O`ZBEKISTAN RESPUBLIKASI XALQ
TA’LIM VAZIRLIGI
AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT
PEDAGOGIK INSTITUTI
Fizika-matematika fakul`teti
Informatika va axborot texnologiyalari kafedrasi
5110700 – «Informatika o’qitish metodikasi» bakalavr
ta`lim yo’nalishi
«Kompyuter tarmoqlari»
fanidan
N U K U S -2014
Ma`ruza-1
Mavzu: Kompyuter kommunikasiya texnologiyalari.
Reja:
1. Internet tarixi.
2. Komp`yuterlar haqida umumiy ma`lumot.
3. Komp`yuterlarning ishlash printsipi va tashkil etuvchilari.
4. Kommunikasiya texnologiyalari
Internet – dunyo bo`ylab joylashgan va yagona tarmoqqa birlashtirilgan minglab
komp`yuter tarmoqlarining majmuidir.
Internet «sovuq urush» mahsuli bo`lib, uning yaratilishiga yadro zarbalaridan qisman
zararlanganda ham ishlay olishga mo`ljallangan tajribaviy aloqa tizimi sifatida XX asrning 70yillar boshlarida AQSh Mudofaa vazirligi tomonidan ishlab chiqarilgan ARPANET aloqa
tarmog`i asos bo`lgan. ARPANET – buzilgan aloqa bo`g`inlarini avtomatik ravishda aylanib
o`tishga va tarmoqdagi komp`yuterlarning ma`lumot almashinishiga imkon yaratuvchi
kommunikatsiyalar paketidir. ARPANET da ma`lumotlarni uzatish texnologiyasi «aloqaliinformatsion paketlar» deb nomlanadi. Bu texnologiyada yuborilayotgan ma`lumotlar bir nechta
paketlarga bo`linadi va har bir bo`lingan paket o`zining manziliga ega bo`ladi. Paketlar aloqa
tizimi orqali mustaqil joylashtiriladi. Ma`lumotlarni jo`natish uchun foydalanuvchi o`z manzili
orqali boshqa foydalanuvchilarni manzilini aniq ko`rsatishi kerak.Aloqa shunday yo`lga
qo`yilganki,
foydalanuvchilar tomonidan konkret tizimdagi struktura haqida hech qanday
ma`lumot so`ralmasligi loyixalashtirilgan va dasturlashtirilgan. Barcha paketlar belgilangan
manzilga uzatilgach, raqamlanishga keladi va butun ma`lumot tiklanadi. Paketlar butunligi
tekshiriladi. Agar bu jarayon davomida axborot qismiga zarar etgan bo`lsa, qabul tizimi butun
tizimni emas, balki kerakli axborot qismlarini qayta yuborishni so`raydi. Axborot uzatishning bu
modeli paketlar kommutatsiyasi deyiladi. Telefon tarmoqlarini taqqoslash uchun kanallar
kommutatsiyasi deb ataluvchi model qo`llaniladi. Bu siz va sizning abonentingiz o`rtasidagi
aloqa boshlangach doimiy aloqa o`rnatiladi va sizdan boshqa hech kim sizning muloqotingiz
davrida foydalana olmaydigan aloqa kanali o`rnatilishini va suxbat tugaguncha saqlanishini
anglatadi. Aynan shu TCP/IP deb nomlangan standartlar mavjud tarmoqlar yordamida global
komp`yuter tarmog`ini yaratish uchun asos bo`lgan.
AQSh da oliy ma`lumot uchun NSFALET deb ataluvchi infra strukturasining
yaratilishi(1985 - 1988) aloqaning tezkor magistral kanallari tarmog`ini yaratadi va universitet
o`z foydalanuvchilarining tarmog`i dasturini kodlash sharti bilan unga butun Amerika
universitetlarini uladi. Internetning chinakam rang - barangligi 1992 yilda «butunjaxon
o`rgimchak to`ri» deb nomlangan yangi xizmatlarni yuzaga kelishi bilan boshlanadi. World
Wide Web – har bir foydalanuvchiga internetga o`z axborotini kutilmagan holatda kiritish va uni
juda tez fursatda ommaga tarqatish imkonini beradi.
Internetning asosiy resurslari. Internetning eng mashhur xizmati WWW sanalib, u o`zida
juda ko`plab mul`timediya xujjatlarini jamlagan. Internetning navbatdagi resursi FTP bo`lib, u
barcha fayllar ombori va tizimi sanaladi. Internetning eski resursi E – mail dir. E – mail elektron
xatlar tizimidir. Tarmoqdagi munozaralarni ta`minlash borasida yangiliklar guruhi deb
nomlanuvchi global holda tarqalgan tizim belgilangan. Ana shu tizimlardan eng mashxuri Usenet
yangiliklar guruhidir. Internet xizmati yiroqlashtirilgan komp`yuter tarmog`i bilan bog`lanish
hamda uning resurslaridan foydalanish imkonini beradigan tizim bu – Telnet dir. Nihoyat
internetda IRC (chat) tizimi bor. Bu tugmalar yordamida jonli muloqotga kirishish mumkin. IRC
– bu jonli muloqotda bo`lish va foydalanuvchiga klaviatura orqali Internet imkoniyatlaridan
foydalanish imkonini beradi.
2
Internet – bu Internet texnologiyasi, dastur ta`minoti va qaydnomalari asosida tashkil
etilgan, hamda ma`lumotlar bazasi va elektron xujjatlar bilan kollektiv ravishda ishlash imkonini
beruvchi korxona yoki kontsern miqyosidagi yagona informatsion muhitni tashkil etuvchi
komp`yuter tarmog`idir. Internet boshqa komp`yuter tarmoqlaridan quyidagi bilan farqlanadi.
Bir yoki bir nechta serverlardan tashkil etilgan tarmoq mijozi undagi elektron xujjat, ma`lumotlar
bazasi va fayllardan foydalanish uchun, ularning qaysi serverda, qaysi direktoriyada qanday nom
bilan saqlanganligini, ularga kirish usul va shartlarini bilishi zarur bo`ladi. Internetda esa bunday
noqulayliklarni oldi olingan bo`lib, uning foydalanuvchisi bunday ma`lumotlarni bilishi shart
emas. Bundan tashqari, Internet tarmog`ida mavjud bo`lgan barcha elektron xujjat va
ma`lumotlar bazasini giper bog`lanishlar yordamida o`zaro bog`lab yagona informatsion muhit
qurish, unda qulay informatsion qidiruv tizimlarini tashkil etish mumkin bo`ladi. Internet o`zo`zini shakllantiruvchi va boshqaruvchi murakkb tizim bo`lib, asosan uchta tarkibiy qismdan
tashkil topgandir:
• Texnik
• Dasturiy
• Informatsion
Internetning texnik tarkibiy qismi har xil turdagi komp`yuterlar, aloqa kanallari(telefon,
sputnik, shisha tolali va boshqa turdagi tarmoq kanallari), hamda tarmoq texnik vositalari
majmuidan tashkil topgandir. Internetning ushbu texnik vositalarining barchasi doimiy va
vaqtinchalik asosda faoliyat ko`rsatishi mumkin. Ulardan ixtiyoriy birining vaqtinchalik ishdan
chiqishi Internet tarmog`ining umumiy faoliyatiga aslo ta`sir ko`rsatmaydi.
Internetning dasturiy ta`minoti tarmoqqa ulangan xilma-xil komp`yuterlar va tarmoq
vositalarini yagona standart asosida muloqot qilish, ma`lumotlarni ixtiyoriy aloqa kanali
yordamida uzatish darajasida qayta ishlash, axborotlarni qidirib topish va saqlash, hamda
tarmoqda informatsion xavfsizlikni ta`minlash kabi muhim vazifalarni amalga oshiruvchi
dasturlar majmuidan iboratdir.
Internetning informatsion tarkibiy qismi Internet tarmog`ida mavjud bo`lgan turli elektron
xujjat, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir va hokazo ko`rinishdagi axborotlar majmuasidan
tashkil topgandir. Ushbu tarkibiy qismning muhim xususiyatlaridan biri, u butun tarmoq bo`ylab
taqsimlanishi mumkin. Masalan, shaxsiy komp`yuteringizda o`qiyotgan elektron darsligingizni
matni bir manbadan, rasmlari va tovushi ikkinchi manbadan, video tasvir va izoxlari esa uchinchi
manbadan yig`ilishi mumkin. Shunday qilib, tarmoqdagi elektron xujjatni o`zaro moslashuvchan
giper bog`lanishlar orqali bir necha manbalar majmuasi ko`rinishida tashkil etish mumkin ekan.
Natijada millionlab o`zaro bog`langan elektron xujjatlar majmuasidan tashkil topgan
informatsion muhit xosil bo`ladi. Bir qarashda inernetning texnik tarkibiy qismi blan
informatsion tarkibi o`zaro o`xshashdek tuyuladi. Chunki ikkla xolda ham biz «birni ko`plikka»
usulda tashkil etilgan ob`ektlar borligiga duch kelamiz. Aslida bunday emas. Texnik nuqtai
nazardan internetda mavjud bo`lgan ixtiyoriy komp`yuter ko`plab komp`yuterlar bilan
bog`langan bo`ladi. Bunday bog`lanish «XARMSK»( Net) deb ataladi. Informatsion nuqtai
nazardan internetda e`lon qilingan har bir elektron xujjat tarmoqdagi bir nechta xujjatlar bilan
o`zaro bog`lanishda bo`lishi mumkin. Bu xoldagi informatsion bog`liqlik «to`r» (Web) nomini
olgan. Shunday qilib, «tarmoq»( Net) haqida so`z yuritilganda o`zaro bog`langan komp`yuterlar
majmuasi tushunilsa, «to`r» (Web) haqida so`z yuritilganda esa yagona informatsion muhitni
tashkil etuvchi elektron xujjatlar majmuasi tushuniladi. Amaliyotda internetning real, fizik
bog`lanishlar orqali tashkil topgan tarmog`idagi komp`yuterlar bilan virtual informatsion fazoni
tashkil etuvchi elektron xujjatlari har xil manzillar yordamida ifodalanadi.
Internetda axborot almashish standart qoidalar asosida amalga oshiriladi. Internetdagi
ma`lumotlarni uzatish qoidalari qaydnomalar deb ataladi. Internet tarmog`ining ishlash printsipi
TCP/IP (Transmission Control Protocol/Internet Protocol – ma`lumotlarni uzatish
qaydnomasi/Internet qaydnomasi) dan foydalanishga asoslangan. TCP/IP qaydnomalari Internet
global tarmog`ida ham, shuningdek boshqa ko`pgina lokal tarmoqlarda ma`lumotlarni uzatish
uchun xizmat qiladi. Albatta, Internetdan foydalanuvchilarga TCP/IP qaydnomalari haqida hech
3
qanday maxsus bilim talab qilinmaydi, biroq umumiy tavsifdagi, echilishi mumkin bo`lgan
muammolarni hal qilish uchun asosiy ishlash printsiplarini tushunish, xususan elektron pochtalar
tizimini joylashtirish (sozlash)ni bilish kerak. Shuningdek, TCP/IP qaydnomalari Internetning
boshqa bazali qaydnomalari FTP va TelNet qaydnomalari bilan uzviy bog`langan.
