivojlana boshladi, biroq ularning
emissiyasi yevroobligatsiyalarga nisbatan juda kam. Yevroaksiyalarga konvertirlanadigan yevroobligatsiyalarning muomalaga
chiqarilishi jahon qim matli qog‘ozlar bozorida m azkur turdagi
segmentlarning o £zaro integratsiyasini kuchaytirdi.
Yevrotijorat veksellari — foiz stavkasi yevrodollar depozit sertifikatlari b o ‘yicha olingan (odatda o‘rtacha 0,25%), 3—6 oylik
muddatga yevrovalutada rasmiylashtirilgan hujjatli veksellardir.
Yevroveksellar o‘rta m uddatli qarz m unosabatini ifodalovchi q im ­
matli qog‘ozlar hisoblanadi.
U m u m an olganda, yevroveksellar bozori hajm jih atdan juda
kichik, 1981-yildan boshlab rivojlangan. Yevroveksellar 1984-yildan emissiya qilib kelinmoqda.
Yevrovaluta depozit sertifikatlari — om onatchining depozitini
va unga tegishli foizlarni olish huquqini tasdiqlovchi, yevrovalu­
tada qo‘yilgan pul m ablag‘lari to ‘g‘risida banklarning yozma
283
guvohnomalari. Yevrobozorda bu kabi sertifikatlar amaliyotda
keng qo'llaniladi. Bu kabi depozit sertifikatlarining muddati
30 kundan 3—5 yilgacha boMishi mum kin. Yevrobanklar nominali 25 rning AQSH do]lari va undan yuqori bo'lgan depozit
sertifikatlarini qimmatli qog‘ozlarning ikkilamchi bozorida sotish imkoniyatini taqdim etgan holda turli banklar va xususiy
korxona yoki tashkilotlar o'rtasida joylashtiradilar. Muomaladagi
muddatli depozit sertifikatlari, odatda brokerlarga sotiladi yoki
innossament bo'yicha boshqa shaxsga o'tkaziladi. Depozit sertifi­
katlari yevrobanklarda omonatlarni ko'paytirgan holda, ularning
kreditlash imkoniyati oshiradi va yevrobozorning kengayishini
rag'batlantiradi. Yevrovalutadagi depozit sertifikatlari bo'yicha
foiz stavkasi yevrodollar depozitlariga nisbatan past boMsada,
ularni ikkilamchi bozorda oson sotish mumkin.
Yevronotalar — suzuvchi foiz stavkadagi qisqa muddatli majburiyatlar hisoblanadi. 1980-yildan yevronotalar bilan operatsiyalar amalga oshirib kelinmoqda. Ular ba’zan yevrobank kafolati
bilan turli kreditlash vositalariga ham almashtirilishi mumkin.
Yevroobligatsiyalar va yevronotalar o‘zaro bir-biridan farq
qiladi. Yevroobligatsiyalar taqdim etuvchiga ko‘rinishida, ya’ni
nomi yozilmasdan chiqariladigan qimmatli qog‘oz hisoblanadi
va savdo tizimlarining depozitariylarida saqlanadi. Bunday nomi
yozilmagan qimmatli qog‘ozlar odatda rivojlanayotgan m am lakatlarga joylashtiriladi. Yevroobligatsiyalarni chiqaradigan emitentlarga qulaylik yaratish maqsadida ularning ta ’minoti uchun
zaxira shakllantirilmaydi.
Yevronotalar nomi yozilgan qimmatli qog‘ozlar hisoblanadi va
ular bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda emissiya qilinadi. Yevroobligatsiyalardan farqli ravishda yevronotalar ta’minoti
uchun zaxira shakllantiriladi.
Yevropa ittifoqida bosqichma-bosqich yagona yevropa fond
bozori shakllangan bo‘lib, bunda Yevropa ittifoqida joriy etilgan
quyidagi tamoyillar asosiy rol o‘ynagan:
— bank faoliyatini unifikatsiyalashga ruxsat berish;
284
— o ‘zaro axborot alm ashinishini va tadbirkorlik faoliyatini
erkinlashtirish;
— bozor ishtirokchilarini mamlakatlarga qarashliligi bo'yicha
nazorat qilish;
— birjalararo axborot almashishning yagona ti/.imi yaratilishi.
Yevropa ittifoqida yagona moliyaviy nuihilni shakllantirish
uchun m am lakatlar moliya bozorlaridagi xususaii, milliy fond bozorlariga xos bo‘lgan quyidagi asosiv I'arqlar bosqichma-bosqich
barta raf etib borildi:
— birja operatsiyalarini milliy doirada tartibga solish (qimmatli qog‘ozlarni birja savdolariga qo‘yishga ruxsat berish, axborotlar oshkor etishga bo'lgan talahlar va h.k.);
— birjalarning operatsiyalar hajmi va milliy iqlisodiyotdagi roli;
— qim matli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshiruvchi
institutsional investorlar, ya'ni sug'urta kompaniyalari, pensiya
fondlari, investitsiya fondlari, banklarning loud bozoridagi roli va
o‘rni bilan bog‘liq farqlar.
Yevropa ittifoqida yagona fond bozori tarkibi shakllantirilgan b o ‘lib, u o‘z ichiga aksiyalar, obligatsiyalar, davlat qim m at­
li qog‘ozlari va hosila moliyaviy vositalar bilan operatsiyalarga
ixtisoslashgan, hamkorlikda yangi tashkil etilgan qo‘sh m a birjalar
(Yevropa birjasi, Xalqaro birja, L IF F I va boshq.) va qator segm entlarni oladi.
Yevropada tashkil etilgan yagona ssuda kapitallari va qimmatli
qog‘ozlar bozorlari yevropa iqtisodiy integratsiyasini tashkil etishda asosiy rol o ‘ynagan.
H ozirda jahon fond bozorlari infratuzilmasida quyidagi asosiy
o ‘zgarishlar sodir bo lm oqd a:
Birinchidan, savdolarga xorijliklar ishtirok etishi uchun ularga
alohida savdo maydonchalari tashkil etilmoqda. Xususan, L o n ­
don fond birjasida yuzlab xalqaro investitsiya institutlari, 500 dan
ortiq xorijiy banklar savdo qilishmoqda, 60 dan ortiq m am lakat
xalqaro kompaniyalarining aksiyalari birja listingi ro‘yxatida turib
sotilmoqda.
285
Ikkinchidan, jahon qim malli qog‘ozlar bozorida banklarning roli boshqa moliyaviy vositachilar hisobiga qisqarayotgan
boMsada, ular birjalarning ish vaqtlari tugab, yopilganda savdolar uzluksizligini t a ’minlovchi va anonim ravishda qimmatli
qog‘ozlar kotirovkasini amalga oshiruvchi xususiy elektron brokerlik tizimlarini ham da moliyaviy vositalarning yangi turlarini
yaratishmoqda.
Tayanch so‘z va iboralar
Jahon ssuda kapitallar bozori, pul bozori, kapital bozori, yevrobozor yevrovaluta, yevrodollar, yevrovaluta bozori, transmilliy
bank, yevrokredit LIBOR., spred, L1BID, stend-bay va rollover
shartlaridagi yevrokreditlar, yevrodepozitlar, jahon qimmatli
qog‘ozlar bozori, yevroqimmatli qog‘ozlar, chet el obligatsiyalari,
yevroobligatsiya, yevroaksiya, yevrotijorat veksellari, yevroveksel,
yevrovaluta depozit sertifikatlari, yevronota.
Takrorlash uchun savollar:
1. Yevrobozor rivojlanishi jahon iqtisodiyoti uchun qanday
ahamiyalga ega?
2. Yevrovaluta nima va u qanday paydo boladi?
3. Yevrovaluta bozori qanday omillar ta ’sirida rivojlangan.
4. Yevrobozorda amalga oshiriladigan operatsiyalarning qan­
day turlarini bilasiz?
5. Yevrokredit bozoriga xos xususiyatlarni aytib bering.
6. Rollover shartlari asosida beriladigan qanday yevrokreditlarni bilasiz?
7. Yevrodepozitlar to £g‘risida nim a bilasiz?
8. Jahon qimmatli qog‘ozlar bozori tarkibiy tuzilishi qanday,
ularga izoh bering.
9. Evroqimmatli qog‘ozlarning qanday turlarini bilasiz, ularga
izoh bering?
10. Yevroobligatsiya va chet el obligatsiyalari o‘rtasidagi
o ‘xshashlik va farqlarni aytib bering.
286
11. Oddiy obligatsiyalar bilan yevroobligatsiyalar o ‘rlasida
qanday farqlar mavjud?
12. Yevroobligatsiyalar va yevronotalarni o‘zaro bir-biridan
farqini aytib bering.
13. Yagona yevropa fond bozori shakllanishida asosiy rol
o ‘ynagan qanday tamoyillarni bilasiz?
14. Yevropa ittifoqida fond bozorlarini unifikatsiyalash q an ­
day bosh land i?
15. Yevropa ittifoqida yagona moliyaviy m uhitini shakllantirish qanday amalga oshirildi?
Mustaqil o ‘rganish uchun topshiriqlar
1. Xalqaro hisob-kitob banki m a’lumotlari asosida xalqaro
moliya bozoridagi operatsiyalarni segmenllar asosida tahlil qilib,
qancha qismi Yevropa ittifoqiga, rivojlangan davlallarga, xalqaro
tashkilotlarga, valutalar kesimi bo‘yicha yevroga, AQSH dollariga
to‘g‘ri kelishini aniqlang.
2. Yevrobozor infratuzilmasini o ‘zida aks cttiruvchi asosiy
tushunchalar bo‘yicha klaster tuzing.
3. Yevrobozorning jah on iqtisodiyotiga salbiy t a ’siri bilan
b o g‘liq m u a m m o la rn i aniqlang va ularni b a rta ra f etishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning asosiy yo‘n alishlarini tizim lashtiring.
4. Yevrobozorning moliyaviy innovatsion faoliyatni rag‘batlantiruvchi asosiy omillarni aniqlang va ularni bir tizimga keltiring.
5. 0 £zbekistonning yevrobozorga integratsiyasi, uni kuchaytirish natijasida milliy bozorda yuzaga keladigan tashqi tahdidlar
va ijobiy o'zgarishlarni dalillar keltirgan holda baholang.
Test savollari
1.
Jahon ssuda kapitallar bozori nechta o‘zaro bir-biri bilan
bog‘liq asosiy sektorga ajraladi va ular qanday nomlanadi?
A) ikkita — pul va kapital bozori.
B) uchta — valuta, kredit va qimmatli qog‘ozlar.
287
C) to ‘rtta -- valuta, kapital, qimmatli qog'ozlar, hosila moliyaviy vositalar.
D) bcshta — pul, derivalivlar, investitsiya, valuta, sug‘urta.
2. Yevrovaluta bozori qachondan shakllana boshladi?
A) 1950-yillar oxiridau.
B) XX asr boshlaridan.
C) 1970-yillardan.
D) 1920-yillar oxiridau.
3. Xalqaro va milliy moliya bozorining bir qismi bo'lib, unda
kreditlar va qarzlar bo'yieba operatsiyalar yevrovaluta la rda am alga oshiriladigan b o/or lurini toping.
A) vevrobozor.
B) yevroobligalsiya.
C) yevrokredil.
D) nominali vcvrocla ifodalanadigan moliyaviy vositalar.
4. iVlanilakaldau tasliqaridagi kredit inuassasalariga qo‘yilgan
va ushbu inamlakalning huquqni va iqtisodiyotni tartibga soluvchi organlari nazoraiidan chetda bo lg a n ixtiyoriy shakldagi pul
buiiklari nima dcviladi'.’
A) vevrovahila.
B) ofshor valuta.
C) xalqaro valuta.
D) SDR.
5. Qachou Nyu-Yorkda erkin bank zonasi tashkil etildi va
bu holat vevrodollar bozori tarkibida qanday o‘zgarishni yuzaga
kdtirdi?
A) 1981-yilda, vevrodollar bozori tarkibiga AQSH ham qo‘shildi.
B) 1968-yilda, bozorni tartibga soluvchi elektron tizim paydo
bo'ldi.
C) 1978-yilda, erkin suzib yuruvchi kurslar rejimiga o ‘tildi.
D) 1984-yilda, vevrovckseJlar bozori yuzaga keldi.
6. Osiyo mintaqasida foydalaniladigan AQSH dollarlari
(Osiyo dollari), Arab rnamlakatlarida ishlatiladigan AQSH dol­
larlari (arab inamlakatlari dollari), neft mahsulotlarr savdosida
288
I'ovdalaniladigan AQSH dollarlari (neft dollarlari)ni umum iy holda, xalqaro amaliyotda odatda nim a deb nomlashadi?
A) yevrodollar (yevrovaluta).
B) A Q S H ning inflyatsiya eksporti.
C) ta’m in lanm ag an dollarlar.
D) zaxira valuta.
7. Qayerda kredit operatsiyalari bir mln AQSH dollaridan bir
necha yuz m ln AQSH dollari hajrnida amalga oshirilib, ular garov
bilan ta ’m in lanm ag an va foydalanish maqsadi aniq ko'rsatilmagan
holda ham berilishi m um kin?
A) yevrobozorda.
B) banklararo .xalqaro kredit bozorida.
C) AQSH, Buyuk Britaniya, Shveysariva va Yaponiyada.
D) Ofshor zonalarda.
8. Yevrokreditlarga xos xususivatlar to‘glri keltirilgan javobni
toping.
A) kredit valutasi yevrovaluta (asosan AQSH dollari), 10 oydan 12 yilgacha (o‘rtacha 7 yilga) beriladi.
B) foiz stavkalari asosan LIBO R (asosan qisqa muddatli
(odatda 6 oylik))ga bankning spred (spread)i (odatda 3/4% dan
3% gacha)ni qo‘shib beriladi.
C) asosan 100 mln AQSH dollaridan 500 m ln AQSH dollari
miqdorida beriladi.
D) barcha javoblar to ‘g£ri.
9. Kredit shartlarini qayta yangilanishni nazarda tutuvchi
o‘rta va uzoq muddatli yevrokreditlar nim a deb nomlanadi?
A) akseptli rambursli.
B) stend-bay.
C) faktoring.
D) rollover.
10. Yevrodepozitlarga xos xususiyatlar to‘g‘ri keltirilgan javob­
ni toping.
A)
m uddati 1 ku ndan 1 yilgacha, b a’zan 5 yilgacha c h o ‘zilishi
m um kin (odatda ularning muddati 6 oy b o ‘ladi).
289
B) banklararo depozitlarning o‘rtacha summasi 5—10 m ln
AQSH dollarini, ba’zan esa undan bir necha marta katta miqdorni tashkil etadi.
C) ular yevrovalulalartla qo'yiladi.
D) barcha javoblar to‘g‘ri.
11. N om ina! qivmati obligatsiya joylashtiriladigan m am lakatning mi 11iy pul biiiigida b o lg a n va ushbu m am lakat fond
birjasida kotirovka qilinadigan obligatsiyalar nim a deb yuritiladi?
A) chet el obligalsivalari.
B) yevroobligatsiyalar.
C) konvertirlanadigan obligatsiyalar.
D) muddalidan oldin so‘ndiriladigan obligatsiyalar.
12. Che! el obligatsiya turlari keltirilgan javobni toping?
A) Samonrai Bonds, Jankee Bonds.
B) Chocolate Bonds.
C) Bulldog.
D) Barcha javoblar lo‘g‘ri.
.13. Yevroobligatsiya turlari keltirilgan javobni toping?
A) Chocolate Bonds, Bulldog.
B) Samonrai Bonds, Jankee Bonds.
C) Dragon bonds.
D) Barcha javoblar to ‘gLri.
14. Yevroqimmatli qog‘ozlar bozorining qaysi kichik scgmenti
konvertirlanadigan obligatsiyalar va 1983-yildan sinditsiyalashgan
krcditlash amaliyoti bilan birga rivojlana boshlagan?
A) vevroaksiyalar bozori.
B) yevrotijorat veksellari bozori.
C) yevronotalar bozori.
D) yevrovaluta depozit sertifikatlari bozori.
15. 1981-yildan boshlab rivojlangan, foiz stavkasi yevrodollar
depozit sertifikatlari bo'yicha olinadigan (odatda o‘rtacha 0,25%),
3—6 oylik muddatga yevrovalutada rasmiylashtiriladigan hujjatli
veksellar nim a deb nornlanadi?
290
A) yevroveksellar.
B) yevrotijorat veksellari.
C) yevro o ‘tkazm a veksellar.
D) yevro oddiy veksellar.
16. 0 ‘rta muddatli qarz m unosabatini ifodalovchi 1984-yildan
emissiya qilib kelinayotgan, yevrovalutada rasmiylashtiriladigan
veksellar nim a deb nom lanadi?
A) vevroveksellar.
B) yevro o ‘tkazma veksellar.
C) yevrotijorat veksellari.
D) yevro oddiy veksellar.
17. Evrobanklar nom inali 25 m ing AQSH dollari va undan
yuqori bo‘lgan qiymatda emissiya qilinadigan, investorning depozitini va unga legishli foizlarni olish huquqini tasdiqiovchi,
muddati 30 kundan 3—5 yilgacha boMgan, yevrovalutada qo‘yilgan
pul mablag‘lari to ‘g‘risida bank larning yo/.ma guvohnomalari
nim a deyiladi?
A) yevrovaluta depozit sertifikatlari.
B) yevrodollar omonat sertifikatlari.
C) yevrovalutada qo‘yilgan depozitlarni tadiqlovchi om onat
daftarcha.
D) Yevropa Markaziy bankining depozit sertifikatlari.
18. Suzuvchi foiz stavkadagi qisqa muddatli majburiyatlar hisoblanib, ta ’minoti uchun zaxira shakllantiriladigan yevrobank
kafolati bilan turli kreditlash vositalariga ham almashtirilishi
m um k in bo‘lgan, 1980-yildan boshlab rivojlanayotgan, nomi
yozilgan qimmatli qog‘oz turi keltirilgan javobni toping?
A) yevronotalar.
B) yevroobligatsiya.
C) yevroveksel.
D) yevrobillar.
291
12-bob. X A L Q A R O K R E D IT VA I N V E S T I T S I Y A
M U N O S A B A T L A R I N IN G R I V O J L A N IS H I
12.1. Xalqaro kredil. lining funksiyalari va tamoyillari.
12.2. Xalqaro kreditning asosiy shakllari.
12.3. Tashqi iqtisodiy faoliyatni uzoq muddatli moliyalashtirish shakllari.
12.4. Xalqaro iizing operalsivalari.
12.5. Xalqaro kreditning valuta-moliyaviy va to‘lov shartlari.
12,1. Xalqaro kredit, uning funksiyalari va tamoyillari
Xalqaro kredit bu lovar va valuta ko‘rinishidagi mablag‘larni
qaytarib bcrishlilik, muddatlilik, foiz to ‘lashlilik shartlari asosida
berish bilan bog‘liq bo'lgan xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi
ssuda kapitali harakatidir.
Xalqaro kredit munosabatlarining subyektlari sifatida tijorat
banklari, markaziy banklar, davlat organlari, yirik korxonalar,
mintaqaviy va xalqaro moliya-kredit tashkilotlari qatnashadi.
Xalqaro kreditning vu/aga keUshiga sabab bo‘lib, ishlab chiqarishning milliy doiradan chiqishi, xo‘jalik aloqalari
baynalminallashuv jaravonining tezlashishi, xalqaro kapitallarning markazlashuvi hamda ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va
kooperatsiyalashuvi hisoblanadi.
Xalqaro kredit kapital ishlab chiqarishning dastlabki bosqichlarida vujudga kelgan va kapitalni jam g'arishning asosiy usul1a rid an biri bo'lgan.
Xalqaro kreditning asosiy manbalari b o ‘lib korxonalarning
bo‘sh turgan pul mablag‘lari, bank va kredit tashkilotlariga jalb
qilinadigan davlat va xususiy sektorning pul ja m g ‘armalari hisob­
lanadi.
Mahsulotlarni takror ishlab chiqarish jarayonida xalqaro
kreditga obyektiv zarurat yuzaga keladi va u xo'jalik subyektlarida
rnablag‘larning doiraviy aylanishiga, mahsulotni ishlab chiqarish
va sotish xususiyatlariga, tashqi iqtisodiy bitimlarning hajmi va
muddatidagi farqlarga, iqtisodiyotda ishlab chiqarishni kengaytirishga m o ‘fjallangan yirik kapital qo'yilm alarini amalga oshirishga b o g liq b o ‘ladi.
Xalqaro kredit tamoyillari. Xalqaro kredit munosabatlarini
tashkil qilish quyidagi tamovillarga asoslanadi:
1. Qaytarib berishlilik: agar olingan mablagMar qaytarilmasa,
pul kapitalini qaytarib bermaslik shakli nam oyon bo‘ladi, ya’ni
moliyalashtirish yuzaga kcladi.
2. Muddatlilik, ya’ni kredit shartnom asida ko‘rsatilgan muddatda kreditning qaytarilishini ta ’minlash.
3. Ta’m inlanganlik, ya’ni olingan kreditni to la s h n i kafolatlanganligi.
4. Maqsadlilik, ya’ni ssudani aniq obyektlarga yo"naltirishni
ko'zlash va uni birinchi navbatda kreditor davlatning eksportini
rag‘batlantirish uchun qollash.
5. Foiz to ‘lashlilik.
X alqaro kreditning tamoyillari u n in g bo zor iqtisodiyoti qon u nlari bilan aloqalarini ta ’m inlaydi, b ozor subyektlari va dav­
la tn in g joriy h am d a strategik vazifalariga erishishi uchun ishlatiladi.
Xalqaro kreditning funksiyalari. Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy aloqalarda ssuda kapitallari harakatini o ‘ziga xos xususiyatini namoyon etib, quyidagi funksiyalarni bajaradi:
1. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish talablarini qondirish
uchun ssuda kapitallarini mamlakatlar o ‘rtasida qayta taqsimlash.
Ssuda kapitallari xalqaro kredit m exanizm i orqali foydasi ko‘proq,
darom adliroq bo‘lgan tarmoqlarga intiladilar. Shu orqali kredit
milliy darom adni o‘rtacha daromadga tenglashishiga imkoniyatni
yuzaga keltiradi va uning massasini oshishiga olib keladi.
2. Haqiqiy pullarni kredit pullarga alm ashtirish, naqdsiz
toMovlarni rivojlantirish va tezlashtirish h a m d a naqd valuta
ay lanm asin i xalqaro kredit operatsiyalari bilan alm ashtirish
orqali xalqaro hisob-kitoblar m uom alasidagi sarf-xarajatlarni
iqtisod qilish. X alqaro kredit asosida xalqaro hisob-kitoblar293
uing kredit vositalari — veksellar, cheklar, shu ju m lad an , bank
o Ltkazm alari, depozit sertifikatlari va boshqalar yuzaga keldi.
S^uda kapitalining xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi m uom alasi vaqtini tejash kapitalning ishlab chiqarish m aqsadlarida
foydalanilish davrini uzaytiradi va shuning asosida, ishlab
chiqarishni kengaytirish va foydaning o ‘sishini t a ’minlashga
xizm at qiladi.
3.
K apitalning jam lanishi va m arkazlashishini tezlashlirish.
Xorijiy kreditlarni jalb qilish tufayli qo‘shim cha qiym atning
kapitalga aylanish jarayoni tezlashadi, shaxsiy ja m g ‘arm alar
chegarasi kengayadi, bir davlat ladbirkorlarining kapitallari
boshqa davlatlarning raablag‘lari qo‘shilishi oqibatida ko‘payadi.
Xalqaro kredit avvaldan yakka korxonalarni aksionerlik jam iyatlariga aylanishiga, yangi firmalar va m onopoliyalarni paydo
bo‘lishiga xizmat qiladi. Kredit boshqa m am lakatlarning kapitali, mulki va mehnutidarv belgilangan m e’yorlarda foydalanish
irnkoniyatmi beradi. Yirik kompaniyalarga taqdim etiladigan
imtiyozli xalqaro kreditlar va kichik ham da o ‘rta hajmdagi firmalarni jahon ssuda kapitallari bozoriga chiqishining qiyinligi
jahonda kapitalni bir joyga to ‘planishi va m arkazlashuvining
kuchayishiga olib keladi.
Xalqaro kredit funksiyalarining ahamiyati katta va u milliy
va jahon xo‘jaligi rivojlanishiga qarab o‘zgarib turadi. Hozirgi
sharoitda xalqaro kredit iqtisodiyotni tartibga solish funksiyasini
bajarmoqda va o ‘zi liam tartibga solinish obyekti b o ‘lib hisoblanmoqda.
Ishlab chiqarishni rivojlantirishda xalqaro kreditning roli.
Xalqaro kredit o ‘z funksiyalarini bajarishda ikkiyoqlama — ijobiy
va salbiy rol o ‘ynaydi.
Xalqaro kreditning iqtisodiyotdagi ijobiy roli uni takror ish­
lab chiqarishning rivojlanishini ta ’m inlashda va kengaytirishda
namoyon bo‘ladi. Xalqaro kredit tashqi iqtisodiy aloqalar rivojla­
nishiga turtki bo‘lib xizmat qiladi. Xalqaro kredit ishlab chiqa­
rishni baynalminallashuviga va ayirboshlashuviga, jahon bozorini
294
tashkil topishiga va rivojlanishiga, xalqaro mehnat taqsim otining
chuqurlashuviga olib keladi.
Xalqaro kredit takror ishlab chiqarish jarayonini quyidagi
yo‘nalishlar orqali jadallashtiradi.
Birinchidan, kredit m am lakatning tashqi iqtisodiy aloqalarini
rag£batlantiradi, shu orqali bozor konyunkturasini ko‘taruvchi
talabni yuzaga keltiradi. Tashqi savdoda kredit inunosabatlari
alohida o ‘rin egallamoqda. Ayniqsa u/oq davr mobaynida tayyorlanadigan, iste’mol qilinadigan va bahosi baland lovarlar uchun
bu juda ahamiyatli. M ahsulotlarning bahosi va jahon savdosida
m ashina va asbob-uskunalar ulushining oshislii eksportyorlarni
ham , im portyorlarni h am tashqi savdo krcditlariga bo'lgan qiziqishlarini orttirm oqda.
Hozirgi zarnon sharoitida kreditor m am lakatdan eksport yetkazib beruvchi «bog'liqlik» kreditining salmog'i oshdi. Kreditlanayotgan davlatning tovarlarini sotib olish uchun qilinadigan
xarajati qarzning sharti bo'lib hisoblanmoqda. Xuddi shu orqali
xalqaro kredit kreditor mamlakat firm alarining raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi.
lkkinchidan, xalqaro kredit chet el xususiy investitsiyalari
uchun qulay m uhitni yuzaga keltiradi, chunki odatda kreditor
mam lakat investorlariga imtiyozlar berish majburiyatlarini o‘z
zimmasiga oladi; infrastrukturani tashkil etish, shu ju m lad an ,
chet el va qo'shm a korxonalarning faoliyat ko‘rsatishi, xalqaro
kapitalga aloqasi bor milliy korxona va bank larning pozitsiyasi
kuchayishiga yordam beradi.
U chinchidan, kredit m am lakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga xizmat qiluvchi xalqaro hisob-kitob va valuta operatsiyalarining to'xtovsizligini ta ’minlaydi.
To‘rtinchidan, kredit mamlakat tashqi savdo operatsiyalarini
iqtisodiy samaradorligini oshiradi va tashqi iqtisodiy faoliyatning
boshqa turlari rivojlanishiga turtki boiadi.
Xalqaro kreditning iqtisodiyotdagi salbiy o ‘rni bozor iqtisodiyotini rivojlantirishda u ning qaram a-qarshiligi kuchayishida
295
namoyon bo ia d i. Iqtisodiyotida nomutanosiblik chuqurlashadi,
kredit-tovarlarni qayta ish lashini tezlashtiradi, marnlakatlar
o'rtasida ssuda kapitallarini qayta taqsimlaydi ham da iqtisodiy
ko‘tari 1ish va pasayish davrlarida ishlab chiqarishni juda tczlashtiradi. Xalqaro kredit ijtimoiy ishlab chiqarishdagi nom ulanosiblikni kuchaytiradi, buning oqibatida daromadli tarm oqlar
rivojlanishi osoiilashadi, shu bilan birgalikda chet el kapitali jalb
qilinmagan tarm oqlarning rivojlanishi sekinlashadi.
Xalqaro kredit m am lakatlarning iste’mol mahsulotlar bozorlari, kapital investitsiya jarayonlari, xomashyo manbalari, ilmiytexnik taraqqiyot sohalarida raqobatni yaratuvchi vosita hisoblanadi. Korxonalar ushbu kreditdan xomashyo manbalarini sotib
olish, mahsulot sot ish hajmini va kapital investitsiya jarayonlarini kengaytirish maqsadlarida faol foydalanadilar. Jahon ssuda
kapitalfari bozorida pul muomalasi va kredit, valuta tizimi, to ‘lov
balanslari ham da milliy va jahon iqtisodiyotlarining beqarorligini kuchaytiradigan «qaynoq» pullar ham harakatda bo'Iadi.
Tashqi kredit siyosati kreditor m am lakatning jahon bozoridagi
o'rnini musiahkamlashga xizmat qiladi. Bunda:
Birinchidan, xalqaro kreditdan uni qarz sifatida olgan mamlakat
daromadlarini qarz bergan mamlakatga olib o'tishda foydalaniladi.
Shu bilan birga ssudani har yilgi foiz to‘lovlari bilan m a’lum bir qismini qaytarilishi jamiyatning sof daromadi miqdorini ko‘payishiga,
ishlab chiqarishning o‘sishini ta’minlovchi jam g‘armalar tashkil
topishiga, shu jam g‘armalarning tashkil topish manbalariga, urauman qarxdor mamlakatga salbiy ta’sir eladi.
Ikkinchidan, xalqaro kredit qarz oluvchi mamlakat tom onidan kreditor marnlakatlar uchun qulay iqtisodiy va siyosiy muhit
yaratishni taqozo etadi.
Yetakchi marnlakatlar o ‘z o'rnini yanada mustahkamlash
uchun banklar, hukumatlar, xalqaro va regional valuta-kredit va
moliya tashkilotlari orqali vaqti-vaqti bilan ularga mos kelmagan
siyosat yuritayotgan davlatlarga nisbatan kredit diskriminatsiyasini va kredit blokadasini qo'llashadi.
296
Kredit diskriminatsiyasi bu kredit olishda, undan foydalanishda yoki xalqaro kreditni to‘lashda m a ’lum bir qarz oluvchilarga iqtisodiy va siyosiy bosimni yuzaga keltiruvchi og‘ir vamurakkab shartlarning qo^yilishidir.
Kredit diskriminatsiyasining asosiy metodlari bo‘lib, kredit
bo ‘yicha cheklashlar, foiz stavkasini, komission yig‘imlarni oshirish, kutiim agandan kreditdan foydalanishni to ‘xtatish yoki kredit
sum m asini kamaytirish ham da iqtisodiy va siyosiy xarakterdagi
chora-tadbirlarni qo‘llash hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xalqaro kreditdan foydalanishda
un ing ikkiyoqlama roli namoyon bo‘ladi, bir tom ondan u mamlakatlarning o‘zaro foydali aloqalarini rivojlantirsa, boshqa t o ­
m ondan raqobat kurashi vositasi b o ‘lib xizm at qiladi.
12.2. Xalqaro kreditning asosiy shakllari
Ishlab chiqarishning va ayirboshlashning baynalminallashuvi,
jahon xo‘jaligi aloqalarining yangi shakllari vujudga kelishi xalqa­
ro kredit shakllarining xilma-xilligi rivojlanishiga obyektiv asos
b o ‘lib xizmat qiladi.
Xalqaro kredit shakllarini bir necha turga bo‘lib guruhlash
m um kin:
1. M anbalari bo‘yicha tashqi savdoni ichki, tashqi (ehet) va
aralash kreditlash va moliyalashtirish farqlanadi. Ular o‘zaro
bog‘liq bo‘lib, tovar harakatining eksportyordan importyorgacha
bo'lgan barcha bosqichlariga xizmat ko‘rsatadi. Tovar sotuv jarayoniga qanchalik yaqin b o ls a , odatda xalqaro kreditning shartlari
ham qarz oluvchiga shunchalik qulay b o ‘ladi.
2. Qarz valutasiga ko‘ra qarzdor m am lakat yoki kreditor m am lakat valutasida, uchinchi m am lakat valutasida, SDR va xalqaro
hisob-kitob valutalarida taqdim etiladigan xalqaro kreditlar farq­
lanadi.
3. iMuddatlariga ko‘ra qisqa m uddatli — 1 yilgacha, ayrim holatlarda 18 oygacha (o‘ta qisqa muddatli — 3 oygacha, bir sutkalik
va bir haftalik), o‘rta muddatli — 1 yildan 5 yilgacha, uz.oq m ud297
datli — 5 yildan uzoq muddatlarga beriladigan xalqaro kredit turlari tarqlanadi. Ba’zi manilakatlarda 7 yilgacha muddatga berilgan kreditlar o‘rta muddatli, 7 yildan ortiq muddatga berilgan
kreditlar esa uzoq muddatli bo‘lib hisoblanadi. Qisqa muddatli
kredit odatda tadbirkorlarni aylanma kapital bilan ta’minlaydi va
nosavdo xarakteridagi sug‘urta ham da spekulyativ operatsiyalarga xizmat ko‘rsatgan holda tashqi savdo va xalqaro to‘lovlarda
qo'llaniladi. IJzoq muddatli xalqaro kredit odatda asosiy ishlab chiqarish vositalariga investitsiya qilish uchun m o‘ljallangan
bo‘lib, mashinalar va butlovchi jihozlar eksportining 85 foizi
hajmiga hamda tashqi iqtisodiy munosabatlarning yangi shakllari
(yirik ko‘lamdagi loyihalar, ilmiy tekshirish ishlari, yangi texnikaning joriy etilishi)ga xizmat ko‘rsatadi. Agarda qisqa muddatli
kreditning muddati uzaytirilsa, unda u o ‘rta muddatli, ayrim
holatlarda esa uzoq muddatli kreditga aylanadi. Qisqa muddatli
kreditlarning o ‘rta va uzoq muddatli kreditlarga aylanish jarayonida odatda davlat kafil sifatida faol ishtirok etadi.
4.
Ta’m inlanganlik tarnoyiliga ko‘ra xalqaro kreditlar
ta ’m inlangan va blankali kreditlarga farqlanadi. Kreditning
ta ’minoti bo‘lib odatda tovarlar, tovarga egalik huquqini beruvchi va boshqa tijorat hujjatlari, qimmatli qog‘ozlar, veksellar, ko‘chm as mulk ham da qim m atliklar xizmat qiladi. Kredit
olish uchun tovar garovi 3 shaklda amalga oshiriladi: q a t’iy
garov (tovarlarning m a ’lum bir massasi bank foydasiga garov
qilinadi); muomaladagi tovar garovi (m a’lum bir sum m adagi,
tegishli assortimentdagi tovarning qoldig'i hisobga olinadi);
qayta ishlovdagi tovar garovi (m azkur m ahsulotlarni bankka garovga bergan holda garovga olingan tovardan m ahsulotlar ishlab
chiqarish mumkin).
Blankali kredit qarzdorning qarzini m a ’lum bir muddatda
so‘ndirish majburiyati bo‘yicha beriladi. Odatda bunday kredit
hujjati b o iib qarz oluvchining yagona imzosiga ega bo'lgan solo-veksel xizmat qiladi. Blankali kreditning turlari bo‘lib asosan
kontokorrent (bankning mijoz bilan barcha operatsiyalarini hi~
298
sobga oluvchi yagona hisobvaraq) va overdraft (mijo/. hisobidaj’i
ortiqcha qoldiq mablag‘lar krediti) kreditlar hisoblanadi.
5. Taqdim etilishi bo‘yicha xalqaro kreditlar qarz oluvchi ix
tiyori bilan uning hisobvarag'iga o ‘tkaziladigan moliyaviy (naqd
ko'rinishdagi) kreditlar, im portyor yoki bank tom onidan akscptli
tratta shaklidagi akseptli kreditlar, depozit sertifikatlari, obligatsiyali qarzlar, konsorsial yoki sindikatlashgan kreditlar va boshqa
shu kabilarga farqlanadi.
6. Kreditni qarzdorga kim taqdim etishiga qarab xalqaro
kreditlar — firmalar, banklar, ayrim holatlarda vositachilar (brokerlar) tom onidan taqdim etiladigan xususiy kreditlarga; hukumat kreditlariga; xususiy tashkilotlar va davlat ishtirok etuvchi
aralash kreditlarga; xalqaro, hududiy valuta-kredit va moliyaviy
tashkilotlarning davlatlararo kreditlariga bo'linadi.
7. Tashqi iqtisodiy bitim ning qarz mablag‘lari hisobidan qoplanishi bo‘yicha xalqaro kreditlar quyidagilarga boMinadi:
• tijorat krediti (asosan tashqi savdo va xizmatlar bilan bog‘liq
kreditlar);
• moliyaviy kredit (istalgan boshqa maqsadlarda foydalaniladigan, shu jum lad an, kapital quyilmalar, investitsion obyektlarni qurish, qim m atbaho qog‘ozlarni sotib olish, tashqi qarzni
to ‘lash, valuta intervensiyasi maqsadlaridagi kreditlar);
• «oraliq» kreditlar (kapitallar, tovar va xizmatlarning chiqib
ketishining aralash shakllariga xizmat qilishga m o‘ljallangan).
8. Xalqaro kreditni ko‘rinishi bo‘yicha ikkita asosiy shaklga
b o lib ko'rsatish m um kin:
1. Xalqaro ban k krediti.
2. Xalqaro tijorat krediti.
Xalqaro bank krediti asosan valuta (pul) ko‘rinishida bo'lib,
importyorlar tom onidan avans to ‘lovlari shaklida ham taqdim
etilishi m um kin. Ayrim holatlarda valuta krediti jihozlar yetkazib
berish bo‘yicha tijorat bitim ining shartlaridan biri hisoblanadi.
Xalqaro tijorat krediti esa odatda tovar ko‘rinishiga ega b o iib ,
asosan eksportyorlardan importyorlarga taqdim etiladi.
299
Firm aning (tijorat) krediti — odatda eksport qiluvchi m am lakalning bir firmasi boshqa mam lakatning import qiluvchiga toMovni kechiktirish shaklidagi ssuda berishiga tushuniladi.
Tashqi savdo tijorat krediti tovarii operatsiyalarga bog‘liq hisobkitoblarda keng qo'llaniladi. Tijorat kreditining muddati (odatda
2—7 yil) turlicha bo'ladi va jahou bozori konyunkturasi shartlariga, tovarlar turlariga va boshqa bir qator omillarga bog‘liqdir.
M ashina va asbob-uskunalar (texnologiya, jihozlar)ning eksporti
kengayishi xalqaro kreciit muddati uzayishiga olib kcladi, Tijorat
krediti odatda, veksel yoki ochiq hisobvaraqlar bo‘yicha beriladigan kreditlar orqali rasmiylashtiriladi.
Vekselli krcditda eksport qiluvchi tovarni sotish haqida bitim luzib, o‘tkazma veksel (sarf-xarajatlar)ni import qiluvchiga
jo ‘natadi, import qiluvchi tijorat hujjatlarini olib akseptlaydi,
ya’ni unda ko‘rsatilgau muddatda to ‘lovni amalga oshirishga rozilik beradi.
Ochiq hisobvaraqlar bo‘yicha beriladigan kredit. Bu kredit
eksport qiluvchi va import qiluvchi o'rtasidagi kelishuvga asoslanadi. Eksport qiluvchi jo ‘natilgan har bir tovarlar qiymatini
import qiiuvchining hisobiga qarz sifatida qayd qilib boradi. I m ­
port qiluvchi shartnom ada ko‘rsatilgan vaqtda kredit summasini
to la b boradi. Ochiq hisobvaraqlar bo‘yicha beriladigan kreditlar
faqatgina doimiy aloqada bo‘lgan firmalar o‘rtasidagina amalga
oshirilishi m um kin. Tijorat kreditining yana bir turiga import
qiiuvchining avans tolovi (sotib oluvchining avansijni kiritish
m um kin. Bunda shartnom a tuzilayotgan paytda import qiluvchi
tom onidan d ie t ellik mol yetkazib beruvchiga odatda mashina,
asbob-uskunalar (texnologiya)ning qiymatidan 10—15 foizi oldindan tolanadi.
Xarid bo‘nagi eksportni kreditlashning bir shakli boTib hisoblanadi va shu vaqtning o ‘zidan boshlab import qiiuvchining majburiyatini ta'minlovchi vositaga aylanadi. Chunki, import qiluvchi
o‘zi buyurtm a bergan tovarni sotib olishga majbur b o ‘ladi. Rivojlangan m am lakatlarning import bilan shug‘ullanuvchi firmalari
300
rivojlanayotgan m am lakatlardan farqli o ia ro q , xarid b o ‘nagidan
shu davlatlarning qishloq xo‘jalik m ahsulotlarini olib chiqib ketishda foydalanmoqdalar.
Bo‘nak to ‘lagan tom on ning aybi bilan shartnom a bajarilmay
qolsa, sarf-xarajatlar undirilgan holda mablag1 qaytariladi. Agar
shartnom a b o ‘nak olgan tom onning aybi bilan bajarilmay qolsa, u
sotib oluvchiga barcha xarajatlarni to'lagan holda mablag‘ni qaytarishi shart.
Bo‘nak — shartno m a bajarilishidan voz kechish m um kin
b o lg a n bitimga nisbatan rag'batlantiradi. Voz kechish m um kin
b o lg a n bitimda esa zarar ko'rgan tom o nnin g xarajatlarini to‘lash
majburiyatlaridan ikkinchi tomon ozod bo'ladi. Ba’zan xarid so­
tib oluvchining avansi toMovni kechiktirishga o ‘zaro moslashadi,
buning ustiga teng ulushlar bilan m a ’lum intervallarga bo‘linadi
(oy, kvartal, 1 yil).
Tijorat krediti sotuvchi va sotib oluvchi o‘rtasidagi munosabatni namoyon qilsada, u odatda, bank krediti bilan qo'shilib,
moslashadi. M ashina va asbob-uskunalarni sotishda tijorat kredi­
ti uzoq muddatga beriladi (7 yilga), bu esa, o ‘z navbatida, eksport
qiluvchining anchagina mablag'ini jalb qilib oladi. Shu sababdan,
eksport qiluvchi qonundagidek, bank kreditiga murojaat qiladi
yoki o‘z kreditini banklarda qayta moliyalashtiradi.
Tijorat krediti hajm va moliyalashtirish shartlari bo‘yicha
m ashina va asbob-uskunalar eksportini kreditlash m uam m osini
toMiq yecha olmaganligi sababli bank kreditlarining roli oshadi.
Bank kreditlari. Bank krediti — eksport va im portni kreditlashda ssuda shaklida namoyon bo‘ladi va u tovarlar tovar hujjatlari, veksellarni ham da sarf-xarajatni garovga olgan holda
beriladi. Ba’zan banklar o‘zlari bilan cham barchas aloqada
b o ‘lgan yirik eksport qiluvchi firmalarga blankli kredit, ya’ni rasmiy ta ’m inlanm agan kreditlar berishadi.
Xalqaro savdoda bank kreditlari tijorat kreditlariga nisbatan
ustunlikka ega. U lar kredit oluvchini olgan m ablag‘laridan tovar­
lar sotib olishda mustaqil foydalanish imkoniyatini tug‘diradilar,
301
mol yetkazuvchini firm adan kredit so‘rashdan ozod etadilar h am da oxirgi tovarlarga hisob-kitoblarni bank krcditidan foydalanib
tolaydilar. Xususiy banklar ko‘pincha davlat mablag‘larini va
tilling kafolatini olgan holda eksport kreditlarini 10—15 yilga bozor stavkasidan pastroq stavkada beradilar. Lekin, banklar qoida
bo'yicha, kreditdan o‘z mamlakatlari hududidagina foydalanishni
chegaralab, lining intilishini m a’lum maqsadli qilib qo‘yadilai\
masalan, faqat o'zlarini qiziqtirgan firrnaning tovarlarini sotib olishga yo'naltiradilar. Shu orqali bank krediti firma krediti
xususiyatlarini o'zida mujassam etadi. Bank krcditini banklar,
bankir uylari va boshqa kredit muassasalari beradilar.
Tashqi iqtisodiy operatsiyalarni kreditlash operatsiyalarini
niuvofiqlashtiruvcliisi uchun, yirik kredit resurslarini jamlash
iichun va bank xavf-xatarini bir maromda taqsimlash uchun
banklar konsorsiumlar, sindikatlar, bank fondlarini tashkil qiladilar. Banklar eksport va moliya kreditlarini beradilar.
Eksport krediti — eksport qiluvchi bankining import qiluvchi bankiga yctkazib berilgan mashina, asbob-uskuna va boshqa
investitsiya qilingan tovarlarni kreditlashga aytiladi. Bank kreditlari pul ko'rinishida beriladi va «bog‘liq»lik tusiga ega, chunki
kredit oluvchi ssudadan faqatgina kreditor mamlakat tovarlarini
sotib olishigagina beriladi. 0 ‘tgan asrning 60-yillaridan boshlab,
eksportni kreditlashning shakli sifatida iste’mol krediti (5—8 va
undan ortiqroq yil muddatga) yuzaga keldi.
Iste’mol krediti. Iste’mol kreditining o‘ziga xos xususiyati
boMib, eksport qiluvchi bankning to ‘g‘ridan to ‘g‘ri milliy eksport
qiluvchini kreditlam asdan, balki d ie t ellik xaridorni, ya’ni im ­
port qiluvchi m am lakat firmasi va uning bankini kreditlash hisoblanadi. Shu orqali im port qiluvchi kerakli tovarlarni yetkazgan mol yetkazib beruvchilar to ‘lovni xaridorga yoki bankka
qarz sifatida qayd qiladi. Odatda, bunday kreditlar m a ’lum bir
firrnaning tovarlari va xizmatlaridan foydalanishda qo'llaniladi.
