Xulq-atvor genetikasi va uning hayvonlar mahsuldorligi bilan bog’liqligi
Xulq-atvor genetikasi va uning hayvonlar mahsuldorligi
bilan bog’liqligi
Guruh: 102
Bajardi: Daminov Sherzod
Tayanch tushunchalar

Xulq-atvor genetikasining vazifalari, xulq-atvor ko'rinishlari, hayvonlarning xulq-atvorini
o’rganish, shaxsiy, reproduktiv va ijtimoiy xulq-atvorlar, evgenika fani, odam xulqatvorining genetik asoslari.
Xulq-atvor genetikasining vazifalari




1. Hayvon va odamlarning xulq-atvor ko’rinishlarining tarkib topishida genetik va muhit
omillarining nisbatini aniqlash.
2. Nerv sistemasi shakllanishi belgilovchi genlar faoliyatini o’rganish.
3. Markaziy nerv sistemasi funksiyasiga ta’sir etuvchi mutant genlar faoliyatini tadqiq
qilish.
4. Xulq-atvor genetikasini populyatsiya va evolyutsiyadagi rolini oydinlashtirishdan
iborat.
Xulq atvor ko’rinishlari
Xulq-atvor, hatti harakatlar hayvon va odam organizmining
murakkab biologik funksiyasi bo’lib. U tufayli hayvon va
odam organizmi tashqi abiotik muhit bilangina emas, balki
o’z turi va boshqa turlarga mansub organizmlar bilan
aloqada bo’lib.
Xulq-atvorning fiziologik asosi bo’lib shartsiz va shartli
reflekslar sanaladi. Odamlarda behnat qilish faoliyati
hamda jamoa bo’lib yashash bilan uzviy bog’liq holda
ikkinchi signal sistemasi rivojlangan. Xulq-atvor ijtimoiy
tarixiy – tajriba bilan bog’liq bo’lib. Odamning fe’l-atvori
axloq-odob doirasida baholanadigan hatti-harakat
sistemasidan iborat.
Xulq-atvorning fiziologik asosi bo’lib shartsiz va shartli
reflekslar sanaladi. Odamlarda behnat qilish faoliyati
hamda jamoa bo’lib yashash bilan uzviy bog’liq holda
ikkinchi signal sistemasi rivojlangan. Xulq-atvor ijtimoiy
tarixiy – tajriba bilan bog’liq bo’lib. Odamning fe’l-atvori
axloq-odob doirasida baholanadigan hatti-harakat
sistemasidan iborat.
Hayvonlarning o’zini himoya qilish, ozuqa topish, yakka
yoki guruh bo’lib yashashi, o’z turiga mansub boshqa jins
bilan jinsiy qo’shilishga bo’lgan moyillik va fe’l-atvorining
boshqa ko’rinishlari shartsiz reflekslar instinktlar asosida
tarkib topadi. Shu bilan birga murakkab tuzilishga ega
hayvon fe’l-atvor hayot davomida orttirilgan befarq
ta’sirlovchilar bilan shartsiz ta’sirlovchilarning
navbatlashishi natijasida hosil bo’lgan tajribalar asosida
shakllanadi.
Hayvonlarning o’zini himoya qilish, ozuqa topish, yakka
yoki guruh bo’lib yashashi, o’z turiga mansub boshqa jins
bilan jinsiy qo’shilishga bo’lgan moyillik va fe’l-atvorining
boshqa ko’rinishlari shartsiz reflekslar instinktlar asosida
tarkib topadi. Shu bilan birga murakkab tuzilishga ega
hayvon fe’l-atvor hayot davomida orttirilgan befarq
ta’sirlovchilar bilan shartsiz ta’sirlovchilarning
navbatlashishi natijasida hosil bo’lgan tajribalar asosida
shakllanadi.
Hoyvonlar va odamlar fe’l-atvorini shakllanishida markaziy
nerv sistemasi, analizatorlar asosiy o’rinni egallaydi.
Hayvonlar va odamlarning xulq-atvori bilan etiologiya,
zoobiologiya, fiziologiya, ijtimoiy psixologiya shug’ullanadi.
XX asrning 50-yillaridan boshlab hayvonlar, odam xulqatvori bilan genetika fani ham shg’ullanmoqda.