Ko`pchilik foydalanuvchilar TCP/IP ni bitta dastur deb o`ylashadi. Aksincha, u tarmoqning
bir vaqtning o`zida ma`lumot uzatish uchun ishlab chiqilgan, o`zaro bog`langan
qaydnomalarning butun bir dasturlar oilasidir. TCP/IP tarmoqning dasturlar qismi bo`lib,
TCP/IP oilasidagi har bitta qism ma`lum bir aniq maqsadga qaratilgan: elektron pochtalarni
yuborish, tizimga olis masofalardan kirishni ta`minlash, fayllarni manzillarga jo`natish,
xabarlarga yo`l ko`rsatish yoki tarmoqlardagi buzilishlarni talqin qilish.
TCP/IP tarkibiga kiruvchi turli servis va ularning bajaradigan vazifalariga qarab har xil
sinflarga bo`linadi. Quyida qaydnoma guruhlari va ularning vazifalari keltirilgan.
TCP (Transmission Control Protocol) – qabul qiluvchi va uzatuvchi komp`yuterlarning
mantiqiy bog`lanishiga asoslangan ma`lumotlarni uzatilishini qo`llab-quvvatlovchi qaydnoma.
UDP (User Datagram Protocol) – mantiqiy bog`lanishlar o`rnatilmasdan, ma`lumotlar
uzatilishini qo`llab-quvvatlaydi. Bu yuboruvchi va qabul qiluvchi komp`yuterlar o`rtasida
oldindan bog`lanish o`rnatilmasdan ma`lumotlarni yuborishni anglatadi.
IP (Internet Protocol) – ma`lumotlarni uzatishni ta`minlaydi.
RIP (Routing Information Protocol) – manzilga xabarlarni etkazuvchi eng yaxshi yo`llarni
tanlovchi qaydnomalardan biri.
OSPF (Open Shortes Path First) – yo`llarni aniqlovchi muqobil qaydnoma.
ARP (Adress Resolution Protocol) – tarmoqdagi komp`yuterning sonli manzilini aniqlaydi.
DNS (Domain Name System) – tarmoqdagi komp`yuterlarni nomlari bo`yicha sonli
manzilini aniqlaydi.
RARP (Reverse Adress Resolution Protocol) – tarmoqdagi komp`yuterlarning manzilini
aniqlaydi, biroq ARP ga teskari holatda.
Amaliy servislar – bu shunday dasturlarki, ulardan foydalanuvchi yoki komp`yuter har xil
xizmatlar uchun ruxsat oladi.
BootP (Boot Protocol) – serverning boshlang`ich ma`lumotlarini o`qish bilan tarmoqdagi
komp`yuterlarni ishga tushiradi.
FTP (File Transfer Protocol) – komp`yuter o`rtasida fayllarni bir-biriga uzatadi.
TelNet (Telephone Network-telefon tarmog`i) – tizimga uzoqdagi terminal ruxsatini
ta`minlaydi, ya`ni bitta komp`yuterdan foydalanuvchi boshqa uzoqdagi komp`yuter bilan xuddi
qo`lidagi klaviaturada ishlayotgandek muloqot qiladi. U uzoqqa uzatish qaydnomasidir.
Shlyuzli qaydnomalar – tarmoq bo`ylab uzatilayotgan xabarlar yo`llari haqida va
tarmoqdagi ma`lumotlar holati, shuningdek lokal tarmoqdagi ma`lumotlarni talqin qilishga
yordam beradi.
EGP (Exterior Gateway Protocol) – yo`llari ko`rsatilgan ma`lumotlarni tashqi tarmoqqa
uzatish uchun xizmat qiladi.
GGP (Gateway to Gateway Protoco) – yo`llari ko`rsatilgan ma`lumotlarni uzatish uchun
xizmat qiladi.
IGP (Interior Gateway Protocol) – yo`llari ko`rsatilgan ma`lumotlarni ichki tarmoqda
uzatishga xizmat qiladi.
Quyidagi qaydnomalar yuqoridagi kategoriyalarga tegishla emas, ammo tarmoqlarda
ahamiyati kattadir.
NFS (Network File System) – lokal komp`yuterlarda mavjud bo`lgan katalog va fayllardan
foydalanish imkonini beradi.
NIS (Network Information Service) – parollarni tekshiradi va tizimga kirishni
molellashtiradi. Tarmoqdagi bir nechta komp`yuterlar foydalanuvchilari haqidagi ma`lumotlarni
ko`rsatadi.
RPC (Remote Procedure Call) – o`chirilgan amaliy dasturlarni bir-biri bilan sodda va
samarali holatda biriktiradi.
4
SMTP (Simple Mail Transfer Protocol) – elektron pochtani komp`yuterlarga yuboruvchi
qaydnoma.
SNMP (Simple Networc Management Protocol) – ma`muriy qaydnoma - tarmoq holati va
unga ulangan boshqa qurilmalarga ma`lumotlarni uzatadi.
Shunday qilib, servisning barcha turlari majmui TCP/IP – kuchli va samarali qaydnomalar
majmuini tashkil qiladi.
Tekshiruv savollari:
1. Internet nima? Uning kelib chiqish tarixi.
2. Internetning asosiy tarkibiy qismlari.
3. Internetning asosiy resurslariga nimalar kiradi?
4. Internet qaydnomalari. TCP/IP qaydnomasi haqida tushuncha.
5. TCP/IP qaydnomasining guruhlari va ularning vazifalari.
Ma`ruza-2
Mavzu: Kompyuter tarmoqlari haqida umumiy tushunchalar
1. Tarmokka ulangan komp`terlar ruyxati bilan tanishish.
2.”Kushni “ komp`yuter katik diskdagi fayl va papkalar bilan tanishish.
3. .”Kushni “ komp`yuter katik diskida papka yaratib , undan uz komp`yuterdagi papkaga
nusxa olish.
Komp`yuter tarmoklarini kupgina belgilar, xususan xududiy ta`minlanishi jixatidan tasniflash
Ґozirda
mumkin. Bunga kura global, mintakaviy va lokal (maxalliy) tarmoklar farklanadi.
shunday dasturiy ta`minot tuzishning ikki xil asosiy tamoyili joriy etilgan.
Birinchi
tamoyilda tarmokning dasturlashtirilgan ta`minoti kupgina foydalanuvchilarga xamma kirishi
mumkin bulgan bosh komp`yuter resurslarini takdim etishga muljallangan. U fayl-server deb
yuritiladi. Bosh komp`yuterning asosiy resursi fayllar bulgani uchun u shu nomni olgan. Bu
dasturli modullar yoki ma`lumotlarga ega fayllar bulishi mumkin. Fayl-server - bu serverning
eng umumiy turi. Shunisi kizikki, fayl-serverini disk xajmi odatdagi komp`yuterdagidan kup
bulishi kerak, chunki undan kupgina komp`yuterlarda foydalaniladi.
Tarmokda bir kancha
fayl - serverlar bulishi mumkin. Tarmokdan foydalanuvchilarning birgalikda foydalanishiga
takdim etiladigan fayl-serverning boshka tur serverlarini sanab utish mumkin. Masalan: printer,
modem, faksimil aloka uchun kurilma. Fayl-server resurslarini boshkaruvchi va kupgina tarmok
foydalanuvchilari uchun ruxsat beruvchi dasturiy tarmok ta`minoti tarmokning operatsion tizimi
deb ataladi. Uning asosiy kismi fayl-serverda joylashadi; ishchi stantsiyada fakat resurs va faylserver orasidan murojaat kilinadigan dasturlar oraliіidagi interfeys rolini bajaruvchi uncha katta
bulmagan kobik joylashtiriladi.
Ikkinchi tamoyil “klient-server” arxitektura deb
ataladi. Uning dasturiy ta`minoti resurslardan jamoa bulib foydalanishgagina muljallanib
kolmay, ularni kayta ishlash va foydalanuvchi talabiga kura resurslarni joylashtirishga
muljallangan. “Klient-server” arxitekturalar dasturi tizimi ikkita bulinmadan iborat: Serverning
dasturli ta`minoti va foydalanuvchi - mijozning dasturiy ta`minoti. Bu tizimlar ishi kuyidagicha
tashkil kilinadi: mijoz-dasturlar foydalanuvchining komp`yuterida bajariladi va umumiy kirish
komp`yuterida ishlaydigan dastur - serverga surov junatiladi. Ma`lumotlarning asosiy kismini
kayta ishlash kuchli server tomonidan amalga oshiriladi, foydalanuvchi komp`yuteriga fakat
bajarilgan surov natijalari yuboriladi. Ma`lumotlar bazasi serverlari katta xajmdagi ma`lumotlar
(bir necha 10 gigobayt va undan kup) bilan ishlashga muljallangan va kup sonli foydalanuvchilar
yukori unumli ishlab chikarishni, ishonch va ximoyalanganlikni ta`minlaydi. Global tarmoklari
5
ilovalarida klient-server arxitekturasi (ma`lum ma`noda) asosiy sanaladi. Katta matnli saxifalarni
saklash va kayta ishlashni ta`minlovchi mashxur Web-serverlari, FTD-serverlari, elektron pochta
serverlari va boshkalar ma`lum. Sanab utilgan xizmat turlarining mijoz dasturlari ushbu serverlar
tomonidan xizmatni kabul kilish olish va ulardan javob olish uchun surash imkonini beradi.
Taksimlanadigan resursga ega xar kanday komp`yuter tarmoіi server deb yuritilishi mumkin.
Chunki boshka komp`yuterlarda foydalanishga ruxsat bulgan bulinuvchi modemli komp`yuter
modem yoki kommunikatsiyali serverdir. Tarmok abonentlari - tarmokda axborotlarni
yuzaga keltiruvchi yoki iste`mol kiluvchi ob`ektlar.
Stantsiya - axborot uzatish va kabul kilish bilan boіlik vazifalarni bajaruvchi apparatura.
Abonent va stantsiya majmuini abonent tizimi deb atash kabul kilingan.
Shaxsiy komp`yuterlar fan va texnika, ishlab chikarishning turli tarmoklarida kullash amaliyoti
shuni kursatdiki, xisoblash texnikasini tatbik kilishda aloxida ShK emas, balki lokal xisoblash
tarmoklari kuprok samara beradi.
Ґar kanday kommunikatsiya tarmoіi albatta kuyidagi asosiy komponentlarni: uzatish
(peredatchik), xabar, uzatish vositasi, kabul kilish (priyomnik)ni uz ichiga oladi.
Ґar kanday komp`yuter tarmoіining asosiy vazifasi foydalanuvchiga axborot va xisoblash
resurslarini takdim etishdir. Shu nuktai nazardan lokal xisoblash tarmoіini serverlar va ishchi
stantsiyalar majmui deb karash mumkin.
Server - tarmokka ulangan va undan foydalanuvchilarga ma`lum xizmatlar kursatuvchi
komp`yuter.
Serverlar ma`lumotlarni saklashi, ma`lumotlar bazasini boshkarishi, masalalarni masofadan
kayta ishlashi, masalalarni bosib chikarishi va boshka bir kator vazifalarni bajarishi mumkin.
Ishchi stantsiya - tarmokka ulangan shaxsiy komp`yuter, foydalanuvchi shu orkali axborot
resurslariga kirib boradi.