Bunday kreditlash shartnom asida eksport qiluvchi ishtirok etmaydi, bu o‘z navbatida, kreditning bahosini oshirish im koni302
yatini yo‘qotadi. Bank kreditining xaridorga boMgan narxi, qoida
b o ‘yicha ssuda kapitallari bozoridagi qarz mablagMari narxidan
a n c h a past b o ‘ladi, bu esa ularning raqobatbardoshligini oshiradi.
Moliyaviy kredit har qandav bozorlarda va imliyo/li shartsharoitlar asosida tovarlarni sotib olish imkomyatini beradi.
Moliyaviy kredit ko‘p holatlarda tovar vctka/.ih berilishi bilan
to ‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq emas va asosau t a s 1h | i qar/.ni soiidirish,
valuta kursini qo‘llab-quvvatlash, avuarlar (hisobvaraqlar)ni xorijiy valutada to ‘latish uchun moijallaugandir.
Eksportni kreditlash shakllarining boshqa bir turi a kscpt 1i rambursli kredit hisoblanadi. Uslibu kredii eksporlyor veksellarining uchinchi davlat banki toinonidan a kscpt la n ish i hamda im portyor tomonidan vekscl sum inasiui akseptant-bankka
o ‘tkazilishi (rarnburslanishi)niug bogMiqlikda amalga oshishiga
asoslangan.
Broker krediti ayrim mamlakatlarda (masalan, Buyuk Britaniya, G erm aniya, Niderlandiya, Belgiya) firma va bank kreditlarining oraliq shakli si fat icla uamoyon b o ia d i. Ushbu kredit tijorat
krediti sifatida bitimlarga bogMiq b o ia d i, shuningdek, brokerlar
bank m ablag‘larini qar/ga olganlari uchun bank kreditiga ham
aloqadordir. Brokerlarning vositachilik haqi odatda shartnom a
sum m asin in g 1/50—1/32 qismini tashkil qiladi. Buyuk Britaniyada brokerlik firm alarining alohida assotsiatsiya tashkil etilgan. Brokerlar jahon bozoridagi holat to ‘g ‘risidagi m a ’lumotga
ega boiish adi. Ular kredit operatsiyalarini amalga oshirishdan
tashqari sotib oluvchilarning to io v qobiliyatlari yuzasidan kafolatlarni ham taqdim etadilar. H ozirda broker kreditlarining tashqi
savdodagi roli pasaygan.
12.3. Tashqi iqtisodiy faoliyatni uzoq muddatli
moliyalashtirish shakllari
«Uzoq muddatli kredit» atamasi amaliyotda kredit muassasalarining ssudalariga aloqador bo‘lib, u odatda, davlat va xususiy
303
korxonalar, banklar tom onidan o‘z qarz majburiyatlarini chiqarish orqali mil 1iy ham da jahon ssuda kapital lari bozorlaridan qarz
mablag‘larini jalb etish shaklida amalga oshiriladi. Uzoq muddatli kredit va qarziar mashina ham da asbob-uskunalar eksportiga,
iqtisodiyotning sanoat tarm og‘ida turli yirik loyihalarni amalga
oshirishga, asosiy kapital orqali takror jshlab chiqarishni kengaytirishga xizmat kolrsatadi. Yirik kredit muassasalari uzoq m uddatli xalqaro kreditlarni nazariy jihatdan 40 yilgacha, amalda esa
10—15 yil muddatga taqdim etadilar.
Kompensatsion bitimlar bo‘yicha kreditlar. Banklar tovar qiymatiga teng bo‘lgan, o‘zaro yetkazib berishga asoslangan k om ­
pensatsion bitimlar bo‘yicha uzoq va qisqa muddatli kreditlarni
taqdim etadilar. Korxonani barpo etish va qayta tiklash, tabiiy
resurslarni o‘zlashtirish uchun mashina va asbob-uskunalarni
8—15 yil muddatga kreditga olgani holda qarz oluvchi uni m azkur
kredit asosida qurilgan va qurilayotgan korxonalar mahsulotlari
hisobiga so‘ndirilishini ta ’minlaydi. Kompensatsion bitimlarni
o ‘ziga xos xususiyatlari ularning keng ko'lamli, uzoq m uddatli
ekanligi ham da eksport-import bitimlarini o‘zaro bog‘liqligi bi­
lan ajralib turadi. Kompensatsion bitimlar bo‘yicha kreditlar va
importyor sotib olinadigan mashina va asbob-uskunalar uchun
to ‘lov h am d a tegishli xarajatlarni qoplash uchun tovarlarni qay­
ta eksport qilishdan tushum hisobiga o‘zaro bog‘liq boMishadi.
Kompensatsion bitimlarni amalga oshirishda odatda firm a (tijorat) kreditlariga nisbatan uzoq muddatli konsorsial yoki sindikat kreditlar keng qoMlaniladi. Bunday kreditlarni bank konsorsiumlari yoki sindikatlari taqdim etadilar. Amaliyotda m azku r
holatning yuzaga kelishiga asosiy sabab birinchidan, milliy qonunchiliklarda banklar uchun bir qarz oluvchiga ajratiladigan
kredit limitini o'rnatilishi bo‘lsa, ikkinchidan, banklar kredit­
larni taqdim etishda risk darajasini cheklashga harakat qilishi
hisoblanadi.
Budjet mablag‘lari hisobdan ajratiladigan uzoq muddatli
xalqaro kreditlar. Budjet mablag‘lari hisobidan ajratiladigan uzoq
304
m uddatli (muddatlari 10—15 yil va undan ortiq) xalqaro kredit larning quyidagi shakllari farqlanadi:
1) hu k u m atlarn in g ikki taraflam a kreditlari. Davlatlararo
uzoq m uddatli kredit birinchi jahon urushi davrida keng k o ia m d a
shakllandi va urushdan keyingi yillarda yanada rivojlandi. AQSH
asosiy kreditor sifatida chiqdi va davlatlararo nizolarni kuchaytirib yuborgan huku m atlararo qarzdorlik (11 mlrd oltin dollarlari, foizlarni hisobga olm aganda) paydo b o id i. 0 ‘z kreditlarini
Fransiya nemis reparatsiyalari hisobiga, G erm aniya esa AQSHdan yangi kreditlarni olish hisobiga so‘ndirdi. 1929—1933-yillarda yuzaga kelgan ja h o n iqtisodiy inqirozi davrida G erm aniya
va boshqa 25 davlat qarz b o ‘yicha to ‘lovlarni to ‘xtatib qo‘ydilar.
Ikkinchi jah on urushi davrida hu ku m atlararo qarzlar m u h im rol
o ‘ynam adi. Harbiy va boshqa turdagi m ateriallarning yetkazib
berilishi asosan «lend-liz» (ijara) shartlari asosida amalga oshirildi. Ikkinchi ja h o n urushidan keyin dastlab AQSH, soiig ra
boshqa dunyoning yetakchi davlatlari o‘zlarining tashqi iqtisodiy
m an faatlar uchun hukum atlararo kreditlardan keng foydalanishdi;
2) xalqaro va hududiy valuta-kredit ham da moliyaviy tashkilotlarning kreditlari;
3) yordam ko‘rsatish b o ‘yicha imtiyozli shartlar asosida berilgan kreditlar, texnik yordam, bem innat xayriya m ablagiari, subsidiyalar.
Ayrim holatlarda xalqaro kreditning aralash turi qoilaniladi.
M asalan, eksportni kreditlashning odatdagi shakllari imtiyozli
shartlar asosida, ya’ni unga yordam ko‘rsatish orqali amalga
oshirilishi mum kin. Xalqaro kreditning yangi shakllaridan biri
b o iib bir nechta kredit muassasalari tom onidan yirik loyihalarni
qo‘shm a moliyalashtirish hisoblanadi. Xalqaro moliya institutlari qo‘shm a moliyalashtirishning tashabbuskorlari b o iib , mazku r operatsiyaga ular odatda xususiy tijorat banklarini ham jalb
etadilar va loyihaning eng foydali qismini imtiyozli asosda (foiz
stavkasi bozor stavkasidan past) kreditlaydilar.
305
Q o'shm a moliyalashtirishning quyidagi 2 shakli qoilaniladi:
— parallel moliyalashtirish, bunda turli kreditorlarning o‘zaro
kelishuvi asosida belgilangan kvota (ulush, hissa) doirasida loyiha
tarkibiy qismlarga ajratilib kreditlanadi;
— birgalikda moliyalashtirish, bunda barcha kreditorlar loyihani amalga oshirilishi mobaynida o‘z ssudalarini taqdim etadilar. Kreditorlardan biri (moncjcr-bank) loyihaning tayyorlanishi
va amalga oshirilishini muvolKjlashtiradi hamda nazorat qiladi.
Q o‘shma moliyalashtirish orqali qarz oluvchi imtiyozli kreditlarni jalb etish imkoniyaliga cga IxVladi. Shuningdek, kreditorlar
ham mazkur moliyalashtirish shaklida imtiyozlarga ega bo'lishadi,
ya’ni bunday kreditlash kredilorga ssudani qarzdor tom onidan o ‘z
vaqtida so‘ndirilishining qolshimeha kafolatini beradi.
Xalqaro sindikatlasligan yoki konsorsium kreditiari — turli
mamlakatlar banklari tom onidan yirik loyihani amalga oshirish
uchun bir' tashkilotga ajratilgan qarz mablag'lari hisoblanadi.
Xalqaro kreditning bu shakli bi r qator o‘ziga xos xususiyatlar bi­
lan ajralib turadi:
-- bunday kreditni taqdim etish uchun banklarni birlashuvi
m a’lum bi r mucklatga konsorsium yoki sindikatni tuzish to‘g‘risidagi
shartnomani rasmiylashtirish orqali amalga oshiriladi;
— maqsad yirik kreditni taqdim etish uchun xalqaro resurslarni jaîb etish va bir qator bank-kreditorlar orasida bank risklarini
taqsimlash hisoblanadi;
— sindikat yoki konsorsium a ’zosi b o ‘lgan yirik banklardan bi ri
menejer funksiyasini bajaradi, ya’ni qarzdor va bank-kreditorlar
bilan o ‘zaro muzokara olib boradi, kreditning moliyaviy-valutaviy
shartlarini aniqlaydi, risklarni va ularni kamaytirish imkoniyatlarini baholaydi. Bunday kreditni tashkillashtirgani uchun bankmenejer foiz va komission darom adlardan tashqari qo‘shimcha
mukofotga ham ega bo ia d i;
— qimmatli qog‘ozlarni chiqarish orqali xalqaro qarzlarni
taqdim etishda oddiy sindikatlasligan yoki konsorsium kreditlar anderrayting bilan birga amalga oshiriladi, ya’ni belgilangan
306
narx bo‘yicha b anklar (m a’lum bir ulush bo'yicha majburiyatlar oluvchi sindikat yoki konsorsiumning a ’zolari) orasida ularni
joylashtirishni kafolatlaydi;
sindikatlashgan yoki konsorsium kreditlarning birlamchi va lkkilamchi bozorlari amal qiladi. Jahon amaliyotida ushbu turdagi
kreditlarni sug'urtalashda ikkilamchi bozorda sotish imkoniyati
bo'lgan likvidli aktivlardan (tratta, qim matli qog‘ozlar) foydalaniJadi.
Bunday kreditning turlaridan biri ulushli kredit hisoblanadi,
ya’ni bank-kreditorlar bank konsorsiumi yoki sindikatini tuzmasdan o‘z ulushlarini boshqa banklarga sotishlari m um kin. Ba’zan
xususiy banklar sindikati Xalqaro valuta fondi (X V F) yoki Xalqaro
taraqqiyot va tiklanish banki (XTTB) kreditlarini olgan qarzdor
mamlakatlarga o'zlarining xalqaro kreditlarini taqdim etishadi.
Davlatlararo va xususiy banklar orasida bunday taqsimotdan asosiy
maqsad —o'z iqtisodiy va siyosiy manfaatlaridan kclib chiqqan holda jahon ssuda kapitallar bozorida qarzdorlarni tartibga solish hi­
soblanadi. Shuning uchun ham xalqaro moliyaviy tashkilotlarning
mamlakatlarga ajratgan kreditlari nafaqat miqdor jihatdan, balki
strategik rivojlanish xususiyatlari bilan ham m uhim rol o‘ynaydi.
12.4. Xalqaro lizing operatsiyalari
Lizing. Lizing (inglizcha leasing, lease — ijaraga berish
so‘zidan olingan) lizing beruvchi tom o n id an lizing oluvchiga
m oddiy q im m atliklarn i turli muddatlarga ijaraga taqdim etilishidir. Lizing operatsiyalari q adim dan mavjud b o ‘lib, eram izdan
avvalgi 2 ming yil avval Vavilonda bunday operatsiyalar amalga
oshirilgan. Xo‘jalik aloqalarining baynalm inallashuvi sharoitida
ular yangi xususivatlarini kasb etdi, ularn ing hajmi, foydalanish
sohasi ortdi, operatsiyalarning amalga oshirish texnologiyalari
takom illashib bordi. 1950-yillardan bosh lab ular xalqaro am aliyotda qo‘llanildi.
Xalqaro amaliyotda, m uddati bo‘yicha asbob-uskunalarni ija­
raga berish quyidagi turlarga bo‘linadi:
307
1. Qisqa (renting) va o‘rta (xayring) muddatli — 3 yilgacha.
Bunda, standart asbob-uskunalar, ya’ni avtomobillar, traktorlar,
tem iryo‘1 vagonlari va shu kabilar lizingga beriladi.
2. O crta va uzoq muddatli (lizing)da sanoat texnologiyasi bilan bogMiq asbob-uskunalar ijaraga beriladi.
Lizingning yuqoridagi ikki turi o‘rtasidagi farq quyidagilarda
namoyon bo‘ladi:
— rentingda shartnomadagi obyekt davomli kelishuvlar
bo‘yicha ishlatilishi;
— uzoq muddatli ijarada esa, ijaraga berilayotgan asbob-uskuna shartnornada belgilangan m e’yoriy muddatgacha uzluksiz ish­
latilishi mum kin.
Hozir zamonaviy lizing xizmatlari bozorida tuzilayotgan shartnomalarni keng larqalishi — lizing shakllarining ko‘pligi, uning
ko£rsatkichlari tez sur’atlarda o ‘sishi bilan izohlanadi. Jahon b o ­
zorida lizing xizmatlarini asosiy qismi uch markazda joylashgandir. Bular:
1) AQSH;
2) G ‘arbiy Ycvropa;
3) Yaponiya.
Xorijiy investitsiyalarni tovar shaklda jalb etishning bir
kocrinishi sil'atida mamlakatda lizing xizmatlarining ko‘payishi
iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish sektorini rivojlantiradi. Bundan
tashqari, xalqaro lizing xalqaro kreditni bir shakli sifatida banklar va lizing kompaniyalari o ‘rtasida raqobat kuchayishiga turtki
bo‘ladi. Bu o‘z navbatida, ssuda foizlari tushishiga, va natijada,
kapitallarni ishlab chiqarish sohalariga oqib kirishi uchun qulay
zam in yaratadi.
To‘lov balansi taqchilligi sharoitida m am lakat tashqi qarzdorligiga xalqaro lizing operatsiyalarni qo‘shilmasligi, uning tashqi
iqtisodiy faoliyatdagi afzalligini ko‘rsatadi.
Xalqaro lizing shakllari. Xalqaro lizing, bir vaqtning o ‘zida
moliyalash va yangi texnologiyalarni xarid qilish masalalarini hal
etish, aylanma mablag‘larni to ld irish ham da boshqa ehtiyojlar
308
uchun m ablag‘larni ozod qilish imkoniyatini beruvchi moliyaviy
vositalarning eng m u him shakllaridan biridir.
Xalqaro amaliyotda xalqaro lizing shartnom alarining quyidagi
shakllari ishlab chiqildi:
1. Xalqaro lizing shakllarini tahlil qilishda uning eng keng
tarqalganlarini (lizing oluvchi va lizing beruvchi o‘rtasidagi m unosabatlarni hisobga olib), bevosita (to‘g‘ridan to ‘g‘ri) va bilvosita
(egri) lizing turlarini ajratishimiz m um kin:
— bevosita lizingda, lizing beruvchi bo‘lib — bevosita mulk
egasining o ‘zi bitimni amalga oshirilishida ishtirok etishi shart;
— bilvosita lizingda, ijaraga berilayotgan mulk egasi — uchinchi to m o n n in g ishtirok etishi shartdir.
2. Xalqaro lizingni kreditlash usuli bo‘yicha muddatli va qayta tiklanuvchi lizinglarga ajratish m um kin.
M uddatli lizingda ijara bir m arotaba amalga oshiriladi. Qayta
tiklanadigan lizingda esa, lizing shartnom asi bitim ning birinchi
m uddati tugashi bilan qayta tiklanadi.
3. Shuningdek, xalqaro lizingni operatsion va moliyaviy li­
zinglarga b o ‘lish mum kin.
O peratsion lizingda korxonalar asbob-uskunaga mulk huquqini olm asdan turib, undan foydalanish uchun shartnom a tuzadilar.
Moliyaviy lizing deb, asbob-uskunani ijaraga olayotgan firm a
keyinchalik uni qoldiq qiymatda to ‘la sotib olishiga aytiladi.
4. A ndozali (standart) lizing. Lizingning bu shaklida asbobusku nani ishlab chiqargan shaxs un i lizing kompaniyasiga o ‘zi
m ustaqil tarzda sotadi. Lizing kompaniyasi asbob-uskunani
iste’molchiga ijaraga beradi. A sbob-uskunani ishlab chiqaruvchi
va uni lizingga oluvchi o ‘rtasidagi lizing shartnom asi b o ‘yicha
huquqiy munosabatlar o ‘rnatilmaydi. Bu yerda asbob-uskunaga
texnik xizmat ko‘rsatish masalasi to ‘liq hal etilmagan. Bu holda, asbob-uskunani ishlab chiqargan Shaxs bilan, lizing oluvchi,
o ‘ziga xizmat ko‘rsatish uchun alohida bitim tuzishi lozim. Bunga
asosiy sabab, lizing kompaniyasi texnik xizmat ko‘rsatish masalalariga aralashmaydi.
309
5. «Sof» lizing. ßunda asbob-uskunalardan foydalanish bi­
lan bog‘liq asosiy majburiyatlar lizing oluvchi bo‘yniga tushadi. U soliqlar va bar xil yig‘im larni, to‘lovlarni hamda asbobuskunalardan foydalanish bilan b o gliq barcha xarajat va sug‘urta
toMovlarini to‘laydi. Li/ing oluvchi asbob-uskunani ishga soz holatda saqlashi lozim. Slni bilan birga u ijara muddati tugaganda,
lizing beruvchiga asbob-uskunani o‘rtacha eskirishini hisobga
olib, yaxshi holatda qaytarishi shartdir. Lizing beruvchi lizing
oluvchi olgan mulkdan foydalanishi bilan bog‘liq harakatlarga javob bermaydi. Lekin, u asbob-uskuna ishlatilayotgan m am lakatdagi hukumat va boshqa tashkilotlar tomonidan b o lish i m umkin
bo‘lgan salbiy ta’sirlar uchun javobgardir.
6. Qaytariluvchi lizing — «liz-bek». Tijorat nuqtayi nazaridan
üzingning bu shakli firma mablag'larga kuchli ehtiyoj sezganda
q o llan ila d i. Uning asosiy xususiyati firm aning moliyaviy holatini yaxshilashga samarali vosita sifatida namoyon bo‘lishidir. Bu
operalsiyaning ma/,muni shundan iboratki, asbob-uskunaning
egasi asbob-uskunani lizing kompaniyasiga sotadi va so'ngra,
undan shu asbob-uskunani ijaraga oladi, ya’ni asbob-uskunani
sotgan shaxs lizing oluvchiga aylanadi. Bunday operatsiyalar asosan, muomalada oldin ham bo‘lgan asbob-uskunalarga nisbatan
q o llan ilish i qayd eliladi.
7. «Yaxlit» lizing. Bu üzingning o'ziga xos xususiyatlaridan biri b o lib lizing oluvchi uchun lizing beruvchi tomonidan
qo\shimcha x izm atlarn ing ta k lif etilishi hisoblanadi. L izingning
bu shakli qim mat. Chunki lizing beruvchi asbob-uskunani yetkazib berish bilan birga ta ’mirlash, sug‘urtalash, ba’zi vaqtlarda
ishlab chiqarishni bosliqarish yoki yoqi]g‘i bilan ta ’m inlash kabi
ishlarni ham anntlga oshiradi. Odatda, ü zingni bu turi yangi asbob-uskunalarni, xususan, kompyuterlar, samolyotlar va boshqa
m urakkab m ashina ham da m exanizm larga nisbatan qoMlaniladi.
8. ТоЧа xizm atli lizing. Bu lizing «yaxüt» lizingga o‘xshab
ketadi, biroq, shartnomada bir qancha qo‘shim cha xizmatlar ko'rsatishi ko‘rib chiqiladi. Masalan, lizing beruvchi asbob310
uskunani sotib olish m asalalarini o‘rganadi. Bu asbob-uskunani ishlatish uchun zarur bo‘lgan xomashyo m ateriallari bilan
ta ’m inlaydi. Shu bilan birga, asbob-uskunadan foydalanish uchun
m alakali mutaxassislar yollab beradi va boshqa bir qator xizm atlar
ko‘rsatadi.
9. Asbob-uskunani qoldiq qiymati lizingi. Lizingning bu shakli oldindan foydalanilgan asbob-uskunalarni ijarasi bilan bog‘liq
va u diierlar (savdo agentlari) tomonidan keng foydalaniladi. U zingning m azkur turi, odatda, 1 yildan 3—4 yilgacha b o ig a n
muddatni o‘z ichiga oladi.
10. Mol yetkazib beruvchiga lizing. Bu ijara shakli «liz-bek»
lizingi shakliga o‘xshaydi. Asbob-uskunani yetkazib beruvchi ikki
yoqlam a vazifani bajaradi. Ya’ni, u asbob-uskunadan foydalanuvchi b o im a sa ham, asbob-uskunani sotuvchisi va ijaraga oluvchisi
bo‘lib hisoblanadi. Ijaraga oluvchi, albatta, sub ijarachini topishi va asbob-uskunani sub ijaraga topshirishi kerakdir. Buning
uchun, ijaraga beruvchining roziligi shart bo‘lm asada, asbobuskunani sub ijaraga topshirish shart hisoblanadi.
11. Qayta tiklanuvchi lizing. Lizing operatsiyasining bu shaklida lizingga berilgan asbob-uskuna vaqti-vaqti bilan yangi takomillashgan asbob-uskunaga almashtirib turilishi lozim. Bu
model asosan, EH M lar lizingida keng tarqalgandir. Chunki undagi investitsion jarayon (bozorda yangi, takomillashgan turlarining ko‘payish davri, vaqti, muddati) ju d a qisqa sanaladi.
12. Vendor lizing (tayyorlovchilar yoki ishlab-chiqaruvchilar
kooperatsiyasi). Bu yerda lizing kompaniyasi bo‘lib, bank yoki
lizing kompaniyasi bilan birga asbob-uskunani ishlab chiqargan
firma ham qatnashishi mumkin. Bu model, qoida boWicha, bo ­
zorda ju d a qim m at bahodagi asbob-uskunani olib chiqishda foy­
dalaniladi. Bunda ishlab chiqaruvchi (tayyorlovchilar) o‘zlariga
mijozni qidirish va lizing obyektiga xizm at ko‘rsatish majburiyatini oladilar, lizing kompaniyasi esa loyihani ishlab-chiqish,
m a’m uriy m asalalarni hal qilish, maslahat berish xizm atlari kabi
operatsiyalarni am alga oshiradi.
311
13.
ijaraga berilayotgan obyektning o‘ziga xos xususiyatlaridan
kelib chiqib harakatlanadigan mulk lizingi va harakatlanmaydigan
(ko‘c.hmas mulk) mulk (m a’muriy bino-inshootlar, omborxonalar,
supermarketlar, garajlar va boshqalar) lizingi farqlanadi.
Lizingning muddatini birlamchi va ikkilam chi davrlarga
ajratishadi. Lizingning birlamchi davri deyilganda, lizing oluvchi
lizing kompaniyasiga obyektning to‘la amortizatsiva ajratmalari
hamda ajratilgan foizlarni to liq amalga oshirmagan b o lad i. Ik­
kilamchi davrda, lizing oluvchi lizing firmasiga to'lovni to‘liq
amalga oshiradi. Biroq, lizing firmasi lizing obyektiga egalik qilish huquqini bermagan boladi. Lizing oluvchi asbob-uskunani
an ’anaviy stavka bilan foiz lo la g a n holatda foydalanishda davom
etadi. Nazariy jihatdan, lizingning ikkilamchi davri vaqt bo'yicha
cheklovlarga ega etnas, biroq, uning muddati asbob-uskunaning
haqiqiv xizmat muddati bilan chegaralangandir. Asbob-uskunaga
e ’tibor qaratish va buzilganda o‘z vaqtida qayta ta ’mirlash kabi
inasalalar, ikkilam chi davrni noma’lum muddatga uzayishiga olib
kelishi mumkin.
Xalqaro lizing operatsiyalarini amalga oshirishda vujudga keladigan risk la rn i baholashda odatda quyidagi om illarni e ’tiborga
o.lish taqozo etiladi:
— lizing oluvchi kompaniyaning moliyaviy holati va tijorat
doirasidagi mavqei;
— shartnoma bahosining ikkilam chi bozordagi o‘zgarishi;
— lizing oluvchi firma tomonidan lizing obyektini ishlatilish
shart -sharoitlari;
— lizing oluvchi kompaniya mamlakatdagi moliyaviy-iqtisodiy
va siyosiy holatlar (y a’ni, milliylashtirish riski, chet elga valu­
ta mablag‘larini o‘tkazishdagi mavjud cheklovlar, garov huqu­
qini am alga oshirishda vujudga keladigan qiyinchiliklar riski va
boshqalar).
Xalqaro lizing xizm atlarining jahon bozori ikkinchi jahon
urushidan keyin quyidagi om illar hisobiga shakllandi va rivojlandi:
— likvid mablag‘lar hajm ining to‘liq yetishmasligi;
— investitsiyani optim allashtirishni talab qiluvchi raqobatning
kuchayishi;
— ishlab chiqarish kengaytirilishi uchun korxonalarda yctarli
m ablag‘lar ajratilishida, uning foydasini chegaralanganligi;
— iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish, xususan, investitsiya
o‘sishiga shart-sharoit yaratish uchun hukumat va moliyaviy organlarn ing lizing operatsiyalari rivojlanishiga ko‘maklashishi.
Hozirda, jahon bozorida xalqaro lizing operatsiyalariga ta ­
lab ju d a katta. Chunki lizing bitimida ishtirok etayotgan ham m a
tomonlar o‘zi uchun ustunlikka, yoki yanada to‘g‘rirog‘i, afzalliklarga ega.
Xalqaro lizing operatsiyalari m am lakat tolov balansiga ta ’sir
ko‘rsatadi. Xorijiy lizing kom paniyalari toinonidan amalga
oshiriladigan ijara tolovlari m am lakaln in g valuta xarajatlarini
ko‘paytirsa, ularning tushumi esa toMov balansiga ijobiy ta ’sir
ko‘rsatadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda lizing shartnomasi
tugagandan so‘ng obyektga (mulkka) egalik qilish import operatsiyasi hisoblanadi. Shuning uchun, xalqaro lizing operatsi­
yalari davlat orqali tartibga solinadi. Davlatlarning q ollab-quvvatlashiga qaram asdan, jahon bozoridagi kuchli raqobat, m illiy
qonunchiliklarning, hisob-kitob usullarining va soliqqa tortish
tartiblarining o‘zaro inos kelmasligi hisobiga xalqaro lizing o‘z
taraqqiyot yo‘lida qiyinchiliklarga duch kelraoqda.
12 .5 . X alqaro kreditning valuta-m oliyaviy va to‘lov shartlari
Kredit va to‘lov valutasi, kredit summasi, muddati, foydalanish
hamda so‘ndirilish shartlari, qiymati, ta’minot turi, xavf-xatarlarni
sug‘urtalash usullari xalqaro kreditning shartlarida ko‘rib chiqiladi.
Kredit va to‘lov valutasi. Xalqaro kredit munosabatlarida
kredit berilayotgan valuta katta aham iyatga ega bo‘lib, bu holat
inflyatsiya va valutaning barqarorlik darajasiga uzviy bog‘liq.
Kredit valutasini belgilashda quyidagi om illar e’tiborga olinadi:
313
— valuta barqarorligi;
~ fbiz stavkasining darajasi;
— xalqaro hisob-kitoblar shak]]ari;
— inflyatsiyaning darajasi;
— valutaning kursi va uning dinamikasi.
Kredit berilayotgan valuta va to‘lov valutasi bir-biridan farq
qilishi mumkin. Xalqaro kreditl^rda m illiy valuta (qarz oluvchining yoki beruvchining m illiy v y utasi), erkin ayirboshlanadigan
valuta (AQSH dollari, Yaponiyci yenasi, Buyuk Britaniya funt
sterling!, yevro va h.k.) va xalqaro pul birliklaridan (SDR) foydalaniladi.
To‘lov valutasi kredit valutasi bilan bir turda bo‘lmasligi mumkin. Masalan, kreditor valutasida taqdim etilgan «yumshoq» qarz!ar qarz oluvchining m illiy valutasida yoki ushbu m am lakatning
an ’anaviy eksport tovarlari bilan so‘ndiriladi.
Kreditning summasi (limiti) qarz oluvchiga tovar yoki pul
shaklida taqdim etilgan ssuda kapitalining bir qismidir. Firma
kreditining summasi tijorat sh^rtnomasida qat’iy belgilanadi.
Bank kreditining summasi (kredit liniyasi) kredit bitimi yoki
(odatda qisqa muddatli kredit op^ratsiyasida) turli aloqa vositalari
orqali belgilanadi. Shartlari bo‘yicha o‘zaro farqlanuvchi bir yoki
bir nechta transh (ulush)lar ko^inishida ham xalqaro kreditlar
taqdim ctilishi mumkin. Xalqaro amaliyotda eksport qilinayotgan
mashina va asbob-uskunalar qiyinatining odatda, qariyb 85 foizi
kredit orqali qoplanadi. Qolgan qismi esa importyorning eksportyorga bergan kal'olati, bo‘ nak yoki naqd toMovlar orqali amalga
oshiriladi.
Xalqaro kreditning nuiddati bir qancha om illar ta ’sirida bel­
gilanadi. Ularga kreditning maqsadi, kreditlarga bo‘lgan talab va
taklifning o‘zaro nisbati, bitim ning qiymati, m illiy qonunchilik,
kreditlash amaliyoti, davlatlararo kelishuv va boshqa om illar kiradi.
Kredit muddati jahon bozoricja raqobat kurashining muhim
vositasi hisoblanadi. Kreditning sam aradorligini aniqlash maqsa3 l4
dida To‘liq va o‘rta muddatlar farqlanadi. ToMiq muddat kreditdan foydalanish boshlanishidan u to‘liq so‘ndiriigungacha bo‘lgan
davriy oraliqni o‘z ichiga oladi. To‘liq muddat (Tm) tarkibi kreditdan foydalanish davri (Fd)dan, kreditning qoplash muddatini
keyinga qoldirishni nazarda tutuvchi imtiyozli davr (Id)dan hamda asosiy va foiz bo‘yicha qarzni qoplash davri (Kd)dan tashkil
topadi va u quyidagicha aniqlanadi:
Tm=Fd+Id+Kd
B ank kreditidan farqli ravishda firm a krcditidan foydalanish
davri tovarlarni shartnom a bo'yicha vetkazib berish muddati
bilan mos keladi. Bunda to‘liq m uddatning boshlanishi eksportyor tom onidan tovarlarning so‘ nggi guruhi (partiyasi) yetkazib berilgandan keyin, y a ’ni shartnom a m ajburiyatlari bajarilgan id an so‘ng chiqargan tratta larin i sotib oluvchi (importyor)
tom onidan akseptlash sanasi bo‘ lib hisoblanadi. K reditning
im tiyozli davri tijorat bitim larida va butlovchi qism lardan tash ­
kil topgan jih o z larn i yetkazib berishda m uhim ah am iyat kasb
etadi. C hunki ushbu holatda uni so‘ndirish muddati sotib olingan jih o zlarn i ishga tushirish sanasigacha u zaytirilish i, y a ’ni,
an iq ro g‘ i ushbu sanadan asosiy qarzni so‘ndirish boshlanishi
m um kin .
Imtiyozli davr davlat tomonidan kafolatlanadigan uzoq muddatli xalqaro banklararo kreditlarda, konsorsial (sindikat) yevrokreditlarda, m ashinalar, jihozlar, sanoat komplekslarini yirik
partiyalar bilan (guruhlarda) sotishda, investitsiya loyihalarini
xorijda am alga oshiiilishida keng qo‘llaniladi. Bunda imtiyozli
davr mahsulot yetkazib berilganidan yoki investitsion loyiha qurilishi am alga oshirilganidan keyingi bir necha yillarni qamrab
oladi.
Kredit bahosi. Kredit bahosining kelishilgan (shartnomaviy)
va yashirin elementlari farqlanadi. Kelishilgan, y a ’ni shartnom alar bilan asoslangan kredit bahosi xarajatlari asosiy va qo‘shim cha
elementlarga bo‘linadi. Kredit bahosining asosiy elementlariga
315
qarzdor tomonidan kreditorga bevosita to‘lanadigan summalar,
y a’ni foiz to‘lovlari, garovni rasmiylashtirish bilan b o g iiq shuningdek, komission xarajatlar kiradi. Qo‘shimcha elementlar qarz
oluvchi tomonidan uchinchi shaxslarga (masalan, kafolat uchun)
to‘lanadigan sum malarni o‘z ichiga oladi.
Asosiy foizga ustama ravishda (kreditning summasi va muddatiga ko‘ra) maxsus va yakka tartibda (kreditning sum masi va
muddatidan q at’iy nazar) bankning vositachilik haqi undiriladi.
0 ‘rta va uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha esa ssudani taqdim
etish majburiyati hamda m ablag‘lar zaxirasi (odatda 0,2—0,75%)
uchun vositachilik haqlari undiriladi. Bank konsorsiumi yoki
sindikati tomonidan k red it operatsiyalarini am alga oshirishda qarz oluvchi menejer-bankka boshqaruv xizm atlari uchun
(kredit sum m asining 0,5%gacha) yakka tartibdagi vositachilik
haqini, telefon aloqasi xizm atini ham da qo‘shma moliyalashtirishga ishtiroklari uchun boshqa banklarga (0,2—0,5%) ham
belgilangan m e’yorda haq to‘laydi. Vositachilik haqlarining quyidagi turlari farqlanadi:
— muzokaralar uchun vositachilik haqi (negotiation fee);
— boshqaruv uchun vositachilik haqi (management fee);
— ishtirok uchun vositachilik haqi (participation fee);
— agentlik uchun vositachilik haqi (agency fee);
— zarur bo'lgan mablag‘lar (mablag‘larni zaxiralanganligi
uchun kreditor mukofoti)ni qarz oluvchi ixtiyoriga taqdim etish
majburiyati (y a’ni rnablag‘lar zaxirasi) uchun vositachilik haqi.
Kredit shartnomasini tuzish sanasidan boshlab, kredit sum m asidan to£liq foydalanilguncha to'lanadi (commitement fee).
Xalqaro kredit m am lakatlar ichki kreditidan farqli ravishda
rivojlanib, xalqaro kreditning «bahosi» yetakchi kreditor davlatlar,
birinchi navbatda AQSH, Yaponiya, Germaniyaning foiz st^vkalariga asoslanadi. Biroq ssuda foiziga ta’sir ko‘rsatuvchi om illar
turli-tumanligi sababli m illiy stavkalar darajalari orasida farq
paydo bo‘ladi.
316
XX asrning 70-yillarid a q at’iy belgilangan foiz stavkalari bilan bir qatorda bozordagi pulga bo‘lgan talab va taklifga muvofiq o‘zgarib turuvchi erkin suzuvchi foiz stavkalar paydo bo'ldi.
Erkin suzuvchi foiz stavka asosida taqdim etiladigan kredit
m ud datin ing bir qismi (odatda 3—6 oy) m obaynida foiz stavkasi
q at’iy, o'zgarm as qilib belgilansa, m azkur davr foiz davri deb
y uritilad i.
Foiz stavka darajasini belgilovchi asosiy om illar tarkibiga quyidagilarn i kiritish m um kin:
— qarz oluvchi m am lakatidagi valuta-moliyaviy, iqtisodiy va
siyosiy holat;
— risklarning xususiyatlari;
— kredit m anbalari;
— kredit bahosini tartibga solish to‘g‘risidagi xalqaro kelishuvlar;
— foiz stavkasining turi (suzuvchi, qat’iy belgilangan, aralash);
— raqobatdosh bo‘lgan takliflarning mavjudligi;
— kreditning muddati;
— inflyatsiya sur’ati;
— kreditning tijorat operatsiyalari bilan bog‘liq yoki bog‘liq
emasligi;
— jahon va m illiy ssuda kapitallari bozorlarining holati;
— qarz oluvchi va kreditorning tijorat mavqei va moliyaviy
holati;
— kredit ta ’m inotining sifati;
— kredit bo‘yicha sug‘urta qoplamasi (kafolat)ning m avjud­
ligi;
— kreditdan kelishilgan muddatda foydalanish bo‘yicha qarz
oluvchining q at’iy majburiyatlari mavjudligi;
— tijorat bitimiga nisbatan kredit shartnom asining tuzilish
vaqti;
— shartnom aning summasi;
— kredit va to‘lov valutasi;
— valuta kursining dinam ikasi va boshqalar.
317
Haqiqiv (real) f'oiz stavkasi. M a’lum bir davrdagi nominal
foiz slavkasidan inflyatsiya sur’ati hisobdan chiqarilsa yoki ayirib tashlansa haqiqiy (real) foiz stavkasi paydo bo‘ladi. Agarda pullarning qadrsizlanish darajasi nominal stavka hajmidan
yuqori boMsa, unda haqiqiy (real) foiz stavkasi m anfiy ifodaga
ega bo'ladi. M illiy foiz stavkalar darajalarining tenglashishi nafaqat m am lakatlar o‘rtasidagi qisqa muddatli kapitallar harakati
oqibatida, balki valuta kurslari dinam ikasiga bog‘liq holda ham
vuzaga keladi.
Amalivotda yevrokreditlar bo‘yicha xalqaro foiz stavkalari foydalaniladi. Odalda. Londondagi LIBOR omonatlar foiz stavkasidan 1/8 punktga yuqori va yakuniy qarz oluvchiga taqdim
etiladigan kredit foiz slavkasidan 1/2 punktga past b o lad i. Jahonning boshqa moliyaviy markazlarida ham LIBORga o‘xshash
foiz stavkalari qo'llaniladi, ya’ni Tokioda — TIBOR, Frankfurt-Maynada
I I BOR, Parijda — P1BOR, 0 ‘zbekistonda —
O'ZIBOR va boshqalar.
Kredit bahosining yashirin elernentlariga kredit olish va undan foydalanish bilan bogMiq kredit bitimida qayd elilmagan
xarajatlar kiradi. Kredit bahosining ayrim elementlarini (ahamiyati katta bo'lsa ham) pul bilan oMchashning iloji yo‘q. Masalan,
ularga xorijiy I'irina yoki qarz oluvchi mamlakat ustidan nazoratni
o'rnalish bilan bog'liq xarajallarni kiritish mumkin.
Xalqaro krediming muhim tamoyillaridan biri bo‘lib lining
t a ’minoti hisoblanadi. Xalqaro kredit ta’minotning asosiy turlariga quyidagilar kiradi:
— maqsadli ja m g ‘arm a hisobvaraqlarning ochilishi;
— aktivlar garovi;
— sharnoma bo‘yicha huquqlarni kredit bo‘yicha kafolatchiuchinchi shaxs vakolatiga o‘tkazish shartlari va boshqalar.
Xalqaro kreditlarning ta ’minot turlarini ikkiga ajratish mumkin, ya'ni inoliyaviy-tovar ta ’minot va yuridik (huquqiy) ta’minot.
Xalqaro kreditlarning moliyaviy-tovar ta ’minoti quyidagilarda o‘z
aksini topadi:
318
— qarz oluvchi ta’sischisi (yuqori tashkiloti)ning k red it to‘lovi
bo‘yicha kafolat berishi;
— mijozning tovar-moddiy qim m atliklari, hisobvarag‘idagi
m a b lag iari va boshqa aktivlari (shu ju m lad an, bank krediti orqali
to‘lab egalik qilingan aktivlar) garovi;
— mijozga taqdim etilgan kreditni sotuvchining banki tomonidan 100 foiz qayta moliyalashtirish;
— qarz oluvchining rnilliy valuta hisobraqam ini blokirovka qilish va undagi m ab lag ‘larni xorijiy valutaga sotish orqa­
li tushgan m ablag‘lardan kreditni so‘ndirishga foydalanish
huquqini bankka taqdim etish. Shuningdek, bank tom onidan
mijozga berilgan kafolatni ta ’m inlash va to'lovlarni am alga
oshirish uchun mijoz o‘z bankiga hisobvarag‘ini blokirovka
qilish huquqini taqdim etishi. Bu csa ta'sisc h ilarn in g valuta
tu shu m larid a eksportdan olingan darom ad larni kam avtirish
orqali ko‘rsatiladi;
— hukumat yoki uning vakolatli organini to‘lov bo‘yicha kafolati.
Kreditning yuridik ta ’minoti esa quyidagilarda namoyon
bo‘ladi:
— huquqshunosning xulosasi;
— kreditor-bank qarzdorni majburiy sug‘urtalatishi;
— eksport va import litsenziyaiari (kvotalari), kreditni jalb
(taqdim) etishga litsenziya, xorijda hisobvaraq ochishga litsenziya;
— «xatti-harakatlarga tegishli xulq-atvor», siyosiy xatarlar va
boshqalarni qoplash kafolati;
— qarz oluvchini m ajburiy to‘lovlardan vaqtinchalik (kredit­
ni so‘ndirish boshlanguncha) ozod etish (valuta tu sh u m larin in g
bir q ism ini o‘zida saqlab qolish), soliq va boshqa im tiyozlar
berish.
Shunday qilib, xalqaro kreditning valuta-moliyaviy shartlari
iqtisodiyot, jahon va m illiy ssuda kapitallari bozorlarining holatiga bevosita bog£Iiqdir.
319
Tayunch so‘z va iboralar
Xalqaro kredit, kredit diskriniinatsiyasi, firm aning (tijorat)
krediti, vekselli kredit, ochiq hisobvaraqlar bo‘yicha beriladigan
kredit, xarid bo‘nagi, bank krediilari, eksport krediti, iste’mol
kredi, moliyaviy krediti, akseptli-rambursli kredit, broker krediti,
tashqi iqtisodiy faoliyatni u/oq muddatli moliyalashtirish, kompensatsion bitimlar bo'yicha kreditlar, qo\shma m oliyalashti­
rish, xalqaro sindikatlashgan yoki konsorsium kreditlari, budjet
mablagMari hisobdan ajratiladigan uzoq muddatli xalqaro kredit­
lar, xalqaro lizing, xalqaro kreditning toMov valutasi, summasi,
muddati, bahosi va ta’minoti.
Takrorlash uchun savollar:
1. X alq aro kredii nim a?
2. Xalqaro kredilning qanday tam oyillarini bilasiz?
3. Xalqaro kredit iqtisodiyotda qanday funksiyalarni bajaradi?
4. Kredit diskriniinatsiyasi deganda nimani tushunasiz?
5. Xalqaro kreditning qanday shakllarini bilasiz, u larto ‘g‘risida
alohida-alohida gapirib bering.
6. Xalqaro kreditlarning faktoring va forfeyting shakllarini
am alga oshirish mexanizmini, ularning bir-biridan farqli jihatlarini aytib bering.
7. Tashqi iqtisodiy faoliyatni uzoq muddatli moliyalashtirishning qanday usullarini bilasiz?
8. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish qanday tamoyillar
asosida am alga oshiriladi?
9. Lizing nim a va lining qanday shakllari mavjud?
10. Xalqaro kreditning qanday valuta-m oliyaviy shartlari
bor?
Mustaqil o'rganish uchun topshiriqlar
1.
Xalqaro qarzdorlik muammosini tartibga soluvchi tashkilotlar bo‘yicha klaster tuzing va ularning faoliyatiga doir qisqacha
320
(ko‘pi bilan 1 varaqlik, y illik faoliyat natijalarini ham ko‘rsatgan
holda) m a’lumotnomani tarqatma material ko'rinishida tayyorlang.
2. Xalqaro kredit munosabatlarini davlat va bozor mexanizmi
orqali tartibga solish am aldagi holatini va ularning o‘zaro nisbati
qanday boMishi kerakligi to'g'risida mutaxassislar fikrini oldindan
belgilangan shakldagi so‘rovnoma orqali o'rganing.
3. Rivojlanayotgan m am lakatlarni xalqaro kreditlash va moliyaviy resurslar bilan ta ’m inlash holatini o‘rganing va uning m illiy iqtisodiyotda xavfsizlik darajasi bo'yicha ko‘rsatkichlarini
tizim lashtiring hamda bu to‘g ‘risida mutaxassislar fikrini oldin­
dan belgilangan shakldagi so‘rovnoma orqali tahlil qiling.
4. «World investment Report» (U N C T A D (BM Tning savdo
va rivojlanish bo‘yicha konferensiyasi)ning hisoboti) asosida ja honda to‘g‘ridan to‘g ‘ri xorijiy investitsiyalar harakati to‘g‘risidagi
m a’lumotlarni tahlil qilib, zamonaviy tendensiyalarga baho bering.
5. M am lakatim izda chet el investitsiyalarini tartibga solishning qonuniy-huquqiy m e’yorlari va ularga berilgan turli imtiyozlar bilan «M am lakatim izda xorijiy investitsiyalarni jalb etish
shart-sharotilari» nomli baliq skeletini tuzing.