Hoyvonlar va odamlar fe’l-atvorini shakllanishida markaziy nerv sistemasi, analizatorlar
asosiy o’rinni egallaydi. Hayvonlar va odamlarning xulq-atvori bilan etiologiya,
zoobiologiya, fiziologiya, ijtimoiy psixologiya shug’ullanadi. XX asrning 50-yillaridan
boshlab hayvonlar, odam xulq-atvori bilan genetika fani ham shg’ullanmoqda.
Xulq-atvor ko’rinishlari har xil, D.Dyusberi hayvonlar xulqatvorini uch guruhga ajratadi. Ular shaxsiy, reproduktiv va
ijtimoiy xulq-atvorlaridir.
Shaxsiy xulq-atvor shakllari:





1. Uyg’unlashgan harakatlar.
2. Oziqlanish, nafas olish (ozuqani topish, uni zahirada asrash, kislorodga boy joyni
tanlash) bilan bog’liq hatti-harakatlar.
3. O’z tana haroratini boshqarish.
4. Pana joy topish.
5. Yirtqichlardan qochish.
6. Uyqu.







6. Uyqu.
7. Tanani toza tutish.
8. Biologik maromlar.
9. Biror narsani tekshirib ko’rish.
10. O’yin.
11. Tayyor quroldan foydalanish.
12. Ayyorlik qilish.
Reproduktiv xulq-atvor (o’zga jinsni jalb etish) shakllari:








1. Jinsiy qo’shilishdan oldin o’yin ko’rsatish.
2. Chiroyli ko’rinish orqali.
3. “Ashula” orqali.
4. Kuch orqali.
5. Hatti-harakat orqali.
6. Qarama-qarshi jinsning ko’nglini “ovlash”.
7. Tuyg’uni ifodalash orqali.
8. Naslga g’amxo’rlik ko’rsatish.
Ijtimoiy xulq-atvor shakllari:








1. Yo’lboshchilikka intilishga htti-harakatlar.
2. To’dada bo’ysinish tartibi.
3. To’dani himoya qilish.
4. To’dadagi erkak organizmlar orasidagi munosabat.
5. Ota-onalar bilan ularning nasllari orasidagi munosabat.
6. Oziqlanishda bo’ysunish tartibi.
7. Jinsiy qo’shilish davrida bo’ysunish tartibi.
8. Jamoada funktsiyaning taqsimlanishi.
Hayvonlarning xulq-atvorini o’rganish
Hayvonlardagi murakkab hatti-harakatlar genga bog’liq
ekanligi tajribalarda ibotlangan. Chunki kumushsimon qora
yungli tulkilarning bazilari odamga nisbatan tajovuzkor,
qo’rqoq yoki mo’mintoy bo’ladilar. Akademik D.K.Belyayev
o’z shogirdlari bilan kumushsimon qora yungli tulkilar
orasida bir necha yil davomida turli yo’nalishda sun’iy
tanlash o’tkazdi, hatto harakati xuddi itlarnikidek va
yoshligidan o’ta taovuzlar tulkilarni yetishtirishga muvofiq
bo’ldi. Tulkilarning bundan hatto harakat o’rgatish emas,
balki genlar faoliyatining natijasi ekanligi tajribada
aniqlandi.
Klassik genetikada ayrim belgilarning irsiylanishini bilish
uchun qo’llaniladigan metodlardan hayvonlar xulq-atvorini
o’rganishga oid tajribalarda ham foydalaniladi.
Hayvonlarning xulq-atvorini o’rganish uchun avvalo qaysi
xususiyatini o’rganish aniqlanib olinadi. Misol tariqasida
hayvonlar xulq-atvoridagi tanani toza tutish yoki tanani loza
tutnaslik, jinsiy qo’shilishga moyillik, jinsiy qo’shilishga
befarq, qarana-qarshi juns bilan qo’shiladigan.
Gomoseksuallar, nasl uchun qayg’uradigan, nakl uchun
unchalik qayg’urmaydigan kabi belgilarni olish mumkin.
Mana shunday belgilarga ega va ega bo’lmagan urg’ochi va
erkak hayvonlar tanlanib olinadi va alohida-alohida
urchitiladi. Ular urchitish to gomozigota izogen liniyalarni
hosil etguncha davom ettiriladi.