Tarmokning ishchi stantsiyasi xam tarmok, xam lokal rejimida ishlaydi. U shaxsiy operatsion
tizim (MS-DOS, Windows va xokazo) bilan ta`minlangan amaliy vazifalarni xal etish uchun
foydalanuvchini barcha zarur vositalar bilan ta`minlaydi. Server turlaridan biri - fayl-serverga
(File Server) aloxida e`tibor berish kerak.
Fayl-server tarmokdan foydalanuvchilarning ma`lumotlarini saklaydi va ularning ushbu
ma`lumotlarga kirishini ta`minlaydi. Bu komp`yuter katta xajmdagi tezkor xotiraga, katta
xajmdagi kattik diskka ega.
U maxsus operatsion tizim boshkaruvi ostida ishlaydi.
Fayl-server
kuyidagi
vazifalarni
bajaradi: ma`lumotlarni saklash, ma`lumotlarni arxivlash, ma`lumotlar uzgarishini sinxronlash,
ma`lumotlarni uzatish.
Kupgina vazifalarni bajarishda bitta fayl-serverdan foydalanish kamlik kiladi. Bu paytda
tarmokka bir kancha fayl-serverlar kushilishi mumkin.
Tarmokdagi kurilmalarning uzaro alokasini boshkarish
Axborot tizimlari komp`yuter tarmoklari bazasida yaratilgan, u kuyidagi vazifalar echimini xal
etadi: ma`lumotlarni saklash, kayta ishlash, foydalanuvchining ularga kirishini ta`minlash va
ma`lumotlarni kayta ishlash natijasini uzatish.
Markazlashgan kayta ishlash tizimida bu vazifalarni markaziy EҐM (Mainframe, Host) bajaradi.
Komp`yuter tarmoklari ma`lumotlarni kayta taksimlab, kayta ishlashni amalga oshiradi. Bu
xolatda ma`lumotlarni kayta ishlash ikki ob`ekt: mijoz va server urtasida taksimlanadi.
Mijoz (klient) - vazifa, ishchi stantsiya yoki komp`yuter tarmoіidan foydalanuvchi.
Mijoz ma`lumotlarni kayta ishlash jarayonida kiyin ishlarni bajarishi, faylni ukishi, ma`lumotlar
bazasida axborot izlash uchun serverga surov junatishi mumkin.
Ilgaritdan belgilangan server mijozdan tushgan surovni bajaradi. Server xamma foydalanadigan
ma`lumotlarni saklaydi ushbu ma`lumotlarga kirishni tashkil etadi va mijozga ma`lumotlarni
beradi.
6
Mijoz olingan ma`lumotlarni kayta ishlaydi va kayta ishlangan natijalarni foydalanuvchiga kulay
kurinishda takdim etadi. Bunday tizimlar uchun mijoz-server yoki mijoz-server arxitekturasi
atamasi kabul kilingan.
Mijoz-server arxitekturasidan bir darajali lokal xisoblash tarmoіida, shuningdek ajratilgan
serverli tarmokda foydalanish mumkin.
Bir darajali tarmok. Bunday tarmokda ishchi stantsiyalar uzaro ta`sirini boshkarishning yagona
markazi yuk va ma`lumotlarni saklash uchun yagona kurilma mavjud emas.
Tarmok operatsion tizimi barcha ishchi stantsiyalar buyicha tarkalgan. Ґar bir tarmok stantsiyasi
xam mijoz, xam server vazifasini bajarishi mumkin. U boshka ishchi stantsiyalaridan olingan
surovlarga xizmat kursatishi va uz surovlarini tarmokka junatishi mumkin. Bir darajali
tarmokning afzalligi: narxi arzon va uta ishonchli.
Bir darajali tarmokning kamchiligi:
• Tarmok ish samaradorligining stantsiyalar soniga boіlikligi;
• tarmokni boshkarish murakkabligi;
• axborotni ximoyalash kiyinligi;
• stantsiyalar dasturiy ta`minotini yangilash va uzgartirishning kiyinligi.
Bu xildagi tarmoklar LAN tastic, NetWare Lite tarmok operatsion tizim bazasida keng
kullaniladi.
Ajratilgan serverli tarmok. Ajratilgan serverli tarmokda komp`yuterlardan biri barcha ishchi
stantsiyalar uchun muljallangan ma`lumotlarni saklash, ishchi stantsiyalar urtasidagi uzaro
alokani boshkarish va boshka bir kator vazifalarni bajaradi. Bunday komp`yuter odatda tarmok
serveri deb yuritiladi. Unga tarmok operatsion tizimi urnatiladi, yana unga barcha
taksimlanadigan tashki kurilma - kattik disklar, printerlar va modemlar ulanadi.
Ishchi stantsiyalar urtasidagi uzaro ta`sir odatda server orkali amalga oshiriladi. Markaziy
kurilma rolini server bajaradi. Markazlashtirilgan boshkaruv tarmoklarida ishchi stantsiyalar
urtasida axborot almashuv imkoniyati mavjud. Buning uchun Netlink dasturidan foydalanish
mumkin.
Ajratilgan serverli tarmokning afzalligi:
• Axborotni ximoyalashning ishonchli tizimi;
• tezkor xarakat;
• ishchi stantsiyalar sonining cheklanmasligi;
• birinchi darajali tarmokka nisbatan boshkaruvning oddiyligi.
Ajratilgan serverli tarmokning kamchiligi:
• Server uchun bitta komp`yuter ajratilishi tufayli narxining kimmatligi;
• bir darajali (rang) tarmokka nisbatan kam moslashuvchanligi.
1.Ishchi stolda Setevoe okrujenie papka oching.
2.Ochilgan papka oynasida ,Ishchi stolda bir –biriga ulangan komp`yuter ruyxatidan “
kushni” komp`yuterga ulaning.
3. “Kushni” komp`yuterda joylashgan papkani ochib,undagi axborotni uking .
4. “Kushni” komp`yuterda joylashgan papkaga uzingiz yaratgan faylni yuboring.
Sinov savollari:
1. . Lokal va global tarmoklar bir-biridan nima bilan fark kiladi?
2. Internet kanday komp`yuter tarmogidir?
3.Elektron pochta kanday maksadda ishlatiladi?
7
Ma`ruza -3
Mavzu: Lokal komp`yuter tarmoqlari
Reja:
1. Internetning funktsiyalari
5.Internet va intranet.
6.Internetning tarkibiy kismlari.
7.Internetga ulanish usullari va tartiblari
Tayanch suz iboralari: mul`timediya, kullaniщ soxalari,
Internet, intranet, Telnet, IRC, Chat, konferentsiya, ma`lumot, IR, URL, Adres, standart,
tizim.
Mul`timedia-gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy axborotlar texnologiyasidir. Uning
ajralib turuvchi belgilariga quyidagilar kiradi:
Axborotning xilma-xil turlari: an`anaviy (mant, jadvallar, bezaklar va boshqalar),
original (nutq, musiqa, videofil`mlardan parchalar, telekadrlar, animatsiya va boshqalar) turlarini
bir dasturiy mahsulotda integratsiyalaydi. Bunday integratsiya axborotni ro`yxatdan o`tkazish va
aks ettirishning turli qurilmalari: mikrofon, audio-tizimlar, optik kompakt-disklar, televizor,
videomagnitofon, videokamera, elektron musiqiy asboblardan foydalanilgan holda komp`yuter
boshqaruvida bajariladi;
Muayyan vaqtdagi ish, o`z tabiatiga ko`ra statik bo`lgan mant va grafikadan farqli
ravishda, audio va videosignallar faqat vaqtning ma`lum oralig`ida ko`rib chiqiladi. Video va
audio axborotlarni komp`yuterda qayta ishlash va aks ettirish uchun markaziy protsessor tez
harakatchanligi, ma`lumotlarni uzatish shinasining o`tkazish qobiliyati, operativ(tezkor) va
video-xotira, katta sig`imli tashqi xotira (ommaviy xotira), hajm va komp`yuter kirish-chiqish
kanallari bo`yicha almashuvi tezligini taxminan ikki baravar oshirilishi talab etiladi;
inson-komp`yuter interaktiv muloqotining yangi darajasi, bunda muloqot
jarayonida foydalanuvchi ancha keng va har tomonlama axborotlarni oladiki, mazkur holat
ta`lim, ishlash yoki dam olish sharoitlarini yaxshilashga imeon beradi.
Mul`timedia vositalari asosida o`quvchilarga talim berish va kadrlarni qayta tayyorlashni
yo`lga qo`yish hozirgi kunning dolzarb masalalaridandir. mutsl`timedia- bu informatikaning
dasturiy va texnikaviy vositalari asosida audio, video, mant, grafika va animatsiya
(ob`ektlarining fazodagi harakati) effektlari asosida o`quv materiallarini o`quvchilarga
etkazib berishning mujassamlangan holdagi kurinishidir.
Mul`timedia vositalari asosida o`quvchilarni o`quyidagi afzalliklarga ega:
A) berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq o`zlashtirish imkoniyati bor;
B) ta`lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa qilish ishtiyoqi yanada ortadi;
V) ta`lim olish vaqtining qisqarish natijasida, vaqtni tejash imkoniyatiga erishish;
G) olingan bilimlar kishi xotirasida uzoq muddat saqlanib, kerak bulganda amaliyotda
qullash imkoniyatiga erishiladi.
Zamonaviy komp`yuter texnologiyalaridan o`quvchilarga ta`lim berish va qayta tayyorlash
jarayonida keng foydalanish, kelajakda etuk va yuqori malakali mutaxassislarni kamol toptiradi.
Distant uslubi asosida o`quvchilarni o`qitish hozirgi kunning eng rivojlanib borayotgan
yo`nalishlaridan bo`lib, o`qituvchi bilan o`quvchilar ma`lum bir masofada joylashgan holda
ta`lim berish tizimidir.
Distant uslubi asosida o`qitish quyidagi texnologiyalarni o`z ichiga oladi:
Interaktiv texnologiyalar:
audiokonferentsiyalar (audioconferencing);
videokonferentsiyalar (videoconferencing);
ish stolidagi videokonferentsiyalar (desktop videoconferencing);
8
elektron konferentsiyalar (e-mail, on-line servikes);
ovoz kommunikatsiyalari (voice mail);
ikki tomonlama sputnik aloqa;
virtual borliq (virtual reality);
Nointeraktiv texnologiyalar:
bosib chiqarilgan materiallar;
audiokassetalar;
videokassetalar;
bir tomonlama sputnik aloqa;
televizion va radio ko`rsatuvlari;
disketa va CD- ROM lar.
Distant uslubining quyidagi afzalliklari mavjuddir:
A) o`qitishning ijodiy muqiti. Mavjud ko`pgina uslublar asosida o`qituvchi ilm tolibini
o`qitadi, o`quvchi esa faqat berilgan materialni o`qiydi.
B) mustaqil ta`lim olishning imkoniyati borligi. Distant uslubi asosida ta`lim berishboshlang`ich, o`rta, universitet, sirtqi- kechki va malaka oshirish bosqichlarini o`z ichiga oladi.
V) ish joyidagi katta uzgarishlar. Distant uslubi asosida ta`lim berish turi millionlab
insonlarga, hammadan ham ishlab chiqarishdan ajralmasdan ta`lim olayotganlar uchun, qulay
sharoit yaratib beradi.