Test savollari
1. Tovar va valuta ko‘rinishidagi mablag‘larni qaytarib berishlilik, muddatlilik, foiz to‘lashlilik shartlari asosida berish
bilan bogMiq bo‘lgan xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi ssuda
kapitali harakati bu ...
A) xalqaro kredit.
B) xorijiy investitsiya.
C) vevroobligatsiya.
D) veksel va boshqa turli xalqaro qarz qimmatli qog‘ozlar.
2. Xalqaro kredit munosabatlarining subyektlarini toping.
A) tijorat banklari, markaziy banklar.
B) davlat organlari, yirik korxonalar.
321
C) mintaqaviy va xalqaro moliya-kredit tashkilotlari.
D) barcha javoblar to‘g ‘ri.
3. Xalqaro kreditning asosiy manbalarini toping.
A) korxonalarning bo'sh turgan pul mablagMari.
B) bank va kredit tashkilotlariga jalb qilinadigan davlat va xususiy sektorning pul jam g'arm alari.
C) aholining bo‘sh turgan pul mablag‘lari.
D) barcha javoblar to'g'ri.
4. Olingan xalqaro k red it n i to iash n i kafolatlanganligi lining
qaysi tamoyiliga mos kclaili?
A) qaytarib bcrish 1i 1ik.
B) muddatlilik.
C) foiz to‘laslililik.
D) ta’ininlanganlik.
5. Kredit olishda, undan (oydalanishda yoki xalqaro kreditni
loMashda m a’lum bir qarz oluvchilarga iqtisodiy va siyosiy bosimni
yuzaga keltiruvchi og'ir va murakkab shartlarning qo‘yilishi bu ...
A) kredit diskriminatsiyasi.
B) kredit proteksioni/mi.
C) kredil ekspansiyasi.
D) kredit orqali iqtisodiy qaram qilish.
6. Eksport qiluvchi m am lakatning bir firmasi boshqa mamlakatning import qiluvchi firmasiga toMovni kechiktirish shaklidagi ssuda berishi bu ...
A) tijorat krediti.
B) eksport krediti.
C) iste’mol krediti.
D) forfeyting.
7. Eksport qiluvchi va import qiluvchi o‘rtasidagi kelishuvga
asosan eksport qiluvchi jo ‘natilgan har bir tovarlar qiymatini im ­
port qiluvchining hisobiga qarz sifatida qayd qilib borishi, import
qiluvchi shartnomada ko‘rsatilgan vaqtda kredit summasini to‘lab
borishi orqali amalga oshiriladigan kredit ...
A) ochiq hisobvaraqlar bo‘yicha beriladigan kredit.
322
B) tijorat krediti.
C ) iste’mol krediti.
D) faktoring.
8. Eksport qiluvchi bankining import qiluvchi bankiga yetkazib berilgan m ashina, asbob-uskuna va boshqa investitsiya
qilingan tovarlarni kreditlashi xalqaro kreditning qaysi shakliga
tegishli?
A) eksport krediti.
B) ochiq hisobvaraqlar bo‘yicha beriladigan kredit.
C) akseptli-rambursli kredit.
D) tijorat krediti.
9. Eksport qiluvchi bankning to‘g‘ridan to£g ‘ri m illiy eksport
qiluvchini kreditlamasdan, balki chet ellik xaridorni, ya’ni import
qiluvchi m am lakat firmasi va uning bankini kreditlashi xalqaro
kreditning qanday shakli hisoblanadi?
A) iste’mol krediti.
B) akkreditiv.
C) tijorat krediti.
D) eksport krediti.
10. Eksportyor veksellarining uchinchi davlat banki tomonidan akseptlanishi hamda importyor tomonidan veksel sum masini
akseptant-bankka o'tkazilishining bog‘liqlikda am alga oshishiga
asoslangan xalqaro kredit bu ...
A) eksport krediti.
B) ochiq hisobvaraqlar bo‘yicha beriladigan kr edit.
C) rambursli kredit.
D) akkreditiv.
11. Turli kreditorlarning o‘zaro kelishuvi asosida belgilangan kvota (ulush, hissa) doirasida investitsiya loyihasini tarkibiy
qismlarga ajratib kreditJash amaliyoti n im a deyiladi?
A) birgalikda moliyalashtirish.
B) parallel moliyalashtirish.
C) sindikatlashgan kreditlash.
D) qo‘shma moliyalashtirish.
323
12. JBarcha kreditorlar investitsiya loyihasini am alga oshirilishi mobaynida o‘z ssudalarni taqdim etgan holda kreditorlardan
biri (menejer-bank) loyihaning tayyorlanishi va am alga oshirilishini muvofiqlashtirib, nazorat qilib turuvchi xalqaro kredit
turi bu ...
A) birgalikda moliyalashtirish.
B) parallel moliyalashtirish.
C) qo‘shma moliyalashtirish.
D) venchurli moliyalashtirish.
13. Turli m am iakatlar banklari tomonidan yirik Joyihani
am alga oshirish uchun bir tashkilotga ajratgan qarz mablag'lari
qanday xalqaro kredit hisoblanadi?
A) sindikat kreditlar.
B) yaxlit kredit.
C) jam langan kredit.
D) qo‘shma kreditlash.
14. Berilgan kredit ta’minoti asosida qimmatli qog‘ozlarni
chiqarish nima deyiladi?
A) kreditni sekyuritizatsiyalash.
B) aktivlarni sekyuritizatsiyalash.
C) kreditni qayta moliyalashtirish.
D) qimmatli qog'ozlar emissiyasi.
15. Xalqaro amaliyotda asbob-uskunani ijaraga olayotgan firm a keyinchalik uni qoldiq qiymatda t o la sotib olishi lizingning
qayday turi hisoblanadi?
A) moliyaviy lizing.
B) operativ lizing.
C) xayring.
D) renting.
16. Lizingga berilgan asbob-uskuna vaqti-vaqti bilan yangi takomillashgan asbob-uskunaga almashtirib turilishini talab qiluvchi xalqaro lizing turi nima?
A) qayta tiklanuvchi lizing.
B) asbob-uskunaning qoldiq qiymati lizingi.
324
C) vendor lizing.
D) andozali lizing.
17. Xalqaro kreditning to‘liq muddati tarkiban qayday muddatlardan tashkil topgan?
A) kreditdan foydalanish va qarzni qoplash davri.
B) imtiyozli davr va kreditdan foydalanish davri.
C) imtiyozli davr va qarzni qoplash davri.
D) kreditdan foydalanish va qarzni qoplash davri hamda im ­
tiyozli davr.
18. Kredit bahosi asosan qanday elementlardan tashkil topadi?
A) kelishilgan (shartnomaviy) va yashirin.
B) foizli va foizsiz.
C) suzib yuruvchi va o‘zgarmas.
D) inflyatsiya va qayta moliyalash stavkasi.
325
13-bob. XALQARO MOLIYA BOZORI VA UNING
RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
13.1. Xalqaro kapital harakatining rnohiyati va xalqaro moliya
bozorining tarkibiy tuzilishi.
13.2. Xalqaro moliya bozorining rivojlanish va xalqaro kapital
harakatining zamonaviy tendensiyalari.
13.3. Xalqaro moliya bozorini tartibga solish usullari va mexanizmi.
33.1. X alqaro kapital harakatining rnohiyati va xalqaro moliya
bozorining tarkibiy tuzilishi
Xalqaro kapital harakati sifalida m am lakatlar o‘rtasidagi moliyaviy resurslar oqimi milliy investitsiya va ja m g ‘arma owrtasidagi
Homutanosiblik oqibatida kelib chiqadi. Xalqaro kapitallar hara­
kati — ayni vaqtda nisbiy ortiqcha bo igan pul yoki tovar moddiy
mablag‘larni mamlakat chegarasidan chetga joylashtirilishidir. Bu
iboraning sinonirni kapital eksporti yoki kapitalni chiqarishdir.
Moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro kapitallar harakatida
o‘ziga xos xususivatlari sifatida quyidagilar namoyon boladi:
• jahonda kapitalning notekis joylashishi. Bunda kapital
resursi kapitalga boy rnamlakatdan kapitalga muhtoj m am lakatga
qarab oqib boradi;
• ko‘p mam lakatlarda ja m g ‘arma va investitsiyaning nomutanosibligi. Buning natijasida investitsiya uchun ortiqcha
mablag‘lar yoki defitsit sodir boMadi. Oqibatda mos ravishda kapi­
talning sof eksporti yoki importi vujudga keladi;
• m am lakatlarning investitsion muhitidagi, shuningdek kapi­
tal qo‘yilm alar uchun sharoitlardagi farqlanishlar;
• kapital egasining kapitaldan foydalanish samaradorligidagi
farqlar va uning boshqa chet eldagi kapitalni egallashga qaratilgan harakatlari hamda kapitaldan samarasiz foydalanayotgan
joydan o‘rin olishga harakat qilishi;
326
» iqtisodiy resurs sifatida odatda kapitalni yuqori darajada
safarbar etilishi. Bu holat jahon iqtisodiyoti globallashuvi, erkinlashuvi, transmilliylashuvi va integratsiyalashuvi sharoitida yanada ko‘proq kuchga ega bo‘ladi.
Xalqaro kapitalning asosiy shakllari sifatida rasmiy kapital,
xususiy kapital, qisqa, o‘rta va uzoq muddatli, tadbirkorlik kapitali, ssuda kapitali, tokg‘ridan to‘g‘ ri investitsiyalar, portfel investitsiyalarni keitirib o ‘tish m um kin. Ular olrtasida o‘zaro bogMiqlik
va m illiy iqtisodiyot uchun qanday shaklda qo‘yish afzal ekanligini 13.1-rasmda ko‘rishim iz m umkin.
Xalqaro kapitalning asosiy shakllari sifatida rasmiy kapital —
davlatlararo tashkilotlar va hukumat qarorlari asosida davlat budjeti mablag‘larini chet eldan qabul qilish yoki chet elda joylashtirishdir.
Moliya bozori konsepsiyasi
----------- ► -
m i l l i y iq tisodiyo t u c h u n a f z a l lig i yu q o ri
13.1-rasm. Mamlakat moliya bozori konsepsiyasi va xalqaro kapital
harakatining asosiy shakllari.
327
Xususiy kapital — xususiy yuridik shaxslar (firma, korxona,
tashkilot, banklar va boshqalar)ning mablag‘larini ularning
boshqaruv organlarining qarorlari asosida chet ellarda joylashtirishdir.
Jahon kapital eksportida xususiy kapital yetakchi bo‘lib, olz
navbatida davlat kapitali, xalqaro tashkilotlarning kapitali keyingi
o'rinlarda turadi. Odatda davlat va xalqaro tashkilotlar chetga
kapitalni ssuda shaklida, krcdit va qarz ko'rinishida hamda moddiy yordam ko‘rinishida chiqaradi. Rasmiy va xususiy kapital
xalqaro kapitalning ikki xil: tadbirkorlik va ssuda kapitali shak­
lida namoyon bo'ladi.
Xalqaro tadbirkorlik kapitali tadbirkorlik foydasini olish uchun
chet elda bevosita va bilvosita mahsulotlar ishlab chiqarish uchun
qo‘yilgan mablagMar hisoblanadi.
Xalqaro ssuda kapitali esa muddatlilik, qaytarishlilik, to‘lovlilik
sharllari asosida, foi/ koLrinishida daromad olishni ta ’minlovchi,
bir m ainlakatdan ikkinchi mamlakatga chiqarilgan kapitalga aytiladi. Xalqaro ssuda kapitali chet el valutasidagi depozitlar yoki
chet elga bank depozitlari va boshqa qo‘yilm alar, shuningdek
kredil va qarzlar ko'rinishida bo‘lishi mumkin. Statistikada ssuda
kapitali ko‘rinishidagi investitsiyalarni «boshqa investitsiyalar» sif'atida aks etadi.
Tashqi kreditlar va depozitlarning hajmi bo'yicha rivojlangan
niamlakatlar yelakcliilik qilib kelnioqda. Oxirgi o‘n yillikda ularning hajmi uch barobardan ko‘proqqa oshgan. Bunday kapitalning
ssuda qismi banklar orqali xalqaro harakatga keladi. Xalqaro ssuda
kapital harakatining asosiy elementlaridan yana biri xalqaro sindikatlashgan kreditlar hisoblanib, ularning rivojlanish tendensiyasi
xalqaro kredit va depozitlar bilan bir xil bo‘lmoqda va ja m i xalqaro
ssuda kapitali harakatidagi ulushi atigi 2% ni tashkil etmoqda.
Rasm iy kapitalni xalqaro miqyosda ssuda kapitali tarzida tashkillashtirishning m am lakat iqtisodiyoti uchun afzallik taraflari
kattadir. Ssuda kapitalining afzalligi foyda m e’yori va qaytarilishida iqtisodiy risk darajasi kamligidir.
328
Xalqaro xususiy kapitalning tadbirkorlik kapitali sifatida qo‘yishning afzalligi uni yuqori darajada foyda olishni
ta’m inlashida va foyda olish maqsadida tadbirkorlik kapitali
m ab lag lari elastikligi yuqoriligida namoyon bo‘ladi. Tadbirkorlik
kapitali investorga olz mulkidan toV ridan to‘g‘ri investitsiyalar
va portfei investitsiyalar shaklida foyda olishni ta’minlaydi. Tad­
birkorlik kapitali o‘z navbatida to'rt xil: U)‘g‘ridan t o ^ r i inves­
titsiyalar, portfei investitsiyalar, o‘rta, u/oq muddatli hanida qisqa
muddatli xalqaro kapital qo'yilm alar shaklida namoyon boMadi.
To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar — m am lakatga uzoq
muddatli iqtisodiy foydani ko'zlab qo‘yilgan kapital bolib, u inves­
torga kapital joylashtirilgan obyekt ustidan nazorat olib borishni
ta ’minlaydi. Bu odatda korxonaning 10 foizdan kam boMmagan
aksiyasi yoki ulushiga ega bolishni talab etadi.
Xalqaro portfei investitsiyalar — chet el qimmatli qog‘ozlari
(qarz m ajburiyatini va ulush munosabatini ifodalovchi qimmatli
qog‘ozlar va boshqalar)ga qo‘yilgan kapital bo‘iib, u investorga
kapital joylashtirilgan obyekt ustidan real nazorat olib borish
huquqini bermaydi. Odatda amaliyotda bunday investitsiyalar aksiya, obligatsiya, veksel va boshqa qarz majburiyatini ifodalov­
chi qim m atli qog‘oz!arning kichik paketi, shuningdek ba’zan
portfei investitsiyalardan alohida shakl kasb etuvchi qimmatli
qog‘ozlarning hosilalari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
0 ‘rta va uzoq muddatli xalqaro kapital qo'yilm alar — 1 yildan
ko‘p muddatga, qisqa muddatlilari esa 1 yilgacha bo‘lgan kapital
qoWilmalarga aytiladi.
Xalqaro tadbirkorlik kapitalini m am lakatlar m illiy iqtisodiyotiga to‘g ‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar shaklida jalb etishning af­
zalligi katta. To‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar m am lakatda Y alM n i
yatatishda, aholi bandligini oshirishda, xorijiy m am lakatlardan
yangi texnika-texnologiyani jalb etishda, import mahsulotlarini
o'rnini bosadigan eksportbob mahsulotlarni ishlab chiqarishni
oshishida bevosita ishtirok etadi. To‘g ‘ridan to‘g ‘ri investitsiyalar­
dan o‘rta va uzoq muddatli foydalanish yaxshi samara beradi.
329
Qisqa muddat ichida to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar iqtisodiy samarasining kam bo‘lishiga investitsion faoliyatni mamlakatdagi
bozor muhitiga moslashish jarayonini, ishlab chiqarilgan m ahsulotning bozordan o'rin olishi, sotilishi, ijtimoiy muhit, aholi
daromadlari va boshqa om illar ta’sir ko‘rsatadi.
Xalqaro portfei investitsiyalar qisqa muddatli yuqori foyda
olishni maqsad qiladi. ß u nda investorning qimrnatli qog‘ozlar
portfeli shakllantiriladi va investor uni boshqarish y a ’ni port­
fei ning foydasini m aksim allashtirish ham da ushbu port fei ning
risk darajasini kam aytirish orqali o‘ziga maksimal foydani
ta ’minlaydi.
Xalqaro kapital harakatida ssuda kapitali ham ikki xil
ko'rinishda: o‘rta, uzoq muddatli hamda qisqa muddatli xalqaro
kapital qo‘yilm alar shaklida namoyon bo‘ladi. Xalqaro kapital
harakatida ssuda kapitalini qisqa muddatli tashkillashtirish afzal hisoblanadi. Ssuda kapitalining shartlari o‘zgaruvchanlikka
rnoyiJligi kamligi uchun, m am lakatda iqtisodiy muhit o‘zgara
boshlasa, ushbu kapitalning iqtisodiy risk darajasining oshishi,
uni qisqa muddat da t ashkil lashtirishni afzal qilib ko‘rsatadi.
Oxirgi o‘n yillikda xalqaro kapital harakati tarkibida jiddiy
o‘zgarish yuz berdi. To‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar miqdori
o\sdi, undanda jadalroq su r’atda portfel investitsiyalar miqdori
o‘sdi. Kapitalni ssuda shaklida chiqarish miqdori 2004-yildan
boshlab portfel investitsiyalar hajmidan ortib ketdi. 2008-yilda
sodir bo‘lgan inqirozning salbiy ta’siridan ko‘proq xalqaro ssuda
kapitallar bozori (boshqa investitsiyalar) aziyat chekdi. Jahonda
to‘g ‘ridan to‘g ‘ri va portfel investitsiyalardan ko‘ra, ssuda kapitali miqdorining ko‘payishiga asosiy sabab xalqaro moliya bozorda arzon kreditlarga asoslanuvchi transm illiy jarayonlarning
bo‘lishidir.
M am lakatdan chelga chiqarilgan kapitallar xalqaro moliya
bozori orqali dunyoning qolgan m am lakatlariga qayta taqsimlalandi. Xalqaro moliya bozori xalqaro kapitallarga bo'lgan talab
va ta k lif shakllanadigan, baho beriladigan, jahon iqtisodiyotning
330
m oliya sektorida xalqaro moliyaviy aktivlar oldi-sotdi qilinadigan
sohadir.
Xalqaro moliya bozori xalqaro valuta, kredit (depozil), invcs
titsiya, qim m atli qog‘ozlar, sug‘urta, oltin va hosila moliyaviy
vositalar kabi segmentlaridan tashkil topadi.
Xalqaro moliya bozori orqali mahsulotlar va xizm atlar ishlab
chiqarish bilvosita (kredit (depozit) bozori) va bevosita (qimmatli
qog‘ozlar) moliyalashtirilishi mumkin.
Bir m am lakat moliya bozoridagi salbiy va ijobiy o‘zgarishlarni
boshqa bir m am lakat moliya bozoriga ta ’siri moliya bozorining
globallashuv darajasiga bog‘liq bo‘lib, bu jarayon m illiy fond bozorini xalqaro fond bozoriga integratsiyasini ta ’minlovchi vosita­
lar orqali am alga oshiriladi va ularning nechog'lik rivojlanganligini o'zida namoyon etadi. M illiy fond bozori ni xalqaro fond
bozoriga integratsiyasini ta'minlovehi vositalar bu xalqaro qim ­
matli qog‘ozlar hisoblanadi.
Xalqaro qimmatli qog‘ozlar
13.2-rasm. Xalqaro qimmatli qog‘ozlarning asosiy shakllari.
331
Xalqaro qimmatli qog'ozlar erkin konvertatsiya qilinadigan
valutalarda nominal narxi o‘rnatiladigan, xalqaro fond bozori qoidalari asosida xalqaro anderrayterlar orqali ushbu bozorga
joylashtiriladigan qimmatli qog‘ozlar hisoblanadi. Xalqaro qimrnatli qog'ozlarning quyidagi asosiy shakllari mavjud.
Chef el obligalsiyalari va yevroobligatsiyalar ko‘rinishidagi
qarz qimmatli qog'ozlari xalqaro qimmatli qog'ozlarning asosiy
shakllaridan biridir. Shuningdek, ularning global aksiyalar
ko‘rinishidagi xalqaro aksiyalar va amerika depozitar tilxatlari
(aksiyalari) kabi shakllaridan ham amaliyotda foydalaniladi.
Agar xalqaro qimmatli qog‘ozlar bir mamlakat ichidagi ikkilamchi qimmatli qog‘ozlar bozorida turli investorlar orasida
muomalada boMsa, bir vaqtning o‘zida ular mamlakat ichidagi
kapitalni qayta taqsimlash vositasiga aylanishi mumkin, shuning­
dek, xalqaro qimmatli qog‘ozlarni birlamchi joylashtirish m am lakatlar o‘rtasidagi kapitalni qayta taqsimlash xususiyatiga ham
ega boladi.
13.2. Xalqaro moliya bozorining rivojlanishi va xalqaro kapital
harakatining zamonaviy tendensiyalari
Jahon iqtisodiyotida xalqaro m oliya bozorining segm entlari
tadrijiy ravishda m u ayyan bosqichlarda sh akllangan (13.1-jadvalga qarang). M azku r bozor taraqqiyotining oxirgi bosqichida
fond segmenti va xalqaro derivativlar bozorlari jad al rivojlangan.
Zamonaviy xalqaro moliya bozorining rivojlanish tendensi­
yalari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
1. Moliya bozori barcha sektorlarining jadal sur’atlarda ri­
vojlanishi bilan birga kechayotgan baynalminallashuv va globallashuv jarayonlarining chuqurlashuvi;
2. Transm illiy kompaniyalar, banklar va global moliya muassasalari, shuningdek, alohida davlatlar va davlatlar guruhlari
ocrtasidagi xalqaro raqobatning kuchayishi;
332
13.1-jadval
X alqaro raoliya bozorining tarkibiy tuzilishi va lining
shakllanish bosqichlari
Bosqichlar
Yillar
Birinchi
bosqich
1860-yillar
Ikkinchi
bosqich
1950-yillar
1960-yillar
1970-yillar
Uchinchi
bosqich:
1980-y illar
To‘rtinchi
bosqich
1990-yillar
2000-yillar
Xalqaro moliya bozorining tarkibiy
tuzilisliidagi o'zgarishlar
Tashqi savdoning rivojlanishi. Xalqaro
oltin-valuta bozorining paydo bo'lishi.
Milliy к red it hozorlaridagi operatsiyalarning baynalminallashuvi.
Xalqaro к redit bozorining shakllanishi.
Uzoq muddatli kapitallar xalqaro bo­
zorining shakllanishi. Milliy fond bozorlarining crkinlashtirilishi. Xalqaro fond
bоzorining shakllanishi.
Transmilliy banklar va kompaniyalarning jadal sur’atlarda rivojlanishi. Xalqa­
ro fond bozorlarining yanada kengayishi.
Xalqaro sug‘nrta bozoridagi dastlabki
tizimli operatsiyalarning amalga oshirilishi. Xalqaro kredit bozoridagi operatsi­
yalarning rivojlanishi.
Xalqaro moliya bozori fond segmentining jadal rivojlanishi. Xalqaro derivativlar bozorining shakllanishi.
Xalqaro derivativlar bozorining jadal ri­
vojlanishi.
3. Chegaralarni oshib o‘tadigan moliyaviy oqim larning yuqori
sur’atlarda harakatlanishi va moliya bozorining tuzilmaviy sektorlari o‘rtasidagi aloqadorlikning oshishi;
4. Axborot tizim lari va elektron aloqa vositalarining jadal
sur’atlarda rivojlanishi;
5. Bozorni bevosita tartibga solishning susaytirilishi;
6. M oliya bozori ishtirokchilari faoliyatining an ’anaviy sohalari o‘zgarishi (universal banklar fond sektorida anderrayter, tashkillashtiruvchi va treyderlarga aylanmoqda; investitsiya
333
banklari sindikatlashgan kreditlarni tashkillashtirmoqda, shuningdek, loyihalarni moliyalash bilan shug‘ullanmoqda; tijorat
banklari, o‘z navbatida, investitsiya banklarining an an aviy faoliyatlariga aralashmoqda va h.k.);
7. Moliya bozori ishtirokchilarining ixtiyoriy qo'shilishi yoki
virik ishtirokchilar tomonidan o‘z tarkibiga olinishi jarayonlari
kuchaymoqda, bu esa, o'z navbatida, moliya bozorining barcha sektorlarida operatsivalarni amalga oshirish imkoniga ega
bo‘lgan universal moliyaviy xoldinglarning yuzaga kelishiga sabab
boMmoqda;
8. Moliya bozoridagi operatsiyalar riskini kuchayishiga sabab
boluvchi derivalivlar bilan bitimlar hajmi o‘sish tendensiyasiga ega;
9. AQSH dollari mavqeining tushishi va qadrsizlanishi, bu o‘z
navbatida, xalqaro moliya bozoridagi muvozanatning buzilishiga,
zamonaviy moliya bozorining inqirozdan keyingi rivojlanishiga
shart-sharoitlar yaratishga xizmat qilishi mumkin.
Xalqaro kapital harakatining zamonaviy holati bilan bog‘liq
quyidagi tendensiyalar jahon iqtisodiyoti amaliyotda kuzatilmoqda:
1. Jahondagi kapitalni eksporti va importida rivojlangan m am lakatlar yctakchilik qilmoqda.
2. Xalqaro tadbirkorlik kapitali harakati tarkibida portfei investitsiyalar tomonga siljish tendensiyasi mavjud.
3. Xalqaro krcditlar va depozitlarning jahon investitsiyalari
tarkibidagi ulushi jahon moliyaviy inqirozidan keyingi davrda karnayib bormoqda.
4. Jahon kapital eksportidagi Xitoyning ulushi o‘sish tenden­
siyasiga ega b o igan bi r sharoitda, kapital importida AQSH ning
ulushi kamayish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda. Shunga qaramay
jahon kapital importida AQSHning ulushi hali-hamon saqlanib
qolmoqda.
5. Sanoati rivojlangan m am lakatlarda chet el investitsiyalarini
joylashtirishning asosiy sohasi bank-moliya sektori, xizm atlar sohasi (buning ichida axborot telekommunikatsiya sohasi eng yet334
akchidir), farmatsevtika, biotexnoiogiya, elektron sanoat, ilmiy
va texnologik m ashinalar ishlab chiqarish bo‘lsa, rivojlanayotgan
m am lakallarda avvalgidek to‘g‘ridan to‘g ‘ri chet el investitsiyalar
neft-gaz qazib chiqarishga, m ashinasozlikning alohida sektorlariga, agrosanoat kompleksiga jalb etilmoqda;
6.
Jahon chet el investitsiyalari bozorida asosiy subyekt sifatida T M K larning roli oshmoqda;
Xalqaro fond bozori rivojlanishining asosiy tendensiyalari
quyidagilarda o‘z aksini topmoqda:
1. Fond bozorining tobora kengayib va chuqurlashib borishi;
2. Xalqaro fond aktivlari bilan hosila moliyaviy vositalar savdosining o'sishi;
3. Jahonning yetakchi moliyaviy m arkazlarida bozorning konsentratsiyasi;
4. Bozorning yangi vositalarni yaratishi;
5. Bozorning kompyuterlashuvi;
6. Xalqaro fond bozorida rivojlanayotgan m am lakatlar qimm atli qog‘ozlarining aham iyatini ortishi.
Bundan tashqari, global moliyaviy inqiroz sharoitida fond bozorlarida quyidagi tcndensiyalar yuzaga keldi:
— xalqaro fond bozorida kapitalni jalb etishning va operatsiyalarning asosini tashkil etgan holda xalqaro qarz qim matli
qog£ozlari va xalqaro aksiyalar bozorining oxirgi o‘n yillikdagi
hajmi olti barobardan ko‘proqqa oshgan, 2008-yiI inqiroz davrida ularning o‘sishi sekinlashgan, xalqaro aksiyalar bozorining
hajm i asosan rivojlanayotgan m am lakatlar hisobiga qisqargan
bo‘lsada, hozirda ularning hajmi yana o‘sish tendensiyasiga ega
bo‘lmoqda;
— xalqaro qarz qimmatli qog'ozlar va aksiyalar bozorida rivojlangan mamlakatlar, xalqaro qarz qim matli qog‘ozlar bozorida
moliyaviy institutlarning yetakchiligi saqlanib qolmoqda.
— rivojlanayotgan m am lakatlar fond bozorining iqtisodiyot
tarmoqlari bo‘yicha diversifikatsiyalashuv darajasini kichikligi
inqiroz davrida uning barqarorligiga salbiy ta ’sir ko‘rsatgan;
335
~ moliyaviy inqiroz sharoitida jahonning rivojlangan mamlakatlari fond birjaiarida aksiyalar bozori kapitallashuvining
YaiM ga nisbatan salmog‘i kcskin pasaygan. Jahon m am lakatlari
Y alM ga nisbatan aksiyalar bozori kapitallashuvi inqiroz davrida 55% ni, oxirgi besh viliikda rivojlangan mam iakatlarda qarz
munosabatini ifodalovchi qinnnatli qog'ozlar Y alM ga nisbatan
kamida 100% ni tashkil ctishi kuzatilgan;
— rivojlanayotgan inamlakatiar fond birjaiarida jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida aksiyalar va obligatsiyalar
bo‘yicha savdolar hajmi kamaygan.
13 .3 . Xalqaro moliya bozorini tartibga solish usullari va
mexanizmi
Xalqaro moliya bozorini tartibga solishdan ko‘zlangan asosiy
maqsad quyidagilardan iborat:
— moliya bozori barcha scktorlarini moliyaviy barqaror
bolishiga ko"maklasliish (foiz stavkalarini, moliyaviy, investitsion
va sug'urta i'aolivatidagi risklarni tartibga solish);
— inflyatsiyasiz iqtisodiy o‘sishni ta'minlash (targetirlangan
inflyatsiya, valuta kurslari va pul massasini tartibga solish);
— tarmoqlararo va davlatlararo kapital harakatini (pul oqimini) ta'minlash (valuta kurslari va to‘lov balansini tartibga solish);
— moliya bozori barcha sektorlarida moliyaviy xavfsizlik tizimini shakllantirish.
Bozor icjtisodiyoti sharoitida moliya bozorini rivojlanishiga
qarab, uning ishtirokchilari faoliyatini ikki xil tartibga solish
amaliyoti taraqqiy topgan, y a’ni ular davlat va bozor munosabatlariga mos yoki bozor orqali tartibga solish shakllari hisoblanadi.
Moliya bozorini bozor orqali tartibga solish iqtisodiyotning qiymat va talab -taklif qonuniga asoslanadi. Moliya bozorida ushbu
qonunlarning am al qilishi raqobat muhitida jahon iqtisodiyoti
ehtiyojlariga mos ravishda xalqaro moliyaviy oqim larni ta ’minlab
beradi. Jqtisodiy agentlar alohida moliyaviy vositalar narxining
(kursi yoki foiz stavkasi) o‘zgarishi, shakllanishi orqali ularni so336
tib oluvchilarning talablarini va ularga b o lg a n taklifni aniqlaydilar. Bunda xalqaro moliya bozori o‘z in i-o ‘zi tartibga soluvchi
tizim sifatida namoyon bo‘ladi.
Iqtisodiyot sektorlaridagi turli bozorlarga o'xshab, moliya
bozori ham o‘z-o‘zini tartibga solish imkoniyatiga qaramasdan
mutlaq barqaror tizim sifatida namoyon bo‘lmaydi, turli sharoitlarda tizim ning turli kam chiliklari oshkor bo‘ladi. Moliya bozori
ko‘plab subyektiv omiJlar, y a ’ni siyosiy, ijtimoiy, informatsion,
m adaniy va boshqa om illar ta’sirida har doim ham o‘z-o‘zini tar­
tibga solish qobiliyatiga ega emas. Bunday holatda davlat aralashuvi talab etiladi. Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, xalqaro moliya
bozori rivojlanishining zamonaviy bosqichida ham monetarizm
va keynschilik tamoyillaridan birgalikda foydalanib, jarayonlarni
tartibga solish maqsadga muvofiqdir.
Moliya bozorini davlat va bozor orqali tartibga solinishi
o‘zaro bir-birini to‘ldirib boradi. B irinchidan, raqobat asosida
bozorda rivojlanish uchun rag‘bat paydo bo4adi (m onelarchilarlar g ‘oyasi), ikkinchidan m oliya bozorini bozor orqali tar­
tibga solishda yuzaga kelgan ziddiyatlarni oldini olishda dav­
lat turli chora-tadbirlari bilan ishtirok etadi (yangi kcynschilik
g ‘oyasi). Iqtisodiy inqirozlar, urushlar, siyosiy nizolar, iqtisodiyotning to‘laligicha bcqarorligi sharoitida davlat orqali tartibga
solish katta o‘rin tutsa, m oliyaviy-iqtisodiy holatni yaxshilash,
m odernizatsiyalash, innovatsiyalarni yaratish uchun moliya bo­
zorini erkinlashtirish, raqobatni kuchaytirish ga katta e ’tibor
beriladi, bu esa tartibga solishning bozor m exanizm i orqali
t a ’m in lan ad i. Bozor m exanizm i orqali m oliya tizim ini tartibga
solish bo‘yicha hukumat doimo o‘z nazoratini olib boradi, zarur
bo‘lganda unga ko‘mak beradi, sharoit yaratadi.
M oliya bozorini davlat va bozor m exanizm i orqali tartib­
ga solish usiillarini quyidagi m antiqiy ju ftliklarg a birlashtirish
m um kin:
—
iqtisodiy tizim xususiyatiga ko‘ra: bevosita (m azkur bozorning barcha segm entlariga bir x ild a ta ’sir etuvchi huku337
mat, halqaro tashkilotlar tomonidan qabul qilingan farmon,
farmoyish va qarorlar, qonuniv-huquqiy, m e’yoriy hujjatlar
qo‘rinishida) va bilvosita (xalqaro m oliya bozorida iqtisodiy
shart-sharoitlar qanchalik erkin bo‘lsa, shunchalik ushbu bozorga bilvosita ta’sir etish darajasi kengayib boraveradi, y a ’ni
iqtisodiy agentlar m anlaatiga qaratilgan tartibga solish usullari
bozor qom m iyailari orqali am alga oshiriladi. M asalan, M arkaziy banklarning ochiq bozor, xorijiy valutalar bilan b o g iiq intervcnsiya, svop operatsiyalari, hisob (qayta m oliyalash) stavkasini o'zgarlirish, majburiy zaxira m e’yorlarini o^zgartirish,
REPO va h.k. kabi) usullar;
.. bozor turi, koMami va lining scgmentlariga ko‘ra: um u­
ni iy (bozoming barcha segmentlariga birdek ta ’sir etuvchi) va
maxsus (bozorning alohida bir segmentiga ta ’sir etish uchun
qoMlaniladigan) usullar;
... amal qilish muddatiga ko‘ra: tarkibiy (o‘rta va uzoq muddatli, slralegik m aqsadlarni amalga oshirishga m oljallangan ) va
joriy (bozorga operativ (tezkor) ta ’sir etishga mo'ljallangan, taklik) usullar.
Shuni ham ta ’kidlash lozimki, yuqoridagi barcha usullar m oli­
ya bozorida sinxron tarzda, y a’ni bir-biriga mos holda o‘zaro birbirini toMdirib ishlaydi.
Xalqaro moliya bozoridagi investitsiyalar oqimini tartibga
solishda xalqaro m oliya tashkilotlari, davlatlararo tashkilotlar
hamda nodavlat institutlari muhim o‘rinni egallashadi. Bunday
tashkilollarga quyidagilarni kiritish mumkin:
-- BMTning maxsus tashkilotlari (XVF, jahon banki guruhi,
YuNCTAD — BM Tning savdo va taraqqiyot bo‘yicha konferensiyasi, YuNIDO — sanoat rivojlanishi bo‘yicha tashkilot, xalqaro
savdo palatasi, xalqaro fond birjalar federatsiyasi);
— qimmatli qog‘ozlar komissiyasi bo‘yicha xalqaro tashkilot;
— moliya bozori ustidan nazorat organlarining xalqaro tashkiloti;
— kreditorlarning Parij va London klubiari;
338
— mintaqaviy moliyaviy tashkilotlar.
X alqaro m oliya bozorini tarlibga solishda huquqiy asos
bo‘lib xalqaro konvensiyalar va kodekslar, xalqaro investitsion
kelishuvlar h am d a XVF, Jahon banki g u ru h i, YuN CTAD hujja tla rid a chet el investorlarining m a’ lum bir faoliyat bilan
shug‘ u llanish q oidalari belgilangan turli xil yo'riqn om alar hisoblanadi.
Shunday qilib, hozirgi davrda xalqaro moliya bozorini tartibga
solish usullarini mantiqiy izchil ti/imi am al qilmoqda. Xalqaro
moliya bozorida asosiy tartibga soluvclii organlar si fat ida hukumat va xalqaro moliyaviy instilullam i, ya'ni XVI', jahon ban­
ki guruhi, xalqaro qarzdorlik m asalalarini hal qiluvchi klublar,
m intaqaviy banklar, xalqaro, lunludiy, m ahalliy investitsion va
sug‘urta kompaniyalari, fond va valuta hirjalari, alohida mamlakatlarning m arkaziy banklari, davriy ravishda tashkil etiladigan xalqaro moliyaviy-iqlisodiy anjm nanlar va konferensiyalarni
ko‘rsatish m umkin.
Xalqaro moliya bozorini tartibga soluvchi usulni joriy davr
uchun eng maqbulini tanlab olish bozor segmenti va iqtisodiy
tizim turiga, iqtisodiyolning beqarorlik darajasiga bogliqdir. Bozordagi holatni aniqlash uchun xalqaro moliyaviy tashkilotlar
kundalik moliyaviy monitoring olib borishadi. Hozirda moliya
bozorini tartibga soluvchi u yoki bu usulni qo‘llash elektron aloqa vositalari yordamida o‘tkaziladigan monitoring natijalariga
bog‘liq bolm oqda.
M oliyaviy inqiroz davrida moliya bozoriga bo‘lgan ishonchni
tiklash va m ustahkam ligini oshirish uchun uni tartibga solish
m exanizm larining samaradorligini oshirish zarurati ortib boradi.
Xalqaro moliya bozorini tartibga solish m exanizm lari o‘z
taraqqiyot yo‘lida uch bosqichni bosib o‘tgan:
1) 1867—1944-yiIlar —xalqaro moliya bozori o‘zini-o'zi tartib­
ga solish rejimida faoliyat yuritgan;
2) 1944—1976-yillar — xalqaro m oliya bozori qat’iy tashqi
bevosita tartibga solish rejimida am al qilgan;
339
3)
J976-yildan hozirgi vaqtgacha — o‘zin i-o ‘zi Tartibga so1ish va tashqi tartibga solish rejimlari uyg‘unligida faoliyat yuritmoqda.
ßugungi kunda xalqaro moliya bozorini tartibga solish oltinning rasman demonetizatsiyalanishi, bozorni tartibga solishning
bevosita va bilvosita usullarining qo‘llanishi, erkin suzib yuruvchi
kurslar rejiini orqali tarliblash, XVF va boshqa xalqaro tartibga
soluvchi organlar, katlalik davlatlari sammitlaridagi turli qarorlar
va kelishuvlarni o‘zida aks ettirmoqda.
Tayunch so‘z va iboralar
Xalqaro kapital harakati, to'g‘ridan to‘g ‘ri investitsiyalar,
portfcl investitsiyalar, investitsiya bozori, kredit (depozit) bozori, V a l u t a bo/ori, oltin bozori, sug‘urta bozori, qim m atli
qog‘ozlar bo/ori, hosila moliyaviy vositalar bozori, am erika
va global (.lepozit tilxatlari, xalqaro obligatsiyalar va aksivalar,
xalqaro moliya bozorini tartibga solish usullari, moliya bozoridagi raqobat.
T'akrorlash uciiun savollar:
1. Xalqaro kapital harakatining mohiyati, o‘ziga xos xususiyatlari va yuzaga kelish shart-sharoitlari to‘g‘risida nim alarni
bilasiz?
2. Xalqaro kapitalning qanday asosiy shakllari mavjud, ularning mohiyatini, farqli jihatlarini aytib bering?
3. Xalqaro moliya bozori nim a va uning tarkibiy tuzilishi
qanday?
4. Qanday qim matli qog‘ozlar xalqaro qimmatli qog‘ozlar hisoblanadi?
5. Xalqaro moliya bozorining shakllanish bosqichlarini ay ­
tib bering. Xalqaro moliya bozorining rivojlanish tendensiyalari
to‘g‘risida nim alarni bilasiz?
6. Xalqaro kapital harakatining zamonaviy holati bilan bog‘liq
qanday zamonaviy tendensiyalar mavjud?
340
7. Xalqaro fond bozori qanday asosiy tendensiyalar bi hm rivojlanmoqda va unga global moliyaviy inqirozning ta’siri qanday
bo‘ldi?
8. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xalqaro m oliya bozorining
ishtirokchilari faoliyatini tartibga solish am aliyotining qanday
turlari mavjud, ularga izoh bering?
9. Xalqaro moliya bozorini tartibga solish usullarining asosiy
guruh larini va ularning asosiy xususiyatlarini aytib bering?
10. Xalqaro moliya bozorini tartibga solish m exanizm larining
rivojlanish bosqichlari to‘g‘risida nim alarni bilasiz?
Mustagil o ‘rganish uchun topshiriqlar
Jahon, m illiy va xalqaro moliya bozorini o‘zaro bog‘liqligini
va ushbu jarayonda xalqaro moliya bozorini tutgan o‘rnini chizma ko'rinishida tasvirlang. Bunda m am lakatning ichki va tashqi
operatsiyalari ham ishtirok etsin. M illiy moliya bozorini xalqaro
moliya bozori operatsiyalariga ishtirokini aniqlovchi om illarni
quyidagi jadval bo‘yicha tasniflang.
Makroiqtisodiy omillar
Milliy iqtisodiyot
bo‘yicha
Mamlakatning jahon
iqtisodiyotidagi o‘rni
bo‘yicha
(niasalan, milliy
moliya tizimining
rivojlanish darajasi va
h.k.)
(masalan, to‘lov balansi holati ko‘rsatkichlari va h.k.)
Geosiyosiy omillar
(masalan, jahon moliya
tizimiga integratsiya
darajasi, geografik
joylashuv va h.k.)
3.
Xalqaro moliya bozori ishtirokchilarini quyidagi xususiyatlar bo‘yicha klaster ko‘rinishida tasniflang:
— subyektlarning xalqaro moliya bozoridagi operatsiyalarda
ishtiroki;
— ushbu bozorga ishtirok etishdan maqsadi va m anfaati;
— xalqaro moliya bozoridagi investorlarning turlari.
341
4.
Xalqaro investitsion pozitsiya aktivlari va xalqaro moliyaviy
vositalar o‘rtasidagi bo gliq lik modelini yaratishda dastlabki tuzilgan regression tcnglam aning parametrlarini belgilangan kritik
m e’zonlar asosida boholab chiqing?
Test savollari
1. Xalqaro inoliya bozorining ish vaqti rejimi ... davom etadi.
A) London vaqti bilan soat 8.00 dan 18.00 gacha.
B) London vaqti bilan soat 6.00 dan 20.00 gacha.
C) London vaqti bilan soat 4.00 dan 22.00 gacha.
D) kccha va knnduzi to‘xtamasdan.
2. Mainlakatning suveren kredit reytingining oshishi ...
A) milliy moliya bozorining jahonga integratsiyasini kuchaytiradi.
B) milliy moliya bozorining jahonga integratsiyasini kamayti rad i.
C) m illiy inoliya bozorining jahonga integratsiyasiga ta’sir
ko‘rsatmaydi, ya’ni integratsiya darajasi avvalgi holatda saqlanib
qoladi.
D) milliy moliya bozorining jahonga integratsiyalashuv darajasidagi o‘zgarishlarni avvaldan aytib bo‘lmaydi.
3. A mamlakat xalqaro rnehnat taqsimotida faol ishtirok etadi.
B mamlakat esa, o‘z-o‘zini ta’minlash va tashqi iqtisodiy aloqalar
hajmini kamaytirish siyosatini olib bormoqda. Boshqa shartlar
bir xil bo‘lgan holatda, ikki m am lakatdan qaysi birining m illiy
moliya bozori jahonga integratsiyalashuvi yuqori bo‘Iadi?
A) A mamlakat.
B) B mamlakat.
C) har ikkala mamlakat.
D) aytib bo‘lrnaydi.
4. Xalqaro moliya bozoriga to‘g‘ridan to‘g‘ri ishtirok etuvchi
subyektlarning xarajatlari ...
A) vositachi orqali qatnashgandan ko‘ra yuqori boiadi.
B) vositachi orqali qatnashgandan ko‘ ra kam bocladi.
342
C ) vositachi orq ali qatnashgan bilan bi г xil b o ‘!adi.
D) vositachilik xarajatlariga nisbalan olganda kam, yoki
ko‘pligini aytib bo‘lmaydi.
5. Xalqaro m oliya bozorining quyidagi ishlirokchilaridan
qaysi birin ing operatsiyalarini qolganlariga nisbalan riski yuqori?
A) spekulyant-treyderlar.
B) arbitrajyorlar.
C) vositachilar.
D) xedjirlar.
6. X a lq a ro m o liy a b o zo rin in g quyidagi is h lim k e liila n d a n q ay­
si b irin in g op eratsiyalari q o ‘proq hosila m oliyaviy vo siialar bilan
b o g ‘liq ravishda am alga o sh irilad i?
A)
B)
C)
D)
xedjirlar.
treyderlar.
arbitrajyorlar.
vositachilar.
7. M o liyav iy globallaslniv sharoilida in in taq aviy yoki m a h a lliy
m o liy a viy in q iro z la rn in g sod ir boMislii ...
A) uni zaiflashtiradi.
B) un d a hech q anday o ‘zg arishlar sod ir qilm aydi.