Klassik genetikada ayrim belgilarning irsiylanishini bilish uchun qo’llaniladigan
metodlardan hayvonlar xulq-atvorini o’rganishga oid tajribalarda ham foydalaniladi.
Hayvonlarning xulq-atvorini o’rganish uchun avvalo qaysi xususiyatini o’rganish
aniqlanib olinadi. Misol tariqasida hayvonlar xulq-atvoridagi tanani toza tutish yoki
tanani loza tutnaslik, jinsiy qo’shilishga moyillik, jinsiy qo’shilishga befarq, qaranaqarshi juns bilan qo’shiladigan. Gomoseksuallar, nasl uchun qayg’uradigan, nakl uchun
unchalik qayg’urmaydigan kabi belgilarni olish mumkin. Mana shunday belgilarga ega
va ega bo’lmagan urg’ochi va erkak hayvonlar tanlanib olinadi va alohida-alohida
urchitiladi. Ular urchitish to gomozigota izogen liniyalarni hosil etguncha davom
ettiriladi.
Gomozigota individlar hosil bo’lganligiga ishinch hosil
qilingach, qarama-qarshi xossalarga ega individlar o’zaro
chatishtirilib, duragay organizmlar olinadi. F. duragay
organizmlarning erkak va urg’ochilarida o’tkazilib
bekroxosdan hosil bo’lgan individlarning qanchasida
o’rganilayotgan belgi borligi, yo’qligi yoki oraliq holda
rivojlanganligi tahlil qilinadi. Olingan ma’lumotlarga
asoslanib o’rganilayotgan belgining qaysi biri monant, qaysi
biri retsessiya ekanligi, ular bir gn yoki ikki gen ta’sirida
rivojlanganligi aniqlanadi.
Gomozigota individlar hosil bo’lganligiga ishinch hosil
qilingach, qarama-qarshi xossalarga ega individlar o’zaro
chatishtirilib, duragay organizmlar olinadi. F. duragay
organizmlarning erkak va urg’ochilarida o’tkazilib
bekroxosdan hosil bo’lgan individlarning qanchasida
o’rganilayotgan belgi borligi, yo’qligi yoki oraliq holda
rivojlanganligi tahlil qilinadi. Olingan ma’lumotlarga
asoslanib o’rganilayotgan belgining qaysi biri monant, qaysi
biri retsessiya ekanligi, ular bir gn yoki ikki gen ta’sirida
rivojlanganligi aniqlanadi.
Masalan, drozofilada xulq-atvor biln bog’liq ko’rish,
qziqlanish, hid bilish, jinsiy qo’shilishga moyillik,
himoyalanish kabi xususiyatlar irsiylanishi o’rganilgan.
Hozirgi vaqtga kelib drozofila sevenless geni bo’yicha
mutant formalarda ultrabinafsha nurlarga nisbatan
fototaksis yo’qolishi, small-optic-lobes genining mutatsiyasi
natijasida qo’g’irchoqlik davrida “bosh” miyaning ko’rish
oallasining 50% hujayralari yemirilishi oqibatida voyaga
yetgan drozofila biror narsaga qo’nish [aytida mo’ljalni
to’g’ri ololmasligi aniqlangan.
Masalan, drozofilada xulq-atvor biln bog’liq ko’rish,
qziqlanish, hid bilish, jinsiy qo’shilishga moyillik,
himoyalanish kabi xususiyatlar irsiylanishi o’rganilgan.
Hozirgi vaqtga kelib drozofila sevenless geni bo’yicha
mutant formalarda ultrabinafsha nurlarga nisbatan
fototaksis yo’qolishi, small-optic-lobes genining mutatsiyasi
natijasida qo’g’irchoqlik davrida “bosh” miyaning ko’rish
oallasining 50% hujayralari yemirilishi oqibatida voyaga
yetgan drozofila biror narsaga qo’nish [aytida mo’ljalni
to’g’ri ololmasligi aniqlangan.
Drozofildan hid sezish organi antennada joylashgan. Unda
ayrim teshiklar bo’lib, uning ichiga hid molekulalari kirishi
tufayli antennadagi neyronlar bosh miyaga tassurotni
yetkazadi. Neyronlar 1000 ta atrofida bo’ladi, shunga ko’ra
drozofila ko’p hidlarni farqlay oladi. Aldegid, efirni sezish
neyronlar faoliyatining 6 ta: olfA, olfB, olfC, olfD, olfE, sbl
genlar nazoratida kanligi ma’lum bo’lgan. Drozofilada jinsiy
qo’shilish paytidagi fe’l-atvorning genetik asoslari ham
o’rganilgan. Ma’lum bo’lishicha. Jinsiy qo’shilishga
urg’ochi drozofilaning moyilligini ro’yobga chiqarish uchun