G) o`qitish va ta`lim olishning yangi va unumli vositasi. Statistik ma`lumotlar shuni
ko`rsatmoqdaki, distant uslubi asosida ta`lim berish, ishlab chiqarishdan ajralgan holda o`qish
kabi unumlidir.
Hozirgi kunda tug`ridan-tug`ri INTeRNeT tarmog`iga kirish xizmati distant uslubi
asosida ta`lim berish uchun elektron pochtalar, komp`yuter konferentsiyalari va ma`lumotlarning
elektron bazasida foydalaniladi. Axborotlashgan tezkor kanalning rivojlanishi yangi gipermedia
tizimini berib, u uz ichida INTeRNeT tarmog`iga kirishning uchta asosiy xizmatini
mujassamlashtiradi va foydalanuvchining interfeysini (muloqoti) yanada takomillashtirishga
yordam beradi. Maltikast texnologiyalarining, konferentsiya vositalarining va mul`timedia
komp`yuterlarining mavjudligi INTeRNeT tarmog`i orqali videokonferentsiyalarni yo`lga
qo`yishga imkoniyat beradi. Shunday qilib, bunday gigant axborotlashgan tarmoq
o`quvchilarning distant uslubi asosida zamonaviy bilim olishlari uchun vaqti yoki qaerda
turganligiga qaramasdan keng sharoit yaratib beradi.
Video va audio axboroti bilan ishlashning zaruriyati ma`lumotlarining katta hajmi va ularni
uzatishning yuqori tezligi bilan bog`liq ko`plab muammolarni yuzaga keltirdi. Bu, audio-video
axborotning saqiq texnologiyalarini rivojlantirish va katta sig`imdagi jamg`aruvchilarning yangi
namunalarini yaratishning boshlanishi bo`ladi.
Mul`timedia uchun zamonaviy CD-ROM texnologiyalar taqdimnomasi ilk marta 1987yili Sietldagi konferentsiyada ( Second Microsoft CD-ROM Conference) bo`lib o`tdi va bu sana
video va audioaxborotli to`loqonli mul`timedianing paydo bo`lishi boshlanishi deb hisoblanadi.
Mul`timedia tarkib topishining bundan keyingi qadami CD-I texnologtyasi (Compast
Disk Interaktive- interaktiv videodisklar) bo`ladi, ular komp`ter yordamida lazerli videomurvatni boshqarish yo`li bilan kompakt diskdan axborotni ixtiyoriy tanlashni tashkil etishga
imkon beradi.
videotizimning asosi bo`lgan ixtisoslashgan mikroprotsessor turkumi. Oxirgi
paytlarda buldardan ham zamonaviylari bozorda taklif qilinmoqda;
drayverlar (Video Driver, Audio Driver va VRAM Driver va CD-ROM Driver) va
alohida kichik tizimlar darajasidagi dasturiy interfeys:
galma-gal paydo bo`luvchi audio va video axborot saqlovchi, malumotlarni CDROM jamg`aruvchisidan foydalanilganda tezligi bir tekisligini ta`minlovchi maxsus shaklli
fayllar;
sub`ektiv qabul qilishga yo`naltirilgan va ba`zi yo`qotish yoki buzib
kursatishlarga yo`l qo`yuvchi axborotning turli namunalari /tiklash algoritmlari.
9
Internet xizmati turlari elektron saxifa, elektron pochta, telekonferentsiya, fayllarni uzatish,
domen nomlari, Telnet, IRC yoki Chat konferentsiya, ma`lumotlarni izlash xizmatlari tavsiflari
keltiriladi.
Shunday kilib, ushbu ma`ruza Internet xakida to`lik ma`lumotlarni beradi va undan
foydalanish asoslarini o`rganishda ko`l keladi.
Internet bu yagona standart asosida faoliyat ko`rsatuvchi jaxon global komp`yuter
tarmogidir. Uning nomi tarmoklararo degan maononi anglatadi. U maxalliy (lokal)
komp`yuter tarmoklarni birlashtiruvchi informatsion tizim bo`lib, o`zining aloxida axborot
maydoniga ega bo`lgan virtual to`plamdan tashkil topadi.
Internet, unga ulangan tarmokka kiruvchi barcha komp`yuterlarning o`zaro ma`lumotlar
almashish imkoniyatini yaratib beradi. O`zining komp`yuteri orkali internetning xar bir mijozi
boshka shaxar yoki mamlakatga axborot uzatishi mumkin. Masalan, Vashingtondagi Kongress
kutubxonasi katalogini ko`rib chikishi, N`yu - Yorkdagi Metropoliten muzeyining oxirgi
ko`rgazmasiga ko`yilgan suratlar bilan tanishishi, xalkaro anjumanlarda ishtirok etishi, bank
muomalalarini amalga oshirishi va xatto boshka mamlakatlarda istikomat kiluvchi tarmok
mijozlari bilan shaxmat o`ynashi mumkin.
Internet XX asrning eng buyuk kashfiyotlaridan biri xisoblanadi. Ushbu kashfiyot tufayli
butun jaxon bo`ylab yoyilib ketgan yuz millionlab komp`yuterlarni yagona informatsion
muxitga biriktirish imkoniyati tugildi.
Foydalanuvchi nuktai nazaridan taxlil kiladigan bo`lsak, internet birinchi navbatda
tarmok mijozlariga o`zaro ma`lumotlar almashish, virtual mulokot kilish imkonini yaratib
beruvchi informatsion magistralp vazifasini o`taydi, ikkinchidan esa unda mavjud bo`lgan
ma`lumotlar bazasi majmuasi dunyo bilimlar omborini tashkil etadi. Bundan tashkari internet
bugungi kunda dunyo bozorini o`rganishda, marketing ishlarini tashkil etishda zamonaviy
biznesning eng muxim vositalaridan biriga aylanib bormokda.
Rasmda internet va unga boglanishning umumiy shakli keltirilgan. Unga asosan internetga
boglanish va undan foydalanishning asosiy texnik vositasini shaxsii komp`yuterlar tashkil etadi.
Uning imkoniyatlarini kengaytirish uchun unga mikrofon, videokamera, ovoz chixargich
(audiokolonka) va boshka ko`shimcha kurilmalar ulanishi mumkin. Internet xizmati internet
provayderlari yordamida aloka kanallari orkali amalga oshiriladi. Aloka kanallari sifatida telefon
tarmogi , kabelli kanallar, radio va kosmos aloka tizimlaridan foydalanish mumkin.
Internet tarmokning asosiy yacheykalari bu shaxsiy komp`yuterlar va ularni o`zaro borlovchi
lokal tarmoklardir.
Internet aloxida komp`yuterlar o`rtasida aloka o`rnatibgina kolmay, balki komp`yuterlar
guruxini o`zaro birlashtirish imkonini xam beradi. Agar bironbir maxalliy tarmok bevosita
internetga ulangan bo`lsa, u xolda mazkur tarmogning xar bir ishchi stantsiyasi Internetga
ulanishi mumkin. Shuningdek, internetga mustakil ravishda ulangan komp`yuterlar xam mavjud.
Ularni xost komp`yuterlar (host — raxbar) deb atashadi. Tarmok ka ulangan xar bir komp`yuter
o`z adresiga ega va uning yordamida jaxonning istalgan nuktasidagi istalgan mijoz uni topa
olishi mumkin.
Internet bu internet texnologiyasi, programma taominoti va protokollari asosida tashkil
etilgan, xamda ma`lumotlar bazasi va elektron xujjatlar bilan kollektiv ravishda ishlash imkonini
beruvchi korxona yoki kontsern mikyosidagi yagona informatsion muxitni tashkil etuvchi
komp`yuter tarmogidir.
Internet boshka komp`yuter tarmoklaridan kuyidagi bilan farklanadi. Bir yoki bir necha
serverlardan tashkil etilgan tarmok mijozi undagi elektron xujjat, ma`lumotlar bazasi va
fayllardan foydalanish uchun, ularning kaysi serverda, kaysi direktoriyada kanday nom bilan
saklanganligini, ularga kirish usul va shartlarini bilishi zarur bo`ladi.
Server bu boshka komp`yuter va programmalarga xizmat ko`rsatadigan komp`yuter yoki
programmadir. Ya`ni boshka komp`yuterlarga o`zining fayllaridan foydalanishga ruxsat beruvchi
komp`yuter Server xisoblanadi. Bitta komp`yuterda birnecha Server ishlashi mumkin.
10
Internetda esa bunday nokulayliklarni oldi olingan bo`lib, uning foydalanuvchisi bunday
ma`lumotlarni bilishi shart emas. Bundan tashkari internet tarmogida mavjud bo`lgan barcha
elektron xujjat va ma`lumotlar bazasini giper boglanishlar yordamida o`zaro boglab yagona
informatsion muxit kurish, unda kulay informatsion kidiruv tizimlarini tashkil etish mumkin
bo`ladi.
Internet o`z - o`zini shakllantiruvchi va boshkaruvchi murakkab tizim bo`lib, asosan
uchta tarkibiy kismdan tashkil topgandir:
• Texnik
• Programmaviy
• Informatsion
Internetning texnik tarkibiy kismi xar xil turdagi va tipdagi komp`yuterlar, aloka kanallari
(telefon, sputnik, shisha tolali va boshka turdagi tarmok kanallari), xamda tarmok texnik
vositalari majmuidan tashkil topgandir. Internetning ushbu texnik vositalarining barchasi
doimiy va vaktinchalik asosda faoliyat ko`rsatishi mumkin. Ulardan ixtiyoriy birining
vaktinchalik ishdan chikishi Internet tarmogi ning umumiy faoliyatiga aslo ta`sir etmaydi.
Internetning programmaviy ta`minoti (tarkibiy kismi) tarmokka ulangan xilma-xil
komp`yuterlar va tarmok vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) mulokot kilish,
ma`lumotlarni ixtiyoriy aloka kanali yordamida uzatish darajasida kayta ishlash, axborotlarni
kidirib topish va saklash, xamda tarmokda informatsion xavfsizlikni taominlash kabi muxim
vazifalarni amalga oshiruvchi programmalar majmuidan iboratdir.
Internetning informatsion tarkibiy kismi Internet tarmogida mavjud bo`lgan turli elektron
xujjat, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir va xokazo ko`rinishdagi axborotlar majmuasidan
tashkil topgandir. Ushbu tarkibiy kismning muxim xususiyatlaridan biri, u butun tarmok bo`ylab
taksimlanishi mumkin. Masalan, shaxsiy komp`yuteringizda o`kiyotgan elektron
darsligingizning matni bir manbadan, rasmlari va tovushi ikkinchi manbadan, video tasvir va
izoxlari esa uchinchi manbadan yirilishi mumkin. Shunday kilib, tarmogdagi elektron xujjatni o`zaro
moslashuvchan giper boglanishlar orkali bir necha manbalar majmuasi ko`rinishida tashkil etish
mumkin ekan. Natijada millionlab o`zaro boglangan elektron xujjatlar majmuasidan tashkil
topgan informatsion muxit xosil bo`ladi.
Internet informatsion muxitini tashkil etuvchi elektron xujjatlarning xar biri
komp`yuterlarning əRadreslaridan boshka o`zlarining takrorlanmas, unikal adreslariga ega. Bu
adres URL (Uniform Resource Locator) adres deb ataladi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi
xukumatining rasmiy axborotlari, Oliy majlis karorlari xakida ma`lumot beruvchi elektron saxifa
adresi www.gov.uz
Internetning ikkita asosiy funktsiyasi bor. Buning birinchisi informatsion funktsiya bo`lsa,
ikkinchisi esa kommunikatsion funktsiyadir.