C) ja h o n m oliya bozorida liz im li inq irozn i yuzaga keltiradi.
D) sog‘lom moliya tizim ini yuzaga keltiradi.
8. Jahon moliya bozoridagi spckulyativ operatsiyalar ...
A) bozor likvidligini va undagi narxlar barqarorligini oshiradi.
B) bozor likvidligini va undagi narxlar barqarorligini kam aytiradi.
C) bozor likvidligini oshiradi va undagi narxlar barqarorligini
kamaytiradi.
D) bozor likvidligini kamaytiradi va undagi narxlar barqaror­
ligini oshiradi.
9. M am lakatdagi barqaror siyosiy holatni ta ’m inlab turilishi ...
A) m illiy moliya bozorining jahonga integratsiyasini kuchaytiradi.
343
B) m illiy moliya bozorining jahonga integratsiyasini kamaytiradi.
C) m illiy moliya bozorining jahonga integratsiyasiga ta’sir
ko‘rsatmaydi, y a’ni integratsiya darajasi avvalgi holatda saqlanib
qoladi.
D) m illiy moliya bozorining jahonga integratsiyalashuv darajasidagi o‘zgarish!arni avvaldan aytib bo lm aydi.
10. XXI asrning dastlabki 10 yilligida xalqaro moliya bozorida
institutsional investorlarning roli ...
A) ortib bormoqda.
B) kamaymoqda.
C) o‘zgarmasdan qolmoqda.
D) aniq bir tendensiya bilan o‘zgarmayapti, y a’ni beqaror ho­
latda.
11. Zamonaviy moliya bozorida miing ishtirokchilari
o'rtasidagi raqobat ...
A) ortib bormoqda.
B) kamaymoqda.
C) o'zgarmasdan qolmoqda.
D) aniq bir tendensiya bilan o‘zgarmayapti, y a ’ni beqaror ho­
latda.
12. Xalqaro moliya bozori ko‘lam ining kengayishi ... uchun
foydali, y a’ni afzalliklari ko‘p hisoblanadi.
A) sanoati rivojlangan davlatlar.
B) yuqori daromadli davlatlar.
C) neft import qiluvchi rivojlanayotgan davlatlar.
D) bozor iqtisodiyotiga o‘tish davridagi mamlakatlar.
13. Hozirgi sharoitda xalqaro moliya bozoriga kim larning
m ab lag iari nisbatan ko‘proq jalb etilgan?
A) xalqaro moliyaviy tashkilotlar va transm illiy banklar.
B) transm illiy kompaniyalar.
C) rivojlanayotgan m am lakatlar hukum atlarining mablag ‘lari.
D) rivojlangan davlatlarning hukum atlarining m ablagiari.
344
14. Xalqaro moliya bozori rivojlanishining oxirgi bosqichida
m azkur bozorning qaysi segmenti jadal sur’atlar bilan rivojlandi?
A) xalqaro fond bozori.
B) xalqaro kredit bozori.
C) xalqaro valuta bozori.
D) xalqaro hosila moliyaviy vositalar bozori.
15. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xalqaro moliya bozorining
rivojlanishiga qarab, uning ishtirokchilari faoliyatini tartibga solish am aliyotining qanday turi taraqqiy topgan?
A) davlat va bozor munosabatlariga mos, yoki bozor orqali
tartibga solish.
B) to‘g‘ridan to‘g‘ri va bilvosita tartibga solish.
C) maxsus va um um iy usullar orqali, shuningdek makroprudensial tartibga solish.
D) tarkibiy va jo riy usullar orqali, shuningdek xalqaro m oli­
yaviy tashkilotlar orqali tartibga solish.
345
14-b o b . M O L IY A V IY D E R IV A T IV L A R B O Z O R I
14.1. Moliyaviy derivativlar mohiyati va ularga xos xususiyatlar.
14.2. Hosila moliyaviy vositalarning asosiy turlari.
14.3. Kredit va foiz derivativlari.
14.1. M oliyaviy derivativlar mohiyati va
ularga xos xususiyatlar
Hosilaviy moliyaviy vosita, derivativ (inglizcha derivative) —
bazaviy aktivga nisbatan tomonlar bir qator harakatlarni amalga
oshirish bo'yicha huquq yoki majburiyatlarni oluvchi shartnoma
(kelishuv)dir. Odatda, bunday shartnomalarda m a iu m bir tovar
yoki qimmatli qog'ozlarni olish, taqdim etish, sotib olish, sotish imkoniyatlari k o iib chiqiladi. Tokg‘ridan to‘g‘ri shartnomadan farqli ravishda derivativlarni oldi-sotdisi m a’lum bir shaklga solingan va standartlashgan b o iad i, shuningdek, oldindan
tomonlardan birining shartnomani minimum qancha miqdorini sotish imkoniyati ko‘rib chiqiladi. Ya’ni ular ham qimmatli
qog‘ozlarning bir turi hisoblanadi. Derivativ bahosi va xususiyatlarining o'zgarishi uning bazis aktivlari bilan uzviy bogiiqdir, biroq har doim ham bir xil boiavermaydi. Derivativlar ikki tomon
o‘rtasidagi kelishuvni o‘zida aks ettirib, tomonlar o‘zlariga mazkur
bitim bo‘yicha turli majburiyatlarni qabul qilishadi, yoki m a’lum
bir aktivni yoxud summani aniq muddatda (muddat ichida) yoki
kelishilgan narx darajasi am alda qayd etilguncha berish huquqiga
ega bo iadi. Derivativlarni sotib olishdan asosiy maqsad, odatda,
uning bazis aktivlarni egallash hisoblanmaydi, balki m a’lum bir
muddat davomida bazis aktivlarni baho va valuta riskidan xedjirlasli yoki bazis aktivlarning narxi o‘zgarishidan spekulyativ foyda
olish hisoblanadi. Har bir tomon uchun oxirgi moliyaviy natija
ijobiy yoki salbiy yakun topishi mumkin.
Derivativlarning asosiy xususiyatlaridan biri majburiyatlar
miqdori undagi bazis aktivlar miqdori bilan b o g iiq bo im aydi.
346
M asalan, aksiyalarga C F D b (conlract Гог difference) bitimlar
hajmi o‘sha kompaniya tomonidan ehiqarilgan aksiyalar hajmidan bir necha m arta katta bo‘lishi rmimkin. ( 'l 'I ) n i sotib oluvchi va sotuvchilar oldindan aksiyalarni haqiqatda yetkazib berish
haqida o‘ylashmadi, balki ular m a’lum muddaida oralig‘ida va
shartlar asosida shakllanadigan aksiyalar narxlari o‘rtasidagi farqqa qiziqishadi
Moliyaviy derivativlar quyidagi oV.iga xos xusnsiyatlarga ega:
— derivativning bazis aktivlari (loi/ siavkalari, lovarlar yoki
qim matli qog‘ozlar bahosi, valuta (avirboshlash) kursi, baholar
va foiz stavkalar indeksi, kredit reytingi yoki kivdit imleksi va
boshqalar) bahosining o‘zgarishi lining ho/ordagi qivmatining
o‘zgarishiga olib keladi;
— boshqa moliyaviy vositalarga nisbatan, katta bo'lmagan
birlamchi xarajatlar asosida zarur aktivlarga derivativ orqali ega
bo‘lish, o‘z-o‘zidan ushbu bo/or konyunkturasiga ta ’sir qiladi;
— bitimlar bo‘yicha hisob-kitoblar kelajakda amalga oshiriladi;
— derivativlarning asosiy belgilari:
— hosila moliyaviy vositalar bazis aktivga asoslanadi. Bir hosila moliyaviy vosita boshqa bir hosila moliyaviy vositaga bazis aktiv
bo‘lishi m umkin. M asalan, fyuchers shartnom alariga opsion;
— hosila moliyaviy vositalar odatda bazis aktivni oldi-sotdi qilish maqsadida foydalanilmaydi, balki ularning narxlari
o‘rtasidagi farqdan foyda olish uchun foydalaniladi;
25 Moliyaviy farq bo‘yicha shartnoma (bitim) — bitimning bazis aktivini bozordagi ochilish va yopilish narxi bo'yicha shakllangan moliyaviy farqni ayirboshlash imkonini beruvchi ikki tomon o‘rtasidagi kelishuvni ko'rsatuvchi
hosila moliyaviy vositadir. Ushbu bitim orqali 10 0 00 AQSH dollarilik aksi­
yalarni 1000 AQSH dollari bilan sotib olish mumkin (ya’ni mazkur summani
depozitga qo‘ygan holda). Aksiyalar bahosining o‘zgarishi natijasida 10% lik
foyda, yoki zarar 1000 AQSH dollarini tashkil etadi. Mazkur vosita orqa­
li amalga oshirilgan operatsiyalar kreditga mahsulotlarni sotib olishga ham
o'xshab ketadi.
347
— hosila m o liyav iy vositalar moliya bozori (ayniqsa, qimmatli
qog‘ozlar, valuta va ssuda kapitaliari bozori) va mahsulotlar bozo­
ri bilan bevosita bogiiq. Chunki ushbu bozorlar bir xil tamoyillar
asosida shakllanadi, naxlarning shakllanishi bir xil qonun asosida
sodir bo iad i, ularda asosan bir xil ishtirokchilar savdo qilishadi.
Hosila moliyaviy vositalarning asosiy bazis aktivlari quyidagilar hisoblanadi:
— qimmatli qog‘ozlar va valuta kurslari;
— tovarlar va xomashyo mahsulotlari;
— foiz stavkalari va inflyatsiya darajasi;
— rasmiy statistik m aium otiar;
— atrof-muhit holatining fizik, biologik va (yoki) kimyoviy
ko‘rsatkichlari;
— bir yoki bir nechta yuridik shaxslar, davlat va munitsipial
t a iim orqali ijro etib boim aydigan yoki etilmagan majburiyatlar
to‘g‘risida m aiu m o t beruvchi holatlar;
— hosila moliyaviy vosita hisoblanadigan shartnomalar;
— moliya bozorida ijro etiladigan, hukumat tomonidan ko‘rib
chiqilgan qonun loyihalari yoki m e’yoriy-huquqiy hujjatlarning
amalga kiritilishi yoki kiriti 1maslik holatlari;
— bir yoki bir nechta iqtisodiy, ijtimoiy ko‘rsatkichlar asosida
hisoblanadigan indikatorlar, boshqa moliyaviy vosita belgilariga
asoslanuvchi shartlar va narxlar.
Derivativlarning rivojlanish bosqichlari:
Qadimgi davr. Kelajakda yetkazib berish sharti bilan tuzilgan
kelishuvlar eram izdan avvalgi ber necha asrlardan oldin paydo b o igan . Vavilonlik savdogarlar uzoq savdo safarlari uchun
karvonlarga y u k larn i joylashayotganda, m azkur yuk larni sotib
olish uchun vaqtinchalik moliyaviy ta’minotga zarurat sezganlar. Natijada risk bilan b o g iiq bitimlar paydo b o ig a n , y a ’ni
savdogarlarning tovarlarni belgilangan joylarga muvaffaqiyatli
yetkazib berish bilan b o g iiq ularga kreditlar berilgan. Bunda,
tovarlar yo‘qotilishi (opsion bo‘yicha m ajburiyatlarni bajarolm aslik) bilan b o g iiq zararlarni qoplash zarurati hisobiga foiz348
lar oddiy kreditlarga nisbatan ancha yuqori boMgan, R isklarni
birlashtirish, yetarli darajada opsion narxin i saqlasli imkoniyati
bo‘lganligi uchun bu kabi opsion shartnom alaridan ko‘p savdogarlar foydalanishgan.
0 ‘rta asrlar. Yevropa savdo am aliyoti tarixida dastlabki d e­
rivativ shakllaridan foydalanilgan. XII asrdagi iqtisodiy o‘sish
va savdoning rivojlanishi «Yarmarka sudlari» orqali ijrosi
ta ’m inlangan savdo huquqlari sh akllanishiga zam in yaratdi.
0 ‘rta asrlar y an n a rk a la rin in g yangi hujjati sifatida «Lettre de
faire» namoyon bo‘ladi, y a ’ni bu hujjat m ohiyatan aniq bir muddat davomida tovarlarni yetkazib berish bo‘yicha forvard kelishuvini anglatgan.
XVII asrning 30-yiIIari. Lola guli piyozi (ildizi) savdosiga
ishqibozlik. XVII asrning 30-yillari oxirida Gollandiva va Angliyada lola guli piyozi (ildizi) savdosiga ishqibozlik barchani o'ziga jalb etdi. Lola guli piyoziga opsionlar Amsterdamda
XVII asr boshlarida savdo qilingan bo‘lsa, 30-yiIlarga kclib,
A ngliyaning Qirollik birjasida harn mavzur operatsiyalar am alga
oshirila boshlandi. Lola guli piyozi bilan b o gliq savdoning va
foydaning keskin ortishi 1636—1637-yillarda bozorlarda inqirozlarni yuzaga keltirdi.
XVII asrning 50-yillari. Guruch kuponlari. Yaponiyadagi yer
egalari turli ob-havo sharoitlarining o‘zgarishiga qaramasdan n a ­
tura ko‘rinishida (guruch hosildorligining bir qismi) renta olishga
qanoatlanmasdan qo‘shim cha naqd pulni harn dehqonlardan talab qilishgan. U lar shahar omborxonalarida guruchni saqlab, uni
omborxona tilxati (guruch kuponlari) asosida sotganlar. M azkur
kuponlar o‘z egasiga m a’lum miqdorlagi guruchni kelishilgan
sifat va narx bo‘yicha kelajakda aniq bir muddat ichida olish
huquqini bergan. Shunday qilib, yer egalari barqaror daromadga,
sotuvchilar (dehqonlar, shuningdek, yer egalari) esa guruchni kafolat asosida yetkazib berish va kuponlarni sotishdan foyda olish
imkoniyatiga ega bo'lishgan. Xonma avlodidan bo‘lgan savdogar
M unexisa kelajakdagi narxlarni prognoz qilishga intilib, moliya
349
bozorlarini texnik tahlil qilishda keng qo‘llaniladigan, narxlar
harakatirii ko‘rsatuvchi yapon shag‘amchalaridan amaliyotda foydalandi va texnik tahlilga asos soldi.
XIX asr 60-yillar. Birinchi zamonaviy fyuchers shartnomalarining yuzaga kelishi. London fond birjasida «put» va «koll» opsionlar bilan savdo amaliyoti XIX asr 30-yillarida amalga oshirila
boshladi. Am erika birjalarida esa tovarlar va aksiyalarga opsionlar
bilan savdo amaliyoti XIX asr 60-yillarda y o ig a qo‘yildi. C hikago savdo palatasi (Chicago Board of Trade (1848-yiIda ochilgan)) tomonidan birinchi forvard shartnomasi 1851-yil 13-martda
ro'yxatdan o‘tkazilgan. 1865-yilda rnazkur palata fyuchers shart­
nomasi bilan don savdosini shakllantirdi. Mazkur shartnoma don
ekinlarining sifatini, sonini, vaqti va yetkazib berish joyini standartlashtirish imkonini berdi.
XX asr 70-yillar. Moliyaviy fyuchers shartnomalarining y u ­
zaga kelishi. 1972-vilda Chikago fond birjasi (Chicago Mercantile
Exchange)da yangi «Xalqaro valuta bozori» (International Mone­
tary Market) b o iim i tashkil etildi. Bu birjada valuta, y a’ni moli­
yaviy fyucherslar savdosi amalga oshiriladigan birinchi maxsus
maydon sifatida qayd etildi. O'sha davrgacha fyuchers bitimlarining bazis aktivlari sifatida tovarlardan foydanilgan. 1973-yilda
Chikago savdo palatasi (Chicago Board of Trade) Chikago opsion
birjasi (Chicago Board Options Exchange)ni tashkil etdi. Ushbu
yildan bosh lab Ipoteka krediti bo‘yicha davlat m illiy assotsiatsiyasining depozitar tilxatlarga, AQSHning g'aznachilik majburiyatlariga fyucherslar ham amaliyotda paydo bo idi. 70-yillar oxirida jahondagi birjalarda moliyaviy fyucherslar savdosi amalga
oshirila boshlandi.
XX asr 80-yillar. Birjadan tashqari derivativlar bozorining
rivojlanishi. Xalqaro hisob-kitoblar banki m aium otlariga ko‘ra
birjadan tashqari derivativlar (ko‘pincha spekulyativ kapital xususiyatiga ega aktivlar)ning o iia c h a kunlik aylanmasi oxirgi
10 yilda qariyb 5 barobarga ortdi. Mazkur davrda fond indekslari
bo‘yicha hosila moliyaviy vositalar ham paydo bo idi.
350
1 4 .2 . Hosila m oliyaviy vositalarning asosiy tu rlari
Forvard shartnom alari — kelishilgan shartlar asosida, kelajakda, shartnomadagi bazis aktivlarni yctkazib berish bo‘yicha
ikki tomon o‘rtasida tuzilgan bitim. Forvard shartnomalar indi­
vidual xususiyatga ega bo‘lib, birjalarda muomalada bo‘lmaydi,
y a’ni birjadan tashqaridagi savdolarda ayirboshlanadi. Forvard
shartnomalari, lyuchers bitimUiri kabi tomonlarga bazis aktiv­
larni sotisb va sotib olish majbiinyatini yuklaydi. Forvard shart­
nomalari tomonlar o‘rtasida crkin holda tuziladi. Shuningdek,
mazkur shartnom alar korxonalarga o‘zlarining uzoq muddatli
davriy oraliqda yirik miqdordagi xarajatlarini rejalashtirish hamda kelajakda ishlab chiqariladigan mahsulotlar narxini xedjirlash
imkonini beradi.
Forvard shartnom alarida qo‘IIaniladigan kursni avvaldan
hisoblashning bir qator formulalari mavjud bo‘lib, ulardan eng
asosiysi va oddiysi quyidacha:
Bunda: F — forvard kursi; S — spot (joriy) kurs; r —risksiz daromadning foiz stavkasi (odatda, bunda banklarning depozit foiz
stavkasi yoki davlat qim m atli qog‘ozlari foiz stavkalari olinadi)
(bu ko‘rsatkich koeffitsient ko‘rinishida olinadi, masalan, 10 foiz
0,1 koeffitsient, 14 foiz — 0,14 va h.k.); t — forvard shartnomasining am al qilish muddati, kun hisobida.
Agar forvard shartnomasidagi aktivlar bo‘yicha dividendlar
yoki foiz to‘lovlari am alga oshirilsa, unda forvard kursini hisoblash biroz murakkablashib, quyidagi kocrinishni oladi:
Bunda: Div — dividend.
351
Fyuchers shartnomalari kelajakdagi m a’lum bir sanada, oldindan kelishilgan narx btVyicha, aniq miqdordagi mahsulotlar (bazis aktivlar)ni tomonlar tomonidan sotish yoki sotib olish rnajburivatini belgilovchi siandartlashgan birja bitimlaridir.
Fyuchers sharlnom asini tovarlarni haqiqatda yetkazib berishni nazarda tutishi ham m um kin. Jahon amaliyotida fyuchers
shartnomalari bo‘yicha haqiqatda tovarlarni tomonlar o'rtasida
o‘zaro ayirboshlash jam i fyuchers bitim larining atigi 5% ni tashkil etadi. Birjalarning hisob palatalari orqali fyuchers shartnom alarini licch bir shartlarsiz am alga oshirilishini, bajarilishini
ta ’minlash ularni vuqori likvidli tnoliyaviy aktivlarga aylantirgan.
14.1-jadval
Hosila moliyaviy vositalarning asosiy tu rlari
F y u c h e rs s h a rtn o m a la ri
F orvard s h a rtn o m a la ri
kelajakdagi foiz stavkasiga kelishuv ( F R A ) ; k redit fo rv a rd -
foizlarga,
lari; kredit sprediga fo rva rd la r;
aksiya, obligatsiya va h.k.larga
fo rv a rd la r
va h it av iy
(ay i rbosh 1an a d iga n
valutalarga) svop; defolt (kredit
kep (shift); flor (pol); kollar;
v a r ia n t;
im z o larg an huquq;
v a rra n t;
am e rik a ;
yevrop a ;
defolt) svopi; foiz svopi; a k tiv ­
la rga svoplar; yalp i d aro m ad g a
c h aq irib o lin ad ig an obligatsi4
o psion;
opsionlarga
(c o m p o u n d opions);
o ra liq (ichki)
in­
S v o p la r
Opsion s h a rtn o m a la ri
koll;
put;
stcllaj
(stredll);
strengl; strep; strip; spred;
3 yalarga
opsion
valutalarga,
dekslarga, fy u c h e rsla r
o p s io n la r (cal­
lable and putable FRN s); d efolt (kredit defolt) opsion;
kred it sprediga; reytingiga o p ­
sion; ak tivlarga kredit svopsion la ri; indekslarga opsion
352
svop lar; q ayta jo y la n g a n a k tiv ­
la rga svoplar; d i n a m i k kredit
svop lar; oraliq (ichki) opsionga
svoplar;
defolt
savatiga
yoki
b irin c h i defolt ko'rinishidagi
svop lar;
b a n k r o tli k
svopi a ri;
kred it sprediga svop lar
M o liy a in jin irin g i m a h s u l o t ­
lari ( m o liy a v iy in n o v a tsiy a la r)
K r e d it d e riv ativ la ri
a k k re d itiv ( l e t t e r o f c r c d i t (L C ));
s vop sion ; o ‘rta q iy m a tli yo k i
osiyo svop sion (average rate
sw a p tio n s o r asian swaptions);
5
a k tiv la r
b ilan
t a ’m i n la n g a n
q i m m a tli
q o g 'o z la r
(asset
b acked securities); k re d it (oblig a tsiy alari)lar
(c o lla te ra liz e d
lo a n o b ligatio n (C L O )), o bligatsiya m a jb u riy a tla ri (c o l­
la te ra liz e d
(C B O ))
a k tiv la r
7
bond
b ilan
obligation
t a ’m i n la n g a n
o b lig atsiya la rn i
su g 'u rtalas h
s h a rtn o m a s i (bond in suran ce);
spredlok (spreadlocks); su veren
6
qar/ lar (kred itlar), k o rp o ra tiv
k reditlar, b an k n arzlari (k re d itlari) bilan bog'liq d e riv ativ la r;
k reel ilia i bilan bog'Iiq n o t a la r
(c re d it-lin k ed
notes
(C’ LNs));
q ay ta
jo y la s h tirilg a n
n o t a la r
(repackaged notes); « N o l-b ir»
tarkibli
(z e ro -o n e
stru ctu res)
n o ta la r
H osila m o liy a v iy v o sita la rn in g b osh q a tu rla ri
k o n v e r tirla n a d ig a n obligatsiyalar; d e p o z ita r tilx a tla r; R E P O
Jahon birjalarida 60 tadan ko‘p turli tovarlar fyuchers shart­
nomalari orqali savdo qilinadi. Ushbu mahsulotlarni shartli ravishda 4 guruhga bo lish m um kin, ya’ni birichi qishloq xo‘ja !ik
va metall mahsulotlari, ikkinchi qimmatli qog‘ozlar (asosan obligatsiyalar), uchinchi xorijiy valutaiar hamda to‘rtinchi guruhi
birja indekslariga bazisida tuziladigan fyucherslar.
Opsion shartnomalari — shartnomaviy qim m atli qog‘oz bo‘lib,
uni sotib olgan xaridor opsion bazasidagi aktivlarni oldindan
belgilangan narx bo‘yicha m uayyan muddat davomida opsionni sotuvchisiga sotish (put) yoki sotuvchisidan sotib olish (koll)
huquqiga opsionni sotuvchisiga oldingan to‘langan haq (mukofot)
evaziga ega bo‘ladi, shuningdek, opsionning sotuvchisi esa, xari­
dor tomonidan unga to lan g an haq evaziga xaridorning opsionda
belgilangan shartlarini bajarishga majbur bo‘ladi.
Jahon bozorida opsionlarning belgilangan muddatida ijro etish
bo‘yicha ikki, ya’ni am erika va yevropacha turi keng tarqalgan.
A m erikacha opsionda opsion belgilangan muddat davomida ix-
tiyoriy kunda ijro etilishi mumkin. Yevropacha opsion oldindan
aniq belgitangan kun voki sanada ijro etiladi.
Odatda, opsion shartnomalari beshta turli guruhga mansub
tovarlar bilan tuziladi. Birinchi -- valuta, ikkinchi — qimmatli qog‘ozlar, uchinchi — foiz stavkalar (bank krediti va depoziti
bo'yicha), to‘rtinchi — birja indekslari, beshinchi guruh — hosila
moliyaviv vositalar.
Foiz stavkasi asosida tuzilgan opsionlar m azkur turdagi opsion
xaridoriga foiz stavkaiarini aniq belgilangan darajasidan pasayib
yoki ko‘tarilib ketmasligini kafolatlaydi.
Opsionlarning turli kombinatsion shakllari.
St redd 1 (stellaj bitim) — koll va put opsionlar kombinatsiyasi bolib, m a’lurn muddat davomida, bazis aktivlarining oldin­
dan belgilangan bitta narx asosida, ikki barobar ko‘p mukofot
pulini toiash evaziga, opsion aktivlarini sotish yoki sotib olish
huquqiga ega boMishdir. Bunday opsonlar narxlar turg‘un holatda, y a’ni baholardagi o‘zgarishlar juda kam b o isagin a moliya
bozorida ko‘p uchraydi. Chunki sotuvchi bunday opsionlarning
narxi o'zgarmaydi deb umid qiladi.
Strengl ham koll va put opsionlar kombinatsiyasi bolib,
m a iu m muddat davomida, bazis aktivlarining oldindan belgilan­
gan m inimum va maksimum narxlari asosida, ikki barobar ko‘p
mukofot pulini toiash evaziga, opsion aktivlarini sotish yoki sotib
olish huquqiga ega bolishdir. Bunda opsion bazisidagi aktivlar
narxi m a’lum bir kichik tebranish vo lag i asosida o‘zgaradi, deb
umid qiladi.
Strep bu bitta put va ikkita koll opsion birlashmasidan tashkil
topgan opsion bo‘lib, ijro bahosi bitta yoki turlicha b o lish i mumkin. Bu kabi opsionlar bazis aktivlar narxi pasayishi kutilayotganda ko‘payib boradi.
Strip bu bitta koll va ikkita put opsion birlashmasidan tashkil
topgan opsion bo‘lib, bunda ham ijro bahosi bitta yoki turlicha
bo‘lishi m um kin. Bu kabi opsionlar bazis aktivlar narxi oshishi
kutilayotganda ko‘payib boradi.
354
Q immatli qog'ozlar bo‘yicha opsionlarning bir turi varrant hisoblanadi. Varrant o‘z egasiga kom paniyaning nia’lum miqdordagi
qim matli qog‘ozlarini oldindan belgilangan narx bo‘yicha egallash huquqini taqdim etadi.
Hosila moliyaviy vositaiarga opsionlarning turli ko‘rinishlarini
amaliyotda uchratish m um kin. M asalan, lynchers sharlnom alariga opsion, svop shartnom alariga opsion (svop opsion (svopsion)), bazasi opsion shartnomalari bolgan opsion (ikkilarnchi
opsion va h.k.).
Svopsion (swaption) — svoplar bitimlariga tu/ilgan opsionlarni
bildiradi. Svopsion o‘z egasiga kelajakdagi m a’lnm bir sanaga fik­
sirlangan (strayk) stavka bo‘yicha maxsus shartlar asosida foiz svop
bitimiga qo‘shilish huquqini (majburiyatini cmas) taqdim etadi.
Bozorda ko'plab svopsion turlari muomalada bo ladi. Asosiylari
quyidagi sharnomalar hisoblanadi:
— ikki, besh va o‘n yillik svoplarga uch oylik va y illik opsionlar;
— ikki va besh y illik svoplarga ikki va besh yillik opsionlar;
— o‘n yillik svoplarga o‘n y illik opsionlar;
— o‘n besh yillik svoplarga o‘n besh yillik opsionlar.
Svopsionlarning qolgan turlari bozorda kam uchraydi. Odatda, svopsionda sotuvchi va sotib oluvchilar quyidagilarni kelishib
oladilar:
— svopsion premiyasi (mukofoti, narxi);
— stavkasi (svopsiondagi svop bitimning fiksirlangan stavkasi);
— davotniyligi (odatda asosiy svop bitimi boshlanish sanasi
ikki ish kun oldin tugatiladi);
— asosiy svop sanasi;
— summasi;
— qo‘shimcha komission xarajatlar va chegirmalar;
— asosiy svop to‘lovlari bo‘yicha hisob-kitoblar chastotasi,
davri.
Agar svopsion svop bitimi bo‘yicha o‘rniga fiksirlangan
to‘lovlarni olish huquqini taqdim etsa «to‘lovlarni oluvchining
355
svopsioni» (svopsion put), aksincha esa, y a ’ni agar suzuvchi foiz
stavkalardagi to‘lovlarni olib, fiksirlangan foiz stavkalar bo‘yicha
tolovlarni amalga oshirish huquqini taqdim etsa «to‘lovchining
svopsioni» (svopsion koll) deb yuritiladi.
Svoplar — shartnomada belgilangan shartlar bo‘yicha kelajakdagi to'lovlarni yoki turii aktivlarni almashtirish to‘g‘risidagi ikki
tomon o‘rtasidagi kelishuv. Odatda, bu kabi operatsiyalar bank
va inijoz o‘rlasida o‘zlarining qarz va kredit majburiyatlarini a l­
mashtirish bo‘yicha tuziladi.
Svoplar ko‘p sonli ishtirokchilar orqali am alga oshiriladi.
Bunda banklar odatda oddiy vositachi yoki rnoliyaviy institut rolini bajarishadi. Svoplarning shartlarini standartlashuvi ularning
ikkilamchi bozori shakllanishiga olib kelgan, xususan valutalar
bo‘yicha svoplar bozori. Biroq, svoplarning ikkilam chi bozori
jami bozorning atigi 5% ni tashkil etadi.
Qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha svoplar investitsiva institutlariga
nafaqat o‘zlarining fond aktivlarini optimallashtirish (diversifikatsiyalash), balki m a’lum bir emitentning aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi o‘tkaziladigan sanada qimmatli qog‘ozlar paketini
vaqtinchalik egallab turish maqsadida ham amalga oshirilishi
mum kin.
Svoplarning yuzaga kelishi kompensatsion (qoplangan) yoki
parallel qarzlar taraqqiyoti bilan bogiiq. XX asrning 60—70-yiilarida m azkur operatsiyalarni standartlashtirish boshlandi. Bu esa
1981-yilda svop qoidalari bo‘yicha standartlashgan IBM va Jahon banki o‘rtasida dastlabki valuta bitimi tuzilishiga olib keldi.
Shundan bu kabi operatsiyalar rivojlana boshladi.
Moliya injiniringi mahsulotlari (rnoliyaviy innovatsiyalar).
Moliya injiniringi bu yangi (innovatsion) rnoliyaviy vositalar va
jarayonlarning loyihasini tuzish, ishlab chiqish va ularni am alga
oshirish, shuningdek, moliya sohasidagi muammolarni yechishning yangicha yo‘llarini izlab topishdir.
0 ‘rta qiymatli yoki osiyo svopsion (average rate swaptions or
asian swaptions). Bunday opsion asosidagi tovar (aktivlar)ning ba356
hosi m a’lum muddat davomida o‘rta qiymatda lusoblab boriladi.
Natijada, ushbu mahsulot o‘z mijozini shartnomadagi bazis aktivlar narxlarining keskin kunlik o‘zgarislilaridan himoyalaydi.
Aktivlar bilan ta ’m inlangan qim matli qog‘o/.lar (asset backed
securities). Hozirgi kunda aktivlar sekyiiriti/.aisivasiga asoslangan
qim m atli qog‘ozlarning ko‘plab turlari mavjud bolib, ularning
ayrim larin i quyida keltiramiz:
— CDO (collaterized debt obligation)
qar/li majburiyatlar
(obligatsiyalar va kreditlar) bilan ta'm in lan i’an obligatsiyalar;
— CLO (collateralized loan obligation)
kredillar bilan
ta ’m inlangan obligatsiyalar;
— CVO (collateralized bond obligations)
qa 1/ qimmatli
qog‘ozlari hisobiga ta’m inlangan obligatsiyalar;
— A B S (asset-backed securities)
aktivlar bilan ta’minlangan
qim m atli qog‘ozlar (avtokreditlar, iste’mol kreditlari, kredit kartochkalar, lizing shartnomalari, kichik va o‘rta biznesga kredit­
lar, kelajakda rejalashtirilgan tushum larni (masalan, xizmatlar
to‘lovini olish bo‘yicha tilxatlar) ham qamrab oladi);
— M B S (mortage-backed securities) — uy-joy, ipotekaga,
ko‘chm as mulkka asoslangan qim m atli qog‘ozlar;
— CFO (collateralized fund obligations) — investitsiya fondlari
(xususiy aksiya va xedj fondlar) aktivlari bilan ta ’m inlangan q im ­
matli qog‘ozlar;
— C D S (credit default swap) — investorni kredit qaytmasligidan kafolatlovchi qimmatli qog‘ozlar.
Kredit derivativlari — kredit risklarini oldi-sotdi qilish orqali
m oliyaviy oqimlar qayta taqsimotini ta ’minlovchi bozor munosabatlari tizimidir. Kredit riskidan him oyalanish maqsadida turli
moliyaviy vositalar orqali oldi-sotdi operatsiyalarini yetakchi
moliyaviy markazlarda am alga oshirilishi kredit derivativlari bozorini o‘zida namoyon etadi.
Kredit derivativlari ko‘p funksiyali moliyaviy vosita hisoblanadi. U lar quyidagi vazifalarni bajarishadi;
— kredit risklaridan xedjirlash;
357
— risklarni deversifikatsiyalash;
— qarz olish shartlarini yaxshilash;
— darom adlilik darajasini oshirish;
— obligatsiyalarni qayta guruhlash;
~ trasaksion xarajallarni kamaytirish.
Kredit derivativlari oV.ining yetarlicha murakkabligi bilan
2008-yiIda bosh Iangan jahon moliyaviy inqirozi chuqurlashishiga
harnda jadallashishiga olib kelgan asosiy sabablardan biri bo‘ldi.
Fikriniizcha, kredit derivativlar bozorida inqirozni yuzaga kelishiga asosiy sabab qnyidagilardan iborat.
Birinchidan, bcrilgan kreditlar hajmiga nisbatan kredit de­
rivativlar orqali tu/ilgan bitimlar hajmi bir necha barobar ortiq
bo‘lgan.
Ikkinchidan, ushbu bozor shaffofligining mavjud emasligi,
natijada mavjud risklar va bunday vositalar hajmini baholash imkonining vo'qligi.
Uchinchidan, kredit derivativlar bilan bog‘liq operatsiyalarga juda ko‘p sonli ishtirokchilar jalb etilganligi. Ko‘p bosqichli
o'/aro bo gliq operatsiyalar chizmasi lining ishtirokchilariga bun­
day moliyaviy mahsulotni lo iiq anglab olish imkonini bermadi
va ularui solib oluvchilar to‘liq reyting agentliklari bahosiga ishonishga majbur boMdilar.
Hosila moliyaviy vositalarning boshqa turlari:
Konvertirlanadigan qimmatli qog'ozlar, obligatsiyalar. Konvertirlanadigan qim matli qog‘ozlar ularni chiqargan emitentning oddiy aksiyalariga yoki boshqa qimmatli qog‘ozlarini avvaldan belgilangan rna’lum miqdoriga hech qanday to‘lovlarsiz
almashtirish imkonini beruvchi qim matli qog‘ozlardir. Bu jarayonda konversiya koeffitsienti bitta konvertirlanadigan qimmatli
qog‘ozga to‘g‘ri keladigan oddiy aksiyalar miqdorini anglatadi.
Konversion kurs emitent qimmatli qog‘ozlarini almashtirish paylida foydalaniladigan oddiy aksiyalar yoki qimmatli qog£ozlarning
oldindan belgilangan, e ’lon qilingan kursidir. Konversion qiymat
konvertirlanadigan qimmatli qog‘ozlarni emitentning oddiy ak358
siyalariga yoki boshqa qim m atli qog‘ozlariga almashtirish yoki
oldi-sotdi qilish qiymati hisoblanadi. Konvertirlanadigan qim ­
matli qog‘ozlar joriy kursining konvcrsion kursdan oshishi natijasida konversion qiymatdan ko‘rilgan loyda konversion mukofot
(premiya) deyiladi.
Depozitar tilxatlar. Global aksiva Iransmilliv kompaniyalarning oddiy aksiyasi hisoblanib, bir vaqtning oV.ida bir qancha
m am lakatlar fond bozorlarida muomalada boladi.
14.2-jadvaI
A m e rik a va global depozitar (ilx a liarn i muomalaga
kiritish bosqichlari26
B o s q ic h la r
Bosqich la rilin g m o h iya ti
B irin c h i
E m itentni o L/ m a m la k a ti fond b oz o rig a a k siy alar
b o s q ic h
c h iq a ris h i
I k k in c h i
b osq ic h
A m e r i k a fond bo/orida x a lq a ro d araja d ag i v o sitach i
U ch in ch i
b osq ic h
D e p o n e tla n g a n a k s iy a la rn i x a lq a ro d araja d agi v o s i­
To‘rt in ch i
bosqich
ak siyalarga nisbatan a m e r ik a d e p o z ita r ak siy a la rin i
em issiya qilish. B u n d a y a k s iy a la r a m e rik a fond b o -
o rq ali cm itc n ! a k s iy a la r in i d e p o n e n tla s h
ta ch i o rq ali A Q S H d a n r o ‘y x a td a n o ‘tkazish
X a lq a ro d araja d ag i v o sita ch i o rq a li d e p o n e tla n g a n
z o rlarid a m u staq il m u o m a la d a bo'Imaydi
B e s h in c h i
b osqich
O ltin c h i
b o s q ic h
M a ’lum m iq d o rd agi a m e r ik a d e p o z ita r ak siyalari
h isobiga a m e rik a d e p o z i ta r tilx a tla r i ( A D R ) n i
c h iq a rish
A Q S H fond b o z o rid a A D R l a r n i m u o m a la g a kiritish
G lo b a l d e p o z ita r ti lx a tla r ( G D R ) sifatida A Q S H d a n
ro 'y x a td a n o ‘tkazish. B u n d a y q i m m a t li q o g 'o z lar
Y e ttin c h i
b o s q ic h
A D R - 1 , A D R - 4 va t a ’m i n la n m a g a n a m e rik a d e p o ­
z ita r tilx a tla r id a n payd o b o ‘ladi. A Q S H d a n tash q ari
j a h o n n i n g b osh q a m a m l a k a t la r i fo n d b o z o rla rid a
m u o m a la d a b o ‘ladi
26
Mualliflar tomonidan tuzilgan.
359
Amerika depozitar aksiyasi nominal qiymati AQSH dollarida
ilbdalangan, xorijiy kompaniya joylashgan mam lakatda deponenllangan lining m a iu m bir miqdoridagi qimmatli qog'ozlariga
nisbalan nnilk huquqi ulushini tasdiqlovchi AQSH qimmatli
qog'ozi liisoblanadi. Amerika depozitar aksiyasi bevosita lbnd bo/oricia mnomalada bo‘!maydi, uning o‘rniga nuiomalaga amerika
depozitar tilxatlari chiqariladi.
Amerika depozitar tilxatlari m a’lum bir miqdordagi Amerika
depozitar aksiyalariga egalikni tasdiqlovchi sertifikatdir. Depo­
sitar lilxatlarni xalqaro qimmatli qog‘ozlar sifatida shakllanishi
va mnomalada bo'lish mexanizmi muayyan bosqichlarni taqozo
etadi (14.2-jadvalga qarang).
Depozitar tilxatlar maxsus qonunchilik asosida muomalaga
chiqariladi va bunday qonunchilik AQSHda mavjud. Shuning
uchun ham bunday qimmatli qog‘ozlar Amerika depozitar tilxat­
lari (ADR) deb nomlanadi. Depozitar tilxatlar xorijiy kompaniyalar aksiyalariga (yoki obligatsivalariga) to‘g‘ridan to‘g‘ri egalik
qilish huquqini bermaydi.
llo/irda qarz munosabatini ifodalovchi depozitar tilxatlardan
tbydalanish jahonda keng tarqalgan, ayniqsa Lotin Amerikasi
m am lakatlarida ular keng qoMlaniladi. ADRIarni emissiya qilishning emitentlar uchun alzalliklari birinchidan, ular faoliyatiga
qo‘shimcha kapitalni jalb etsa, ikkinchidan, kompaniyaning mavqcini ko‘tarishdan iborat.
ADRIarni investorlar uchun alzalliklari quyidagilardan iborat:
-■ rnilliy kompanivalar aksiyalariga qaraganda yuqori daromadli aksiyalarni sotib olish imkoniyatining yaralilishi;
— to‘g ‘ridan to‘g ‘ri xorijiy kompanivalar aksiyalarini sotib
olishga qaraganda risklilik darajasining kamligi:
— xorijiy fond bozorlari to‘g‘risida yetarlicha bilim va
k o iiik m a la r b o im ag a n sharoitda boshqa mamlakat fond bozoriga
chiqish im koniyatining yaratilishi;
— m illiy valutada olingan daromadlarni valuta riski bilan
bo giiq b o ig a n konvertatsiya qilish zaruratining yo'qligi.
360
A D R la r chiqarishga javob beruvchi bank qimmatli qog‘ozlar
bilan operatsiyalarning texnik tomonini ta’miniab beradi,
am rao aksiyalarning ishochliligini kalbkulamaydi, shuning
uchun qim matli qog‘ozlardagi risklar to iiq invcsior zim m asiga
tushadi. A D R lar chiqatuvchi emitentlar aksionerlarning y illik
y ig ‘ilishlarida hal qilinadigan kompaniya kapilallashuvi, a ’zolik
shartlari va boshqa m a’lumotlar to‘g‘risida bank depozitariyga
doimo axborot berishadi.
A D R larni chiqarish tashabbuskoriga qarab ikkiga, la ’m inlangan
va ta ’m inlanm agan turlarga boMinadi. Ta'm iiilaiim agan AD Rlar
ularni emissiya qilishdagi barcha xarajatlarni qoplovchi, komp aniyaning alohida aksionerlari tashabbusi bilan chiqariladi.
Ta’m inlanm agan A D R larning emissiyasini ro‘yxatdan oMkazish
jarayoni oson boMsada, ularni A m erika uyushgan bozorlarida
(fond birjalarida va NASDAK(NASDAQ) elektron savdo tizim ida) muomalada yurishi m umkin emas.
A D R lar chiqarish huquqi bo‘lgan m a’lum bir A m e r i k a banki
biian ularni chiqarish to‘g ‘risida shartnom a tuzish huquqi bo‘lgan
konipaniyaning o‘z tashabbusi orqali t a ’m inlangan A D R lar chiqa­
riladi. Bunda xarajatlarni shartnomaga ko‘ra konipaniyaning o‘zi
to‘laydi. Ta’m inlangan A D R lar aksiyalar turiga qarab ikki guruhga bo‘linadi, y a’ni avval chiqarilgan aksiyalar bilan bog‘liq
A D R la r (ADR-1 va ADR-2) va yangi chiqariladigan aksiyalar bi­
lan bog‘liq A D R lar (ADR-3 AD R-4). Avval chiqarilgan va yangi
chiqariladigan aksiyalar bilan bog‘liq A D R lar o‘z navbatida ik­
kiga — alohida (ADR-1, A D R-4) va ommaviy joylashtiriladigan
(ADR-2, ADR-3) turlarga b o lin ad i.
AD R-J emissiyasini ro‘yxatdan o ‘tkazish jarayoni ancha
yengil hisoblanadi. Bunda A m erika buxgalteriya standartlariga
mos buxgalteriya hisobotlarini tayyorlash talab etilmaydi. Natija d a, A m erika fond bozorlarida kom paniyaning moliyaviy hisobotining shaffoHigi kamayadi. Shuning uchun A D R -lga am erika
fond bozorlarida ommaviy m uomalada bo‘luvchi qimmatli qog‘oz
m aqom i berilmagan. Lekin ular global depozitar tilxatlar sifatida
361
boshqa marnlakatlar fond bozorlarida va birjalarida muomalada
bo iishi mumkin.
ADR-2 kompaniya hisobotlarini Amerika buxteriya standartlariga t o iiq mos kelishini talab qiladi va bu Amerika fond bozor­
larida kompaniyaning moliyaviy hisobotlarni to‘liq shaffofligini
ta’minlaydi. Sluming uchun, ADR-2 Amerika uyushgan fond bozorlari bilan bir qatorda boshqa marnlakatlar fond bozorlarida
muomalada bo'lishi mumkin.
ADR-3 yangi chiqariladigan aksiyalarni ommaviy joylashtirishni ta’minlasa, A D R-4 esa alohida-alohida joylashtiradi.
ADR-3 ni chiqarish tartibi ADR-2 ni chiqarish tartibiga o‘xshasa,
ADR-4 ni chiqarish esa ADR-1 ni chiqarish tartibiga o‘xshaydi.
A m erika qonunchiligida A D R -4 ni oddiy qilib A D R deb ham
nomlashadi va ularni sotib olive hilar qimmatli qog‘ozlarga
100 min AQSH dollari va undan ko‘proq mablag‘larini qo‘ygan
kompaniyalar, ya’ni rnalakali institutsional investorlar bo'lishi
kerak (bunday kompaniyalar AQSH da 4 mingtadan oshadi).
Bunday investorlar NASDAK m illiy elektron savdo tizim ining
tarkibiy qismi hisoblangan PORTAL elektron savdo tizimi orqali
ham ADR-4 larni o'/aro savdo qilishlari mumkin.