erkak drozofila “o’yin” ko’rsatishi lozim. Mazkur “o’yin”
urg’ochi drozofilaning qornini qitiqlash, uning atrofida
aylanib uchish, jinsiy qo’shilish uchun urg’ochining qorin
qismini o’ziga tortish va 50 soniya mobaynida tez-tez qanot
qoqib “ashula” aytishdan iborat.
Drozofildan hid sezish organi antennada joylashgan. Unda
ayrim teshiklar bo’lib, uning ichiga hid molekulalari kirishi
tufayli antennadagi neyronlar bosh miyaga tassurotni
yetkazadi. Neyronlar 1000 ta atrofida bo’ladi, shunga ko’ra
drozofila ko’p hidlarni farqlay oladi. Aldegid, efirni sezish
neyronlar faoliyatining 6 ta: olfA, olfB, olfC, olfD, olfE, sbl
genlar nazoratida kanligi ma’lum bo’lgan. Drozofilada jinsiy
qo’shilish paytidagi fe’l-atvorning genetik asoslari ham
o’rganilgan. Ma’lum bo’lishicha. Jinsiy qo’shilishga
urg’ochi drozofilaning moyilligini ro’yobga chiqarish uchun
erkak drozofila “o’yin” ko’rsatishi lozim. Mazkur “o’yin”
urg’ochi drozofilaning qornini qitiqlash, uning atrofida
aylanib uchish, jinsiy qo’shilish uchun urg’ochining qorin
qismini o’ziga tortish va 50 soniya mobaynida tez-tez qanot
qoqib “ashula” aytishdan iborat.
Drozofilada ko’rish. Hid sezish. Eshitish bilan bog’liq
mutatsiya jinsiy qo’shilish paytida “ko’ngilni” ovlashga
ta’sir etish mumkin. Odatda, ko’r erkak drozofila urg’ochini
ko’rmaydi yoki garang urg’ochi pashsha erkak
drozofilaning “sevgi ashulasini” eshita olmaydi, Jinsiy
qo’shilish bo’yicha qilinadigan fe’l-atvorlar genlar
nazoratida bo’ladi. Chunonchi, siok genini mutatsiyasi
tufayli ashula davomiyligi o’zgaradi.
Drozofilada ko’rish. Hid sezish. Eshitish bilan bog’liq
mutatsiya jinsiy qo’shilish paytida “ko’ngilni” ovlashga
ta’sir etish mumkin. Odatda, ko’r erkak drozofila urg’ochini
ko’rmaydi yoki garang urg’ochi pashsha erkak
drozofilaning “sevgi ashulasini” eshita olmaydi, Jinsiy
qo’shilish bo’yicha qilinadigan fe’l-atvorlar genlar
nazoratida bo’ladi. Chunonchi, siok genini mutatsiyasi
tufayli ashula davomiyligi o’zgaradi.
Normal drozofilalarda ashula davomiyligi 55-soniya.
Slokmutatsiyasi ro’y berganda uning davomiyligining
kamayish yo ko’payishi ma’lum bo’lgan. Hni geni
mutatsiyaga uchrasa, erkak organizm urg’ochining
“ko’nglini” ovlay olmaydi. Fru geni mutatsiya uchrasa
erkak drozofilaning jins bilan bog’liq xulq-atvori o’zgaradi.
Normal drozofilalarda ashula davomiyligi 55-soniya.
Slokmutatsiyasi ro’y berganda uning davomiyligining
kamayish yo ko’payishi ma’lum bo’lgan. Hni geni
mutatsiyaga uchrasa, erkak organizm urg’ochining
“ko’nglini” ovlay olmaydi. Fru geni mutatsiya uchrasa
erkak drozofilaning jins bilan bog’liq xulq-atvori o’zgaradi.
Ular urg’ochi pashshalarni “ko’nglini” ovlamay, erkak
pashshalar ko’nglini ovlay ya’ni gomoseksual pashshalarga
aylanadilar. Sluggish geni bo’yicha mutantlar qorong’ida
urg’ochi organizm bilan jinsiy yaqinlik qilmaydi.
Yorug’likda esa ham urg’ochi, ham erkaklarni “ko’nglini”
ovlaydi, tegenida mutatsiya sodir bo’lsa, u holda erkak
pashshaga o’xshash fe’l-atvorga ega bo’lib, urg’ochi
pashshalarni ko’nglini ovlaydi.
Ular urg’ochi pashshalarni “ko’nglini” ovlamay, erkak
pashshalar ko’nglini ovlay ya’ni gomoseksual pashshalarga
aylanadilar. Sluggish geni bo’yicha mutantlar qorong’ida
urg’ochi organizm bilan jinsiy yaqinlik qilmaydi.
Yorug’likda esa ham urg’ochi, ham erkaklarni “ko’nglini”
ovlaydi, tegenida mutatsiya sodir bo’lsa, u holda erkak
pashshaga o’xshash fe’l-atvorga ega bo’lib, urg’ochi
pashshalarni ko’nglini ovlaydi.
http://fayllar.org