Internetning informatsion funktsiyasi birinchi navbatda tarmok foydalanuvchilariga talab
etilayotgan axborotlarni tezkorlik bilan etkazib berish bo`lsa, ikkinchidan u axborotlarni keng
ommaga, jaxon mikyosida nixoyatda tez suroatda e`lon kilish (nashr kilish) imkoniyati
mavjudligi bilan ifodalanadi. Internetning yukori suratlar bilan rivojlanishi ommaviy axborot
faoliyatida va nashrchilikda keng imkoniyatlar ochib berdi. Masalan, internet yordamida N`yu
11
Yorkdagi yoki Frantsiyadagi eng so`nggi xabarlarni Toshkentga etkazib berish, gazeta va o`kuv
darsliklarni tayyorlash, nashr kilish, xamda ularni keng o`kuvchilar ommasiga tarkatish,
Xozirgi mavjud usullardan bir necha o`n barobar arzon, tez va samaralirok bo`ladi.
Ma`lumot uchun: Xozirgi kunda 240 saxifali tayyor o`kuv ko`llanmani tipografik usulda
10000 nusxada chop etish va uni tarkatish 910 million so`m mablag talab kilsa, uning elektron
nusxasini tayyorlash va internet saxifasiga joylashtirish uchun esa 78 yuz ming so`m mablag
zarur bo`ladi, binobarin undan foydalanuvchilar sonining chegarasi bo`lmaydi.
Internetning kommunikatsion funktsiyasi foydalanuvchilarning masofadan turib o`zaro
mulokot kilish imkoniyatini yaratib berilishi bilan ifodalanadi. Bunga misol tarikasida internet
elektron pochtasi, internet telefon va real vakt oraligidagi bevosita xabar almashish, Chat
konferentsiya yordamida amalga oshirilayotgan mulokotlarni keltirishimiz mumkin. Bundan
tashkari internetning kommunikatsion funktsiyasi uning foydalanuvchilariga videomulokot
kilish, videokonferentsiyalar uyushtirish, bir shaxardan turib ikkinchi shaxar ko`chalarini
(masofadagi Web kameralar yordamida) tomosha kilish va muzeylariga tashrif buyurish,
xamda tabiat manzaralaridan roxatlanish imkoniyatlarini yaratib beradi.
Yukori da ko`rib chikkan internetning informatsion va kommunikatsion funktsiyalari
umuman olganda odatdagi mavjud mulokot vositalari va ommaviy axborot tizimlari
funktsiyalarini takrorlayotgandek tuyuladi. Aslida xam shunday, fakat endi u mutlako yangi
imkoniyat doirasida: tez, kulay va sifatli, eng muxim i esa iktisodiy jixatdan arzon ko`rinishda
amalga oshiriladi. Ushbu texnologiyaning yana eng muxim xususiyatlaridan biri, bunda axborot
manbalari, aloka kanallari va texnik vositalardan bir vaktning o`zida jamoa bo`lib foydalanish
imkoniyatining mavjudligidir. Internetda mulokot kilish, axborotlarni yigish va e`lon (nashr)
kilishning arzonligi sababi xam ana shundadir. Bunday imkoniyatlar moxiyatini chukurrok bilish
uchun internetning o`zi kanday ishlashini, axborotlar kaysi printsiplar va usullar yordamida
uzatilishi, kayta ishlanishini o`rganishimiz zarur bo`ladi.
Buni kuyidagi misol yordamida tushuntirishga xarakat kilamiz. Nima uchun Amerika bilan
telefon orkali gaplashishning xar dakikasi 34 $ turadiyu, xuddi shu mulokot internet orkali
amalga oshirilsa bir necha o`n barobar kam xarajat talab kiladi?
Internet bir - biriga boglangan komp`yuterlar yagona tarmogidir. Komp`yuterlar bir - biri
bilan kanday borlanadi degan savol turilishi tabiiydir. Internetga boglanishning bir nechta usuli
mavjud. Boglanish turlari o`zaro imkoniyatlari va ma`lumotlarni uzatish tezligi bilan farklanadi.
Boglanish imkoniyati va tezligi Internetdan foydalanish narxini belgilaydi. Sifat va tezlik oshishi
bilan narx ko`tariladi. Boglanish turlarini narxi kamayishi tartibida keltiramiz:
• Tugridan to`gri kirish (pryamoe podsoedinenie vkdelennaya liniya).
• SLIR va RRR yordamida
• Chakiruv yordamida boglanish (Dialur Access, Dialur)
• UUCR yordamida.
Chakiruv bo`yicha boglanishning sifatli usuli ISDN dir.
Protokollar, mijozlar va serverlar
Protokol bu komp`yuterlar orasidagi aloka o`rnatilishida, ma`lumotlarni kabul kilish va
uzatishda
foydalaniladigan
signallar
standartidir. Ya`ni
komp`yuterlar
protokol
yordamida biri biri
bilan
boglanadi.
Protokol
to`gri
bo`lsagina,
12
komp`yuterlar o`rtasida aloka o`rnatiladi. Bu komp`yuterlarning boglanish tartibi yoki
standartidir.
Server bu boshka komp`yuter yoki programmalarga xizmat ko`rsatadigan komp`yuter
yoki programmadir. Ya`ni boshka komp`yuterlarga o`zining fayllaridan foydalanishga
ruxsat beruvchi komp`yuter Server xisoblanadi.
Internetning ishlash tartibi
Faraz kilaylik, Internetda biror saxifani ochib ko`rmokchisiz. Saxifa adresini kiritdingiz
va uni ochdingiz. Kanday kilib bir necha dakikada saxifa sizning ekraningizda paydo
bo`ladi? Bu saxifalarni topish uchun, sizning WWW ko`rish programmangiz URL dan kanday
foydalanadi? Saxifani topish uchun programma provayderda joylashgan domen nomlari
xizmati programmalar majmuidan foydalanadi.
E`tibor bergan bo`lsangiz domenlar nomi ko`pincha .com, .edu yoki .org bilan tugaydi.
Kuyida ommabop identifikator lar misollar bilan keltirilgan.
*.com Tijorat tashkilotlari uchun ishlatiladi, masalan: microsoft.com, ibm.com.
*.edu O`kuv muassasalari uchun ishlatiladi, masalan: vcu.edu (Virginia Commowealth
University), cmu.edu (Karnegi
Mellon Universiteti), wsu.edu (Washington State
University)
*.gov Davlat muassasalari (AKSh) uchun ishlatiladi, masalan: whitehouse.gov (Ok uy),
jro.gov (US Goverment Rrinting Office).
*.org Notijorat tashkilotlar uchun ishlatiladi, masalan: irex.org (Ayreks tashkiloti),
redcross.org (Amerika Kizil kresti).
*.net Internet ning xizmat provayderlari uchun ishlatiladi, masalan: internic.net (InterNIC), si.net
(Sprint International).
INTeRNeTGA ULANISh TARTIBI.
Internetga boglanish uchun nima kilish kerak? Internetga boglanish uchun avvalambor
komp`yuter, aloka kanali, modem va programma taominotiga ega bo`lish kerak. Provayder
telefon rakamlarini olish, xamda mijozning kayd kilingan takrorlanmas nomi (Login) va naronn
(Rassword)za ega bo`lish zarur.
Internetga ulanish tartibini anik bir misol yordamida tushuntirishga xarakat kilamiz. Faraz
kilaylik, O`zbekistonda internet xizmatini ko`rsatuvchi provayderlardan biri bo`lgan
Sarkortelekom orkali
siz Internetga ulanmokchisiz. Buning uchun siz avvalo
komp`yuteringizdagi Windows98 operatsion tizim tarikibiga kiruvchi Udalennpsh dostup k seti
(Masofadan tarmokka kirish) standart programmasi yordamida komp`yuteringizni provayder
serveriga avtomatik tarzda ulanish uchun sharoit yaratib olishingiz kerak. Bu kuyidagicha amalga
oshiriladi:
ə. Windows98 ish stolidan Moy komp`yuter belgisini izlab topasiz va sichkoncha ning chap
tugmachasini unda ketmaket ikki marta bosasiz. Natijada komp`yuter ekranida Moy
komp`yuter darchasi ochiladi
2. Ekranda paydo bo`lgan Moy komp`yuter darchasidan Udalennыy dostup k seti belgisini
topasiz va sichkonchaning chap tugmachasini unda ketma - ket ikki marta bosasiz. Natijada
komp`yuter ekranida Udalennыy dostup k seti darchasi paydo bo`ladi
3. Ushbu jildda Novoe soedinenie yozuvi va belgisini topasiz. Agar oldindan boglanishlar tashkil
etilgan bo`lsa, u xolda bu jildda bu boglanishlarning belgilari bo`lishi mumkin.
Novoe soedinenie belgisida sichkoncha chap tugmachasini yana ketma - ket ikki marta bosasiz.
Komp`yuter ekranida mulokot tarzida ishlovchi kuyidagi darcha paydo bo`ladi (2.ə0rasm).
5. Ushbu darchadagi Vvedite nazvanie soedineniya ... jumlasi tagidagi joyga yangi boglanish
nomini kiriting. Bu nom shartli bo`lishi mumkin, u fakat informatsion xarakterga ega xolos.
Masalan, Sarkor Telecom
Darchaning Nastroyka tugmachasi yordamida komp`yuterga o`rnatilgan modemingizning modeli va
turini tanlang
13
ə. Modemga doir barcha rostlash jarayonini tugatganingizdan so`ng mavjud darchada Dalee>
tugmachasini toping va sichkonchaning chap tugmachasini ketmaket ikki marta bosasiz.
Komp`yuter ekranida kuyidagi darcha paydo bo`ladi
8. Ushbu darchada ma`lumotlar kiritilishi uchun uchta joy ajratilgan: Shaxar kodi (Kod
goroda); Telefon; Mamlakat yoki viloyat kodi (Kod stranm ili oblasti). Bu ma`lumotlarni siz
internet xizmati ko`rsatadigan provayderdan olasiz va ularni shoshmasdan joy - joyiga
yozasiz. ( Masalan, O`zbekiston kodi 998, Toshkent shaxri kodi 37ə(2), SarkorTelesom
internet provayderi serverining telefon rakami ə386000)
9. Mavjud darchada Dalee> tugmachasini topib va sichkoncha ning chap tugmachasini
ketma - ket ikki marta bosasiz.