ADR larni oddiy aksiyalar emissiyasidan farqli jihatlari quyidagilardan iborat:
— depozitar tilxatlar emissiyasi oddiy aksiyalar emissiyasiga
qaraganda ikki bosqichli jarayonni mujassam etadi, y a’ni dastlab
A m erika depozitar aksiyalari chiqariladi va keyin A m erika d e­
pozitar tilxatlari emissiya qilinadj;
— depozitar tilxatlar bir vaqtning o‘zida bir necha m am lakatlar fond bozorlarida muomalada bo‘lishi mumkin. Oddiy aksiya­
lar emitenti joylashgan mam lakat fond bozorlarida muomalada
bo‘ladi;
— depozitar tilxatlar emissiyasi oddiy aksiyalar emissiyasidan
keyin am alga oshiriladi.
REPO bir tomon o‘z qimmatli qog‘ozlarni shartnomadagi
boshqa bir tomonga ma'lurn muddatdan so‘ng joriy narxdan qim362
matroqqa qaytarib sotib olish sharti biIan sotish operatsiyasidir.
Natijada, birinchi tomon qim m atli qog‘oz.lar ta’minoti asosida
kredit olgan bo‘ladi. Bunda, krcdit ibiz slavkasi bitimdagi qim ­
matli qog‘ozlarni sotish va qaytarib sotib olish narxlari o‘rtasidagi
farqdan iborat bo‘ladi. Bu csa, ikkinchi tomon foydasi hisoblanadi.
REPO qisqa va uzoq muddatli operatsiyalar ko‘rinishida, y a’ni
kunlik, haftalik, oylik va y illik davriy oraliqlarda am alga oshirilishi mumkin.
Qayta REPO shartnomasi ham amaliyotda mavjud bo iib ,
bunda birinchi sotib oluvchi tomon boshqa (ikkinchi) tomonning
qim matli qog‘ozlarini m a’lum muddatdan so‘ng ikkinchi tomonga sotib olish narxidan pastroq narxda sotish majburiyatini olgan
holda sotib olish operatsiyasidir. Bunda, birinchi tomon m ablag1
ta ’minoti ostida zaruriy qim m atli qog^ozlarni kreditga oladi. Ik­
kinchi tomon, y a ’ni sotuvchi qimmatli qog‘ozlar ko‘rinishida
kreditni taqdim etgan holda, o‘z qimmatli qog‘ozlarini sotish va
sotib olish o‘rtasidagi shartnomaviy narxdagi farqdan daromad
(kredit foizini) oladi.
M am lakatim iz iqtisodiyotida ruxsat etilgan hosila moliyaviy
vositalar.
Turli m am lakatlar m illiy qonunchiligida hosila moliyaviy
vositalar mustaqil qim m atli qog‘oz sifatida qayd etilishi turlicha
b o lad i. Xususan, m am lakatim izda 0 ‘zbekiston Respublikasining
2008-yil 22-iyuldagi «Q im m atli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi
Qonunida hosila moliyaviy vositalarning quyidagi turlari qayd
etilgan:
1. Q immatli qog‘ozlarning hosilalari — o‘z egalarining boshqa
qim m atli qog‘ozlarga nisbatan huquqlarini yoki majburiyatlarini
tasdiqlovchi va yuridik shaxslar tomonidan emitentning opsionlari, qimmatli qog‘ozlarga doir fyucherslar va boshqa moliyaviy
vositalar tarzida chiqariladigan qim matli qog‘ozlar.
2. Qimmatli qog‘ozlarga doir fyuchers — o‘zida nazarda tutilgan muddatda m uayyan miqdordagi qimmatli qog‘ozlarni qat’iy
363
belgilangan narxda sotib olish yoki sotisli majburiyatini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qog‘oz.
3. Emitentning opsioni — emitentning muayyan miqdordagi qimmatli qog'o/.larini opsionda ko‘rsatilgan muddatda qat’iy
belgilangan narxda sotib olish huquqini tasdiqlovchi emissiyaviy
qimmatli qog‘oz.
4. Variant — opsionning asosiy bir turi bo‘lib, u o‘z egasiga
ma'lum bir clavr ichida (yoki aniq sanada) dastlab uni chiqargan
emitentning qimmatli qog‘ozlarni sotib olish huquqini tasdiqlaydi («Qimmatli qog‘ozlarning hosilalarini chiqarish va muomaUisi» tartibidan (mazkur tartib O'zbekiston Respublikasi Adliya
vazirligida 1997-yil 2-aprelda 320-son bilan ro‘yxatga olingan)).
5. Valutaviv svop operalsiyasi — bitimda belgilangan muddat va valuta kursi bo'yicha hisoblashish (qayta almashuv) sharti
asosida valutalarni bir vaqtda sotib olish va sotish (almashuv)
bo‘yicha ikki tomonlarna bitimdir. Valutaviy svop operalsiyasi
ikki qismdan iborat boklib, birinchi qismini am alga oshirishda
valutalarning dastlabki almashinuvi (spot bitim), ikkinchi qis­
mini bajarishda esa, qayta almashinuvi (forvard-bitimi) va svop
shartnomasining yopilishi sodir bo‘ladi (M arkaziy bank Boshqaruvining 2008-yil 28-iyundagi 15/1-sonli qarori bilan tasdiqlangan « 0 ‘zbekiston Respublikasi banklari tomonidan valutaviy svop
operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizom (m az­
kur nizom 0 ‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan
2008-yil 24-iyulda 1839-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan).
6. B ankaktivlari bilan ta ’m inlanganobligatsiyalar. 0 ‘zbekiston
Respublikasida Bankning bcrilgan kreditlar va boshqa aktivlarini ta ’minlash bo'yicha qimmatli qarz qog‘ozlari «Q im matli
qog'ozlar emissiyasi va emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar chiqarilishlarini davlat ro'yxatidan o‘tkazish» Qoidalari va qonun hujjatlarid a nazarda tutilgan tartibda obligatsiyalar koi'inishida
chiqarilishi m um kin. 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat mulki
qo'mitasi huzuridagi Q immatli qog‘ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi Bosh direktorining
364
2009-yil 16-iyuldagi 2009—40-son buyrug‘i asosida tasdiqlangan qoidalar (m azkur qoidalar 0 ‘zbekiston Respublikasi Adliya
vazirligi tomonidan 2009-yil 30-avgustda 2000-son bilan davlat
ro‘yxatidan o‘tkazilgan).
0 ‘zbekiston Respublikasida qimmatli qog‘ozlarning hosilalari
bazis aktivlarining um um iy qiymati 1 mln so‘m yoki undan yuqori
bo‘lsa, davlat ro‘yxatidan o‘tkazish Qimmatli qog‘oz.Iar bozorini
muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi tomonidan amalga
oshiriladi. Bunda, qim m atli qog‘ozlar emissiyasi 0 ‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti va hukumat qarorlari asosida tashkil etilgan xoldinglar va aksiyadorlik kompaniyalari, shuningdek, chet
el investitsiyasi ishtirokidagi korxonalar, qim m atli qog‘ozlar bozorining professional ishtirokchilari, birjalar, sug‘urtalovchilar va
tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladi.
1 4 .3 . K red it va foiz derivativlari
Kredit derivativlari (credit derivatives). Kredit derivativlari
kredit risklarini boshqarish strategiyasida foydalaniladi. Ular
risklarni a n ’anaviy boshqarishning portfelni diversifikatsiyalash
va kredit lim itlari kabi usullarini nafaqat to‘ldiradi, balki ularni
o‘rnini bosishi m um kin. Kredit derivativlari faqatgina birjadan
tashqari bozorda m uomalada bo‘lishi m um kin. Kredit derivativlarining asosiy shakllariga defolt bo‘ladigan aktivlarga svoplar
(kredit defolt svopi), kredit opsionlari va yalpi daromadga svoplarni olish m um kin. U larning asosiy ishtirokchilari xalqaro banklar hisoblanadi. Kredit derivativlar segmentining rivojlanishiga
salbiy ta ’sir ko'rsatayotgan asosiy om illardan biri xalqaro kreditlash sohasida yagona qonunchilikning mavjud emasligi hisobiga
kredit derivativlarning standart hujjatlarining mavjud emasligi
hisoblanadi.
Kredit notalari (inglizcha credit-linked note (CLN ) so‘z birikm asidan olingan) — obligatsiyalarga o‘xshash moliyaviy vosita
bo‘lib, bunday obligatsiyalar kredit shartnomasiga bog‘langan
bo‘ladi. lin in g yordamida bank berilgan kreditni qayta moli365
yalashtirish va unga bog‘liq riskni uchinchi shaxs-investorga
o'tkazish orqali kredit riskini boshqarish imkoniyatiga ega boladi.
Bank va investor o'rtasida tuziladigan «Kredit riskiga qatnashish to‘g‘risida»gi shartnomada namoyon bo‘ladi. Ushbn shartnomani tuzish orqali kredit beruvchi bank ushbu qarz mablag‘larida
uchinchi shaxs (investor)ga ulush huquqini, sluiningdek, qarzdorning bank tomonidan berilgan kreditlari bo'yicha o‘z majburiyatlarini qisman yoki to‘liq bajarolmaganligidan yuzaga keluvchi risklarning bir qismini berish imkoniga ega boladi. Bunday
shartnomani rasmiylashTirish keyinchalik fond bozorida savdo
qilinishi mumkin bo‘lgan kredit notasi qimmatli qog‘ozlarini
berish orqali amalga oshiriladi. Shunday qilib, bankka yirik va
riskli kreditlarni kichik b o laklarga bo‘lib, ularni alohida-alohida turli investorlarga sotish imkoniyati pavdo bo'ladi. «Kredit
riskiga qatnashish to‘g‘risida»gi shartnomada bankning pul majburiyatlari hajmi kredit shartnomasi bo‘yicha qarzdor tomonidan
amalga oshiriladigan tolovlar hajmidan oshmasligi lozim. Shartnoma ishtirokchilari oldida bank majburiyatlarining bajarilishi
kredit shartnomasi bo'yicha garovni talab qilish huquqi orqali
ta’m inlanishi mumkin. Garov shartnomasi kredit notalariga
bo‘lgan huquqning dastlabki egasi paydo bo‘lishi bilan tuzilgan
hisoblanadi.
Bank bir vaqtning o‘zida ham kreditor, ham kredit notalari
emissiyasining tashkilotchisi bo‘lishi mumkin. Ko‘p hollarda
kredit beruvchi bank qarzdorning kredit riskini o‘z zimmasiga
olmaydi, y a’ni ularni investorlarga sotadi. Kredit notalarini sotib oluvchilar qarzdorga nisbatan bankning kredit risklarini o‘z
zim m alariga oladilar. Kredit notalarini emitenti (bank) tomoni­
dan «Kredit riskiga qatnashish to‘g‘risida»gi shartnoma bo'yicha
o‘z majburiyatlarini bajarmaslik holati yuzaga kelganda kredit
shartnomalari bo‘yicha emitentning garov predmeti hisoblangan kredit notalarini talab qilish huquqi kredit notasini ixtiyoriy
egasining yozma talabnomasi orqali amalga oshiriladi. Shuning
uchun kreditni va kredit notalarini so‘ndirish majburiyatla366
mu' bajarish bo'yicha oxirgi javobgar shaxs qarzdor hisoblanadi. Kreditni so‘ndirish muddatigacha krcdit hodisasi, masalan,
kredit bo‘yicha majburiyatlar bajarilmasligi, yoki qarzdor bankrot
bo'lishi sodir bo‘lmasa, kredit notalar nominal qiymati bo'yicha
so‘ndiriladi. Agar kredit hodisasi sodir b o isa, majburiyatlar qiy­
mati va kredit not a lari nom inal; o‘rla.siilag i Ihrq hisobiga aniqlanadigan kam aytirilgan kompensatsiya miqdoridagi nominal qiymat bo‘yicha kredit notalari muddatidan ilgari so‘ndiriladi.
Kredit notalari tarkibiga kredit delblt svopi kiradi, shuning
uchun ham kredit notasi emission qiinmatli qog‘oz hisoblanadi
va toiovlari kredit defolt svopi orqali aniqlanadi.
Qarzdorlar uchun xorijiy banklar tomonidan kredit notalarini
chiqarishning afzalligi shundaki, oddiy kreditlardan larqli ravishda ularning ta’minoti mavjud emasligi hisoblanadi. Tadbirkorlar
tomonidan kreditlarni olishda kafillik, ko‘chmas mulk va boshqa
turli garov ta ’minotlari talab etiladi, bu esa ularni kredit olishlariga to‘siq b o lish i mumkin. Kredit notalarining emissiyasi nisbatan tez am alga oshiriladigan operatsiya hisoblanadi. M asalan,
yevroobligatsiyalarda xalqaro standartlar bo‘yicha moliyaviy hisobotlarni taqdim etish va axborotlarni oshkor etish talab etiladi,
bu esa kredit notalar bilan operatsiyalarni nisbatan sodda ekanligidan dalolat beradi. Kredit notalarni chiqarishda kompaniya
xalqaro kredit reytingga ega bo‘lishi va xorijiy fond birjalar listingiga kirishi shart emas. Bundan tashqari kredit notalarini chiqarish orqali qarzdor xorijiy investorlar orasida taniladi va kelajakda
yevroobligatsiyalarni chiqarish rejasini tuzishi m um kin. Natijada
u xalqaro darajada kredit tarixiga va tashqi qarz olish tajribasiga
ega bo‘ladi.
Kredit defolt svopi (Credit default swap, C D S) — kredit derivativi yoki kelishuvi hisoblanib, bunda «xaridor» bir m artalik yoki
davriy badallarni (premiyalarni) CD Sni chiqargan «Emitent»ga
to iayd i, shuningdek, «xaridor» tomonidan uchinchi shaxsga
berilgan kreditni qarzdor (uchinchi shaxs) tomonidan so'ndirish
im koniyati bo‘lm aganda (uchinchi shaxs defolt bo‘lganda) emi367
tent uni toMash majburiyatini oladi. «Xaridor» o‘zi bergan kreditni
yoki sotib olingan qarz majburiyatini sug‘urtalashi uchun kredit
defbJr svopi shaklidagi qim matli qog‘ozga ega bo‘ladi. Uchinchi
shaxs defolt hokuida «xaridor» kredit defolt svopi shaklidagi q im ­
matli qog^ozni «emitent»ga topshiradi, natijada «emitent»dan
asosiv qar/ va qolgan foiz to‘lovlari bo‘yicha kompensatsiya summasini oladi.
Konipesatsivaning pul (valuta) va «fizik» ko‘rinishlari mavjud.
Pul ko'i inishidagi qoplamada «emitent» tomonidan «xaridor»ning
aktivlariui real va nominal qiymati o‘rtasidagi farqdan ko‘rilgan
zarari qoplab beriladi. «Fizik» ko‘rinishdagi qoplamada kredit
deloll svopi shaklidagi qim matli qog'ozni chiqargan «emitent»
shartiiomada aniq bir narx bilan ko^rsatilgan m a’lum miqdordagi
aklivlarni sotib olishga majbur bo‘ladi. Shunday qilib, aktivlar
narxining salbiy tomonga o‘zgarishidagi risk «emitent»ga o‘tadi.
0 ‘z operalsiyalari uchun kredit oluvchi banklar odatda «x ari­
dor» bo‘lishadi. 0 ‘z kreditlarini (yoki boshqa majburiyatlarni)
ta ’niinlashda kredit defolt svopi shaklidagi qimmatli qog‘ozlarni
ega boMish orqali banklar to‘lovlarga kafolat berishadi. Bu o‘z
navbatida, (urli shakldagi qo‘shimcha kafolatlar zaruratini kamaytiradi, masalan, REPO operatsiyalari yoki garov ta ’minoti va
boshqalar.
Kredit defolt svopi qim m atli qog‘oz shaklida bir qator m asalalarni hal qilishi mumkin:
— bcrilgan kreditlar bo‘yicha foizlar olish imkoniyatini kredit
riskidan ajratadi;
— boshqa tizimdagi risk hisobiga o‘z aktivlarining qaytmasligi uchun shakllantirilgan bank zaxiralarini yaratishga hojat qolmaydi;
— kredit defolt svoplarining qiymati odatdagi sug‘urta polislaridan arzon hisoblanadi, chunki sug‘urta tashkilotlariga odatda
mahaJliy qonunchilik kerakli zaxirani shakllantirishni talab etadi, biroq defolt svoplarini chiqargan emitentga bunday talablar
amaliyotda mavjud emas;
368
—
kredit defolt svoplarini emitentlari nafaqat banklar, sug‘urta
tashkilotlari yoki xedjirlash fondlari hisoblanishadi, balki pensiya,
investitsion fondlar, turli yirik kompaniyalar va xususiy shaxslar
ham bo‘lishi m um kin.
Odatda, kredit risklarini jadal o‘sishi sharoitida defolt svoplariga zarurat ortadi. Hozirgi kunda ushhu moliyaviy vositani tartibga soluvchi xalqaro yoki m illiy doiradagi laslikilotlarning mavjud
b o lm ag a n lig i kredit defolt svoplari hajmi to‘g lrisidagi to‘liq va
aniq m a ’lumotlar yetishmasligiga sabab boMmoqda. 2007-yildan
boshlab Chikago tovar birjasi federal qonunchilik asosida defolt
svoplar savdosini tartibga solishni yo‘lga qo‘ydi, am ino bu yirik
banklar tomonidan defolt svop operatsiyalarini birjadan tashqarida am alga oshirilishiga sabab boMdi. Sluinga qaramay, Xalqaro
hisob-kitoblar banki kredit defolti svopi in a’lumotlarini to‘plab,
jahon ommasiga e ’lon qiladi.
Kredit defolt svoplarini jadal su ratlard a o‘sishiga ipoteka
kreditlari va derivativlar bozorining tez rivojlanishi ham sabab
bo‘lgan. Ko‘chmas m ulkning bahosini ko‘p yillar davomida o‘sishi
uning asosida kafolatlar berish m um kinligini ko‘rsatgan. Global
moliyaviy-iqtisodiy inqiroz chuqurlashuvi natijasida qarzdorlarning bankrotga uchrashi oshsa, defoltdan sug‘urtalovchi tomonlar uchun jiddiy tahdidlarni yuzaga keltirdi va uning hajmiga
tushishiga sabab bo‘ldi.
Defoltdan sug‘urtalash (defolt svoplar), shuningdek, foiz deri­
vativlar savdo hajm ining tez o‘sishini, birinchidan, foiz stavkalar
darajasining tez o‘zgarishi, ikkinchidan esa jahonda moliyaviy holatning yomonlashuvi oqibatida yoppasiga defoltlar sodir bo'lishini
hosila moliyaviy vositalar bozorining ko‘plab ishtirokchilari to­
monidan kutilishi bilan bog‘lash mumkin.
Kredit defolt svopi qarzlar bo‘yicha to‘lovlar xatarini xedjirlash
uchun kreditorlar tomonidan am alga oshiriladigan sug‘urta operatsiyalariga o‘xshasada, biroq uning sug‘urtadan ajratib turuvchi
m uhim farqlari mavjud:
369
— defolt svopi obyekti turli shakldagi qarz majburiyatlari,
y a’ni tovarni yetkazib berish shartnomasidan tortib, barcha
turdagi qarz majburiyatlari, shu ju m lad an ipoteka kreditlari
transh27lari bo'yicha hosila moliyaviy vositalar ham boMishi
m umkin;
— «xaridor» va «cmitent» defolt svopi obyekti bo'yicha to‘g‘ridan
to‘g‘ri oV.aro aloqada bo‘lmasligi mumkin. Masalan, ikkilam chi
bozorda sotib olingan opsion yoki obligatsiyalar bo‘yicha majburiyatlar sug‘urtalanayotganda bu holat yaqqol namoyon bo‘ladi;
— sug'urta polisidan farqli ravishda defolt svoplari bozorda
qayta sotiluvchi qimmatli qog‘oz hisoblanadi va uni istalgan miqdorda sotib olish yoki sotish mumkin;
— к redit defolt svoplarini tartibga solib bo‘lmasligi uni faqat
birjadan tashqarida, alohida tartibda oldi-sotdi qilishga olib keladi;
— defolt svoplari bo‘yicha emitentning majburiyatlarini kafolatlash uchun likvid aktivlarning yetarliligini ta’m inlashning
yuridik talablari mavjud emas.
Kredit defolt svoplarining spekulyativ xususiyati ham mavjud
bo'Iib, ularning iqtisodiy inqirozlar davrida beqarorligi ortadi.
Defolt svoplarini asosiy sotuvchilari xedjirlash fondlari hisobla­
nadi. Inqiroz davrida xaridorlar kredit defolt svoplari bo‘yicha
qoplamalarni olishga asosiy e ’tiborni qaratadi, xedjirlash fondlarining aktivlari esa fond bozorining salbiy ko‘rsatkichlari hisobiga
kamayib boradi, oqibatda bunday fondlarning aktivlari majburi­
yatlarini ta’m inlay olmasligi mumkin.
Foiz derivativlari (interest rate derivatives). Derivativlar bo­
zorining asosiy qismini egallagan holda turli-tuman shakllarga
ega. Birjadan tashqari foiz derivativlarining uch asosiy turi farqlanadi, y a’ni forvard foiz kelishuvlari, foizli svop va foiz opsionlari.
Foiz derivativlarini keng tarqalgan shakllarining tasnifini quyidagi jadvalda ko‘rishimiz m umkin (14.3-jadvalga qarang).
27
Kreditlar bo‘yicha chiqarishgan qimmatli qog‘ozlar, obligatsiyalar.
370
Fyucherslar (futures). Standartlashgan mahsulotlar sifatida
birjada m uomalada boluvchi qisqa nuiddatli foiz stavkalar va obligatsiyalar bo‘yicha forvard kclisluivlari loi/ fyucherslari (interest
rate futures) deb yuritiladi. Uning bir ko‘rinishi sifatida funt sterlingdagi uch oylik LIBOR foi/, stavkasi bo'yicha fvuchers shartnomasini olish m um kin. U lar 1.1FFFda muomalada b o iad i va
qisqa muddatli funt sterling lyuchersi (short sterling futures) deb
tan olingan. Fyuchers shartnomasini tii/ish orqali kompaniya kelajakdagi qarz hajm ini yoki depo/itga qo‘yilgan pul mablag‘larini
joylashtirishdan oladigan daromadini fiksirlaytli, y a’ni qat’iy belgilaydi.
14.3 - ja d v a l
Foiz derivativlarining tasnifi
M o liy a v iy d e riv a tiv la r
T o‘g ‘ rid an t o ‘g ‘ ri
s h a r tn o m a
F o r v a rd la r:
F o r v a rd
Foiz
svopi
fo iz k e li­
s h u v lari va
fo iz f y u ­
chersi
O psio n
V a n il o p s io n la r: fo iz
fy u c h e rsig a o p s io n ­
lar, foiz k a fo latlari,
E k zo tik
o p sio n lar:
o'rta c h a
« sh ift» va « p o l» shaklidagi s h a r tn o m a la r,
svop sion , obligatsi-
o psio n lar,
c h e g a ra la n gan o p s io n ­
yaga o p s io n la r
la r
Tarkibiy
m ahsulo tla r
Forvard foiz kelishuvlari (forward rate agreement, F R A ,
shuningdek, ular Futures rate agreement shaklida ham uchraydi) — hosila moliyaviy vosita hisoblanib, kelishilgan muddatga
aniq foiz stavka mablag‘ini bir tomon ikkinchi tomondan egallashi to‘g‘risidagi shartnomadir. Shuningdek, u qat’iy belgilangan
(fiksirlangan) va suzib yuruvchi foiz stavkali aktivlar bo‘yicha
to‘lovlarni almashtirish to‘g‘risidagi shartnoma ham hisoblanadi.
Hisob-kitob shartnomaning nominal summasidan kelib chiqiladi
va to‘lovlarni almashuv haqiqatda amalga oshirilmaydi. F R A n i
tuzayotganda savdolar tashkilotchisiga marjinal badallar va kafo371
lat uchun to‘lovlar amalga oshirilm aydi. S h a rtn o m a ishtirokchilari
uni am alga osbirish sanasiga (settlements day) bitim da ko‘rsatilgan
va oldindan kelishilgan foiz stavkasining joriy qiym atidan farqli
su m m a sin i toMab berish majburiyatini oladi. M asalan, ikki tom on
uch oylik F R A tuzdilar, bitim ijrosini am alga oshirish besh oy~
d a n so‘ng boshlanadi. Besh oy o"tgandan so‘ng to m o n la rd a n biri
boshqa tom onga fiksirlangan va suzib yuruvchi (odatda L IB O R
bo'yicha) foiz stavkalar o'rtasidagi farqni uch oylik hisob-kitob
b o ‘yicha t o ‘lab beradi. IJshbu operatsiyani m ohiyatini yanada
kengroq tushuntirish uchun boshqa bir misol keltiramiz. Mijoz A bankdart 1 m ln AQSH dollari m iqdorida 6 oy m uddalga
kredit olgan b o ‘lib, unga u sta m a foiz dastlabki uch oyda villik
9 foiz, qolgan 3 oyda esa L IB O R stavka bo‘yicha to'lanadi.
L IB O R stavka bo‘yicha riskdan him oyalanish uchun mijoz B bank
bilan yillik 9,5 foiz fiksirlangan stavkada forvard foiz kelishuvini
tuzdi. Uch oydan so‘ng kredit qayta baholanadi va forvard foiz
kelishuvi amalga oshiriladi. U ch oydan key in L IB O R stavka yillik
10 foizni tashkil etsin, mijoz A b a n k k a 1 m ln AQ SH dollaridan
10 foiz toMaydi. Lekin lining zarari forvard foiz kelishuvi orqali
B bank lornonidan 9,5 foiz b o ‘yicha qoplab beriladi. Shunday
qilib, B ban k mijozga 1'oiz farqida quyidagi s u m m a n i t o ‘lab beradi:
ioooooo
■
100%
12 oy
= 1250 A Q SH dollari
F R A davr boshida am alga oshiriladi, ya’ni 1250 A Q SH d o l­
lari m ijoz krediti to'lovining keyingi uch oyi boshlanganda
B bank to m o n id a n to ‘lab beriladi va ushbu s u m m a n i mijoz 3 oyga
A ba n k k a qayta invest it siya qilishi m u m k in .
F R A turli b a n k la r orasida foiz riskni xedjirlash uchun keng
qo'llaniladi. F R A i sht i rokch i Ia r o ‘rtasida to ‘g ‘ridan t o ‘g ‘ri tuziladi, faqat birjadan tashqarida foydalaniladi va ko‘plab birjadan
tashqari foiz derivativlari asos b o i i b xizm at qiladi.
Foiz svopi (interest rate swap, IR S) birjadan tashqari foiz derivativlarining keng tarqalgan turlaridan biridir. Foiz svopi (inte 372
rest rate swap, IR S) — o ld in d a n kelishilgan shartli su m m a d a g i
a n iq foiz to‘lovlarini a lm ashish to ‘g ‘risidagi ikki tom on orasidagi
hosila moliyaviy vosita shaklidagi bitim, s h a rtn o m a hisoblanadi.
Ya’ni, b a r biri a n iq bir s u m m a d a n hisoblanuvchi turli m uddatli
foiz stavkalar qarz m ajburiyatiarini alm ashtirish t o ‘g ‘risidagi shartnom adir. Svop operatsiyasi qarzdorga fiksirlangan stavkali qarzlarini suzuvchi stavkali qarzlarga alm ashtirish im k o n in i beradi va
aksincha, y a ’ni, ushbu bitim da m a ’lum bir sanada bir to m o n ikkinchi t o m o n n in g qat'iy bclgilangan (fiksirlangan) foiz stavkadagi
aniq su m m a s in i t o ‘lab beradi va ikkinchi t o m o n d a n suzuvchi foiz
stavkadagi (m asalan, L IB O R , T1B O R, I J Z IB O R foiz stavkasidagi) to ‘lovlarni qabul qilib oladi. Fizik s u m m a a lm a sh in ilm a y d i,
faqa! foiz lo ‘lovlar o ‘z a ro o 'tk az ib beriladi, y a ’ni o d a td a am a liyotda b u nday to ‘lovlar o ‘zaro tenglashtirilib, to m o n la rd a n biri lbiz
stavkalar o ‘rtasidagi farqni t o i a b beradi. Foiz svoplari h a m F R A Iar kabi faqat birjadan tash q a rid a m u o m a la d a boMadi.
Foiz svoplari k red itla rn in g fiksirlangan va suzib yuruvchi
stavkalari o ‘zaro a lm a s h tiris h orqali aktiv va passiv operatsiyalarni xedjirlashda foydalaniladi. Moliya bozorida foiz svoplari vuqori
likvidli moliyaviy vositalardan hisoblanadi. Bu esa o ‘z navbatida,
ular bilan b o g ‘liq spekulyativ operatsiyalarni am alga o shirishga
z a m in yatatib beradi.
Foiz svopi bilan bog‘liq bitim larda liar bir to m o n ikkinchi
to m o n foydasiga fiksirlangan va suzib yuruvchi foiz stavkadagi
to lo v la rn i belgilangan valutalarda am alga oshirish m ajburiyatini
oladi. Fiksirlangan yoki suzib yoruvchi foiz stavkalar asosiy shartli
s u m m a g a (m asalan, 1 m in A Q SH dollariga) ko‘paytiriladi va natijala r o ‘zaro alm ashtiriladi. Asosiy shartli s u m m a faqat alrnashtiriladigan foiz to ‘lovlari m iq d o rin i aniqlash uchun foydalaniladi.
F iksirlangan stavka (misoldagi 10 foiz) svop stavkasi h iso b la­
nadi va foiz svop b itim in i tuzayotganda u n in g s o f joriy qiymati
nolga teng ( N P V = 0 ) b o ‘ladi. A gar t o m o n la r d a n biri svop stavkaga q o 's h im c h a foiz t o ‘lash istagi b o ‘lsa, u n d a suzuvchi stavkaga
h a m ushbu m iq d o rd a g i foiz q o ‘shiladi. M asa la n , suzib yuruv373
chi «LIBOR+1» foiz stavkasi fiksirlangan 10 foizga teng b o ‘lsa,
bir to m o n n in g isiagi 10+2 b o ‘lsa, suzib yuruvchi stavka h a m
«LIBO R+3»ga alm ashtirilishi lozim.
Foiz svoplar birjadan ta sh q a rid a tuziladigan bitim lar hiso b lansada, u o ‘z ishtirokchilarining turli ehtiyojlarini q a n oatlantirib
kelm oqda. U ning keng tarqalgan turlari quyidagi ko‘rin ish la rd a
nam oyon b o ‘ladi:
— turli valutalardagi fiksirlangan foiz stavkalar a lm ashinuvi
(fixed — for — fixed);
— bir yoki turli valutalardagi fiksirlangan foiz stavkani suzib
yuruvchi foiz stavkaga alm ashtirish (fixed — for — floating);
— bir yoki turli valutalardagi suzib yuruvchi foiz stavkalar a l­
m ashinuvi (floating - for — floating).
Turli valutalardagi fiksirlangan foiz stavkalar a lm a s h in u v i
(fixed — for — fixed). Ushbu foiz svop bitim i turli valutalardagi
fiksirlangan foiz stavkalarni m a ’lum bir m u d d a tg a o ‘zaro alm a s h tira d i. M asalan, siz 100 m ln so‘m lik kreditga yillik 24 foiz
ustarna foiz to 'lasangiz, U S D / U Z S = 1000 b o 'lg a n d a , ushbu
svop bitim i orqali 100 m in g A Q S H dollariga ten g lcredit b o ‘yicha
25 foiz28 ustarna haqini t o i a s h i n g i z m u m k i n va aksincha.
Bir valutalardagi fiksirlangan foiz stavkani suzib yuruvchi foiz
stavkaga alm ashtirish (fixed — for — floating). T o m o n la rd a n biri
m a ’lum bir su m m adagi va m uddatdagi fiksirlangan (yoki suzib
yuruvchi) foiz stavkasidagi bir xil valutada b o ‘lgan t o ‘lovlarini
suzib y uruvchi (fiksirlangan) foiz stavkasiga alm ashtiradi.
Turli valutalardagi fiksirlangan foiz stavkani suzib yuruvchi foiz
stavkaga alm ashtirish (fixed — for — floating). T o m o n la r d a n biri
m a ’lu m b ir s u m m a d a g i va m u d d atd a g i fik sirlangan (yoki suzib
y u ru v ch i) foiz stavkasidagi turli valutalarda b o ‘lgan to ‘lovlarini
28 Bunda 25 foiz shartli ravishda olindi. Bitim da od atd a, 24 va u ndan yuqori
foiz stavkalar q o 'llan ilish i lozim . C-hunki foiz stavkalar orasidagi farqning valutad ag i ifodasi tashabbuskor investordan konragentga o‘tadi va u n in g foydasi
hisoblanadi. Shuningdek, barcha svop b itim larida odatd a tashabbuskor o‘z
ko n trag en tini m a’lum bir haq evaziga b itim ni tuzishga undaydi.
374
v aluta kursini hisobga olgan h o ld a suzib y u ru v c h i (fiksirlangan)
foiz stavkasiga a lm a s h tira d i. M a sa la n , siz ushbu bitim orqali
150 m ln so‘m lik k redit b o ‘y icha U Z I B O R stavkasida h a r c h o ra k d a a m a lg a o s h ir ila d ig a n foiz t o ‘lovlarni 100 m in g A Q S H
d o lla rlik kredit b o ‘yicha yillik 12 foiz fiksirlangan stavkada
h a r c h o ra k d a am a lg a o s h ir ila d ig a n t o ‘lovlarga valuta kursi
U S D / U Z S = 1500 boMganda a lm a s h tiris h im koniyati m avjud.
B u n d a m a ’lum bir b e lg ila n g a n sa n ad a g i valuta k u rsid a n , yoki
svop bitim i tu z ila y o tg a n d a a m a l d a b o 'lg a n valuta k u rsid a n foyd a la n is h m u m k in . S h u n in g d e k , b itim d a faqat foiz t o io v l a r i alm a s h tir ila d i, asosiy q a rz s u m m a s i esa a lm a s h tirilm a y d i.
Boshqa b ir misol qilib, 10 m in g A Q S H dollarlik kredit b o ‘yicha
y illik 6 foizdan fik sirla n g an stavkada oylik u s ta m a t o io v l a r i n i
a m a lg a o sh iru v c h i, s h u n in g d e k , 16 m ln so‘m lik investitsiyasid a n U Z IB O R + 5 sta v k a d a oylik d a r o m a d oluvchi k o m p a n iy a n i
olish m u m k in . K o m p a n iy a m oliya b o z o rid a kelajakda U Z I B O R
sta v k a n in g pasayishi va U S D / U Z S k u r s in in g ko‘tarilish e htim o lid a n o ‘zini h im o y a la s h m a q s a d id a o ‘z d a r o m a d la r in i A Q SH
dollariga olishni reja la sh tirg an . U o ‘z rejasini a m a lg a o sh irish i
u c h u n turli va lu ta la rd ag i f ik s irla n g a n foiz stavkani suzib y u r u v ­
chi foiz stavkaga a lm a s h tiris h b o ‘yicha svop b itim in i tu zish i
yetarli h isoblanadi. N a tija d a k o m p a n iy a U Z IB O R + 5 stavkada
10 m in g A Q SH do lla rlik k red itg a oylik foiz to ‘lovlarini a m a l ­
ga o s h ira d i va o ‘z in in g 16 m l n so‘m lik investitsiyasidan valuta
ku rsi va foiz stavkasi o ‘z g a ris h id a n h im o y a la g a n h o lda 2 foiz
q o ‘s h im c h a d a r o m a d in i q a t ’iy belgilab, fik sirla n g an stavkada
8 foiz yillik d a ro m a d k o ‘rish im k o n iy a tig a ega b o ‘ladi. B itim da
v aluta kursi U S D / U Z S = 1600 etib belgilangan.
Bir valutalardagi suzib y u r u v c h i foiz stavkalar a lm a s h in u vi (flo a tin g — for — floating). T o m o n la r d a n biri m a ’lum bir
va lu ta d ag i suzib y u ru v c h i foiz stavkasida a n iq la n g a n s u m m a n i
b o s h q a bir suzib y u ru v c h i foiz stavkasidagi s u m m a g a a lm a s h ti ­
rad i. B itim n i tu z is h d a m u d d a t, asosiy q a rz n in g foiz t o ‘lovlarini
a n iq la s h d a fo y d ala n ila d ig a n s h a rtli s u m m a ino b atg a olin a d i.
375
F loating — for — floating svoplar bir turdagi suzib yuruvchi foiz
stavka b o 'yicha turli sanalarda am alga o shiriladigan foizli to ‘lovlar
o ‘rtasida va biznes kunlari belgilanishidagi turli yondashuvlarni
oldini olish uchun h a m tuzilishi m u m k in . Bu turdagi svoplar
am aliyotda spekulyativ operatsiyalar u c hun qo‘llanilm asada, biroq korxona va tashkitotlar aktivlar va passivlarini bosh q a rish d a
m u h im a h a m iy at kasb etadi.
Turli valutalardagi suzib yuruvchi foiz stavkalar a lm a sh in u v i
(floating — for — floating). T o m o n la rd a n biri m a ’lu m bir v a lutadagi suzib y uruvchi foiz stavkasida a n iq la n g an s u m m a n i b o shqa bir
valutada aniqlanuvchi suzib y uruvchi foiz stavkasidagi s u m m a g a
alm a s h tira d i. B itim ni tuzishda m u d d at, turli valutalar o ‘rtasidagi
kurs, asosiy q a rz n in g foiz to ‘lovlarini a n iqlashda foydalaniladigan
sharlli s u m m a inobatga olinadi. Bu jara y o n n i quyidagi m isollar
orqali t o ‘liq o'zlashtirish m u m k in . Aytaylik, siz h a r c h o ra k d a 3 yil
m u d d atg a olin g a n 10 m in g A Q SH dollari m iqdoridagi kreditga
U S D L IB O R 1M suzib yuruvchi stavka bo 'y ich a foiz toMovlarini
a m a lg a oshirasiz. Turli sabablar bilan siz o 'z foiz t o ‘lovlaringizni
boshqa bir valutadagi suzib yuruvchi foiz stavkaga, m asalan,
Fl BOR 3M ga o ‘tkazm oqchisiz. B unda siz turli v a lu ta la rd a ­
gi suzib y u ru v c h i foiz stavkalar a lm ashinuvi t a ’m inlovchi foiz
svopidan foydalanib o ‘z rejangizni am alga oshirasiz. A lb a tta
b u n d a kredit m uddati va valuta kursini inobatga olasiz. Bitim tu zish k u n id a valuta kursi yoki h isoblangan forvard kursi
U S D /J P Y = 120 b o ‘lsa, 10 m in g A Q S H dollaridagi kredit
1,2 m lrd Yaponiya yeniga teng b o ‘ladi va ushbu s u m m a h a r c h o ­
rakda T I B O R 3M stavkadagi foiz t o ‘lovlari u c h u n asos hisoblanadi.
B o sh q a bir misol qilib, Y aponiyada o ‘z faoliyatini yu ritu v chi A Q S H k o m p an iy a sin i olish m u m k in . K o m p a n iy a g a faoli­
yatini rivojlantirish u c h u n 100 m ln A Q SH dollari z a r u r b o i s a ,
u m a b la g ‘larni jalb e tis h n in g turli s h a k lla rid a n foydalanish
im k o n iy a tig a ega. Q a rz m ablag‘larini b o s h q a ris h n i o ‘z z im m asiga q o ld irish uch u n ko m p an iy a o ‘z faoliyatini fond bozori
376
orqali m o liy ala sh tirish s h a k lla rid a n b irini, a y taylik obligatsiyalar c h iq a ris h y o ‘lini ta n la g a n i m a ’qul h iso b la n a d i. B iroq b u n d a
h a m u turli m oliyaviy-iqtisodiy xavf-xatarlarga d u c h o r b o ‘lishi
m u m k i n , y a ’ni Y ap o n iy a loud b o z o rid a k o m p a n iy a yangi
ish tiro k c h i b o i g a n l ig i va u n in g nul'ii/i pastligi bois obligatsiyalar so tilm a slig i, s h u n in g d c k , Y aponiyada c h iq a rilg a n obligatsiy a la rn i ish o n c h li su g ‘u rta la s h d a s iu r in in g m avjud em asligi va
b o s h q a la r n i olish m u m k i n . B unday m u a m m o l a r n i b a r t a r a f etish
u c h u n obligatsiyalarni A Q S H b o /o rig a c h iq a rib solish k o m p a n i ­
ya u c h u n afzal h is o b la n a d i. Lckin bu v a /iy a ld a h a m b a ’zi bir
m u a m m o l a r uchraydi. M a sa la n , valuta kursi va 1'oiz stavkalar
o ‘rta sid a g i fa rq la rd a n yuzaga kcluvchi xavf-xatarlar. Valuta kursi
riskini forvard bitim la ri orqali b a r t a r a f etish m u m k i n b o ‘sada,
a m m o forvard b itim in in g o ‘zi h a m foiz stavkalar orqali a n iq la n ishi k o m p a n iy a n in g foiz riskini t o ‘liq b a r t a r a f e ta olm aydi.
Foiz va valuta risklarini xedjirlashning turli usullari b o ‘lishiga
q a ra m a s d a n , u la rn in g eng oddiy usuli bu turli valutalardagi suzib
y u ru v ch i foiz stavkalar a lm a sh in u v i (floating — for — floating),
y a ’ni foiz svop b itim la rin i tuzish hisoblanadi. S hu n d a y qilib,
ko m p an iy a AQSF1 dollarida obligatsiyalar chiqaradi va u larni
ushbu v a lutada svoplaydi. N atijada k o m p an iy a o ‘zi ch iq a rg an o b ­
ligatsiyalar d a ro m a d la rin i suzib yuruvchi foiz stavkalar b o ‘yicha
A Q S H d o lla rid a to ‘lash m ajburiyatini oladi, a m m o svop bitim i
orqali Y aponiya yenidagi suzib yuruvchi foiz stavkalar b o ‘yicha
d a ro m a d la r n i to ‘lab boradi.
P u l b o z o rid a g i foiz fy u ch erslariga o p s io n la r (option o n m o ­
ney m a rk e t in te rest rate future). B u n d a y o p sio n o ‘z egasiga a n iq
bir n a r x b o ‘y icha foiz fy u ch e rsin i sotib olish yoki sotish h u q u qini beradi. U la r faqat b irja la rd a m u o m a la d a b o l a d i , m a s a la n ,
L I F F E d a . Y evrodollar va Y E U R 1 B O R b o ‘y icha qisqa m u d d a tli
fu n t sterling fyu ch e rsla rig a o p s io n la rd a n a m a liy o td a keng foyd a la n ila d i.
F oiz k afolatlari, «shift» va «pol» sh a k lid a g i s h a r t n o m a l a r
(interest rate g u a ra n te e , cap, floor). F R A la r g a o p s io n la r «foiz
377
kafolati» (IR G ) yoki «foiz kapleti» (interest rate caplet) deb
n o m olgan. F R A la rg a y e v ropacha koll opsion yoki «IR G q arzdor» kredit oluvehiga ssu d a b o ‘yicha kelajakda m ak sim a l foiz
stavkani q a t ’iy belgilash h u q u q in i ta q d im etadi. F R A la r g a put
opsion yoki «IRG kreditor» a k sin c h a kredit beruvehiga ssuda
b o ‘yicha kelajakda m in im a l foiz stavkani q a t’iy belgilash h u q u ­
qini ta q d im etadi.
«Shift» (inglizcha «cap» — shapka, bosh kiyim) foiz shartnom alari kelishilgan m aksim al stavka va aktivlar b o ‘yicha suzib
yuruvchi foiz stavkasi orasidagi farqni t o ia s h uchun tuziladi.
Bunday opsion sh a rtn o m a sin i tuzish orqali q arzdor o ‘z m ajburiyat la ri bo'yicha foizlarni oshish riskidan xoli b o la d i.
«Pol» (inglizcha «floor» — pol (yer yuzida o ‘rnatilgan taxtali
qoplam a)) foiz shartn o m a lari esa aksincha, kelishilgan m in im a l
stavka va aktivlar bo‘yicha suzib yuruvchi foiz stavkasi orasidagi
farqni toMashni talab qiladi, ya’ni kafolatlaydi. Bu shakldagi o p sionni tuzish orqali kreditor (qarz bergan shaxs) taqdim etgan
krediti b o ‘yicha foiz stavkasi tushish riskidan him oyalanadi.
«Shift» va «pol» s h a rtn o m a la rin in g kombinatsiyasi «kollar» (inglizcha «collar» — b o ‘yinbog‘) n om lanadi. Foiz stavkasiga tuzilgan bunday opsion investorni foiz stavkalarning keskin tebranishidan him oyalaydi, ya’ni m a ’lum m uddat davom ida
foiz stavkalarning m aksim al va m in im a l chegarada tebranishini
t a ’minlaydi.
Tayanch so‘z va iboralar
Moliyaviy derivativlar, bazis aktivlari, forvard, fyuchers, o p ­
sion, svop, moliya in jin irin g i, moliyaviy innovatsiyalar, a k tiv ­
lar bilan t a ’m in la n g a n q im m a tli q o g ‘ozlar, kredit derivativlari,
konvertirlan a d ig a n q im m a tli q o g ‘ozlar, obligatsiyalar, d e p o z ita r
tilxatlar, R E P O , kredit notala ri, kredit defolt svopi, foiz derivativlari, foiz svopi, foiz. kafolatlari, «shift» va «pol» shaklidagi
opsionlar.
378
Takrorlash uchun savollar:
1. Moliyaviy derivativlar m ohiyati va ularga xos xususiyatlarni
aytib bering?
2. H osila moliyaviy vositalarning asosiy bazis aktivlari
t o ‘g ‘risida n im a la r n i bilasiz.
3. D erivativlarning rivojlanish b o sq ichlarini gapirib bering.
4. H o sila moliyaviy vositalarning qa n d a y asosiy turlari bor?
5. F orvard s h a rtn o m a va unday Ibydalanishning a ham iyati
qa n day?
6. F y u c h e rs qanday qim m atli qogtoz, u to lg‘risida n im a la rn i
bilasiz?
7. O psion qanday bitim , un in g qan d a y asosiy turlari bor?
8. Svop operatsiyalari qanday am alga oshiriladi?
9. M oliya injiniringi m ahsulotlari, moliyaviy innovatsiyalar
t o ‘g ‘risida n im a la rn i bilasiz?
10. A ktivlar bilan t a ’m in la n g a n q im m a tli q o g ‘o z la rn in g q a n ­
da y tu rla rin i bilasiz?
11. K re d it derivativlarining m o h iy a tin i aytib bering.
12. K o n vertirlanadigan q im m a tli qog‘ozlar, obligatsiyalar
t o ‘g‘risida n im a la rn i bilasiz?
13. A m e rik a va global de p o z itar tilxatlar t o ‘g‘risida aytib b e ­
ring.
14. R E P O operatsiyasini am alga oshirish tartibi qanday?
15. M a m la k a tim iz d a iqtisodiyotida ruxsat etilgan hosila m o li­
yaviy vositalar to ‘g‘risida n im a la r n i bilasiz?
16. K redit n o tala ri qanday hosila moliyaviy vosita?
17. K redit defolt svopi n im a m a q s a d d a ishlatilishi t o ‘glrisida
aytib bering.
18. F o iz d e riv a tivlarining tasn ifi t o ‘g ‘risida n i m a la r n i b ila ­
siz?
19. F oiz kafolatlari, «shift» va «pol» shaklidagi s h a rtn o m a la r
t o ‘g ‘risida n im a la rn i bilasiz?
379
MustaqU о ‘rganish uchun topshiriqlar
1. Moliyaviy derivativlarda qoMlaniladigan kurslarni hisoblash
form ulalariui topib, o 'zaro qiyoslang va um urniy q o n u niyatlarni
aniqlang.
2. Moliyaviy derivativlarning um u m iy lik d a n xususiylikka to rnon yo^nalish b o ‘yicha klastcrini tuzing.
3. Moliyaviy derivativlarning foydalanish m aq sadlarini baliq
skletiga o\xshatib tasvirlang.
4. Djon K. Xallning « О п ц и о н ы , ф ю ч ерсы и другие
произвол!иле ф и н ан с о в ы е инструм енты » (8-е издание / О р tions, Futures, and O ther Derivatives, 8th Edition. — М.:«Вилямс»,
2013, 1072 c.) kitobidan moliyaviy derivativlarni baholash usullarini cliuqur tahlil qiling va derivativlarga xos gral'iklarni tasvirlang.
5. Moliyaviy derivativlaring h a r bir turi bo'yicha s h a rtn o m a
yoki qim rnatli qog‘oz shakllari o ‘z bilirningiz asosida tu zin g va
belgilangan sta ndart shakllar bilan ularni taqqoslang.
T est savollari
1. Forfard shartnom asidagi uzu n va qisqa pozitsiyalar
o ‘rtasidagi farq nim a?
A) Bazis aktivlarni sotib oluvchi uzun pozitsiyaga, sotuvchi
qisqa pozitsiyaga ega boMadi.
B) Bazis aktivlarni sotuvchi uzun po/ilsiyaga, sotib oluvchi
qisqa pozitsiyaga ega b o ‘ladi.
C) Bunday pozitsiyalar mavjud emas.
D) Talablar qisqa, m ajburiyatlar esa uzun pozitsiya.
2. Keltirilgan izohlarga mos ketm a-ketlikdagi javobni ta n lang:
1) riskni kam aytirish;
2) bozordagi n arx n in g kelajakdagi o ‘zgarishlari bashoratidan
foyda olish;
3) ikki yoki bir necha moliyaviy vositalardan foydalangan holda
bir turdagi aktivlarni h a m sotish, ham sotib olish orqali foyda olish.
A) xedjirlash, spekulyatsiya, artibraj.
380
B) spekulyatsiya, xedjirlash, artibraj.
C) artibraj, xedjirlash, spekulyatsiya.
D) xedjirlash, artibraj, spekulyatsiya.
3. Ijro bahosi 50 A Q S H dollarlik uzu n pozitsiyali forvard
sh a rtn o m a s id a n ijro bahosi shunday boMgan u z u n pozitsiyali
«koll» opsion o ‘rtasida qa n d a y farq bor?
A) forvard s h a rtn o m a s in i am alga oshirish majburiy, opsion
s h a rtn o m a s id a esa ixtiyoriy, y a ’ni xaridorga luiquq bor.
B) forvard s h a rtn o m a s in in g m a z k u r holati sotib oluvchi to m o n id a n , «koll» opsion sha rtn o m a sid ag i uz u n pozitsiya esa sotuvchi to m o n id a n shakllantirilgan.
C ) h a r ikkalasida h a m u z u n pozitsiya b o ‘lgani u c h u n hech
q a n d a y farq yo‘q.
D) ijro bahosi b o ‘yicha xaridor aktivlarni forvard s h a rtn o m a si
b o 'y ic h a sotishga, «koll» opsion b o ‘yicha sotib olishga m ajbur.
4. «Koll» va «put» opsion bitim lari o ‘rtasidagi farq t o ‘g‘ri
k o ‘rsatilgan javobni ko‘rsating.
A) o ‘z egasiga bazisidagi aktivlarni belgilangan n a rx b o ‘yicha
sotib olish h u q u q in i «koll» opsion ta q d im etadi, sotish h u q u q in i
esa «put» opsion beradi.
B) o ‘z e gasiga bazisidagi aktivlarni belgilangan n a rx b o ‘yicha
sotib olish m ajburiyatini «koll» opsion ta q d im etadi, sotish m ajburiyatini esa «put» opsion beradi.
C ) aktivlar narxi tu sh ayotganda boz o rd a «koll» opsion
ko‘payadi, aksincha esa «put» opsion.
D) «Koll» opsion faqat Yevropada, «Put» opsion esa A m e rik ada foydalaniladi.
5. Savdogar forvard s h a rtn o m a s i b o ‘yicha 100 m in g fu n t sterlingni 1GBP = 1,500U S D valuta kursi b o ‘yicha sotishda qisqa
pozitsiyaga ega. S h a r tn o m a n in g ijro etish paytida v a lutalarni
ayirboshlash kursi 1) 1,490 2) 1,520 ga teng bo'lsa savdogarning
foydasini aniqlang.
A) $1000 foyda va $2000 zarar.
B) $500 foyda va $1500 zarar.
381
C) $7500 foyda va $10000 zarar.
D) $1500 foyda va $3000 zarar.
6. Savdogar fyuchers sh a rtn o m a si b o ‘yicha 50 m in g t o ‘p gazlam ani oldingan kelishilgan 1 to ‘p g a zlam a = 100USD b o ‘yicha
sotishda qisqa pozitsiyaga ega. S h artn o rn a n in g ijro etish paytida
1 lo‘p gazlarnaning narxi 1) $95 2) $103 ga teng b o ‘lsa savdogarning foydasini aniqlang.
A) $250000 foyda va $150000 zarar.
B) $500000 foyda va $550000 zarar.
C) $150000 foyda va $100000 zarar.
D) $900000 foyda va $750000 zarar.
7. Siz «Maxwell» k o m paniyasining 100 d o n a aksiyasini
40 A Q SH dollaridan sotishga a m e rik a c h a uch oylik opsion shartnornasini im zoladingiz. Ushbu aksiyalarning 1 d o n asini birjadagi
joriy narxi 41 AQSH dollariga teng. U shbu ho latd a siz qanday isb
y u rita r edingiz, o ‘zingiz ko‘rishingiz m u m k in b o ‘lgan foyda va
zara rin g izn i aniqlang.
A) Bitim ni am alga o s h irm a s d im , c h u n k i $100 zarar ko‘ram a n
B) S h a rtn o m a shartlariga ko‘ra bitim ni $100 z a ra r bilan b o i s a
h a m am alga oshirishga m ajburm an.
C ) O p s io n n i a m a lg a o s h ir a rd im , c h u n k i $100 foyda
k o ‘r a m a n .
D) Ayni paytda hech qanday foyda yoki z a ra r to ‘g ‘risida gapirib bo4m aydi, c h u n k i sh a rtn o m a olid in d an bclgilangan ayni bir
s a n a d a am alga oshiriladi. U sanadagi m a ’lu m o tla r m asala shartida keltirilm agan.
8. Faraz qilaylik, ayni p aytda o ltin n in g 1 unsiyasining bahosi
500 A Q SH dollari. Bugungi sharoit b o ‘yicha oltin n i 1 yildan keyin yetkazib berish b o ‘yicha hisoblangan f'orvard kursi 700 AQ SH
dollariga teng. Arbitrajyor yillik 10% li kredit olib, ushbu shartlar
asosida foyda olishi m u m k in m i?
A) M u m k in , 30% yoki unsiyasiga 150 d o llard an foyda oladi.
B) M u m k in em as, c h u n k i kredit foi/, stavkasi forvard kursiga
n isb a ta n q im m at.
382
C) M u m k in , 10% yoki unsiyasiga 50 d o lla rd a n foyda oladi.
D) M u m k i n em as, c h u n k i forvard kursi liar kuni hisoblanganligi u c h u n pasayib kctishi m u m k in .
9. T asavvur qiling, m a ’lum bir ko m p an iy a aksiyasining narxini liar 20 k u nga 5% ga oshadi deb bashorat qildingiz. Aksiyan in g jo riy narxi $29, ucli oylik «koll» o p sio n n iiig ijro narxi $30
b o ‘lib, u b o z o rd a $2,9 dan solilm oqda. lls h b u holalda opsionni
sotib olish foydalimi?
A) Foydali, siz opsionni sotib olish natijasida $0,7 foyda qilasiz.
B) Foydali, siz opsionni sotib olish natijasida $0,5 foyda qilasiz.
C ) F oydasiz, siz o p sio n n i sotib olish natijasida $1 z a ra r q ila ­
siz.
D) Foydasiz, siz opsionni sotib olish natijasida $2,45 zarar
qilasiz.
10. «M A X I» shveysariya kom p an iy a si a k siyasining narxi
500 shveysariya frankiga teng. Xususiy investor Jek ushbu kom p a n iy a n in g b a n k ro tg a u c h ra s h i to ‘g ‘risidagi m ax fiy axborotga
ega b o ‘ldi va aksiyasini narxi tu sh a d i de g a n xulosaga kelib, k o m ­
p a n iy a a k siy alaridan tashkil topgan va ijro ba h o si 450 shveysariya
fra n k i, m u d d a ti 3 oy b o ‘lgan 250 ta put o p s io n n i 30 fra n k d a n
(p re m iy a (mukofot)) sotib oldi. A gar 3 o y dan keyin aksiya bahosi:
1) 400 C h F ;
2) 500 C h F ;
3) 600 C h F b o ‘lsa, liar bir holat u c h u n J e k n in g foyda zararlarini aniqlang.
A) N a rx 400 C h F b o ‘lganda Jek 5000 C h F foyda oladi, qolgan h o latla rd a esa 7500 C h F za ra r qiladi.
B) H a r bir h o latd a 7500 C h F z a ra r qiladi, foyda nolga teng
b o ‘ladi.
C ) N a rx 400 C h F b o ‘lganda Jek 20 C h F foyda oladi, qolgan
ho latlarda esa 30 C h F za ra r qiladi.
D) H a r bir h olatda 30 C h F za ra r qiladi, foyda nolga teng
b o ‘ladi.
383
15-hob. 0 ‘ZBEKIST0NNING XALQARO MOLIYA
M UNOSABATLARIGA INTEGRATSIYALASHUVI
15.1. 0 ‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat va u n in g asosiv
tam oyillari.
15.2. M am lakat
tashqi
iqtisodiy
faoliyatining
ustuvor
yo‘nalishlari.
15.3. 0 ‘zbekistonda tashqi savdo aloqalarini rivojlantirishga
qaratilgan c h o ra -ta d b irla r tizim i.
15.4. 0 ‘z b ekistonning xalqaro valuta-kredit tashkilotlari bilan
o ‘zaro ham korlik aloqalari.
15.5. 0 ‘z b e k is to n n in g in te g ratsio n b irla sh m a la rd a g i faoliyati.
15.1. 0 ‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat va
uning asosiy tamoyillari
0 ‘zbekiston Respublikasi m u sta q illik k a e ris h g a n d a n kcyin
o ‘z in in g m ustaqil tashqi siyosatini, shu ju m l a d a n , tashqi iqti­
sodiy siyosatini y u rita boshladi. M a m la k a tim iz tashqi iqtisodiy
siyosati eng avvalo, m illiy iqtisodiy m a n f a a tla r n i him oya qilgan
holda xalqaro moliya m u n o sa b a tla rid a faol ishtirok etishga q a ­
ratilgan.
R espublikam izda ijtimoiy yo‘naItirilgan bozor m un o sa b a tla rini shakllantirish va rivojlantirish, iqtisodiyot ta r m o q la rin in g
b a rqaror o'sishini t a ’m inlash, yuqori sifatli va raqobatbardosh
m ah su lo tla r ishlab chiqargan holda ja h o n bozorlarida m u sta h k a m
o ‘rin egallash, pirovardida aholi tu rm u s h darajasini yuksaltirishga
q aratilgan strategiya izchil am alga osh irila r ekan, bu m aqsadlarga
erishishda tashqi iqtisodiy faoliyat ni y an ad a takom illashtirishga
a lohida e ’tibor berilm oqda.
Tashqi iqtisodiy faoliyat d e g a n d a 0 ‘zbekiston Respublikasi
davlat id o ra larin in g , y u rid ik va jisrnoniy sh a x slarining xorijiy
davlatlar, u la r n in g y u rid ik va jisrnoniy shaxslari, xalqaro ta sh k ilotlar bilan o ‘zaro foydali h a m k o rlik o ‘rnatishga, b u nday h a m 384
k o rlik n i rivojlantirishga qara tilg a n j a m i a m a liy h a ra k a tla ri tu s h u n ila d i.
0 ‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy taoliyatning subyekti
sifatida 0 ‘zbekiston Respublikasi tasarrufiga:
— tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil e tis h n in g qo n u n asoslarini
belgilash;
— tash q i iqtisodiy siyosatni, shu j u m l a d a n valuta-kredit siyosa tin i ish lab chiqish va am alga oshirish, 0 ‘zbekiston Respublikasi
Valuta fondini shakllantirish va u n d a n foydalanish;
— tash q i iqtisodiy faoliyat sohasida xalqaro sh a rtn o m a la r tu zish va u la rn i ijro etish;
— 0 ‘zbekiston Respublikasi h u d u d id a n tashqarida respublik a n in g , u n in g yu rid ik shaxslari va fu q aro larin in g iqtisodiy
m a n fa a tla rin i him oya qilish;
— respublika hu d u d id a chet ellik investorlar faoliyati uch u n
hu q u q iy kafolatlarni belgilash;
— 0 ‘zbekiston Respublikasi n o m id a n xalqaro iqtisodiy tashkilotlar va b irla sh m a la rd a vakillik qilish;
— 0 ‘zbekiston Respublikasi K onstitutsiyasidan kelib chiqadig an boshqa vakolatlar kiradi.
M a m la k a tim iz n in g tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi asosiy
vazifalar sifatida quyidagilar belgilangan:
— b irin c h id a n , tashqi iqtisodiy faoliyatni y a nada erkinlashtirish b o rasid a a n iq m aq sa d n i ko‘zlab o ‘tkazish, tovarlarni eksport
va im p o rt qilishda xorijiy sa rm o y a d o rlar o ‘z d a ro m a d la rid a n erk in foydalanishlarida b irm u n c h a imtiyozli ta rtib n i joriy etish;
— ik k in c h id a n , xorijiy sa rm o y a d o rlarn i, asosan bevosita ka p i­
tal m a b la g ‘lar tarzidagi sa rm o y a la rn i respublika iqtisodiyotiga
keng jalb etish uchun huquqiy, ijtim oiy-iqtisodiy va boshqa sharts h a ro itla rn i y a n a d a takom illashtirish;
— u c h in c h id a n , 0 ‘zbekistonga j a h o n darajasidagi texnologiy alarn i olib keladigan, xalq xo‘ja lig in in g z am onaviy stru k tu ra s in i
vujudga keltirishda yordam b e ra d ig an sa rm oyadorlarga nisb a ta n
o c h iq e s h ik la r siyosatini o ‘tkazish;
385
— t o ‘rtin c h id a n , mablagMarni eng ustuvor sohalarga — respublika m ustaqilligini ta ’m inlaydigan agrar sektorni, yoqilg‘i-energetika kom pleksini h a m d a boshqa bazaviy ta rm o q la rn i rivojlantirishga qodir, tayyor m ah su lo tla r ishlab chiqarishni o'zlashtirishga
sa rflash29.
M a zk u r ustuvor vazifalarni amalga oshirish m aq sa d id a
m a m la k a tim iz d a tashqi iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslari yaratildi. Bular jum lasiga, 0 ‘zbekiston Respublikasining
«Tashqi iqtisodiy faoliyat to ‘g‘risida»gi, «Valutani tartibga solish
to‘g‘risida»gi, «C het el investitsiyalari to ‘g‘risida»gj, «Chet ellik
investorlar hu q u q larin in g katblatlari va ularni him oya qilish c h o ralari to ‘g ‘risida»gi, «Boj tarifi t o ‘g‘risida»gi, «Eksport nazorati
to'g‘risida»gi Q o n u n la rn i h a m d a «Chet el investitsiyalari bilan
loyihalarni am alga oshirish m ex a n izm in i tak om illashtirish c h o ra--tadbirlari t o ‘g‘risida»gi, «Eksport m ahsuloti ishlab chiqaruvc h ila rn i rag‘batlantirish borasidagi q o ‘shim cha ch o ra -ta d b irla r
to‘g ‘risida»gi, «To‘g ‘ridan to‘g ‘ri xorijiy investitsiyalar jalb etilishini rag‘batlantirishga oid qo‘shim cha chora-tadbirlar to ‘g ‘risida»gi
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farm on va qarorlarini
kiritish m u m k in .
0 ‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyatining asosiy
lam oyillari quyidagilardan iborat:
— b archa davlatlar, chet el yuridik va jism oniy shaxslari,
xalqaro ta s h k ilo tla r bilan ham korlik o ‘zaro m anfaatliligi;
— to m o n la r n in g tengligi;
tashqi iqtisodiy aloqalar b o ‘yicha sh e riklarning ichki ishlariga aralashm aslik;
— xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan bitim la r
b o ‘yicha qabul qilingan m ajburiyatlarni halol va a n iq bajarish
prinsiplari;
-- h a m m a to m o n id a n e ’tiro f etilgan boshqa xalqaro norm alar,
qoidalar va shartlarga rioya etish.
29 I.A K arim ov. B izdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2. — T.: « 0 ‘zbekiston»,
1996. 11-12-b.
386
0 ‘zbekiston R espublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatning
obyektlari b o ‘lib, h a m m a turdagi resurslar, xalq xo‘ja lig in in g
b a rc h a ta rm o q la ri va sohalarida yaratiladigan tovarlar h a m d a
ko‘rsatiladigan x izm a t, q im m a tb a h o qog‘o/.lar, fan-texnika m alisulotlari, intcllektual va boshqa boyliklar hisobkm adi. 0 ‘/.bekiston
Respublikasi q o n u n lari bilan tashqi iqlisodiy laoliyalda foydalanish m a n etiladigan obyektlar buiulan m usiasiiodir.
M u lk c h ilik n in g sh a kllaridan qal'i n a /a r, 0 ‘zbekiston Respu blikasida tashqi iqtisodiy alocialarning ishtirokchilari sifatida
ro ‘yxatga olinib, respubiika lmdiidida yoki lining tashqarisida ish
olib borayotgan yuridik va jismoniv shaxsiar, shu j u m l a d a n ajnabiy
y u rid ik va jism oniv shaxsiar, xalqaro ta s h k ilo tla r 0 ‘zbekiston
Respublikasi tashqi iqtisodiy Iholiyatining subyektlari b o ‘lishi
m u m k in .
Tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlari:
— 0 ‘zbekiston Respublikasi hu d u d id a a m a l qilib tu rg a n q o n u n n o rm a lari va norm a larg a , h a m m a to m o n id a n e ’tir o f etilgan
xalqaro n o r m a la r va qoidalarga rioya etishi;
— belgilangan
ta r tib d a
tashqi
iqtisodiy
a lo q a larn in g
ishtirokchisi sifatida ro ‘y x a td a n o ‘tishi h a m d a buxgalteriya va
statistika hisobotlarini ta q d im etishi;
— xalqaro h a m k o rlik doiralarida bajarilayotgan ishlar, qidiruv
ishlari va lo y ih a la rn in g sanitariya-gigiyena, ekologiya talablari va
b o sh q a talablarga muvofiqligi h aqida ekspertiza xulosasini olishi;
— ro ‘yxati 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi
V azirlar M a h k a m a s i to m o n id a n belgilanadigan tashqi iqtisodiy
faoliyatning ayrim tu rla rin i am alga oshirish h u q u q in i beruvchi
litsenziyaga ega b o ‘lishi shart.
M u lk c h ilik n in g shakllari va tashqi iqtisodiy faoliyatining turla rid a n q a t’i nazar, tashqi iqtisodiy faoliyatning b a rc h a subyekt­
lari tashqi iqtisodiy faoliyatni am alga o sh irish d a teng huquqlarga
ega b o ‘kidi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning h a r bir subyekti a m a l qilib tu rg a n
q o n u n la r doirasida tashqi iqtisodiy aloqalardagi o ‘z ish tiro k in in g
387
turlari, shakllari va yo4ialishlarini m ustaqil belgilashi, o ‘z xohishiga qarab tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish uchun
z a ru r bo'lgan yuridik va jism oniy shaxslarni belgilangan tartib da sh a rtn o m a asosida yoki b o shqacha tarz d a haq t o ‘lab yoxud
to‘lam a sd an jalb etishi m u m k in .
Tashqi iqtisodiy faoliyatining h a r bir subyekti 0 ‘zbckiston
Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq tasliqi iqtisodiy faoliyatning natijalariga, shu j u m l a d a n chet el valutasidagi d a rom adga
egalik qilishga, ulardan foydalanishga va ularni ta s a r r u f etishga
haqlidir. U ning qaroriga ko‘ra tashqi iqtisodiy faoliyatning n a ti­
jalariga egalik qilish, ulardan foydalanish va ularni ta s a r ru f etish
huquqlari q o n unlarda belgilangan ta rtib d a boshqa yuridik va
jism oniy shaxslarga oMkazilishi yoxud ularga ishonib topshirilishi m u m k in . H uquqlar ana shu tarzda o ‘zgaga o ‘tkaziladigan
laqdirda to m o n la r o '/ a r o m u n o sa b a tla rn i s h a rtn o m a la r (bitimlar)
asosida tartibga soladilar.
M a m la k a tim iz d a tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat to m o n id an
tartibga solish quyidagilarni o ‘z ichiga oladi:
— tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlarini ro^yxatdan o ‘tkazish;
— tabaqalashtirilgan soliqlar va imtiyozlar sistemasi, shu j u m ­
ladan valuta b o ‘yicha h a m belgilanish;
— tashqi iqtisodiy faoliyatni axborot bilan ta ’m in la s h n in g dav­
lat tizim ini yaratish;
— a yrim m in ta q a la r, ta r m o q la r va k o rx o n a la rn in g tash q i
iqtisodiy faoliyatni a m a lg a o s h irish va rivojlantirishi u c h u n
dotatsiyalar, subsidiyalar, subvensiyalar, b udjetdan qarz berish
ta r z id a m oliyaviy y o rd am k o ‘rsatish, ta v a k k a lc h ilik n i su g ‘u r ta
qilish;
— respublika tashqi iqtisodiy aloqalarining turli shakllarini
rivojlantirishga qaratilgan a n iq m aqsadli kompleks dasturlarni
ishlab chiqish, pul bilan ta ’m in lash va ekspertiza qilish;
— 0 ‘zbekiston Respublikasiga olib kelinadigan va O ‘zbekiston
Respublikasidan olib chiqib ketiladigan tovarlar va boshqa m olrnu 1kl a rn i h ujja 11a sh t i ri sh ;
388
— m a h s u lo tn i (ishlarni, x izm a tla rn i) cksport va im p o rt qilish
tartib in i belgilash;
— valuta va b o s h q a fondlar m a b l a g ia r in i vujudga keltirish va
u la rd a n foydalanish.
15.2. Mamlakat tashqi iqtisodiy faoliyatining ustuvor
yo‘nalislilari
K eyingi y illard a C T zbekistonning xalqaro h a m ja m iy a td a
h a m d a iqtisodiy m ay d o n d a g i nul'nzi va mavqei oshib b o r m o q d a .
B u n d a d a v la tim iz h u k u m a t i t o m o n i d a n m a m la k a tn i ijtim oiyiqtisodiy rivojlanish s tra te g iy asin in g puxta islilab chiqiIganligi,
iqtisodiy islohotlar m a q sa d i va v a /ifala ri, u la m i am alga o s h irish
yo‘lla r in in g a n iq va t o ‘g ‘ri ko‘rsatib bcrilganligi bu yo‘ldagi y u tuq h a m d a m a r r a l a r n i n g sa lm o q li b o l is h i g a im k o n iy at yaratm oqda.
M a ’lum ki, tashqi iqtisodiy faoliyat milliy iqtisodiyot rivojlan is h in in g m u h im vositasi b o ‘lib hisoblanadi. U m a m la k a tn in g
ja h o n h a m jam iyatiga b o ‘lgan aloqasini ifodalab, u n in g istiqbolini bclgilab beradi. E k sport salohiyatini oshirish orqali m a m ­
lakat ichida ixtisoslashtirilgan ishlab c h iq a ris h n in g rivojlanishiga erishiladi. M a m la k a t eksporti h a m d a im p o rtin in g qiym ati
o 'rtasidagi farq, ya’ni saldo tashqi iqtisodiy faoliyat s a m a ra d o rligining m u h im iqtisodiy ko‘rsatkichi b o l i b hisoblanadi. U shbu
ko‘rsatkich m illiy d a ro m a d darajasiga ko‘p to m o n la m a ta ’sir eta di. Sababi, im p o rt va e ksport hajm idagi sezilarli o ‘zgarish h a m
m a m la k a td a g i d a ro m a d , b a n d lik va n a rx darajalarida m u a y y a n
te b ra n is h la rn i keltirib ch iq a rish i m u m k in . Keyingi yillarda m a m la k a tim iz d a keskin raqobatlashuv sharoitida ishlab chiqarilayotgan m a h s u lo tla rn in g j a h o n va m intaqaviy bozorlarda xaridorgir
b o l i s h i va m u s ta h k a m o ‘rin egallashi u c hun bir qator c h o ra - ta d birlar am a lg a o s h irilm o q d a .
H ozirgi k u n d a m a m la k a tim iz d a im p o r tn in g o ‘r n in i qoplash
va ek sp o rtg a yo‘naltirilgan ishlab c h iq a ris h n i q o ‘lla b-quvvatlash
d a s tu ri am a lg a o sh irilm o q d a . M a z k u r d a s tu r n in g m aqsadi, m av389
jiid resurs va ishlab chiqarisli salohiyatidan im kon boricha t o ‘liq
va sam arali foydalanish h a m d a uni rivojlantirish asosida eksport
hajrnining barqaror o ‘sishi uchun qulay shart-sharoitlarni yara­
ti shdir.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish uchun xorijiy
sarm oyalarni ustuvor yo‘nalishlarga keng jalb qilish, ularga kafolat va im koniyatlar berish, litsenziyalar, nou-xaular sotib olishga
qaratilgan izchil siyosat olib b orilm oqda.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tak om illashtirish va rivojlantirishda
quyidagilarni ustuvor yo‘na!ishlar si fat id a keltirish m u m k in :
— R espublikaning eksport q u d ratin i rivojlantirish va yanada
m u sta h k a m la s h , eksportga yoMialtirilgan iqtisodiyotni shakllantirish;
— eksport im koniyatlarini kengaytirish, ja h o n bozorlariga
kirib borish uchun, avvalo, q im m a tb a h o xom ashyoni qayta ishlash ncgizida tayvor m ahsulot ishlab chiqaruvchi q o 'sh m a korxonalarni rivojlantirish zarur. Eksportni kengaytirishga qaratilgan
strategiyani faol qo'llash bilan bir qatorda im p o rtn in g sa lm o g ‘ini
qisqartirishga qaratilgan siyosatni izchillik bilan o ‘tkazish,
o 'z im iz ishlab c h iq a rish im iz m u m k in b o ‘lgan tovarlar va m ah su lotlarn in g c h e td a n keltirilishini oq ilo n a da ra jad a kam aytirib b o ­
rish lalab qilinadi;
— tashqi iqtisodiy faoliyatni y an ad a erkinlashtirish, xo‘jalik
ishlarini yurituvchi subyektlarga xorijiy sheriklar bilan bevosita
aloqalar o ‘rnatishda, o‘z m ahsulotini chet ellarda sotishda ko‘proq
e rk in lik lar berish, tovarlani eksport va im p o rt qilishda b irm u n c h a imtiyozli tartibni joriy qilish borasida aniq m aqsadni ko‘zlab
siyosat o ‘tkazish;
— xorijiy investitsiyalar jalb qilish orqali am alga oshirilayotgan sanoat loyihalarning bir-biriga b o g liq lig in i t a ’m inlash, ular
o ‘rtasidagi o ‘zaro iqtisodiy va ishlab chiqarish h a m korlik va infra tu zilm a n i rivojlantirish va bu orqali im p o rt o ‘r n in i bosuvchi
va eksportga m o ‘ljallangan tayyor m ah su lo t ishlab chiqarish va
yetishtirishga erishish;
390
— olib borilayotgan islohotlarda h u d u d iy diversifikatsiya siyosatini y a n a d a kuc h a y tirish , nafaqat m arkaziy h u d u dlarda, balki
c h e k k a tu m a n la r d a h a m yirik sanoat obycktlari q u rishni keng
yo‘lga q o ‘yish;
— tashqi iqtisodiy faoliyat tarkibiy qism lari m ajm uini ixtisoslashtirilgan tashqi savdo, lizing, konsalting va sug‘u rta firm alari,
tashqi a lo q a larn i rivojlantirish manl'aatlari va shartlariga mos keladigan tra n s p o rt, aloqa va k o m n uinikatsiyalar ti/.im larini vujudga keltirish;
— xalqaro huquq va tashqi iqtisodiy faoliyat, bank t i/ im i, hiso b -k ito b va statistik hisob sohasida m alakali kadrlar tayyorlashni
tashkil qilish.
Tashqi iqtisodiy faoliyatning m a z k u r yo‘nalishlarini izchil
tarz d a am a lg a oshirish orqali m a h s u lo tla r raqobatbardoshligini
o shirish m a m la k a tim iz iqtisodiyotining j a h o n iqtisodiy h a m ja m iyatida m u n o sib o ‘rin egallashiga im k o n beradi.
0 ‘zbekiston R espublikasining eksport salohiyatini rivojlantirish b o ‘yicha yaqin kelajakka m o ija lla n g a n strategiyasining asosiy
yo‘nalishlari quy id ag ila rd a n iborat:
b irin c h id a n , e k sp o rtn i rag‘batlantirish u c h u n avvalo, barqaror m ak roiqtisodiy sharoit yaratish, inflyatsiya s u r ’atini prognoz
darajasida ushlab turish, valuta a lm a sh tirish kursla rin in g kcskin
tebranishlariga y o ! q o ‘ym aslik;
i k k in c h id a n , xo‘ja lik yurituvchi su b y ektlarning m ulk shaklid a n q a t ’i nazar, im p o rt qilinayotgan ishlab chiqarish vositalarini
olish u c h u n bir xil im koniyatga ega b o ‘lishlarini t a ’m inlash;
u c h in c h id a n , yetuk m utaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash borasidagi islohotlarni davom ettirish;
t o ‘r tin c h id a n , eksport salohiyatini rag‘batlantirish m aqsadida
ishlab c h iq a ris h tarm o q la rid a yuqori texnologiyalardan foydalanish ko‘la m in i kengaytirish;
b e s h in c h id a n , m a m la k a td a e rkin iqtisodiy zo n a la rn i tashkil
etish va rivojlantirish asosida eksport salohiyatini oshirish.
391
15.3. O ‘zbekistonda tashqi savdo aloqalarini rivojlantirishga
qaratilgan chora-ladbirlar tizimi
Tashqi savdo aloqalari xalqaro h a m k o rlik n in g m u h im sohalaridan biri b o ‘lib, turli m am lakatlar bilan ilm iy-texnik, m adaniy
aloqalarni yo'lga q o ‘yish ular o ‘r1asida diplom atik m unosabatlar o ‘rnatish iqtisodiyotni faol va h a r to m o n la m a rivojlantirish,
ijtimoiy iqtisodiy m u a m m o la rn i hal etishda yordam beruvchi vositadir.
M a m la k a tim iz d a tashqi savdo aloqalarini rivojlantirish, ja h o n
bozorlariga yuqori sifatli tayyor m ah su lo tla r bilan kirib borish va
m u sta h k a m o ‘rin egallash, eksport hajm ini oshirishga qaratilgan
islohotlar am a lg a oshirilm oqda.
M a z k u r islohotlar doirasida m a m la k a tim iz d a eksport qiluvc h ila r faoliyat ini rag‘batlantirish uchun q ator im tiyozlar yaratib
berilgan. U shbu im tiyozlar quyidagilarda nam oyon bo'ladi:
— qo 'sh ilg a n qiymat solig'iga imtiyozlar;
— aksiz solig‘iga imtiyozlar;
— d a ro m a d solig‘iga imtiyozlar;
-- rnulk solig‘iga imtiyozlar.
0 ‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 212-m oddasiga
asosan tovarlarni chet el valutasida eksportga realizatsiya qilish
oborotiga nol darajali stavka b o ‘yicha q o ‘shilgan qiymat solig‘i
solinadi, ya’ni bu eksport qilinadigan tovarlarni ishlab chiqarishd a foydalanilgan m oddiy resurslar uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i
su m m a s in i t o ‘lashdan ozod etilishini anglatadi.
Quyidagilarga esa aksiz solig‘i solinmaydi:
— aksiz t o ‘lanadigan tovarlarni ularn in g ishlab chiqaruvchilari
to m o n id an eksportga realizatsiya qilishga, b u n d a n 0 ‘zbekiston
R espublikasi Vazirlar M ahkam asi to m o n id a n belgilanadigan aktsiz to ‘lanadigan tovarlarning ayrim turlari m ustasno;
— key inchalik 0 ‘zbekiston Respublikasining bojxona hududida n olib chiqib ketilishi sharti bilan «bojxona h u d udida qayta
ishlash» bojxona rejimiga joylashtirilgan tovarlardan ishlab chiqa-
rilgan qayta ishlash m ahsuli b o ‘lgan aktsiz to ia n a d ig a n tovarlarni
to p sh irish g a ( 0 ‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi 2 3 0 -m o d da).
0 ‘zbekiston Respublikasi P re z id e n tin in g 2000-yil 5 -iy u n d a gi P F -2613-sonli «Eksport m ah s u lo ti ishlab c h iq a ru v ch ilarn i
r a g ‘b a tla n tirish borasidagi q o ‘s h im c h a c h o ra -ta d b irla r to ‘g‘risida»
F a rm o n ig a m uvofiq, eksportga m ah su lo t ishlab chiqaruvchi korx o n a la rn in g eksport salohiyatini kengaytirish, ularni m ulkchilik
sh a k lid a n q a t ’i nazar, davlat t o m o n id a n q o ‘llab-quvvatlash, a m a ldagi soliq im tiyozlarini tartibga solish va eksportga m o ‘ljallangan
r a q o b a td o s h m ah su lo t ishlab c h iq a ris h n i ko‘paytirishga shunday
im tiy o z larn in g rag‘batlantiruvchi t a ’sirini kuchaytirish m aq sa dida, eksport qiluvchi korxonalar u c h u n foyda solig‘i va m u lk
solig‘ini t o ‘lash tartibi u m u m iy sotish h a jm id a o ‘zi ishlab c hiqargan va e rk in alm ash tirila d ig an valutaga sotilgan tovarlar, ishlar,
x iz m a tla r eksportidagi (ishlar bajarilgan, x izm a tla r ko‘rsatilgan
jo y d a n q a t ’i nazar) ulushiga b o g ‘liq holda quyidagicha belgilangan:
— e ksport ulushi 15 foizdan 30 foizgacha m iq d o rd a b o ‘lganida
b e lg ilangan foyda solig‘i va m u lk solig‘i stavkalari 30 foizga kam aytiriladi;
— eksport ulushi 30 va u n d a n k o ‘pro q foiz b o ‘lganida belgi­
lan g a n foyda solig‘i va m u lk solig‘i stavkalari 50 foizga k a m a y tiriladi.
M a z k u r im tiyozlar erkin a lm a s h tirila d ig a n valutaga xom ashyo
m a h s u lo tla ri — p a x ta tolasi, ip g a z la m a kalavasi, lint, neft, neft
m ah s u lo tla ri, gaz kondensati, tabiiy gaz, elektr energiyasi, q im m a tb a h o , rangli va qora m e ta lla r e k sp o rt qiluvchi savdo-vositac h ilik korxonalariga, shuningdek, ishlab chiqarish korxonalariga
tatbiq qilinm aydi.
M ik r o f ir m a va kichik korxonalar, o ‘zi ishlab chiq a rg an m a h sulo tlar e k s p o rtid a n olin g a n xorijiy valutadagi tu s h u m n i m ajburiy
so tish d a n o z o d etiladi, tabiiy gaz eksporti va tra n z itin i am alga
o sh iru v c h i korxonalar b u n d a n m ustasno.
393
1siilab chiqarish korxonalariga tovarlarini eksport qilish u c h u n
o Lz ishlab chiqarish m ahsu lo tla rin i reklam a qilish va tashqi b o zorning m arketing tadqiqotlarini olib borish m aqsadida xorijda
savdo uylari h a m d a vakolatxonalar ochishga ruxsat beriladi.
Tovar konsignatsiya shartlarida, bank kafolatnom asi yoki
siyosiy va tijorat tavakkalchiliklaridan eksport k o n tra k tla rin i
sug’urtalash polisini taq d im e tm a sd an eksportchi to m o n id a n chet
eldagi korxona norniga:
—
o ‘z ishlab chiqargan m ahsulot ustav j a m g ‘a rm a sid a eksportch in in g ulushi k am ida 51 foizni tashkil qiladigan chet eldagi ko r­
xona nom iga eksport qilinganda yetkazib berilishi m u m k in ;
~ bojxonada rasm iylashtirilgan k u n d a n boshlab 180 kun m o baynida eksportchi sh a rtn o m a la r (kontraktlar) asosida chet eldagi
korxonalar nom iga olib chiqilgan tovarlar b o ‘yicha valuta tu sh u rni tushishini yoxud ushbu tovarlarning 0 ‘zbekiston Respublikasi
hududiga qa y ta rish n i t a ’minlaydi.
O 'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 7-yanvardagi
PQ -1464-sonli Q arori bilan tasdiqlangan 2011—2015-yillar davrida
O '/ l v k is i o n iqtisodiyotida islohotlar ko‘lam ini chuqurlashtirish va
kengaytirish, m a m la k a td a ishbilarm onlik m u h itin i shakllantirish
m ezonlarini va baholash tizim ini belgilash va am alga oshirish
c hora-tadbirlari Davlat dasturiga muvofiq, xorijiy m am la k a tla r
tajribasidan kelib ch iq q a n holda, tovarlarni elektron deklaratsiya
qilish lizim ini bosq ic h m a -b o sq ich joriy etish na z ard a tutilgan.
M a zk u r hujjat loyihasi Davlat Bojxona Q o ‘mitasi to m o n id a n ish ­
lab chiqilgan b o ‘lib, hozirgi vaqtda m an fa atd o r vazirlik va ta s h k ilotlar to m o n id a n m uvofiqlashtirilm oqda.
0 ‘z bekiston R espublikasi P re zid e n tin in g 2011 -yil 14-yanvardagi P F -3557-sonli « M a m la k atd a d e m o k ra tik islohotlarni
yanada c h u q u rla s h tiris h va fuqarolik jam iy a tin i rivojlantirish
K onsepsiyasining u s tu v o r yo‘n alishlarini d e m o k ra tik bozor islohotlarini c h u q u rla s h tiris h va iqtisodiyotni liberallashtirish
sohasida a m a lg a o s h ir i s h b o ‘yicha c h o ra -ta d b irla r to ‘g‘risida»
F a rm o y is h in in g b a ja rilish i y u zasid an , 0 ‘zbekiston Respublikasi
394
Bojxona k o d e k sin in g yangi tah rird a g i loyihasi ishlab chiqilgan va
Oliy M ajlisga kolrib chiqish u c h u n kiritilgan. Bojxona q o n u n c h iligidan fo y d alanishni m a z k u r q o n u n loyihasi bilan birxillashtirish va so d d a la sh tirish m aqsadida, ainaldagi Bojxona kodeksi va
0 ‘z bekiston R e sp u b lik a sin in g «Bojxona t a ’riflari to ‘g‘risidagi»
Q o n u n i b irla sh tirilg a n h a m d a xalqaro n o rm a va s ta n d a r tla r bilan
m uvofiqlashtirilgan.
0 ‘zbekiston Respublikasi P re zid e n tin in g 2011-yil 25-avgustdagi P Q -1 6 0 4 -so n «B yurokratik to'siqlarni b a rta ra f etish va
tadbirkorlik faoliyati erkinligini yanada oshirish c h o ra -ta d b irlari to ‘g ‘risida» Q aroriga m uvofiq, lovarlarni cksport qilishda
to 'la n a d ig a n bojxona rasm iylashtirnvi yig‘im la rin in g am aldagiga
q a ra g a n d a o ‘rta c h a 2 m arotabaga k a m a y tiris h n i n a z arda tutuvchi
yangi stavkalari tasdiqlangan.
M a z k u r Q arorga muvofiq b clgilanganki, 2011-yilning 1-okta b r id a n boshlab tovarlar, ishlar va x iz m a tla rn i eksport qiluvchi
m ik r o fir m a la r va kich ik k orxonalar u c h u n davlat bojxona xizm ati
o rg a n la rid a eksport kon tra k tla rin i hisobga q o ‘yish to v arlarning
bojxona rasm iylashtirnvi jara y o n id a bevosita bojxona postlarida am alga oshiriladi ( 0 ‘zbekiston Respublikasi P re zid e n tin in g
1997-yil 10-oktabrdagi PF-1871-sonli F a rm o n i bilan ta s d iq la n ­
g a n ro ‘yxatga muvofiq xom ashyo tovarlari ek sp o rtid a n tashqari).
S h u n d a y qilib, 2011-yil 1-oktabrdan boshlab, eksport qiluvchi
ko rx o n ala r u c hun bojxona rasm iylashtirnvi, deklaratsiya qilish,
sertifikatlashtirish, sa n itariya-epidem iologiya nazorati va tovar­
larn in g bojxona rasm iylashtirnvi ja ra y o n id a qa tn a sh a d ig a n boshqa
tas h k ilo tla r faoliyatining bir v a q tn in g o ‘z ida am alga o sh irilish in i
t a ’m inlay digan «bir d archa» tam oyili asosida m ex a n izm i faoliyat
y u ritm o q d a .
B u n d a n tashqari, m a z k u r Q arorga m uvofiq, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik subyektlari tovarlarini eksport qilishga ixtisoslashtirilgan « 0 ‘ztadbirkoreksport» tashqi savdo kom paniyasi
tash k il etilgan va u n in g asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilangan:
395
— kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga u la rn in g
lovarlarini to‘g‘ridan to 'g ‘ri eksport qilish s h a rtn o m a lari b o ‘yicha,
shuuingdek, xorijda tashkil etiladigan savdo uylari orqali sotishda
ko‘m aklashish;
■- kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari m ah su lo tlarini eksport qilishga doir am aldagi s h a rtn o m a la r garovi asosida n eksp o rtd a n oldingi m oliyalashtirishni tashkil etish;
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari bu y u rt
m alariga ko‘ra respublikada ishlab chiqarilm aydigan texnologik
a sbob-uskunalar, ehtiyot qismlar, butlovchi buy um lar, xom ashyo
va m ateriallarni yetkazib berish;
— eksport m ahsulotlarini s e rtifikatlashtirishda kichik biznes
korxonalariga ko'm aklashish, reklam a tadbirlarini o ‘tkazish,
xalqaro y a rm a rk a lar va ko‘rgazm alarni tashkil etish va qa tn a shish, m a n fa a td o r kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini axborot va m aslahat xizm atlari bilan ta ’m inlash.
O 'z b e k is to n R espublikasi P r e z id e n tin in g 2011-yil 2 5 -av g u std a g i P Q -1 6 0 4 - s o n li « B y u ro k ra tik to 'siq la rin i b a r t a r a f etish
va tad b irk o rlik faoliyati e rk in lig in i y a n a d a o s h irish c h o r a - t a d birlari t o ‘g ‘risida» Q a ro rig a m uvofiq, V azirlar M a h k a m a s in i n g
« ß irja d a n ta s h q a ri valuta b o z o rin i y a n a d a rivojlantirish va m u st a h k a m la s h c h o ra - ta d b irla ri to ‘g krisida» 2 0 0 0 -yil 2 9 - iy u n d a gi 24 5 -so n li Q a ro ri 5 - b a n d ig a o 'z g a rtir is h la r k iritilg a n va bu
chet el v aluta tu sh u rn i t u s h i s h in i k e c h ik tirg a n e k s p o rt qiluvchi
ta s h k ilo tla r g a ja r im a sa n k siy a la rin i y e n g illa slitirish tii n a z a r d a
tu ta d i. J u m l a d a n , chet e ld a n valuta tu s h u m i t u s h i s h i n i n g belg ila n g a n m u d d a tla r i o ‘t g a n d a n keyin 30 b a n k k u n i d a n k o ‘pro q
rriuddatga k e c h ik is h ig a yo‘1 q o ‘ygan e k s p o rtc h ig a (k ic h ik
b iznes va x u su siy tad b irk o rlik subyektlari u c h u n — 60 b a n k
k u n i) n is b a ta n soliq o rg a n la ri t o m o n i d a n quyidagi sa n k siy a la r
qoMlaniladi:
— valuta tu s h u m i tushishi belgilangan m u d d a td a n 180 k u n gacha k e c h ik k a n d a — tu sh m a g a n valuta m ablag‘lari s u m m a sig a
n isbatan 10 foiz ekvivalentda;
396
— valuta tu sh u m i tushishi belgilangan rnu d d atd a n 180 k u n d a n
365 k u n g a c h a k c c h ik k a n d a — tu sh m a g a n valuta m ab la g ‘lari su m m asiga n isb a ta n 20 foiz ekvivalcutda;
— v a lu ta tu s h u m i tu sh is h i b c lg ila n g a n rn u d d a td a n 365
k u n d a n o rtiq m u d d a tg a k c c h ik k a n d a
tu s h m a g a n valuta
m a b l a g ‘lari s u m m a s ig a n is b a ta n q o ‘s h im c h a ravishda 70 foiz
e kv iv a len td a ;
— 0 £zbckiston Respublikasi P re zid c n tin in g 2011-yil 3 0 -d e kabrdagi P F -4 3 99-sonli « 0 ‘zbekiston Respublikasi P rezidcntining
a y rim hujjatlariga o ‘z gartishlar kiritish, slum ingdek, b a ’zilarini
o ‘z k u c h in i yo‘qotgan deb hisoblash to ‘g ‘risida» F arm oniga m uvofiq to v u q go‘shtini eksport qiiishni taqiqlash bekor qilingan.