Ushbu darchada Gotovo tugmachasini topib va sichkoncha ning chap tugmachasini ket maket ikki marta bosing. Udalennыy dostup k seti darchasida xozirgina tashkil etilgan yangi
boglanish belgisi va nomi paydo bo`ladi
Ushbu tashkil etilgan boglanish internet xizmati ko`rsatuvchi provayderga avtomatik ravishda
ko`ngirok kilib, ulanish imkoniyatini beradi, ammo internetda ishlashni kulaylashtirish uchun
yana bir necha amallarni bajarish lozim bo`ladi. Kuyida bu amallarni bajarish tartibi
keltirilgan:
1. Udalennыy dostup k seti darchasida yangi tashkil etilgan boglanish belgisi va nomini izlab
topasiz va sichkoncha ning o`ng tugmachasini bosasiz, natijada ekranda yana bir ko`shimcha
darcha paydo bo`ladi va ushbu darchaning Svoystva tugmachasini bosing
2. Navbatdagi darcha boglanishning umumiy xususiyatlari xakidagi ma`lumotlarni o`zida aks
ettirib,
Obshie, Tip servera, Stsenarii, Podklyucheniya kismlardan tashkil topgan. Avvalo Obshie kismidagi
ma`lumotlarnk tugri va anik ekanligiga ishon xosil kiling, so`ngra darchaning Tip servera kismini
oching va unda si: foydalanadigan drayver larnigina koldiring. Agar sizning komp`yuteringiz
maxalliy tarmok ka ulanmagan bo`lsa NetBEUI va IRX/SRX protokollarini uzib ko`ying (Ya`ni
ushbu protokollar oldidagi belgini olib tashlang).
3. Agar provayder sizga ko`shimcha ma`lumot sifatida 2 tg DNS serverning IR adreslarini
bergan bo`lsa (asosiy v< ko`shimcha), u xolda Nastroyka TCR/IR tugmachasi yordami da ushbu
ma`lumotlarni kiritish zarur bo`ladi 4. Kolgan Stsenarii, Podklyucheniya kismlaridagi ma`lumotlar
yordamchi vazifalarni o`tab, ularni to`ldirish zarur emas.
5. Moslashtirish, sozlash jarayoni OK tugmachasini bosish bilan tugatiladi.
Kulaylik uchun boglanish belgisini ish stoliga ko`chiring
Internetga boglanish uchun ushbu belgida tugmachasini cherting. Xosil bo`lgan darchada
Podklyuchitgsya tugmachasini bosing
Yukoridagi barcha amallarni to`lik bajarib bo`lgandan so`ng internet tarmogiga ulanish
mumkin bo`ladi.
? Nazorat savollari:
1. Internetga boglanish tartibini aytib bering.
2. Internet-provayder bilan alokani urnating.
3. Internet Exrlorer programmasini tushitiring.
4. Web sayt.
5. Web server.
6. Elektron pochta.
7. Usenet teleanjumani.
8. Fayllarni protokol yordamida uzatish.
9. Telnet boshka komp`yuterlar bilan uzaro aloka.
14
Maruza-4
Mavzu: Tarmoqlarining topologiyasi
1. Komp`yuter tarmoqlari
2. Lokal kompyuter tarmog’i
3. Global kompyuter tarmog’i
4. Đnternet global tarmog’i.
Komp`yuter tarmoqlari
Komp`yuterlarning o’zaro turli ma`lumotlar,programmalar almashish maqsadida
biriktirilishi komp`yuter tarmoqlari deyiladi. Komp`yuterlar uchun shunday tarzda (tarmokka
biriktirilgan sholda) foydalanish juda kup afzalliklarga ega.Masalan, komp`yuter tarmog’iga
ulangan bir printerni barcha foydalanuv -chilar birgalikda ishlatishi,biror tashkilot miqyosida
shisobotni tez tayyorlash uchun uni bo’limlarga bo’lib, shar bir bo’lagini aloshida tarmoq
komp`yuterida tayyorlash mumkin.Fayllar, kataloglar, printer disklar tarmoqda birgalikda
foydalanishi mumkin.Bu esa o’z navbatida tejamlarga olib keladi.Shuning uchun sham
komp`yuterlar tarmoqlarga biriktiriladi. Komp`yuterlarning fizik jishatdan birlashtirilishi (simlar
yoki boshka yo’llar bilan)tarmoq o’zidan-o’zi ishlayveradi degani emas.Tarmoqdagi komp`yuter
tarmoq operatsion sistemasi boshkaruvida ishlaydi. Hozir ko’p ishlayotgan Windows 95
tarkibida lokal tarmoqda ishlash imko-niyatini beruvchi programmalar mavjud. Komp`yuter
tarmog’i ikki xil bo’ladi: lokal va global.
Lokal va global aloqa tarmoqlari
Shozirgi kunda mutaxassislar, gurushlar, yirik ishlab chiqarish korxonalari yoki
muassasalarning faoliyati ko’p jishatdan ularning qay darajada zaruriy ma`lumot va
axborotlar bilan to’la ta`minlanganligiga, shamda ushbu ma`lumotlardan qay darajada
samarali foydalana olayotganliklariga bog’liq bo’lib qolmoqda.
Ba`zan ma`lumotlar to’plami shu qadar ko’payib ketadiki, ularni qayta ishlash va
tashlil qilishni maxsus texnik tizimlar yordamisiz amalga oshirib bo’lmay qoladi. Bundan
tashqari , kundalik shayotda qabul qilish va qayta ishlash zarur bo’lgan axborotlar shajmi
nishoyatda ortib borayotganligi sababli, ba`zan ularni qabul qilishga sham ulgurilmayapti .
Đnson tomonidan to’planayotgan bilimlar shajmi nishoyatda yuqori sur`atlar bilin
ortib bormokda. Masalan 18- asrlarda bilimlar shajmi shar 10 yilda, 1970 yilda 5 yilda,
hozirga kelib esa 2 yilda ikki martaga oshib bormoqda .
Shozirgi kunda axborotlarni qullashda ko’pgina foydalanuvchilar uchun yagona
axborot makonini ta`riflovchi tarmoqlarni tashkil etish muxim ashamiyatga ega . Buni
butun dunyo komp`yuter tarmog’i shisoblanmish Internet tarmog’i misolida yaqqol ko’rish
mumkin .
Axborotlarni qayta ishlash tarmoqlangan tizimi axborotlarni qayta ishlash mustakil
ravishda aloshida - aloshida,lekin uzaro informatsion aloqa kanallari bilan bo\liq bo’lgan
komp`yuterlarda amalga oshiriladi .
Komp`yuterlarning o’zaro turli ma`lumotlar , programmalar almashish maqsadida
biriktirilishi komp`yuter tarmoqlari deyiladi . Komp`yuterlar uchun shunday tarzda
(tarmoqqa biriktirilgan sholda) foydalanish juda ko’p afzalliklarga ega. Masalan, komp`yuter
tarmog’iga ulangan bir printerni barcha foydalanuvchilar birgalikda ishlatishi,biror tashkilot
miqiyosida shisobotni tez tayyorlash uchun uni bo’limlarga bo’lib, xar bir bo’lagini
aloshida tarmoq komp`yuterida tayyorlash mumkin.Fayllar,kataloglar,printer,disklar tarmoqda
birgalikda foydalanishi mumkin. Bu esa uz navbatida tejamlarga olib keladi . Shuning uchun
xam komp`yuterlar tarmoqqa biriktiriladi . Komp`yuterlarning fizik jishatdan birlashtirilishi
(simlar yoki boshqa yo’llar bilan) tarmoq o’zidan-o’zi ishlayveradi degani emas .
Tarmoqdagi komp`yuterlar tarmoq operatsion sistemasi boshqaruvida ishlaydi . Shozir ko’p
15
ishlayotgan Windows
tarkibida lokal tarmoqda ishlash imkoniyatini beruvchi
programmalar mavjud.
Xududiy joylashuviga qarab komp`yuter tarmoqlarini uchta asosiy turkumga ajratish
mumkin :
• lokal tarmoqlar ( LAN -Lokal Area Neto’ork )
• mintakaviy tarmoqlar ( MAN -Metropolitan Area Neto’ork )
• global tarmoqlar ( WAN -Wide Area Neto’ork ).
Lokal komp`yuter tarmog’i tushunchasi nisbiydir . Bunday deyishimizga sabab
,komp`yuterlar bir xona ( sinf xonasi ), bino , tashkilot yoki bir qancha filiallardan iborat
bo’lgan tashkilot doirasida komp`yuter tarmoqlari tashkil qilish mumkinligidadir. Odatda
bunday tarmoqlarning doirasida 2-2.5 km bilan cheklanadi .
Mintaqaviy komp`yuter tarmog’i bir-biridan ancha uzoq masofada joylashgan
komp`yuterlarni va lokal komp`yuter tarmoqlarini o’zaro bo\laydi . U katta shashar ,
iqtisodiy mintaqa va aloshida mamlakat doirasidagi abonentlarni uz ichiga olishi mumkin
. Odatda , mintaqaviy shisoblash tarmog’i abonentlari o’rtasida masofa o’nlab , yuzlab
kilometrni tashkil etadi .
Global
komp`yuter tarmoqlari turli mamlakatlar yoki qit`alarda joylashgan
abonentlarni birlashtiradi. Mazkur tarmoq abonentlar o’rtasidagi aloqa telefon,radio aloqa va
kosmos aloqa tizimi negizida amalga oshiriladi .
Global , mintaqaviy va lokal komp`yuter tarmoqlarining birlashuvi ko’ptarmoqli
ierarxiyani tashkil etib, umumjashon axborot resurslarini birlashtirish va ulardan kollektiv
ravishda foydalanish imkoniyatlarini yaratadi .
Lokal xisoblosh tarmogi topologiyasi .
Lokal xisoblosh tarmog’i topologiyasi - bu tarmoqdagi komp`yuterlar,kabellar va
boshka komponentlarning fizik nuqtai nazardan joylanishini ta`minlaydi .
Đxtiyoriy tarmoq quyidagi uchta konstruktsiya asosida qurilgan bıladi :
-aylanma
-shinali
-yulduzsimon
shar qanday komp`yuter tarmog’ini uzellar majmui sifatida kırish mumkin .
Uzel – tarmog’ning uzatish vositasiga ulangan shar qanday qurilma .
Aylanma topologiya - tarmok uzellarining yopik egri kabel bilan birlashuvini
shosil qiladi . 1- rasm .
1- UZEL
6-UZEL
2-UZEL
5-UZEL
3-UZEL
4-UZEL
1-rasm. Aylana topologiya tarmog’i .
Shinali topologiya - eng oddiy turlardan biridir . U uzatish vositasi sifatida koaksial kabeldan
foydalanish bilan bog’lik . Ma`lumotlar tarmoq uzatish uzelidan shina bıyicha shar ikkala
tomonga tarqaladi .
16
1 - UZEL
5- UZEL
2- UZEL
3- UZEL
6-UZEL
4- UZEL
7- UZEL
2-rasm. Shinali topologiya tarmog’i.
Yulduzsimon topologiya markaziy uzel kontseptsiyasiga asoslanadi . Unga sirtki
uzellar ulanadi .Shar bir sirtki uzel markaziy uzel bilan aloshida ız aloqa tarmog’iga ega .
Barcha ma`lumotlar markaziy uzel orqali uzatiladi .
1- UZEL
2 -UZEL
Markaziy
uzel
3- UZEL
4- UZEL
3-rasm . Yulduzsimon topologiya.
Lokal tarmoqlar dasturiy ta`minoti .
Tarmoq faoliyatini quvvatlovchi va tarmoq xizmatini tashkil etuvchi tarmog’ning
dasturiy ta`minoti tarmoqli operatsion tizimni amalga oshiradi .
Tarmoqli operatsion tizim tarmoq ishi uchun zarur. Chunki lokal shaxsiy komp`yuterlar
uchun operatsion tizimlardan biri-DOS , Windows 95 , OS/2 , UNIX zarur .