B u n d a n tashqari 0 ‘zbekiston Respublikasi P re zidcntining
2012-yil 2 6 -m a rtd a g i PQ-1731-sonli «Eksport qiluvchi korx o n a la rn i rag‘batla n tirish n i kuchaytirish va raqobatbardosh
m ah s u lo tla rn i eksportga yetkazib berish n i kengaytirish borasida
q o ‘s h im c h a c h o ra -ta d b irla r to ‘g ‘risida»gi Q aroriga m uvofiq, m a halliy tovar (ish, xizm at) ishlab chiqaruvchi korxonalarga quyidagi h u q u q la r beriladi:
— xalqaro moliya institutlari, d o n o r m am lak atlar, xorijiy davlatlar h u k u m a tla ri, boshqa norez id en tlar m a b la g ia r i hisobidan
0 ‘zbekiston Respublikasi h u d u d id a a m a lg a o sh iriladigan loyihalar b o ‘yicha xalqaro tenderlarda xorijiy q a tn a s h c h ila r bilan teng
sh aroitlarda, j u m la d a n ishlab ch iq a rilg a n tovar (ish, xizm at)Iarni
yetkazib berishga chet el valutasida s h a rtn o m a la r tuzgan holda
ishtirok etish;
— 0 ‘zbekiston Respublikasi h u d u d id a foydalanish n a z a rd a tu tilgan o ‘zida ishlab c h iqarilgan tovar (ish, xizm a t)la rn i yetkazib
berishga t o ‘g‘ridan to ‘g‘ri b itim la r s h a rtid a norezidentlar bilan
xorijiy valu ta d a s h a rtn o m a la r tuzish.
Belgilanadiki, m a z k u r b a n d d a ko‘rsatilgan s h a rtn o m a la r faqat
x iz m a t ko‘rsatayotgan vakolatli b a n k d a hisobga q o ‘yilgan va
e ksport qiluvchi korxonalardek soliq im tiyozlari berilgan holda
e ksport sh a rtn o m a la rig a tenglashtiriladi.
397
Blinda, m a z k u r Qarorga bin o an belgilab q o ‘yilganki, 2012yil 1-apreldan boshlab yangi qurilish, mavjud ishlab chiqarishlarni m odernizalsivalash va texnologik yangilashga valuta kreditlari b o ‘yicha asosiy qarzni qaytarishga joriy t o ‘lovlar bo‘yicha
yo‘naltiriladigan valuta tushum i qism ini vakolatli banklarga majburiy sotishdan asosiy qarz b a ta m o m t o ‘lab b o ‘linadigan m uddatga q a d a r ozod qilinadi.
Sifatni boshqarish tiz im la rin i joriy etish, m ah su lo tla rn in g
xalqaro standartlarga muvofiqligini sertifikatsiyadan o'tkazish,
shuningdek, laboratoriya testlari va sinovlarini o ‘tkazish kom plekslarini xarid qilishga yo‘naltiriladigan m ablag‘larga yangi
texnologik uskunalarni sotib olishda n a z a rd a tutilgan yagona
soliq to‘lovi b o ‘yicha soliq solinadigan ba z an i k a m a y tirish n in g
am aldagi tartibi m ik ro firm a la r va kichik korxonalar uchun tatbiq
etilsin.
M a zk u r qarorga binoan lijorat ba n k la rig a eksport operatsiyalari b o ‘yicha faktoring x izm atlarin i am alga osh irish n in g chelclangan m u d d atin i 60 k u n d a n 90 k u nga uzaytirgan holda eksport
operatsiyalari b o ‘yicha laktoring x izm atlarini am alga oshirish
hajm ini kengaytirish tavsiya etilsin.
0 ‘zbekiston Respublikasi P rezidentining 2012-yil 18-ivuldagi
P F -4455-sonli «Ishbilarm onlik m u h itin i yanada tu b d an yaxshilash va tadbirkorlikka y a nada keng e rkinlik berish c h o ra -ta d birlari to ‘g ‘risida»gi Farm oniga m uvofiq, 2012-yilning 1-avgustidan boshlab, tadbirkorlik faoliyati (shuningdek, eksportchilar)
uchun shart-sharoitlarni yanada yaxshilashga yo‘naltirilgan aniq
m e ’yor va c h o ra-tadbirlar joriy qilingan. M a z k u r F a rm o n g a bi­
noan, q o n u n c h ilik n i takom illashtirish va ishbilarm onlik m u h i ­
tini yanada tu b d a n yaxshilashga h a m d a tadbirkorlikka yanada
keng erkinlik berishga yo‘naltirilgan tad birlarni am alga oshirish
b o ‘yicha 2013—2014-yillarda joriy etilgan kompleks c h o ra -ta d b ir­
lar D a stu ri tasdiqlangan.
M a m la k a tim iz h u k u m ati to m o n id a n tashqi savdo siyosatining
oqilona ta rz d a yuritilayolganligi tashqi iqtisodiy aloqalarning
398
jadal s u r ’atlarda rivojlanishini ta 'm in la m o q d a . Ushbu b a rq a ro r
rivojlanish s u r ’a tla rin i t a ’m in lash m a m la k a t im i/ n in g xalqaro
m oliya m u n o sa b a tla ri tiz im id a m unosib o lrin egallashida m u h im
a h a m iy a t kasb etadi.
1 5 .4 . 0 ‘zb ekistonning xalqaro valuta-kredit tashkilotlari bilan
o ‘zaro ham korlik aloqalari
M a m la k a tim iz m u sta q illik k a erishgach crkin ochiq bozor iqtisodiyotini sh akllantirish, rivojlantirish va takom i 1lashtirish u c hun
z a ru r b o ‘lgan siyosiy, huquqiy, ijlirnoiy, iqiisodiy va tashkiliy asoslarni b a rp o etish yillari sifatida m unosib tarixiy voqelikka aylandi. S hun in g d e k , m a m la k a tim iz d a b a rq a ro r b a n k tizim i yaratilishi
bilan xalqaro moliyaviy m u n o sa b a tla r k o l a m i y a nada kengayib
bordi, bu holat o ‘z navbatida xalqaro moliya institutlari va tijorat b a n k la ri o ‘rtasida o ‘zaro h a m k o rlik aloqalari rivojlanishiga
qulay sh a rt-sh a ro itla r yaratdi. Hozirgi k u n d a m a m la k a tim iz tijorat b a n klari h a m d a xalqaro moliya institutlari o ‘rtasida bir q ator
sa m a rali loyihalar am alga o sh irilm o q d a , bu esa resp u b lik a m iz
iqtisodiyotining taraqqiy e tishida m u s ta h k a m rol o ‘y n a m o q d a .
B ugungi k u n d a xalqaro moliyaviy in stitu tla rn in g am a liy aloqalariga qisqacha t o ‘x taladigan b o ‘lsak, ulardan X alqaro Valuta
F o n d i (X V F ), J a h o n b a n k i, Yevropa T iklanish va Taraqqiyot
B anki (Y T T B ), Osiyo Taraqqiyot B a n k i (OTB) kabi yirik m o li­
yaviy tash k ilo tla r bilan j u d a izchil va faol ishlar olib b o rilm o q d a .
M a z k u r tash k ilo tla r biz ta n la g a n yo‘l va am alga oshirilayotgan
islo h o tla rn in g to ‘g ‘ri ekanligiga q a t ’iy ishonch hosil qilganliklari
u c h u n h a m yaqin h a m k o rlik a loqalarini olib b o rm oqdalar.
0 ‘z bekiston Respublikasi Oliy K e n g a s h in in g 1992-yil 2-iyuld a 0 ‘zbekiston R espublikasining «Xalqaro valuta fondi ( X V F )
ga a ’zolik t o ‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi. O lzbekiston R e s ­
publikasi 1992-yil 21-sentabrda X V F g a a ’zo b o ‘lib kirdi h a m d a
V azirlar M a h k a m a s in in g 9 3 - F ra q a m li 1993-yil 27 -m a rtd a g i
F a rm o y ish ig a m uvofiq resp u b lik a n in g X V F im z o kvotasiga t o ‘lov
a m a lg a oshirildi.
399
0 ‘zbekiston Respubiikasining M arkaziy Banki xalqaro moliya
tash k ilotlarining aloqa agentligi va avuarlar depozitariysi hisoblanadi va 0 ‘zbekiston R espubiikasining m a z k u r m uassasalarga
a ’zoligi bilan bog‘liq operatsiyalarni am alga oshirish vakolatiga
ega.
0 ‘zbekiston Respubiikasining h u k u m ati bilan kelishgan holda
Moliya vaziiiigi va M arkaziy B a n k yuqorida qayd etilgan xalqaro
tashkilotlar oldidagi qarz m ab la g ‘lar olish, to ‘lov foizlarini berish va respublika n o m id a n qarz m ajburiyatlarini joylashtirish
bilan bog‘liq molivaviy m ajburiyatlarning o ‘z vaqtida bajarishni
t a ’minlaydi.
0 ‘zbekistonga X V F n in g missiyasi texnikaviy yordam k o‘rsatish
va h u k u m a td a h a m d a 0 ‘zbekiston Respublikasi M arkaziy B ankida konsultatsiyalar o ‘tkazish m aqsadida m u n ta z a m kelib turadi.
M issiyaning faoliyati iqtisod, m oliya sh o ‘basi va statistika sohasidagi ishning ahvolini o ‘rganishga, shuningdek, keyingi iqtisodiy
isiohotlar yo‘nalishini aniqlashga qaratilgan.
X V F ekspertlarining o ‘rganishlari natijasi b o ‘yicha tavsiya va
analitik m ateriallar ishlab chiqiladi, m akroiqtisodiyot sohasidagi
mavjud m u a m m o la rn i hal qilish yo‘llari haqida tavsiyalar tayyorlanadi, bular barchasi M arkaziy B ank to m o n id a n am aliyotda
hisobga olinadi.
B undan tashqari X V F bilan bitim n in g «Valuta tartibiga
nisbatan majburiyatlar» m oddasiga muvofiq Fond missiyasi bir
yilda k a m id a bir m a r ia 0 ‘zbekistondagi joriy m akroiqtisodiy
va valuta siyosatining o bzorini o ‘tkazadi. Missiya ishi natijalari
bo‘yicha tegishli hisobot tayyorlash bilan birga X V F ijrochi direktorlari kengashi m u h o k am a sig a olib chiqiladi.
X alqaro Valuta Fondi ekspertlari bilan birgalikdagi h a m korlik
va ishlash m uayyan ijobiy natijalarni berdi.
XVF
bank
q o n u n c h ilig in i,
b u x g a lte riy a n in g
hisobga
olish h isob r a q a m la r i yangi rejasini xalqaro sta n d a rtla rg a m u v o ­
fiq ishlab c h iqishga, s h u n in g d e k , hisobga olish va h is o b o tn in g
yangi t iz im in i jo riy etishga k o ‘m a k la s h d i, bu b a n k n a z o ra ti sa400
m arasi va u n in g m e ’yoriy negizi d a ra ja s in i o s h irish im k o n in i
berdi. X V F n i n g te x n ik a v iy ko‘m agi t o i o v l a r e le k tro n tiz im in i
jo riy etish va sta tis tik a m a ’lu m o tla ri yig‘ish t iz im i n i y a x sh ila sh ga olib keldi.
X V F kreditlari m illiy valutani q o ‘llab-quvvatlash, to ‘lov balansini m u sta h k a m la s h g a ajratildi va bevosita 0 ‘zbekiston h u k u m atiga beriladi.
X V F rahbariyati va ekspertlari texnik yordam berish va H u k u m a t h a m d a M a rkaziy B ankda m asla h atla r o ‘tkazixh m aqsadida
b ir necha bor 0 ‘zbe k isto n Respublikasiga t a s h r if bilan keldi.
0 ‘zbekiston R espublikasi va X V I ; to m o n id a n iqtisodiy va
moliyaviy m asalalar b o ‘yicha im z o la n g a n M e m o ra n d u m d a respu b lik a iqtisodiyoti islohotini davom ettirish, valuta bozorini
erkinlashtirish, xalqaro joriy operatsiyalar b o ‘yicha m illiy valu­
ta n i ayirboshlash qilinishi t a ’m in lash u c h u n z a r u r sharoitlarni
yaratish b o ‘yicha a n iq c h o ra -ta d b irla r ko‘rsatilgan.
1992-yiJ s e n ta b r o y id a n b o s h la b 0 ‘z b e k is to n R e s p u b l ik a ­
si J a h o n b a n k i n i n g te n g h u q u q li a ’zosi h is o b la n a d i. 1992-yil
2 - iy u ld a 0 ‘z b e k is to n R e s p u b l ik a s in i n g «X a lq a ro v aluta fondi,
X a lq a ro tik la n is h va ta r a q q iy o t b a n k i, X a lq a ro ta r a q q iy o t assotsiatsiasi, X a lq a ro m o liy a k o rp o ra tsiy a s i, In v e s tits iy a la rn i
k a fo la tla sh b o ‘y ic h a k o ‘p t o m o n l a m a a g e n tlik d a 0 ‘z b e k isto n
R e s p u b iik a s in in g a ’zoligi t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n i k u c h g a kirdi.
Flozir T o s h k e n td a J a h o n b a n k n i n g v a k o la tx o n asi faoliyat y u ritm oqda.
J a h o n b a n k in in g m a m la k a tg a ko‘m ak berish b o ‘yicha
m o ‘ljallangan
Strategiyasi
doirasida
D a v la tn in g
ustuvor
y o‘nalishlarini q o ‘lla b -q u v v atla sh u c h u n am a lg a oshirilayotgan
d a s tu rla r to‘plami asosiy 4 yo‘nalishga qaratilgan:
1) iqtisodiy o ‘sish u c h u n sharoitni yaxshilash;
2) qishloqlarda iqtisodiy o ‘sish im k o n iy atlarin i oshirish;
3) aholiga x izm a t k o ‘rsatish sam a rad o rlig in i oshirish;
4) a tro f-m u h itn i b o sh q a rish h a m d a global om m a v iy ehtiyojla rn in g taq d im etilishi.
401
Flozirgi k u n d a m a m la k a tim iz d a Jahon banki bilan h a m k o rlikda quyidagi loyihalar am alga oshirilm oqda:
— Q ishloq xo‘jaligi korxonalarini q o ‘llab-quvvatlash loyihasi;
.. Irrigatsiya infratuzilm alari va drenajlarni rekonsruksiya qi1ish loyihasi;
- M aktab ta ’lim in i rivojlantirish loyihasi;
— F a rg'ona vodiysida suv resurslarini boshqarish loyihasi;
— S a m a rq a n d va Buxoro shaharlarida quvurlar tizim i va tozalash inshootlarini rekonstruksiya qilish loyihasi;
— Sanoat korxonalarida energiya sam aradorligini oshirish
loyihasi;
— Sirdaryo viloyatida suv t a ’m in o tin i yaxshilash loyihasi;
— Tallim arjon issiqiik clektr stansiyasi (1ES) qurilishi loyihasi;
— SogMiqni saqlash tizim ini m odernizatsiyalash loyihasi (SalomatIik-3);
-- Elektr energiyasidan foydalanishni nazorat qilish va h iso b lashning avtom atlashgan tizim ini joriy etish loyihasi;
— Olot va Q o r a k o i tu m a n la rid a suv t a ’m in o tin i yaxshilash
loyihasi va boshq.
M a m la k a rim iz n in g Osiyo Taraqqiyot Banki bilan o ‘zaro
ham korlik aloqalari yetarli darajada faol rivojlanib b o rm o q d a .
O 'zbekiston Respublikasi 1995-yiIda Osiyo Taraqqiyot Bankiga
(OTB) a ’zo b o ‘lgan.
0 ‘zbekistonda O T B bilan ham korlikda am alga oshirilayotgan
dastur va loyihalar 4 ta m u h im sohalarga yo‘naltirilgan. Bular:
— qishloq xo‘jaligi;
— xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish;
— tra n sp o rt va bojxona tranziti sohalarida m intaqaviy h a m korlik;
— bolalikni him oya qilish va b o sh la n g ‘ich t a ’lim n i egallashga
qaratilgan ijtimoiy xizm a tla rn i takom illashtirish.
O T B va O 'z bekiston o ‘rtasida 2011—2015-yillarda in fra tu zilm a, tra n s p o rt va aloqa tarm o q larin i rivojlantirishni ja d a llashtirish da stu ri doirasida M aroqand — Q arshi uchastkasida
402
te m ir y o ‘llarni elektr energiyasi bilan t a ’m in lash loyihasi, qishloq
jo y la rd a tasdiqlangan n a m unaviy loyihalar asosida uy-joy qurilishi loyihasi, A ndijon s h a h rid a suv t a ’m inoti va sanitariya x izm a tlarini yaxshilash loyihasi, Jizzax viloyatining Z a laro b o d va A rn a soy tu m a n la r id a , shun in g d e k , Q o ra q a lp o g 'isto n Respublikasi
va X o ra z m viloyatida qishloq aholi p u n k tla rid a suv ta ’m in o tin i
yaxshilash loyihasi, elektr energiyasidan loydalanish s a m a rad o rligini oshirish h a m d a elektr energiyasini nazorat qilish va hisobla s h n in g avtom atlashgan tiz im in i joriy etish loyihasi b o ‘yicha bit im la r im zolangan.
Shu bilan b irq a to rd a O T B va m a m la k a titn iz h u k u m ati o 'rtasida
Q uyosh energiyasi b o ‘yicha q o ‘s h m a xalqaro ilm iy tadqiqot institu tin i tash k il etish t o ‘g‘risida M e m o ra n d u m im zolangan. M a z k u r
M e m o r a n d u m g a asosan O T B to m o n id a n quyosh energetikasini
rivojlantirish loyihalarini am alga oshirishga m a b la g ‘lar ajratilishi
k o ‘zda tutilgan.
0 ‘zbekistonda Osiyo Taraqqiyot B anki bilan am alga oshirilg a n d a s tu rla r va loyihalar x u susan qishloq xo‘jaligi, xususiy ta d b irk o rlik n i rivojlantirish, irrigatsiya, suv resurslarini boshqarish,
tra n s p o rt va bojxona tranziti h a m d a b o lalik n i m u hofaza qilishga
y o‘n a ltirilg a n ijtimoiy xizm at ko‘rsatish turlari va b o s h la n g ‘ich
t a ’lim n i yaxshilash kabi so h alarn i q a m ra b olgan.
0 ‘zbekiston 1992-yildan Yevropa T ik la n ish va Taraqqiyot
B a n k i a ’zosi hisoblanadi. Y T T B 0 ‘z b e k isto n d a xususiy sektorni
rivojlantirishni q o lla b - q u v v a tla s h n i am a lg a oshiruvchi eng yirik
investorlardan biri hisoblanadi.
Y T T B 0 ‘zbekistonda o ‘z faoliyati yettita yo‘n a lish in i belgiladi.
B u la r quyidagi sohalarni rivojlantirishga qaratiladi:
— moliya sektori va b a n k in fratuzilm asi;
— kichik va o ‘rta korxonalar;
— b o z o r infratuzilm asi;
— energetika majmuasi;
— p a x ta n i qayta ishlash va yengil s a n o a tn in g b o shqa ta r m o q lari;
403
— sayyohlik infratuzilm asi;
— tabiiy resurslarni o ‘zlashtirish.
0 ‘z bekiston Islom Taraqqiyot B a nkiga 2003-yil 3 -se n ta b rd a
a ’zo b o ‘]ib kirgan. U sh b u b a n k t o m o n id a n m a m la k a t im iz d a
q a to r loyihalarni m oliy ala sh tirish am a lg a osh irild i, j u m l a d a n ,
m in taq a v iy tez tibbiy y o rd am m a r k a z la rin i z a ru r j ih o z la r bilan
t a ’m in la s h , elektr energiyasi uzatish ta r m o q la rin i q u ris h , k ich ik
va xususiy biznes u c h u n m oliy ala sh tirish liniyalari, kollejlar va
u m u m t a ’lim m a k ta b la rin i q u rish va jih o z la s h , davlat m o liyasini b oshqarish islo h o tla rin i o ‘tk az ish g a k o ‘m ak la s h is h va b o s h qalar.
2006-yilda lslom Taraqqiyot Banki m is s iy a s in in g O ‘zbekistonga
tashrifi doirasida Islom Taraqqiyot B anki va 0 ‘zbekiston R espublikasi hu k u m ati o ‘rtasida 2007—2009-yillardagi uch yillik h a m k o rlik d a sturini ishlab chiqish t o ‘g‘risida M e m o ra n d u m im zolandi.
Shu bilan birgalikda ITB b o sh q aruvchilar kengashining 29-yillik yig‘ilishi doirasida 0 ‘zbekiston Xususiy sektorni rivojlantirish
b o ‘yicha Islom korporatsiyasiga a ’zo b o ‘lib kirdi. Ushbu k o rp o ratsiya xususiy sektorni m oliyalashtirishda faol ishtirok e tm oqda,
shuningdek, korxonalarni qayta qurish va xususivlashtirish dasturlarini am alga osh irish d a davlat va xususiy sektorga m aslahat
xizm atlarini ko‘rsatib kelm oqda.
Hozirgi kunda Islom Taraqqiyot Banki to m o n id an 0 ‘zbekiston
Respublikasida kichik biznesni rivojlantirish, energetika, sog‘liqni
saqlash, ta ’lim kabi sohalarga yo‘naltirilgan 11 loyihani am alga
oshirish uchun 140,22 Taraqqiyot Banki va 0 ‘zbekiston R espubükasi h u k u m ati o ‘rtasida 14 loyihani o ‘z ichiga olgan h a m korlik
dasturi ishlab chiqilgan. M a z k u r d a s tu r doirasida t a ’lim , sog‘liqni
saqlash, in fra tu z iJm a n i rivojlantirish (suv ta ’m inoti, uy-joy k o m ­
m u n al xo‘jaligi va boshq.), energetika, kichik biznesni rivojlanti­
rish, qishloq xo'jaligi kabi so h alarni moliyalashtirish ko‘zda tu tilgan b o ‘lib u n in g u m u m iy qiyrnati 418,15 m in AQSH dollarini
tashkil etadi.
404
H o z ird a Islom Taraqqiyot B anki 0 ‘zb e k isto n h a m k o rlik
qilayotgan xalqaro moliya institutlari orasida yetakchi o ‘r in la rd a n
b irin i egallab, m a m la k a t iqtisodiyotida tarkibiy o ‘zgarishlarni
am a lg a o sh irish d a m u h im a ham iyat kasb ctadi.
0 ‘zbekiston Respublikasining lslom Taraqqiyot B ankiga qisqa
vaqt oralig‘idagi a ’zoligi m obaynida, Bank bilan moliyaviy va
texnik h a m k o rlik b a rqaror rivojlanib, ijobiy istiqbollarga ega b o ‘ldi.
0 ‘zbekistonga b a n k to m o n id a n s o g iiq n i saqlash, t a ’Iim, irrigatsiya va m elioratsiya, energetika, suv t a ’m in o ti, k o m m u ­
nal xo‘ja lik , yo‘l in fra tu z ilm asin i rivojlantirish, k ic h ik biznesni
q o ‘lla b -q u v v atla sh kabi sohalarda 15 ta loyihani a m a lg a oshirish
u c h u n 463,8 m illio n A Q SH dollari ajratilgan.
lslom taraqqiyot b a n k i B o shqanrvchilar k e n g a sh in in g har
yil o ‘tk az ila d ig an va Jid d a sh a h rid a b o ‘lib o ‘tg an 36-yig‘ilishi
d a v o m id a 0 ‘zbekiston Respublikasi bilan Islom Taraqqiyot Banki
o ‘rtasida 2011—2013-yillarga m o ija lla n g a n u c h yillik D astu rni a m a lg a osh irish g a doir h a m korlik to ‘g ‘risida M e m o r a n d u m
im z o la n d i. U n d a infratuzilm aviy lo y ih a la rn i m oliyalashtirish
koMamini k o ‘paytirish va u m u m iy qiymati 655,5 m illio n dollarni
tashkil etgan 11 ta loyihani am alga oshirish n a z a r d a tutilgan.
Y uqoridagilarga asoslangan holda, shuni xulosa q ilish im iz
m u m k i n k i, X a lq a ro Valuta Fondi, Ja hon B a n k i, Yevropa T iklanish va Taraqqiyot B anki, Osiyo Taraqqiyot B a n k i h a m d a I s ­
lom T raqqiyot B anki m a m la k a tim iz d a q ator istiqbolli loyihalar­
ni a m a lg a o sh irish d a o ‘z in in g m ablag‘larini ajratish bilan faol
ishtirok e tm o q d a . S huningdek, m a m la k a tim iz d a g i b ir q ator investitsion loy ih a la rn i am a lg a o shirishda h a m m a z k u r tash k ilo tla r n in g o ‘rn i m u h im d ir.
15.5. 0 ‘zbekistonning integratsion birlashmalardagi
faoliyati
0 ‘z b e k isto n Respublikasi m ustaqillik y illarid a strategik m a n faatlarini tak o m illash tirib borib, d u n y o n in g turli jo y la rid a va ayniqsa, M a rk a z iy Osiyo m in taq a sid a b a rq a ro rlik n i m u s ta h k a m la s h
405
sohasida xalqaro va m intaqaviy tash k ilo tla r bilan faol h a m k o rlikni yo‘lga qo'ydi.
0 ‘z b ekistonning ja h o n lnam lakatlari bilan iqtisodiy integratsiyalashuvi m illiy iqtisodiyot sam aradorligini osh irish n in g m u h im
om ili hisoblanadi, shuningdek, fan-texnika taraqqiyotini jad a llashtirishga, m illatlar va elatlarning yaqinlashuviga, aholi turmush darajasini oshirishga yordam beradi.
M a m la k atla rn in g m uayyan integratsion tashkilot doirasida
birlashuvi, ular o'rtasida m ahsulotlar, xizm a tla r va kapital harakati bilan bog‘liq m u n o sa b a tla r rivojlanishiga ijobiy t a ’sir
k o‘rsatadi. Shu bilan birgalikda, m am la k a tla r o ‘rtasida yangi
texnologiyalarning erkin tarqalishiga, u larn in g milliy iqtisodiyotlarda ishlab chiqarish ta rm o q la rin i rivojlantirish jarayoniga joriy
etilishiga qulay zam in yaratadi va pirovardida iqtisodiyot barqarorligiga erishishga ko'm aklashadi.
0 ‘zbekistonda iqtisodiy integratsiyani rivojlantirish siyosati avvalo, m illiy iqtisodiyotning barqaror darajada o ‘sishini ta ’m inlash
h a m d a jah o n d a g i taraqqiy etgan m a m la k a tla r qatoriga kirishiga
yo'naltirilgan.
X alqaro iqtisodiy integratsiya jarayoni kuchayishi barobarida,
0 ‘zbekiston Respublikasi M arkaziy Osiyo, M D H davlatlari, Ycvropa Ittifoqi m am lakatlari bilan ham korlik aloqalarini rivojlantirib b o rm o q d a .
0 ‘z b e k isto n n in g Shanxay ha m k o rlik tashkiloti, M D H va
Iqtisodiy H a m k o rlik Tashkiloti kabi integratsion birlashm alarda ishtirok etishi m a m la k a tim iz n in g ja h o n xo‘jaligidagi o ‘rn in i
y a n a d a m u s ta h k a m la s h d a m u h im o ‘rin tutm oqda.
M a m la k a tim iz 2001-yil iyun oyida Shanxay ham korlik tashkilotiga ( S H H T ) a ’zo bo‘lib, u n in g muassisi va teng huquqli qatnashchisiga aylandi.
0 ‘zbekiston Respublikasi h am da Shanxay ham korlik tashkilotiga a ’zo davlatlar hududida akkreditatsiyadan o ‘tkazilgan qo‘shm a
korxonalar va vakolatxonalar soni xo‘jalik subyektlari darajasida
kooperatsiyaviy aloqalarning faol rivojlanayotganidan dalolat beradi,
406
2012-yil 1-yanvar h o la tig a k o ‘ra O ‘z b e k isto n R e s p u b lik a s i
h u d u d id a S h a n x a y h a m k o r l ik ta s h k ilo tig a a ’zo d a v la tla r investo rla ri is h tiro k id a 1601 t a k o rx o n a faoliyat y u rita y o tg a n b o ‘lib,
u la r d a n 270 tasi 100 foiz xorijiy sa rm o y a hisobiga ta s h k il e tilgan.
0 ‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligida Shanxay h a m k o rlik tash k ilo tig a a ’zo
davlatlar firm a va k o m p a n iy a la rin in g 178 ta vakolatxonasi akk red itatsiyadan o ‘tkazilgan.
Shanxay h a m k o rlik tash k ilo tig a a ’zo davlatlar h u k u m a t rah barlari K e n g a sh in in g qarori bilan «Ko‘p to m o n la m a savdo iqti­
sodiy h a m k o rlik dasturi» tasdiqlandi. Shanxay h a m k o rlik t a s h k i ­
lotiga a ’zo davlatlar to m o n id a n m a z k u r D a s tu rn i am alga oshirish
y u z a sid a n qisqa m u d d atli, o ‘rta m uddatli va uzo q m u d d atli bosq ic h m a -b o sq ic h tad b irla r Rejasi ishlab chiqilgan.
2006-yil 22-avgustda T o sh k e n td a Shanxay h a m k o rlik t a s h k i ­
lotiga a ’zo davlatlar tra n z it im k o n iyatlarini rivojlantirish b o ‘yicha
M axsus ishchi g u r u h n in g u c h in c h i yig‘ilishi b o ‘lib o ‘tdi. M axsus
ishchi g u r u h yig‘ilish in in g natijalari b o ‘yicha, Shanxay h a m k o rlik
tashkiloti doirasida tra n s p o rt sohasidagi loyihalarni tezlashtirish
m a q s a d id a quyidagi ikki loyihani asosiy loyihalar sifatida a m a lg a
osh irish belgilab olindi:
— E -4 0 xalqaro tra n sp o rt yo‘nalishi tarkibida, Qig‘och daryosi
b o ‘ylab ko‘prik qurilishi bilan «V olgograd-Astraxan-Atirau-BaynauQ o ‘ng‘irot» va «O qto v -B ay n au -Q o ‘ng‘irot» avtomobil yo‘llarini bir
vaqtda va o ‘zaro m os ravishda qurishni am alga oshirish;
— Q a s h g ‘a r s h a h rid a m u ltim o d a l tash ish la r u c h u n y u k ortish te rm in a lin in g q urilishi bilan « 0 ‘sh -S a rito s h -Irk e sh ta m Q a s h g ‘ar»,
« B r a ts tv o -D u s h a n b e -D jirg a ta l-K a ra m ik -lrk e s h ta m Q a s h g ‘ar» av to tran sp o rt y o 'n a lish in i rivojlantirish.
H o z ird a 0 ‘zbekiston Respublikasi to m o n id a n S h anxay h a m ­
korlik tashkiloti doirasida savdo iqtisod, tra n s p o rt k o m m u n i katsiya, investitsiya va b o sh q a s o h a la rd a ha m k o rlik faoliyati izchil
davom etm o q d a .
407
M D H tashkil qilingan dastlabki k u n d a n boshlab, O 'z bekiston
lespublikasi iqtisodiy integratsiyani chuqurlashlirish, h a m k o rlik
aloqalarini m utahkarnlash va kengaytirish, boshqa davlatlarning
ichki ishlariga aralashm aslik tarafdori b o ‘lgan davlatlar q ato rid an
o 'rin oldi. 0 ‘zbekiston Respublikasi M D H n in g asosiy va ta r m o q
o rg an la rin in g faoliyatida ishtirok etadi.
0 ‘zbekiston M D H barcha ishtirokchi davlatlar u c hun m aksimal ijtimoiy-iqtisodiy sam araga erishish m aqsadida xo‘jalik ja rayonlarini tartibga solishda muvofiqlashtiruvchi rolini bajarishi
kerak deb hisoblaydi.
M D H g a a ’zo m am la k a lla r bilan m un o sa b a td a 0 ‘zb e k isto n n in g
o 'rni quy idagilardan iborat:
— M D H n in g barcha a ’zo m am lakatlari m anfaatlarini teng
huquqliligini e ’tiborga olgan holda, iqtisodiy integratsiyaning ust и vor yo‘n alishda boMishini t a ’m inlash;
— 0 ‘zbekiston Respublikasi o ‘zaro m anfaatli ha m k o rlik qilishda intiluvchi ixtiyoriyligi tam oyilini saqlash tarafdorligi va
boshqalar.
Hozirgi vaqtda H a m d o ‘stlik o ‘z taraqqiyotining yangi bosqichiga q a d a m q o ‘ydi. Qabul qilingan M D H n in g b u n d a n keyingi
taraqqiyoti Konsepsiyasi va uni am alga oshirish rejasida b archa
ishtirokchi davlatlar to m o n id an H a m d o ‘stlik faoliyatining ustuvor
yo'nalishlari: iqtisodiy integralsiya, g u m a n ita r sohada, xavfsizlikni t a ’m in la sh , xalqaro xavfsizlik va barqarorlikni t a ’m in lash
va m u sta h k a m la s h , jinoyatchilik, yangi xavf-xatar va tah d id la rg a
qarshi kurash sohalarida ham korlik m asalalari o ‘z aksini topdi.
S huningdek, K onsepsiyada siyosiy alo q a larn i chuqurlashtirish,
m uvofiqlashtirilgan migratsion siyosatni ishlab chiqish, ekologik
m u a m m o la rn i birgalikda hal qilish, favqulodda vaziyatlarni oldini
olish va tabiiy ofatlar oqibatlarini b a r ta r a f etish zaruriyati e ’tiro f
etildi.
M a z k u r h u jja tla rn in g qabul q ilinishi bilan H a m d o ‘stlik b u gungi k u n d a g i voqelikka, integratsion a lo q a la r n in g a m a liy s a m a radorligini osh irish g a , barcha h a m k o rlik so h a la rin i uyg‘u n lik d a
408
rivojlantirishga m o sla s h tiris h b o ‘yicha m u h i m va sa m a ra li faoliyatini a m a lg a o s h ir is h u c h u n m u h im d a s tu rg a ega b o ‘ldi.
Shu m u n o sa b a t b ila n qabul qilingan q a ro rla rn in g bajarilishini
t a ’m in la s h M D H doirasidagi a loqalar s a m a ra d o rlig in in g m u h im
sharti hisoblanadi.
0 ‘zbekiston R e sp u blikasining M D H g a a ’zoligi un g a bir qator
m u h im vazifalarni hal qilish im koiiini bcradi. J u m la d a n :
— aholi iste’m oli u c hun z a ru r m alisulotlarni ishlab chiqarishga yo‘n a ltirilg a n kooperativ xo'jalik a lo q a larin i rivojlantirish
va tak o m illash tirish ;
— M D H n i n g bir q ator m alisulotiarini m illiy bozordagi mavqeini saqlash;
— M D H d o ira s id a xom ashyo res u rla rid a n s a m a ra li foydalan ish;
— 0 ‘z b e k is to n n in g uc h in c h i m am la k a tla rg a e k s p o rt-im p o rt
tovar o q im ig a x iz m a t ko'rsatuvchi tra n s p o rt k o m m u n ik atsiy a la rid a n kafolatli va xatarsiz foydalanish.
1992-yilda 0 ‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy H a m k o rlik
T ashkiloti ( I H T ) g a a ’zo b o ‘Idi. M a z k u r ta s h k ilo t A fg ‘oniston,
E ron, Q o z o g ‘iston, O zarbayjon, Pokiston, T u rk m a n is to n , Tojikiston, Turkiya, 0 ‘zbekiston singari davlatlar o ‘rtasidagi kelishuv
asosida tu zilg an . I H T a ’zolari iqtisodiy rivojlanishga qaratilgan
k o ‘p t o m o n la m a m intaqaviy h a m k o rlik n i o ‘zida m ujassam etgan
m a q s a d va vazifalarni am alga oshirishadi.
I H T a ’zosi h iso b la n g a n m a m la k a t la r o ‘rta sid a g i savdoni
rivojlantirish m a q s a d id a boshqa m in ta q a J a rd a g i va ja h o n savdo
a m a liy o tid a g i tajribalarga ta y a n g a n h o ld a e rk in savdo m in t a q a sini jo riy etish sari h a ra k a t q i lin m o q d a . I H T o ‘ziga a ’zo m a m la k a tla r n in g tash q i iqtisodiy faoliyatini riv o jla n tirish d a m u h im
o ‘rin t u tm o q d a .
X u lo sa qilib a y tg a n d a , 0 ‘z b e k is to n d a ta rix iy j ih a td a n qisqa
b ir d a v rd a x a lq a ro m oliya m u n o s a b a tla r in i y o ‘lga q o ‘yish va
rivojlantirish b o ra s id a bir q a to r ijobiy is h la r a m a lg a o shirildi.
0 ‘z b e k isto n o ‘z in in g tin c h lik se v ar, yaxshi q o ‘s h n ic h ilik , o ‘zaro
409
foydali h a m k o rlik k a qaralilgan siyosati va faoliyati bilan b u tu n
dunyoga tanildi, ja h o n h a m ja m iy a lid a o ‘z in in g m u n o sib o ‘rn in i
egalladi h a m d a lining mavqei y ild an -y ilg a m u s ta h k a m la n ib borm oqda.
Tayanch so‘z va iborulur
Invest it siya, eksport va im port, q o ‘shilgan qiymat solig'i, aksiz
solig'i, tovar konsignatsiya shartlari, b a n k kafolatnom asi, M D H ,
111 I. s u m .
Takroriash uchun savollar:
1. Tashqi iqtisodiy faoliyat d e ganda n im a n i tushunasiz?
2. Tashqi iqtisodiy faoliyat subyekti sifatida 0 ‘zbekiston Respublikasining tasarrufiga n im a la r kiradi?
3. 0 ‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi asosiy vazifalarini ayting.
4. 0 ‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyatining
asosiy tam oyillari n im a la rd a n iborat?
5. 0 ‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida qabul qilingaii huquqiy hujjatlarni ayting.
6. Tashqi iqtisodiy faoliyat ni davlat to m o n id an lartibga solish
n im a la rn i o ‘z ichiga qa m ra b olgan?
7. 0 ‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatni takom iflashtirish
va rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini izohlang.
8. 0 ‘zbekistonda eksport qiluvchilar faoliyatini rag‘batlantirish
uchun qanday im tiyozlar yaratilgan?
9. 0 ‘zbek isto n n in g xalqaro valuta-kredit tashkilotlari bilan
o 'za.ro h a m k o rlik aloqalarini izohlang.
10. 0 ‘zbekiston qanday integratsion birlashm alarda ishtirok
etadi?
1.
eting.
M ustaqil o'rganish uchun topshiriqlar
0 ‘z b e k is to n n in g tashqi savdo hajmi o ‘zgarishini
410
tahlil
2. 0 ‘zb e k isto n n in g xalqaro valuta-kredit tashkilotlari bilan
o ‘z a ro h am korlikdagi loyihalarini o lrganing.
3. 0 ‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi
h uquqiy hujjatlarni o ‘rganing.
4. Asosiy te r m in la r lug‘atini tuzing.
T est savollari
1. Tashqi iqtisodiy faoliyat d e ganda - ...
A) 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat idoralarining, yuridik va
jis m o n iy shaxslarining xorijiy davlatlar, u larn in g yuridik va jism o n iy shaxslari, xalqaro ta s h k ilo tla r bilan o 'zaro ioydali h a m korlik o 'rn atish g a , b u n d a y h a m k o r lik n i rivojlantirishga qaratilgan
ja m i a m a liy harakatlari tushuniladi.
B) m illiy xo‘jalik la r oT tasida o '/ a r o barqaror a lo qalarining
rivojlanishi h a m d a m e h n a t taqsim oti negizida yuzaga kelgan
m a m la k a tla r n in g iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va m adaniy jih a td a n
birlashuvi.
C ) m illiy xo‘ja lik la rn in g o ‘z a ro moliyaviy m u n osabatlarini
ta rtib g a soluvchi jarayon.
D ) m a m la k a tla r o ‘rtasidagi m ah su lo tla r, xizm a tla r va kapital
h a ra k a ti bilan b o g ‘liq m u n o sa b a tla rg a cheklovlar q o ‘yilishi ja r a yoni.
2. 0 ‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy faoliyatini ta r tib ­
ga soluvchi asosiy q o n u n c h ilik hujjatini ko‘rsating.
A) «Valutani tartibga solish t o ‘g‘risida»gi Q o n u n .
B) «Tashqi iqtisodiy faoliyat t o ‘g‘risida»gi Q onun.
C ) «C het el investitsiyalari t o ‘g‘risida»gi Q onun.
D ) «Boj t a ’rifi to ‘g‘risida»gi Q o n u n .
3. 0 ‘zbekiston Respublikasi X a iq a ro valuta fondiga qa c h o n
a ’z o lik k a qabul qilingan?
A) m a z k u r fondga a ’zo em as.
B) 1992-yil 21-sentabrda.
C ) 1994-yil 15-avgustda.
D ) 1995-yil 12-m artda.
4 ll
4. 0 ‘zbekiston Respublikasi Osiyo Taraqqiyot B ankiga qaysi
yilda a'zolikka kirgan?
A) 1995-yilda.
B) 1992-yi Ida.
C) 1993-yilda.
D) 2001-yilda.
5. 0 ‘zbekiston Respublikasi Islom Taraqqiyot B ankiga q a c h o n
a ’zolikka kirgan?
A) 2004-yil 10-sentabrda.
B) 2002-yil 5 -mayda.
C) 2005-yil 16-aprelda.
D) 2003-yil 3-sentabrda.
6. 0 ‘zbekiston Respublikasi Shanxay h a m k o rlik tashkilotiga
(S h H T ) qachon a ’zo b o ‘lib kirgan?
A) 2001-yil iyun oyida.
B) 2002-yil may oyida.
C) 2003-yil iyun oyida.
D) 1999-yil avgusl oyida.
7. 0 ‘zbekiston
Respublikasida bevosita tashqi iqtisodiy
faoliyatni nazorat qiluvchi davlat organi qaysi qatorda t o ‘g‘ri
ko‘rsatilgan?
A) 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki.
B) 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.
C) 0 ‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi.
D) 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq q o ‘mitasi.
412
ASO SIY TUSHUNCHALAR
Aktiv to‘lov balansi — t o ‘lov balansida tu s h u m la r s u m m a s i
to ‘lovlar s u m m a s id a n o rtiq b o ‘ladi.
Arbitrajchilar — bir v a q tn in g o ‘zida tuiii bozorlarda, turli na rx lar asosida moliyaviy resursni sotib olish va sotish orqali foyda
k o‘radigan ja h o n moliya bozori ishtirokchilari.
Asean — 1967-yilda Bruney, V yctnam , Indoneziya, K a m b o d ja ,
Laos, Malayziya, M y a n m a , Singapur, Tailand va F ilippin to m o n id a n tashkil etilgan Janubiy-S harqiy Osiyo m a m la k a tla ri assotsiatsiyasi.
Autrayt forvard kursi — bitim tuzilgan k u n d a qayd etiladi va
u n in g ijro kuni u c h u n haqiqiy.
B R IK — b a rq a ro r iqtisodiy o ‘sish s u r ’atlariga, j a h o n iqtisodiyoti va savdosida k a tta ulushga ega Braziliya, Rossiya, H in d isto n
va X itoydan iborat m a m la k a tla r guruhi.
Bojxona ittifoqi — o‘zaro savdodagi to‘siqlarni bekor qilgan va a ’zo
b o im a g a n m am lakatlarga nisbatan yagona bojxona tariflari asosida
um u m iy tashqi savdo siyosati olib borayotgan m am lakatlar guruhi.
B E N IL Y U K S - 1960-yilda Belgiya, N iderlandiya va Lyuksem burg o'rta sid a im z o la n g a n iqtisodiy ittifoq.
Birja — stra n d a rtla r yoki n a m u n a la r asosida savdo q ilin ad ig a n
o m m a v iy tovarlarning m u n ta z a m ulgurji bozori yoki q im m a tli
q o g ‘ozlar, oltin, chet el valutalari (fond birjasi) bozori.
Bevosita kotirovka — M illiy Valuta birliklarida ifo d a lan g a n
xorijiy Valuta b irligining narxi.
Devalvatsiya — bu m illiy valuta ku rsin in g chet el valuta kursiga nisbatan ra s m a n q o n u n iy asosda pasaytirilishi.
Deviz siyosati — b u davlat o r g a n la rin in g chet el va lu ta la rin i
sotish yoki sotib olish o rqali m illiy valuta kursiga t a ’sir etish siyosatiga aytiladi.
Devizlar — b a n k la r n in g xorijda joylashtirilgan xorijiy va lu ta d agi aktivlari, s h u n in g d e k , chet elda to ‘lanishi lozim b o ‘lgan xorijiy
valutadagi c heklar va veksellar.
413
Demping — savdo siyosatining moliyaviy rnetodi bo‘lib, tovarni
tashqi bozorga rnam lakatda mavjud n orm al bahoga qaraganda
past b aholarda eksportga chiqarish.
Derivativîar ~ biron-bir moliyaviy d a s ta k n in g hosilaviy shakii
hisoblanadi.
Deflyatsiva — iqtisodiyotda baholar um u m iy darajasining pasavishi.
Diskont stavkasi — uchyot stavkasi, M arkaziy B ank to m o n id an
tijorat banklariga ularn in g ixtiyoridagi tra tta la rn i qayta hisobga
olish yo‘ii bilan beriladigan kred itla rn in g foiz stavkasidir.
Diskont siyosati — M arkaziy B a n k n in g uchyot stavkasini
o ‘zgartirish y o i i bilan milliy valuta kursiga va t o io v balansining
holatiga ta ’sir etish siyosatidir.
Erkin almashinuvchi valuta — m a m la k a tn in g t o ‘lov balansini
joriy operatsiyalar b o ‘limiga valntaviy cheklashlar b o ‘lm asa, bu
m a m la k a tn in g puli erkin a lm ashadigan valuta deb tan olinadi.
Erkin iqtisodiy zonalar — ushbu hududlarda rnam lakatda amal
qiluvchi xo‘jalik faoliyatiga qaraganda imtiyozli soliq to ‘lash tartibi
joriy etiladi.
Eksport — tovarlar. xizm atlar va kapitalni tashqi savdoga c h iq a ­
rish. Eksport prcdm etlari lovar singari xizm at qiladi, u marnlakat
ichkarisida qayta ishlanib, chegaraga olib boriladi.
Forvard operatsiyalari — belgilangan m u d d atd a , a m m o ikki
ish k u n id a n oshiq b o lg a n m u d d atd a am alga oshiriladigan operatsiyalarga ayliladi. A m aliyotda forvard bitim larini am alga oshirishning standart m uddallari uchraydi. S ta n d art m uddatlarga 1;
3; 6; 9; va 12 oylarni kiritish m u m k in .
Foiz stavkasi kafolati — 1RG —«Interest Rate Guarantee»™
o d a td a qarz oluvchilar yoki kreditorlar opsioni deb atashadi.
Foizli svop — ayni bir valutadagi foiz to ‘lovlari a lm a sh in u vini o ‘zida aks ettiradi. O d a td a , bunday bitim lar bir yildan ortiq m uddatga am alga oshiriladi. Bunday svoplarda asosiy su m m a
a lm a sh in u v i hech qachon ko‘zda tutilm aydi.
414
Forvard bitimi — v a q tin c h a lik o p s io n li b itim tu z i lg a n i d a n keyingi ikki ish k u n i d a n k a tta ro q m u d d a t d a bir v a lu ta n i
b o s h q a sig a k o n v e rta ts iy a la n is h i t o lg ‘risidagi ikki t o m o n n i n g
kelishuvi.
Import — xorijdan m ah su lo t va x iz m a tla rn in g kelishi (shunin g d ek , kapitallar, texnologiyalar, q im m atii q o g ‘ozlar va boshqalar). Ichki b o z o rd a bu m am la k a tla r to v arlarining so tilish i.
Jahon moliya bozori — m am la k a ila r oYtasida kapital resurslarini ja m la s h va ta q s im la sh n i t a ’m in lab beruvchi bo/.or m u n o sa batlari yig‘indisi.
Jahon moliyaviy muhiti — investorlar va k o rp o ra tsiy a la r m oliyasi, b a n k la r b o s h q a ru v c h ila ri qabul qiluvchi qarorlarga t a ’sir
ko‘rsatadi h a m d a j a h o n m oliya bozori o ‘sishi sh aroitini aniqlaydi.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvi — jahon iqtisodiyotining tovarlar, x izm a tla r, kapital, ishchi kuchi va tcx nologiyalarning yagona
bozoriga aylanish jarayoni.
Kapitallar va kreditlarning harakati balansi — tadbirkorlik bilan ssuda k a p ita lin in g harakati aks ettiriladi.
Kliring — tovarlar, q im m a tb a h o qog 'o z la r va x iz m a tla r uchun
naqd pulsiz h iso b -k ito b qilish tizimi.
Konyunktura — ayni paytdagi iqtisodiyotda kechayotgan q a n d aydir o ‘zg a rish la r va obyektiv ahvolning holati.
Konglomerat birlashishi — ishlab chiqarish yoki ta ’m inot m u n o sabatlari b o ‘yicha o ‘zaro aloqador b o ‘Imagan kom paniyalarning bir­
lashishi b o lib , b u n d a bir tarm o q d a faoliyat yurituvchi kompaniyaning boshqa tarm oqdagi kompaniya bilan q o ‘shilishi sodir bo lad i.
Kotirovka valutasi — savdo qilinayotgan v a lu ta n in g sta n d a rt
birligi n a rx in i ko‘rsatadi.
Kredit — yevrobozordagi o‘rta va u z o q m u d d atli kreditlar.
U la r b o ‘yicha, suzuvchi foiz stavkalari belgilangan davr u c h u n
q a t ’iylashtirib q o ‘yiladi.
Kross-kurs — bir m a m la k a tn in g valutasini ik k in c h i bir m a m lakat valutasiga n isb a ta n U S D orqali ifod a lan a d ig an nisbati.
K ro s s -k u rs xalqaro m iq y o sd a kcng qoMlaniladi. U ni asosan yirik
415
kom paniyalar va korporatsiyalar qoMlaydi. Bu valuta kursini a niqlashning real yo‘li hisoblanadi.
Kunlik limit — savdo-sotiq ishtirokchisiga k u n davom ida o'ziga
olishga ruxsat etilgan m aksim al valutaviy yoki foiz xatari.
Kredit diskrirainatsiyasi — bu kredit olishda, u n d a n foydalanish d a yoki xalqaro k reditni toMashda m a ’lum bir qarz oluvchilarga iqtisodiy va siyosiy bo sim n i yuzaga keltiruvchi og‘ir va qiyin
sha rtla rn i qo‘yishdir.
Ko‘pmillatli korporatsiyalar — bosh kom paniya ikki va u n d a n
ortiq rnam lakat k apitaliga tegishli b o ‘lib, xorijiy boMimlari turli
m am la k a tla rd a joylashgan korporatsiyalar.
Libor - « L o n d o n b a n k la r a r o d e p o z itla r b o z o rid a t a k l i f
(so tu v c h i)n in g stavkasi>> tu s h u n c h a s in i n g q isq a rtm a s i (abbreviaturasi), L o n d o n n i n g y e takchi b a n k la r i liar k u n i teng d a ra ja d a g i b a n k la r u c h u n o ‘z valutaviy kredit sta v k a larin i m a ’lum
qiladilar.
Likvidlilik — foydalanishda (ixtiyorda) b o ‘lgan naqd mablag"lar
va tezda pul m a b la g ia r ig a aylanadigan aktivlar.
Limitlangan topshiriqnoma (cheklangan narxli e’Jon) — bitim
am alga oshirilishi m u m k in bo'lgan topshiriqni m aksim al yoki
m in im a l kursda valutani sotib olish yohud sotish uchun t o p ­
shiriqnom a.
Lombard krediti — tijorat b a n klari M arkaziy B a nkdan
o ‘z la rin in g portfelidan q im m a tb a h o qog‘ozlarni garovga q o ‘yish
orqali kredit olish bu lom bard krediti hisoblanadi.
MERKOSUR — Janubiy A m e rik a u m u m iy bozori yoki J a n u biy konus m am la k a tla ri u m u m iy bozori.
Marja -- sotib olish va sotish kurslari o ‘rtasidagi farq. Mijozlik
b itim larida b a n k la ra ro kurslar va m ijozlar bilan hisob-kitob qilinadigan kurslar h a m d a foiz stavkalari o ‘rtasidagi farqni belgilash
u c h u n q o ‘llanadi.
Milliy valuta tizimi — m a ’lum bir m a m la k a t hududida valuta
m u n o sa b a tla rin i tashkil etish, tartibga solish bilan b o g ‘liq tadbirlar m ajm u asin i ifodalaydi.
416
Mintaqaviy valuta tizirai — m u a y y a n bir m in ta q a doirasidagi
m a m la k a tla r tashabbusiga ko‘ra t a s h k i l etilgan valuta tiz im in i
ifodalaydi.
Minimal zaxiralar — tijorat b a n k la ri M arkaziy B ankda ushlab
tu ris h la ri sh a rt b o i g a n pullar. M in im a l zax irala r darajasi M a rk a ­
ziy B a n k to m o n id a n m uayyan depozit b itim la r m iqdoridagi q a t ’iy
foiz ulushida o 'rnatiladi.
Miliiy valutaning pariteti - m illiy valuta q iy m a tin in g xorijiy valuta qiym atiga nisbati bo lib , u hiso b la n a d ig a n ko‘rsatkich
h isoblanadi va m illiy valuta kursini belgilash u c hun asos bo"lib
x iz m a t qiladi.
Moliyaviy investitsiyalar - m u lk k a egalik qilish va m u lk d a n
d a r o m a d olish bilan b o g ‘liq bo'lgan aksiya, obligatsiya va boshqa
q i m m a t b a h o qog‘ozlar orqali q o 'y ilm a la r kiritish.
Moliya-sanoat guruhlari — ishlab chiqarish, xo'jalik, moliyaviy
va bosbqa faoliyatlar samaradorligini t a ’m inlash m aqsadida m arkazlashgan boshqaruvga ega bo'lgan va o ‘zlarining resurslarini (ishlab
chiqarish, moliyaviy, m ehnat, nom oddiy va boshqalar) birlashtirgan
ishlab chiqarish, savdo korxonalari va moliya-kredit institutlarini
o‘z ichiga olgan mustaqil yuridik shaxslarning integratsiyasi shakli.
Nisbiy afzallik
m an fa at, foyda. \j tashqi savdoga a ’zo m a m la k a tla rn in g turli m ahsulotlarni s o tis h d a n oladigan da ro m a d la ri
tu sh u n ilad i.
—
Neft mahsulotlari eksport qiladigan mamlakatlar tashkiloti
(OPEK) — X a lqaro h u k u m a tla r o‘r ta s id a tu z ilg a n tashkilot. U
Osiyo, A frik a va L o tin A m erikasi davlatlari h u d u d larid ag i neftni
q azib olish va ek sp o rt qilish, u la rn in g n a rx la rin i belgilash m a ss a la rin i a m a lg a o sh irish bo'yicha 1960-yilda tash k il etilgan.
N A FTA — 1992-yilda AQSH, K a n a d a va M eksika o'rta sid a
tu zilg a n Shim oliy A m e rik a Erkin savdo assotsiatsiyasi.
Nostro hisobvarag‘i — A b a n k n in g
korrespondentlik
h iso bvarag‘i, B b a n k i uni A b a n k in in g pozitsiyasidan yuritadi.
Oltin demonetizatsiyasi — o ltin n in g pul funksiyalaritii bajarish d a n a sta -se k in m a h r u m etish jarayoni.
417
Ochiq iqtisodiyot — tashqi iqtisodiy aloqalari rivojlangan, m ilIiy iqtisodiyotning nisbiy ustunliklariga tayanib, ja h o n xo‘jaligi
tizim iga integratsiyalashib boruvchi iqtisodiyot.
Osiyo Taraqqiyot Banki (OTB) — 1966-yiida tashkil etilgan
bo'lib, asosiy m aqsadi q it’a n in g rivojianayotgan m am ia k a tla riga iqtisodiy rivqjlanishda ko‘m aklashish, hududiy h a m k o rlik n i
rag‘batlantirish, a ’/.o m am lakatlarga texnik yordam ko‘rsatish va
u larning iqtisodiy siyosatini m uvofiqlashtirishdan iborat.
Overnayt-pozitsiya — xorijiy valutadagi pozitsiya, u eng k am id a tun vaqti davom ida qoplanm aydi.
Opsion — xaridor m uayyan su m m a d a g i valutani sotib olish
yoki sotish luiquqini oladi, sotuvchi xarid o rn in g istagiga ko‘ra
valulani y e tka/ib berishi yoki sotib olishi shart.
Opsion «Kol» — avvaldan kelishilgan narxda m uayyan kunda
yoxud m uayyan m uddat davom ida m uayyan su m m a d a g i valutani
sotib olisli huqiiqi.
Opsion «Put» — kelishilgan narxda, ijro etish k u n id a yoki
m uayyan davr m obaynida m uayyan s u m m a d a g i valutani sotish
huqiiqi.
Opsion mukofoti — sotuvchi to m o n id a n opsion xaridoriga
t o ia n g a n rag'bat. Rag'bat m iqdori ikki q iy m a td a n tashkil topadi:
ichki va vaqtinchalik.
Opsion xatar — Valuta kursi yoki foiz stavkalarining noqulay
o ‘zgarishlari xatari. U shuningdek, Valuta xatari yoki foiz xatari
deb ataladi.
Passiv to‘Iov balansi — tushurnlar sum m asi toMovlar su m m a sida n bo'ladi.
«Parij klubi» — kreditorlar m a m la k a tla rn in g h u k u m a tla ra ro
m uassasasi, M V F a ’zosi. 1961-yilda tashkil etilgan bu «klub»
to‘lov m u d d a tin i bir to m o n lam a uz a y tirish n in g oldini olish
m aq sa d larid a rivojianayotgan m a m la k a tla rn in g tashqi qarzlari
sh a rtla rin i qayta ko‘rib chiqish bilan shug‘ulianadi.
P a r ite t — diler to m o n id a n u n in g kotirovkasi bilan unga
q o ‘yilgan kurs m osligini belgilash u c h u n foydalaniladi.
418
Portfel investitsiyalar — kapitalni xorijiy ko rx o n ala r qim m atli
q o g ‘ozlariga (korxona ustav k a p italining 10% d a n k a m qism ini)
kiritish shaklida olib chiqib ketish b o ‘lib, investorlarga u lar faoliyatini bevosita n azorat qilish im k o n in i bcrm aydi.
Proteksionizm — tashqi savdo siyosati prinsipi, davlatning milliy
iqtisodiyotni chet el raqobatidan, ichki b ozorni chet el tovarlarin in g kirib kelishidan h im o y a qilishga qaratilgan iqtisodiy siyosat.
Pozitsiyaning yopilishi — ochiq valutaviy yoki pozitsiyaning
q a ra m a - q a rs h i b itim yo‘li bilan qoplanishi.
Rag‘bat (mukofot) — forvard va spot kurslari o 'rtasidagi farq.
B u n d a spot-kurs forvard k u rsid a n past b o l a d i . Tegishli m uddatdagi h a r ikki valuta foiz stavkalari farqi ragLb a tn in g hiso b -k ito b
bazasini tashkil etadi.
Revalvatsiya — bu m illiy valuta ku rsin in g chet el valuta kursiga
n isb a ta n oshirish. Revalvatsiya asosan im p o r tn i rag‘batlantirish
va m illiy bozorni o ‘sha m a m la k a t tovarlari bilan t o ‘ldirish m aqsadid a q o ‘llaniladi.
Rezerv (Stand-By) kelishuvlari — asosan qisqa m u d d a tli to ‘lov
balansi m u a m m o la rin i b a r t a r a f etishga m o'ljallangan.
Rezidentlar — jism o n iy yoki y u rid ik shaxslar, y a ’ni boshqa
m a m la k a td a d oim iy yashayotgan fuqarolar.
Reimport — ichki bozorda sotish, im p o r td a n farqli o ‘laroq
m a m la k a tg a xorijiy tovarlarni qayta ishlash va xizm atlarni
ko\rsatish u c hun kiritish. R e im p o rt m iqdori va tarkibi m a m la k a tn in g xalqaro m e h n a t taqsim otida tu tg a n o ‘rniga bog‘liq.
U n in g tarkibini y a rim fabrikatlar, xomashyolar, m a s h in a va asbobuskunalar, yarim qayta ishlangan iste’mol m ollari tash k il qiladi.
Real ish haqi — tovar va xizm a tla r u c h u n h a q t o ‘lash m ajm u a si, ayni davrda ish haqi u c h u n berilayotgan s u m m a . Bu s u m m a
soliqlar iste’m olchi indeksi va boshqa t o ‘lovlardan tash q a ri b o ‘lgan
m e h n a ti haqidir.
Savdo balansi — eksport va im p o rt operatsiyalari b o ‘yicha valu­
t a t o ‘lovlari va tu s h u m la r in in g haqiqatdagi su m m a si aks ettiriladi.
K reditga sotib olingan tovarlar qiym ati bu yerda aks ettirilm aydi.
419
Savdo to‘sig‘i — o d a td a t a ’riflar, cheklashlar yoki Valuta
n a /o ra ti tarzida m am la k a tla r o ‘rtasida tovarlar va xizm a tla r erkin
a h n a sh in u v in in g s u n ’iy cheklanishi.
Svop operatsiyasi — bir valutani spot operatsiyasi b o ‘yicha solib olish va forvard sharti b o ‘yicha sotishiga yoki forvard sharti
b « ‘yicha sotib olish va spot sharti b o lvicha sotishga aytiladi.
Svop-bitim — kontragentlar o ‘rtasida bir vaqtning o‘zida «spot»
bitimi va qara m a-q a rsh i forvard bitim ini tuzish.
Svop-stavka (qo‘shilma) — spot va forvard kurslari o ‘rtasidagi,
p u n k tla rd a ifodalangan foizlar farqi. Foizlar tuzilm asiga bog‘liq
holda diskont yoki rag 'b a td a n tarkib topadi.
SDR - m axsus qarzdorlik huquqi. X V F to m o n id a n emissiya
qilinuvchi xalqaro hisob birligi.
Sotib olish kursi — u b o ‘yicha oldi-sotdi qilinadigan Valuta
sotib olinadigan kurs.
Sotish kursi — u bolvicha oldi-sotdi qilinadigan Valuta sotiladigan kurs.
Spot operatsiyalari — Valuta bitimi tuzilgandan so‘ng, valutalar
ikki ish k u n id a kelib tushadigan operatsiyalar.
Spot kursi — spot bitim ini tuzishda oldi-sotdi qilinayotgan
valutaning m uayyan birligi qiym atini ifodalovchi kurs.
Spekulyantlar — moliyaviy in stru m e n ila rn in g kurslaridagi farq
hisobiga loyda olishni ko‘zlagan ishtirokchilar.
Spred — valutani kotirovkalashda sotib olish va sotish kursi
o ‘rtasidagi farq.
Stagflyatsiya — iqtisodiyotda baholar va ishsizlik darajalarining bir vaqtning o ‘zida o ‘sishi.
Strategik alyanslar — ja h o n bozoridagi global iqtisodiy m asalalarni birgalikda hal etish m aqsadida tuziladigan firm a lara ro ittifoq b o ‘lib, ushbu ittifoq m a z k u r firm a la rn in g boshqa sohalarda
raqobatlashuviga to‘sqinlik qilmaydi.
Tarif cheklovlari — iqtisodiy va m a ’m uriy qonunchiligiga asoslangan s u m m a , u tashqi savdo boshqaruvida b o j-ta ’r if siyosatini
aks ettiruvchi funksiyadir.
420
Tashqi savdoni kreditlash — pul vositalarini, tovar va xizm a tlarni m a ’lum foiz to ‘lab qaytarib berish sharti bilan m a ’lum m u d d a tg a qarzga berish.
Tashqi qarz — da v la tn in g xorijiy m a m la k a tla r qarz beruvchi
b a n k va moliya m u assa sala rid a n zayom va kreditlar olishi, natija s id a paydo b o ‘lgan qarzi.
Teskari (bilvosita) kotirovka — xorijiy valuta birliklarida ifod a la n g a n inilliy valuta birligining narxi.
Teskari kurs — ikki m a m la k a td a turlicha ifodalangan valuta
kursi. Bir m a m la k a td a oldi-sotdi q ilinadigan valuta boshqa m a m ­
la k a td a kotirovka valutasi sifatida am al qiladi.
Transmilliy bank — ja h o n ssuda kapitali va m oliya-kredit xizm a tla ri bozorida faol qatn a sh ish im k o n in i beruvchi kapitalga ega
yirik b a n k la r tushuniladi.
Transmilliy korporatsiyalar — bosh k o m p an iy a bir m a m la k a t
kapitaliga tegishli b o ‘lib, filiallari esa dunyo b o ‘ylab tarqalib ketg a n kom paniyalar.
Transmilliylashuv indeksi — T M K n i n g xorijdagi tovar va xizm a tla r ishlab chiqarishga jalb etilganlik darajasidir.
Treyderlar —moliyaviy in s tr u m e n tla rn in g kurslari o 'z g a rishidan
fo ydalangan holda bir yoki bir ne c h ta s h a rtn o m a la r asosida foyda
olish n i ko‘ziagan j a h o n moliya bozori ishtirokchilari.
Transfertlar — iqtisodiy boylik, bir to m o n la m a tartib d a ik k in chi t o m o n ishtirokini t a ’m in lash .
To‘lov balansi — m a m la k a tn in g xorijiy davlatlar bilan
b o ‘lad ig a n aloqalari natijasida yuzaga keladigan valuta tu sh u m la ri
va t o ‘lovlarining haqiqatdagi s u m m a s i aks ettiriladi.
To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar (TTXI) — xorijiy kapitaln in g u z o q m uddatli kiritilishi bo‘lib, investor tashkil qilayotgan firm a
aksiyalari yoki aksioner kapitaliga to‘la ega b o ‘lish yoki kam ida o ‘n
foizi xo‘jalik faoliyatining ta ’sirchan nazorat qilinishini ta ’minlaydi.
To‘liq iqtisodiy integratsiya — yagona iqtisodiy siyosat yuritish,
u m u m i y valuta va m illiy b o s h q a ru v d a n y u qori ta s h k ilo tla rn i joriy
etish.
421
ToMov sanasi ■- bitim b o ‘yicha sherik o lsha kun g a q a d a r
valutani o ‘tkazib berishi, ya’ni t o l o v n i am alga oshirishi lozim
b o ‘lgan sana.
Uzun pozitsiya — xorijiy valutaga n isbatan kurs xatar (tavakkal)
laridan iborat talablar.
Umumiy bozor — a ’zo m am la k a tla r o ‘rtasida tovarlar, xizm a tlar, ishchi kuchi va k apitalning erkin h a ra k a tin i ta ’m in lash g a erishishga harakat qilayotgan m a m la k a tla r guruhi.
Umumiy pozitsiya - to ‘lovlarning turli m uddatlari hisobga
olinm aydigan so f valutaviy yoki foizli pozitsiya.
Valuta — tashqi iqtisodiy va xalqaro a loqalarning b o shqa shakllarida ishtirok etuvchi m am la k a t milliy pul birligi.
Valuta qamali — xalqaro tashkilotlar yoki ayrim m a m la k a t­
lar gu ru h i to m o n id a n ba’zi bir m am lakatlarga nisbatan valuta
tu s h u m la r in in g kelish jarayonida to ‘sqinlik qilish tushuniladi.
Valuta bozorlari — bu talab va ta k lif asosida turli xil valutalar
oldi-sotdi qilinadigan rasmiy m arkazlardir.
Valuta intervensiyasi — M arkaziy b a n k to m o n id a n m illiy valu­
ta kursiga t a ’sir etish m aq sa d id a chet el valutani sotish va sotib
olish operatsiyalaridir.
Valuta kursi — m am la k a t pul birligining boshqa m a m la k a t pul
birligida ifodalangan bahosi.
Valuta munosabatlari — valutaning ja h o n oborotidagi harakati
natijasida vujudga keladigan pul m unosabatidir.
Valuta operatsiyalari — chet el valutalari va valutaviy q im m atliklarga m u lk h u q u q in in g alm a sh in ish i bilan bog‘liq operatsiyalarga aytiladi.
Valuta rezervlarini diversifikatsiya qilish - bir vaq tn in g o ‘zida
bir necha yetakchi erkin a lm a sh in a d ig a n valutalarda chet el valu­
ta z a x iralarini tashkil qilish.
Valuta riski — valuta k u rslarin in g o‘zgarishi natijasida yuzaga
keladigan z a ra r ko‘rish xavfi tushuniladi.
Valuta siyosati — bu xalqaro valuta m unosabatlari sohasida
a m alga oshiriladigan tadbirlar yig‘indisidir.
422
Valuta tizimi — valuta m u n o sa b a tin i tash k il q ilis h n in g davlat
huquqi shakli.
Valutaning kurs rejimi — b irin c h id a n , agar m illiy v a lu ta n in g
kursi e rkin ta rz d a valuta b o z orida talab va ta k lif asosida a n iq la n sa, bu erkin suzib yuru v ch i kurs rejimi deb ataladi.
Valutaviy inqiroz — xalqaro valuta m u n o sa b a tla rid a yuzaga keladigan keskin ziddiyatlarga aytiladi.
Vekselli kredit — eksp o rty o r tovarni sotish h aqida bitim tuzib,
o ‘tk a z m a veksel (tratta)ni im portyorga j o ‘natadi, im p o rty o r tijorat hujjatlarini olib akseptlaydi, ya’ni unda ko‘rsatilgan m u d d a td a
t o ‘lovni am a lg a osh irish g a rozilik beradi.
Vositalashgan kafolatlar — kafolat beruvchi o'ziga xos tarz d a
vositachilik vazifasini o ‘taydi. B unday kafolatlar e k s p o rt-im p o rt
operatsiyalarida keng ishlatiladi.
Valuta kurslari mexanizmi — milliy va lu ta n in g yevroga nisb atan asosiy p a ritetin i tartibga solish m exanizm i b o ‘lib, valutalar
kursi p a rite td a n 15% gacha farqlanishi m u m k in .
Yevrobozor — savdo-sotiqlar o ‘tkazilgan m a m la k a t valutasidan
b o sh q a valutalarda aks etgan depozitlar va k reditlar b ila n savdo
qilin ad ig a n xalqaro pul bozorlari va kapitallar bozorlari u c hun
u m u m iy tu sh u n c h a .
Yevropa valuta kelishuvi — 1958-yiIda im z o la n g a n keiishuv
b o i i b , ishtirokchi m a m la k a tla r valutalari bir-biriga va dollarga
ayirb o sh la n g a n . K urs teb ran ish lari chegarasi + 0,75% darajasida
o ‘rnatildi.
Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki (YTTB) — 1991-yilda
tash k il etilgan. Y T T B M arkaziy va Sharqiy Yevropa m a m la k a tlariga bo z o r iqtisodiyotiga o ‘tishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarni am alga osh irish d a ko‘m ak la sh ish m aq sa d id a tuzilgan.
Yevrohududi — Yevropa Ittifoqiga a ’zo, yagona valuta yevro
m u o m a la d a b o ‘lgan m a m la k a tla r hududi.
Yevropa valuta tizimi — 1979-yilda asos solingan. U n in g bosh
m a q s a d la ri — Y lg a a ’zo m a m la k a tla r iqtisodiy h a m k o rlig in i
kuc h a y tirish va u larn i u c h in c h i m a m la k a tla rn i ng b e q a rorlashtiruv423
chi ta ’siridan m u h o fa /a ctish. V alutalarning tebranish chegarasi
r 2,25% darajasida belgiiandi, 1993-yilda ular 15% gacha kengay tirildi.
Yevropacha opsion - faqatgina belgilangan sanada ijro etilishi
rnum kin boMgan opsion turi.
Chet el valutalarini diversifikatsiya qilish — bir v a q tn in g
o vzida bir n e c h ta chet el valutasida rezervlar tash k il qilish tu sh u n ila d i.
Xalqaro kafolatlar -- tovarlar va kapitallar h a ra k a tin in g uzluksiz va doim iy harakat q ilinishini ta ’m in lan ish ig a xizm at qilib,
M arkaziy banklar, tijorat banklari, korporatsiyalar, h u k u m a t va
xalqaro tash k ilo tla r to m o n id a n beriladi.
Xalqaro kredit munosabatlarining subyektlari — tijorat banklari,
m arkaziy banklar, davlat organlari, yirik korxonalar, regional va
xalqaro m oliya-kredit tashkilotlari qatnashadi.
Xalqaro hisob-kitoblar — tashqi savdo, kapitallar va kreditlarning harakati bilan bogMiq valutaviy operatsiyalar, valutada oldisotdi qilish operatsiyalari va bo sh q a tovarsiz harakatdagi o p e ra tsi­
yalar m ajm ui tushuniladi.
Xalqaro korporatsiyalar — ja h o n tovar va ishlab chiqarish
om illari bozorlariga sezilarli darajada t a ’sir ko‘rsatuvchi yirik
konipaniyalardir.
Xalqaro iqtisodiy xavfsiziik — m a m la k a tla rn in g iqtisodiy m a n faatlariga za ra r keltiruvchi xavflar va ularn in g iqtisodiyotini izdan
chiqarishga b o ‘lgan urin ish la rn i b a rta ra f e tish n in g kafolatlangan m ex a n izm in i yaratishga qaratilgan kompleks c h o ra -ta d b irla r
yig‘indisi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya — milliy iqtisodiyotlarning yagona ishlab chiqarish jarayoniga q o ‘shilishi.
Xalqaro mehnat taqsimoti — bu davlatlar o ‘rtasida m e h n a tn in g
ijtim oiy-hududiy taq sim lanishi b o ‘lib, u alohida davlatlar ishlab
c h iq a rish larin in g ixtisoslashuviga asoslanadi.
Xalqaro moliya tashkilotlari —ja h o n iqtisodiyoti barqarorligini
t a ’m in lash uchun moliya va valuta-kredit m unosabatlarini ta rtib 424
ga solish m aq sa d larid a davlatlararo kelishuv asosida tashkil etilga n xalqaro tash k ilo tla rn i ifodalaydi.
Xalqaro birlashish va qo‘shib olishlar — k o m p a n iy a la rn in g
x a lq a ro bozorlarda aksiyalarning yirik paketi yoki korxonani
to ‘liq sotib olishlari jarayoni.
Xedjirlar — val ut a k u rsla rin in g kelgusida salbiy to m o n g a
o ‘z g a rish id a n ko'riladigan moliyaviy z a ra r n in g oldini olish bilan
sh u g 'u lla n u v c h i ishtirokchilar.
Xorijiy valuta — boshqa bir m a m la k a td a q o n u n iy to ‘lov vositasini ifodalovchi valuta.
Yarim marjali kurs — m ijoz bilan valuta bitim ini h iso b-kitob
q ilish d a t o i i q m arja em as, balki y a rm i olinadi. A gar odatdagi
m a r ja n in g chorak qismi hisobga olinsa, b u h o ld a gap faqat ch o ra k
m arja kursi haqida boradi.
425
A D A B IY O TL A R R O ‘YXATI
1. 0 ‘zbekiston R espublikasining « 0 ‘zbekiston R espublikasi­
ning M arkaziy banki to‘g‘risida»gi Q o n u n i. 1995-yil 21-dekabr.
2. 0 ‘zbekiston Respublikasining «B anklar va b a n k faoliyati
to ‘g‘risida»gi Q onuni. 1996-yil 25-aprel.
3. 0 ‘zbekiston Respublikasining «Valutani tartibga solish
to ‘g‘risida»gi Q onuni. 2003-yi! 11 -dekabr.
4. 0 ‘zbekiston
Respublikasining
«Investitsiya
faoliyati
to‘g‘risida»gi Q onuni. 1998-yil 24-dekabr.
5. 0 ‘zbekiston R espublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyat
to ‘g‘risida»gi Q onuni. 1991-yil 14-iyun.
6. I.A. Karimov. 0 ‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni ch u q u rlashtirish yo‘lida. — Т.: 0 ‘zbekiston, 1995.
7. I.A. Karimov. Bank tizirni, pul m uom alasi, kredit, inveslitsiya va barqarorlik to‘g‘risida. — Т.: 0 ‘zbekiston, 2005.
8. I.A. Karimov. Bizdan ozod va obod Vat an qolsin. T.2. — Т.:
« 0 ‘zbekiston», 1996.
9. I.A.
Karimov.
Jah o n
moliyaviy-iqtisodiy
inqirozi,
0 ‘zbekiston sharoitida uni b a r ta r a f e tish n in g yo‘llari va choralari.
— Т.: 0 ‘zbekiston, 2009.
10. Sh. Abdullayeva. Xalqaro valuta-kredit m unosabatlari. —
Т.: 1Q T IS O D —MOL1YA, 2005 y. 588 b.
11. A. Vahobov, U. Burxonov, N. Jumayev. X alqaro moliya
m unosabatlari. - Т.: Sharq. 2003. 400 b.
12. Ж е к И., Ж ук И., К и р е е в а Е., К р а в ч е н к о В.
« М е ж д у н а р о д н ы е ф инансы ». Учеб. П особие. М и н с к : «БГЭУ»,
2007. 200 с.
13. N. Jumayev. «Jahon moliyavjy iqtisodiy inqirozi m ohiyati,
sabab-oqibatlari va 0 ‘zbekistonga ta'siri». — Т.: «JID U », 2009.
56 b.
14. N. Jumayev, U. Burxonov. M oliyaning dolzarb m u a m m o lari. - Т.: 2003. 384 b.
426
15. Ж у м а ев Н., К у д а й б е р г а н о в Ж . В а л ю т н ы й к урс и п у т и
их р е г у л и р о в а н и я . У чебное пособие, — Т.: И К Т И С О Д —
М О Л И Я , 2006. 132 с.
16. Л а в р у ш и н И.О. Д е н ь ги , кредит, б а н к и . — М о с к в а ,
« Ф И Н А Н С Ы И С Т А Т И С Т И К А » 2002, 2-изд.
17. М оисеев С. М е ж д у н а р о д н ы е в а л ю т н о - к р е д и т н ы е
о т н о ш е н и я . — М.: « И Н Ф Р А -М » , 2007. 573 с.
18. М и х а й л у ш к и н А .И ., Ш и м к о 11.Д. М е ж д у н а р о д н а я
э к о н о м и к а : т е о р и я и п р а к т и к а : У ч е б н и к д л я вузов. — СП б.:
П и т е р , 2008. 464 с.
19. R. Tojiyev, S. Jum ayeva. X alqaro moliya. 0 ‘quv qoMlanma.
- Т.: T D I U , 2005 y. 160 b.
20. Ф е д я к и н а Л .Н . М е ж д у н а р о д н ы е ф и н а н с ы . — С П б.:
«П итер», 2009. 344 с.
21. Х асбулатов Р.И.
М еж дународны е эконом ические
о т н о ш е н и я : у ч е б н и к д л я б а к а л а в р о в . — М.: Ю р а й т , 2012.
910 с.
22. K r u g m a n , Paul R. Inte rn atio n a l e c o n o m ic s :th e o ry & p o ­
licy/P aul R. K r u g m a n , M a u ric e Obstfeld, M a rc J. M elitz. — 9th
ed. 2012.
23. Jeff M adura. In te rn a tio n a l Financial M a n ag e m en t. T h o m ­
son South-W estern — 9th ed. 2008.
Internet saytlari:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
http://ww w.gov.uz
h ttp://w w w .m fa.uz
http://w w w .w orldbank.org
http://w w w .im f.org
http://w w w .adb.org
http://w w w .bis.org
h ttp ://w w w .u n c ta d .o rg
h ttp://w w w .oecd.org
427
M U N D A R IJ A
K IR IS H ..................................................................................................... 3
1-bob. XALQARO MOL1YA VA UNING JAHON
1QTISODIYOTI RIVOJLAN1SHIDAGI O 'R N I ..........................5
1.1. X alqaro m oliyaning iqtisodiy m ohiyati va aham iyati . . . . 5
1.2. Jahon moliyaviy m uhiti va u n d a xalqaro moliya
m u n o sa b a tla rin in g lutgan o ‘r n i ...........................................................9
1.3. M illiy iqtisodiyot rivojlanishida xalqaro moliya
m un o sa b a tla rin in g roli va a h a m i y a t i ................................................13
2-bob. JAHON 1QTISODIYOTI G LO B A L L A SH U V I........... 21
2.1. J a h o n iqtisodiyoti globallashuvi tu sh u n c h a sin in g
mohiyati va u n in g asosiy j i h a t l a r i ..................................................... 21
2.2. Globallashuv jara y o n in in g asosiy m anbalari,
om illari va rivojlanish b o s q i c h l a r i ..................................................... 23
2.3. G loballashuvning milliy iqtisodiyot barqarorligiga
t a ’s i r i ............................................................................................................. 29
3-bob. JAHON MOLIYAVIY-IQTISODIY INQ1ROZI........... 36
3.1. Iqtisodiy sikl harakati va moliyaviy inqiroz: mohiyati
va x u s u s iy a t la r i ..........................................................................................36
3.2. X alqaro moliya bozorida inqirozlar yuzaga kelish
om illari va k o n s e p s iy a ia ri......................................................................41
3.3. Ja hon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi yuzaga kelishining
asosiy s a b a b l a r i .......................................................................................44
4-bob. XALQARO MOLIYA TASHKILOTLARINING
XALQARO MOLIYA MDNOSABATLARI
TARAQQ1YOTIDAG1 0 ‘R N I........................................................... 54
4.1. Xalqaro moliya tashkilotlarining tasniflanishi va
u m u m iy t a v s i f i .......................................................................................54
4.2. X alqaro Valuta ja m g 'a rm a sin in g m aqsadi va faoliyatining
m o h i y a t i ........................................................................................................58
4.3. Ja h o n banki guru hi va unga kiruvchi tashkilotlar
f a o liy a ti........................................................................................................ 65
4.4. M intaqaviy valuta-kredit va moliya t a s h k i lo t la r i .................78
5-bob. JAHON VALUTA TIZIM I VA UNING
RIVOJLANISH B O SQ IC H L A R I................................................... 98
5.1. J a h o n valuta tiz im i va lining asosiy f u n k s i y a l a r i ................. 98
5.2. J a h o n valuta tiz im in in g rivojlanish bosqichlari va
u n in g x u s u s iy a tla ri.................................................................................. 100
5.3. Yevropa valuta tiz im in in g asosiy elem entlari va
rivojlanish b o s q ic h la ri............................................................................ 121
6-bob. XALQARO VALUTA OPER ATS IYA LARI .............. 130
6.1. Valuta kursi va u n in g t u r l a r i ...................................................... 130
6.2. Valuta ope ra tsiy a la rin in g m o h i y a t i ........................................143
6.3. Valuta s iy o sa ti.................................................................................. 149
6.4. 0 ‘zb e k isto n d a valuta operatsiyalarini am alga
o sh irish t a r t i b i ...........................................................................................156
7-bob. XALQARO MOLIYA M LIN OSA BAT LA R I DA
VALUTA RISKLARINI B O S H Q A R IS H .................................. 168
7.1. V aluta risklari tu sh u n c h a s in in g iqtisodiy m ohiyati va
t u r l a r i ............................................................................................................168
7.2. Valuta risk in in g yuzaga kelish s a b a b l a r i ............................... 172
7.3. Valuta riskini b oshqarish usullari va u la rn in g
m o h i y a t i ...................................................................................................... 177
8-bob. XALQARO KORPORATSIYALAR XALQARO
MOLIYA MUNOSABATLARI SUBYEKTI SIFATIDA . . . 186
8.1. X a lq a ro korp o ra tsiy a la rn in g yuzaga kelishi va
u lar faoliyatining m o h i y a t i ................................................................. 186
8.2. T ransm illiy korporatsiyalar faoliyatining asosiy
xususiyatlari va rivojlanish b o s q i c h l a r i ...........................................192
8.3. T ransm illiy korporatsiyalar faoliyatining iqtisodiyot
u c h u n a fz a llik la ri..................................................................................... 197
8.4. T ransm illiy korporatsiyalar faoliyati rivojlanishining
zam onaviy t e n d e n s i y a l a r i .................................................................... 203
8.5. G loballashuv sharoitida T M K l a r o ‘rtasidagi birlashish
va q o ‘shib olish (M & A ) j a r a y o n l a r i ................................................ 205
9-bob. XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYA
JARAYONLARI.................................................................................. 213
9.1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati,
m aqsadi va asosiy s h a rt-s h a r o itla r i.................................................. 213
9.2. Xalqaro integratsion b irla sh m a la rn in g asosiy
s h a k l l a r i .....................................................................................................216
9.3. G ‘arbiy Yevropada iqtisodiy integratsiya jara y o n la rin in g
rivojlanish bosqichlari............................................................................222
9.4. Iqtisodiy rivojlanish darajasi turlicha m a m la k a tla rn in g
hududiy integratsiyasiga xos xususiyatlar ( N A F T A ) .................227
9.5. Rivojlanayotgan m a m la k a tla r hududiy integratsiyasining
xususiyatlari ( M E R K O S U R ) ............................................................. 229
9.6. Osiyo hududiy integratsiyasining xususiyatlari
(A SEA N , A P E C va h . k . ) ................................................................... 230
9.7. 0 ‘tish iqtisodiyoti m am la k a tla rid a integratsion
jarayonlarnin g rivojlanishi................................................................... 234
10-bob. XALQARO MOLIYA MUNOSABATLARIDA
TO‘LOV BALANSIN1 B O S H Q A R IS H .....................................244
10.1. To‘lov balansining iqtisodiy mohiyati va
taqdim etish s h a k lla ri............................................................................244
10.2. ToMov balansining tarkibi h a m d a ularga xos
x u s u siy a lla r............................................................................................... 246
10.3. To‘lov balansi va unga davlat aralashuvi, xato va
o ‘tkazib y u b o r is h l a r ...............................................................................256
10.4. M am lakat to ‘lov balansining m akroiqtisodiy modeli
258
10.5. ToMov balansiga ta ’sir ctuvchi o m illar va
uni tartibga solishning asosiy u su lla ri.............................................261
11-bob. YEVROBOZORLARNING YUZAGA KELISH I YA
ULARDAGI OPERATSIYALAR...................................................271
11.1. Yevrobozorlar va ularga xos x u s u s iy a tla r............................ 271
11.2. Yevrokredit b o z o r i ...................................................................... 276
11.3. Yevrovalutadagi q im m atli qog'ozlar b o z o r i ...................... 279
12-bob. XALQARO KREDIT YA INVEST1TSIYA
M UNOSABATLARINING RIVOJLANISH 1 ......................... 292
12.1. X alqaro kredit, u n in g funksiyalari va ta m o y illa ri........... 292
12.2. X alqaro k re d itn in g asosiy s h a k l l a r i .................................... 297
12.3. Tashqi iqtisodiy faoliyatni uzoq m uddatli
m oliyalashtirish s h a k l l a r i .................................................................... 303
12.4. X alqaro lizing o p e r a t s iy a la r i ................................................... 307
12.5. X alqaro k red itn in g valuta-m oliyaviy va toMov
s h a r t l a r i ...................................................................................................... 313
13-bob. XALQARO MOLIYA BOZORI VA UNING
R1VOJLANISH X U S U S IY A T L A R I...........................................326
13.1. X alqaro kapital h a ra k a tin in g m ohiyati va xalqaro
m oliya b o z o rin in g tarkibiy t u z i l i s h i ................................................ 326
13.2. X alqaro moliya b o z o rin in g rivojlanish va xalqaro
kapital h a ra k a tin in g zam onaviy ten d e n siy ala ri............................ 332
13.3. X alqaro moliya b o z o rin i tartibga solish usullari va
m e x a n i z m i ................................................................................................ 336
14-bob. MOLIYAVIY DERIVATIVLAR B O Z O R I................. 346
14.1. Moliyaviy derivativlar m ohiyati va
ularga xos x u s u s i y a t l a r ..........................................................................346
14.2. H osila moliyaviy vositalarning asosiy t u r l a r i ....................351
14.3. K redit va foiz d e r i v a t i v l a r i ......................................................365
15-bob. 0 ‘ZB E K IST 0N N IN G XALQARO MOLIYA
MUNOSABATLARIGA IN T E G R A T S1Y A L A SH U V I____ 384
15.1. 0 ‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat va
u n in g asosiy t a m o y i l l a r i ....................................................................... 384
15.2. M a m la k a t tashqi iqtisodiy faoliyatining ustuvor
yo‘n a l i s h l a r i ..............................................................................................389
15.3. 0 ‘zbekistonda tashqi savdo aloqalarini rivojlantirishga
qaratilgan c h o ra -ta d b irla r t i z i m i ......................................................392
15.4. 0 ‘z b e k isto n n in g xalqaro va lu ta -k re d it tashkilotlari
bilan o ‘z a ro h a m k o rlik a l o q a l a r i ......................................................399
15.5. 0 ‘zb ek isto n n in g integratsion b irlashm alardagi
f a o l i y a t i ......................................................................................................405
ASO SIY T U SH U N C H A L A R ......................................................... 413
ADABIYOTLAR RO‘Y X A T I .........................................................426
Ataniyazov Jasurbek X am idovich,
A lim ardonov Elshod Dilshodovich
XALQARO MOLIYA
MUNOSABATLARI
Darslik
M u h a rrir M. Tursunova
M u s a h h ih H. Zakirova
D izayner sahifalovchi D. Ermatova
0 ‘zbekiston faylasuf'lari m illiу jam iyati nashriyoti.
100(129, Tosh ken t shahri, M atbuotchilar ko‘chasi, 32-uy.
Tel.: 239-88-61.
Nashnyot litsenziyasi: A1 №216, 03.08.2012.
Bosishga ruxsat etildi 29.09.2014. «Uz-Times» garniturasi. Ofset
usulida chop etildi. Qog'oz bichimi 60x84 x
Bos ma tabog'i 27,0.
Nashr hisob tabog‘i 27,5. Adadi 300 nusxa. Buyurtma № 47.
«START-TRACK-PRINT» XK bosmaxonasida chop etildi.
Manzil: Toshkent shahri, 8-mart ko‘cha.si, 57-uy.
13ВЫ 978-9943-391-78-9
() /В ЕК 15ТО \ РАТПАвЦИАЮ
МШЛУ ЛАМ1\АТ1
9 789 943
391789