Tarmoq operatsion tizim fayl-serverda odatdagi vazifalardan tashqari (diskka
kirish, fayllarni saqlash, xotiradan foydalanish) fayl-serverdagi ma`lumotlarga ruxsatsiz
kirishdan shimoyalaydi va foydalanuvchi shuquqlari asosida boshqaradi. Bundan tashqari
operatsion tizim turli operatsion tizim ırnatilishi mumkin bılgan barcha ishchi stantsiyalar
bilan ishlashni ta`minlaydi .
Internet tushunchasi. Internet bu yagona standart asosida faoliyat ko’rsatuvchi jahon
global komp`yuter tarmog`idir. Uning nomi ikki xil talqin qilinadi, ya`ni “International
Neto’ork” – xalqaro tarmoq va “Interconnected neto’orks” «tarmoqlararo» degan ma`noni
anglatadi. U mahalliy (lokal) komp`yuter tarmoqlarni birlashtiruvchi axborot tizimi bo’lib,
o’zining alohida axborot maydoniga ega bo’lgan virtual to’plamdan tashkil topadi.
Internet tarmoqg`i, unga ulangan barcha komp`yuterlarning o’zaro ma`lumotlar almashish
imkoniyatini yaratib beradi. Internet tarmog`ining har bir mijozi o’zining shaxsiy komp`yuteri
orqali boshqa shahar yoki mamlakatga axborot uzatishi mumkin. Masalan, Vashingtondagi
Kongress kutubxonasi katalogini ko’rib chiqish, N`yu-Yorkdagi Metropoliten muzeyining oxirgi
ko’rgazmasiga qwyilgan suratlar bilan tanishish, xalqaro anjumanlarda ishtirok etish, bank
muomalalarini amalga oshirishi va hatto boshqa mamlakatlarda istiqomat qiluvchi Internet
tarmog`i mijozlari bilan shaxmat wynash mumkin.
Global tarmoq tushunchasi. Internet tarmog`ining asosiy yacheykalari (qismlari) bu
shaxsiy komp`yuterlar va ularni o’zaro bog`lovchi lokal tarmoqlardir. Internet tarmog`i – bu global
tarmoq vakili hisoblanadi.
17
Internet alohida komp`yuterlar o’rtasida aloqa o’rnatibgina qolmay, balki komp`yuterlar
guruhini o’zaro birlashtirish imkonini ham beradi. Agar bironbir mahalliy tarmoq bevosita
internetga ulangan bo’lsa, u holda mazkur tarmoqning har bir ishchi stantsiyasi (komp`yuteri)
Internet xizmatlaridan foydalanish mumkin. Shuningdek, Internet tarmog`iga mustaqil ravishda
ulangan komp`yuterlar ham mavjud bo’lib, ularni xost komp`yuterlar (host – asosiy hisoblash
mashinasi) deb atashadi. Tarmoqqa ulangan har bir komp`yuter o’z manziliga ega va u
yordamida dunyoning istalgan nuqtasidagi istalgan foydalanuvchi bilan muloqot qila olishi
mumkin.
Internet tarmog`ining tuzilishi. Internet o’z - o’zini shakllantiruvchi va boshqaruvchi
murakkab tizim bo’lib, asosan uchta tarkibiy qismdan tashkil topgan:
− texnik;
− dasturiy;
− axborot.
Internet tarmog`ining texnik ta`minoti har xil turdagi komp`yuterlar, aloqa kanallari
(telefon, sun`iy ywldosh, shisha tolali va boshqa turdagi tarmoq kanallari) hamda tarmoqning
texnik vositalari majmuidan tashkil topgan.
Internet tarmog`ining dasturiy ta`minoti (tarkibiy qismi) tarmoqka ulangan xilma-xil
komp`yuterlar va tarmoq vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) ishlashni
ta`minlovchi dasturlar.
Internet tarmog`ining axborot ta`minoti Internet tarmog`ida mavjud bo’lgan turli
elektron hujjatlar, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir, veb-sayt va hokazo ko’rinishdagi
axborotlar majmuasidan tashkil topgan.
Internetning ikkita asosiy vazifasi bo’lib, buning birinchisi axborot makoni bo’lsa,
ikkinchisi esa kommunikatsion vositasidir.
Internetga bog`lanish. Internet tarmog`iga ulanish ajratilgan aloqa kanali (optik tola,
sun`iy ywldosh aloqasi, radiokanal, ajratilgan kommutatsiyalanmaydigan telefon liniyasi)
bo’yicha doimiy ulanish, shuningdek kommutatsiyalanadigan, ya`ni uzib-ulanadigan ulanish
(Dial-ur access, Dial-ur) ko’rinishida amalga oshiriladi.
Telefon liniyasi orqali internetga ulanish. Internet tarmog`iga oddiy telefon
tarmoqlari orqali standart modem qurilmalari yordamida ulanish mumkin. Telefon liniyasi
orqali Internetga ulanishda modem qurilmasidan tashqari maxsus dasturdan (protokol) ham
foydalaniladi. Bunda ushbu dastur yordamida Internetga ulanganda telefon liniyasi band
qilinadi, seans tugatgandan swng telefon tarmog`i bo’shatiladi va unda boshqa foydalanuvchi
foydalaniishi mumkin. Internetga ulanishni amalga oshiruvchi dasturning yutug`i shundaki,
ular Internetga to’g`ridan to’g`ri ulanishga imkon beradi.
Telefon liniyasi orqali «Chaqiruv» bo’yicha Internetga bog`lanish Internet xizmatlarini
taqdim etuvchi provayder bilan mijoz o’rtasida amalga oshiriladi. Bunda foydalanuvchi
mantiqiy nom (login) va maxfiy belgi (parol) yordamida Internetga to’g`ridan-to’g`ri ulanadi.
18
Mobil aloqa vositalari yordamida internetga ulanish. Internet tarmog`iga nafaqat
kabel yoki telefon liniyasi orqali simli ulanish mumkin, balki mobil aloqa vositalari yordamida
simsiz ulanish ham mumkin. Internet tarmog`iga simsiz ulanish komp`yuter orqali yoki mobil
telefonning o’zida amalga oshiriladi. Agar komp`yuter orqali Internetga simsiz ulanish kerak
bo’lsa, u holda komp`yuterdan tashqari Internet xizmatlarini taqdim etuvchi operator yoki
provayderning simsiz ishlovchi modemi yoki xuddi shu vazifani bajaruvchi mobil telefon
apparati zarur.
Agar mobil telefonning o’zida turib Internetga bog`lanish yoki undan foydalanish kerak
bo’lsa, u holda Internet xizmatlarini ko’rsatuvchi mobil operatorning mijozi bo’lishingiz va unda
GPRS xizmati yoqilgan bo’lishi talab qilinadi. Mobil aloqa vositalari yordamida Internetdan
foydalanilganda WAP texnologiyasi internetdan simsiz foydalanish imkonini beradi. Mobil
aloqa tarmoqlarida so’rovlarni va ma`lumotlarni uzatish uchun GPRS transport xizmatidan
foydalaniladi.
Modem tushunchasi va uning vazifasi. Modem modulyator-demodulyator
so’zlarining qisqartmasi hisoblanadi. Ushbu qurilmaning asosiy vazifasi komp`yuterdan
olingan raqamli signalni uzatish uchun analog shakliga aylantirish va qabul qilingan signalni
analog shakldan raqamli shaklga qaytarish hamda aloqa kanallari bo’ylab uzatishdan iborat.
Modem signalni (axborot) telekommunikatsiya kanallar bo’ylab uzatishni ta`minlaydi.
Modem yordamida internetda oddiy analog telefon tarmog`i orqali bog`lanish mumkin.
Bunday modemlarning nazariy jixatdan eng yuqori foydalanish tezligi 56 Kb/sek. ni tashkil
etadi.
Modem ichki va tashqi turlarga bo’linadi va har ikkalasi ham internetga yoki
telekommunikatsiya tarmoqlariga ulanish uchun xizmat qiladi.
19
Tashqi faks/modem
Simsiz modem
Ichki modem
O’zbekiston Respublikasidagi Internet tarmog`ining rivojlanishi. Respublikamizda
milliy Internet-segmentini rivojlantirish bo’yicha ishlar WzR Vazirlar Mahkamasining
“Komp`yuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
joriy etish chora-tadbirlari to’g`risida” 2002 yil 6 iyundagi 200-son qarori bilan tasdiqlangan
“2002-2010 yillarda komp`yuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
rivojlantirish dasturi”ga asosan amalga oshirilmoqda.
Respublika telekommunikatsiya tizimlarini modernizatsiya qilish va rivojlantirish
bo’yicha loyihalarni amalga oshirish natijasida mamlakatimiz aholisining keng qatlamlari uchun
Internet xizmatlaridan foydalanish borgan-sari engil bo’lib bormoqda. Hozirgi vaqtda
respublikamizda Internet foydalanuvchilarining umumiy soni 7,3 mln. kishidan ortdi, shundan
3,5 mln. kishi, ya`ni 1000ta fuqarodan 111tasi aloqa liniyalari orqali Internetga shaxsiy
komp`yuterlari orqali ulanadi. Mobil` Internet foydalanuvchilarining soni esa hozirgi kunda 3,8
mln. kishini tashkil etadi.
Respublikamizda AKTni rivojlantirishga bo’lgan katta e`tibor tufayli Internet tarmog`ida
milliy resurslar soni yildan yilga ortmoqdan. Hozirgi kunda respublikada .UZ domen zonasida
ikkinchi darajali domen nomlarini rwyxatga olish bo’yicha 7 ta registratorlar faoliyat ko’rsatadi:
Tomas, Billur.com, Arsenal-D, Sarkor Telecom, VSS, TV-Inform va Simus.
Milliy axborot resurslarini rivojlantirish bo’yicha Hukumat qarorlari va chora-tadbirlar
rejasini amalga oshirish natijasida .UZ Milliy domen zonasidagi domen nomlarining soni yildanyilga ortmoqda. Jumladan, 01.01.2011y. holatiga .UZ Milliy domen zonasidagi domen
nomlarining soni 11088 tani tashkil etdi, yil boshiga nisbatan bo’lgan wsish 16%ni tashkil etdi.
Ma`lumotlarni uzatish, jumladan, Internet tarmog`iga ulash xizmatlarni taqdim etuvchi
xwjalik yurituvchi sub`ektlarning soni bugungi kunda 982tani tashkil etadi, jamoa foydalanish
punktlarining umumiy soni esa 1025taga etdi.
Provayder va operatorlarning aksariyat qismi Toshkent shahrida joylashganligiga
qaramay, respublikamizning boshqa hududlari, ayniqsa Samarqand va Buxoro viloyatlarida ham
provayder va operatorlar sonining barqaror wsishi kuzatilmoqda.
Internet tarmog`i vazifasi va undan foydalanish maqsadlari. Internet tarog`inig vazifasi
internet tarmog`i abonetlariga web-hujjatlarni o’qish, elektron pochta, fayl uzatish va qabul
qilish, muloqotda bo’lish, tarmoqda hujjatlarni saqlash va ular bilan ishlash xizmatini ko’rsatish.
Internet tarmog`idan axborotlarni almashish, masofaviy ta`lim olish, konferentsiyalar o’tkazish,
veb-saytlarni tashkil etish, elektron pochtani joriy qilish, muloqot o’rnatish va shu kabi
maqsadlaridafoydalaniladi.
20
Ma’ruza -6
Mavzu: Internet- global komyuter tarmog‘i
Reja:
1. Đnternet tizimi haqida asosiy tushunchalar
2. Đnternetning texnik tarkibiy qismi
3. «Đnternet» tizimiga ulanish
Đnternet tizimi haqida asosiy tushunchalar.
Đnternet deb atalgan elektron ma`lumotlar uzatish tizimi kaysidir bir insonning ikki
komp`yuterni bir-biri bilan ulab, ma`lumot uzatish mumkinligini isbotlagandan so’ng paydo
bo’ldi desak hech ham mubolag`a qilmagan bo’lar edik. Dunyo miqyosidagi hisoblash
tarmog’ining ilk modeli xuddi shu tarzda vujudga keldi va shiddat bilan rivojlanib ketdi. Kurrai
zaminning deyarli barcha davlatlari xududlarida mavjud bo’lgan o’rgimchaksimon ma`lumot
almashinish va hisoblash tarmog’i (World Wide Web) planetamizning istalgan joyidagi insonlar
bilan aktiv muloqot qilishga imkon beradi va bu bilan xilma-xil mamlakatlardagi turfa xil
insonlarga ular orasidagi sigsiy, madaniy, irkiy, diniy va jugrofiy farklarga karamay, erkin
muloqot qilish imkonini beradi. Bu esa o’z navbatida informatsion fazodagi tub ma`nodagi
virtual informatsion erkinlikka olib keladi va ushbu doirada xur fikrlashga keng imkoniyatlar
yaratadi. Bu ma`noda biz xozir kelajakda shaxs erkinligiga katta imkoniyatlar yaratadigan tub
ma`nodagi va ozod informatsion jamiyat tashkil bo’lishi hamda rivojlanishi boskichidamiz desak
aslo yanglishmagan bo’lar edik.
Đnsonlar ushbu «virtual» muloqot vositasining axamiyati va uning insoniyat jamiyatining
rivojlanishiga revolyutsion va evolyutsion ta`sirini yana ko’p marta fikrlab hamda chukur
muloxoza kilib ko’radilar. Đnternet jamiyatning rivojlanishida va bu bilan boGlik xilma xil
imkoniyatlar xosil bo’lishida juda katta axamiyatga molik bo’lishi haqida shubxalanmasa ham
bo’ladi. Misol sifatida quyidagi dikkatga sazovor rakamlar va ma`lumotlarni keltirishimiz
mumkin. Ommabop ma`lumot olish va uzatish vositasi sifatida 50 millionlik faol mijozlarni
to’plash uchun radioga 30 yil, televideniyaga esa 13 yil ketgan bo’lsa, xuddi shu natijaga erishish
uchun internetga atigi 4 yil zarur bo’ldi xolos. Bundan bugun ham internet ommaviy axborot
vositalari orasida eng oldingi o’rinlardan birini egallab turishi aniqligi uning rivojlanishi va
amalda ko’llanishi imkoniyatlaridan yaqqol ko’rinib turibdi. Bugungi kunda internet tarmog’i
ko’rinishidagi kiberfazo 120 milliondan ortiq xilma xil turdagi kompyuterlarni bir biri bilan
birlashtirib turgan holda ularning samarali ishlashini ta`minlab turibdi. O’zbekistonda ham
internet tarmog’iga ulangan komp`yuterlarning soni kun sayin o’sib, foydalanuvchilar miqdori
ham ortib bormoqda. Maktablarda, oliy o’kuv yurtlarida, xilma xil turdagi litseylarda, kollejlarda
va boshqa turdagi o’kuv muassasalarida internetdan foydalanishni o’rganish darslari tashkil
etilgan va o’quvchi-talabalar uni katta qiziqish bilan o’rganmokdalar.
Đnternet - bu avvaldan qabul qilingan kelushuvlar asosida faoliyat ko’rsatuvchi jahon
global komp`yuter tarmog`idir. Uning nomi «tarmoqlararo» degan ma`noni anglatadi. U
mahalliy (lokal), mintaqaviy va global komp`yuter tarmoqlarini birlashtiruvchi axborot tizimi
bo’lib, o’zining alohida axborot maydoniga ega bo’lgan virtual (hayoliy, faqat komp`yuter
xotirasida mavjud bo’lgan) to’plamdan tashkil topadi.
Đnternet unga ulangan barcha komp`yuterlarning o’zaro ma`lumotlar almashish
imkoniyatini yaratib beradi. O’zining komp`yuteri orqali internetning hap bir mijozi boshqa
shahar yoki mamlakatga axborot uzatishi mumkin. Masalan, Toshkentdagi Navoiy kutubxonasi
katalogini ko’rib chiqishi, Amir Temur muzeyining oxirgi ko’rgazmasiga qo’yilgan eksponatlar
bilan tanishishi, xalqaro anjumanlarda ishtirok etishi, bank muomalalarini amalga oshirishi va
hatto boshqa mamlakatlarda istiqomat qiluvchi tarmoq mijozlari bilan shaxmat o’ynashi
mumkin.
21
Đnternet XX asrning eng buyuk kashfiyotlaridan biri hisoblanadi. Ushbu kashfiyot tufayli
butun jahon bo’ylab yoyilib ketgan yuz millionlab komp`yuterlarni yagona axborot muhitiga
biriktirish imkoniyati tug`ildi.
Foydalanuvchi nuqtai-nazaridan tahlil kiladigan bo’lsak, internet, birinchi navbatda,
tarmoq mijozlariga o’zaro ma`lumotlar almashish, virtual muloqot qilish imkonini yaratib
beruvchi axborot magistrali vazifasini o’taydi, ikkinchidan esa, unda mavjud bo’lgan
ma`lumotlar bazasi majmuasi dunyo bilimlar omborini tashkil etadi. Bundan tashqari, internet
bugungi kunda dunyo bozorini o’rganishda, marketing ishlarini tashkil etishda zamonaviy
biznesning muhim vositalaridan biriga aylanib bormoqda. Đnternet o’zini o’zi shakllantiruvchi va
boshqaruvchi murakkab tizim bo’lib, asosan uchta tarkibiy qismdan tashkil topgandir:
texnik;
dasturiy;
axborot.
Đnternetning texnik tarkibiy qismi har xil turdagi komp`yuterlar, aloqa kanallari (telefon,
sputnik, shisha tolali va boshqa turdagi tarmoq kanallari) hamda tarmoq texnik vositalaridan
tashkil topgandir. Đnternetning ushbu texnik vositalarining barchasi doimiy va vaqtinchalik
asosda faoliyat ko’rsatishi mumkin. Ulardan ixtiyoriy birining vaqtinchalik ishdan chiqishi
Đnternet tarmog`ining umumiy faoliyatiga aslo ta`sir etmaydi.
Đnternetning dasturiy ta`minoti (tarkibiy qismi) tarmoqqa ulangan xilma-xil
komp`yuterlar va tarmoq vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) muloqot qilish,
ma`lumotlarni ixtiyoriy aloqa kanali yordamida uzatish darajasida qayta ishlash, axborotlarni
qidirib topish va saqlash hamda tarmoqda axborot xavfsizlikni ta`minlash kabi muhim
vazifalarni amalga oshiruvchi dasturlar majmuasidan iboratdir.
Đnternetning axborot tarkibiy qismi Đnternet tarmog`ida mavjud bo’lgan turli elektron
hujjat, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir va hokazo ko’rinishdagi axborotlar majmuasidan
tashkil topgandir. Ushbu tarkibiy qismning muhim xususiyatlaridan biri, u butun tarmoq bo’ylab
taqsimlanishi mumkin. Masalan, komp`yuteringizda o’qiyotgan elektron darsligingizning matni
bir manbadan, rasmlari va tovushi ikkinchi manbadan, videotasvir va izohlari esa uchinchi
manbadan olinishi mumkin. Shunday qilib, tarmoqdagi elektron hujjatni o’zaro moslashuvchan
"giper-bog`lanishlar" orqali bir necha manbalar majmuasi ko’rinishida tashkil etish mumkin
ekan. Natijada millionlab o’zaro borlangan elektron hujjatlar majmuasidan tashkil topgan
axborot muhiti hosil bo’ladi.
Nega insonlar internet bilan ishlashga bunchalik qiziqadilar, degan savolga javob berish
uchun undan foydalanib xosil qilinagtgan imkoniyatlar bilan boGlik bir kancha misollar ko’rib
chiqamiz. Buni internetdagi «Rambler» deb atalgan rusiyzabon informatsion sistema bilan
sodda usulda tanishtirishdan boshlaymiz.
Uni katta shaxarning katta bir maydoni sifatida tushunib, undan bir kancha xar xil
nomlangan ko’chalar xilma xil tomonlarga tarkalib ketgan deb faraz kilsak, ko’chalarning biri
sportga qiziqkanlar uchun, ikkinchisi ta`limga qiziquvchilar uchun, keyingisi san`atga
ishkibozlar uchun,yana biri ishga kirish uchun imkonyat kidiruvchilar uchun va xakozolar desak
bo’ladi. Siz fakat nimani tanlaganingizni tegishli adresni tergan holda aniqlashingiz lozim
bo’ladi xolos. Ushbu elektron ko’chalarda xilma xil ranglarda virtual reklamalar – bannerlar
tovlanib turgan bo’ladi. Tanishuv klublari, yangi xajviyalar, turistik byurolar, virtual kazinolar va
shunga o’xshash qiziqarli imkoniyatlar sizda internet bilan ishlashga yana ham katta ishtigk
xosil kiladi.
Kerakli elektron adreslarni bilmagan kimsalarga rambler ma`lumotlar byurosini taklif
kiladi va undan juda ko’p xil ma`lumotlar olish imkoniyati yaraladi. Masalan, «klyuchevıe
slova» darchasida «kurs dollara» so’zini tersangiz, sizga o’sha zaxoti bunday ma`lumotlar
olinishi mumkin bo’lga bir kancha saytlarning elektron adreslari ko’rsatiladi. Agar internetda
ishlovchida biroz bo’sh vaqt bo’lsa, unda xilma xil joylarga sagxat qilish imkoniyati yaraladi.
Bunday sagxatni masalan http://www.fourmilab/ch boshlasak, tegishli tugmachalarni turtish
orqali kosmosga sagxat qilishimiz mumkin.
22
Ekranda erning geostatsionar yo’ldoshi orqali berilagtgan tasvirini real vaqt rejimida
ko’rishimiz mumkin.
Materiklar, okeanlar, dengizlar, o’rmonlar va darglar sizning
kop`yuteringiz ekranida muxayyo bo’ladi. Kursordan foydalanib er sharining teskari tomonini
ko’rishga xarakat qilamiz. Masofani qisqartirib, uni 100, 50, 30 kilometr balandlikdan bo’lgan
holatlarga olib kelamiz. Katta shaxarlarning ko’chalari aniq ko’rina boshlaydi. Afsuski, xozirgi
er yo’ldoshlaridagi telekameralarning imkoniyatlari 10 kilometr balandlikdan ko’rishgagina
imkon beradi xolos, aks holda komp`yuter ekranida o’zingizning uyingizni ko’rish imkoni ham
yaratilar edi albatta. Đnternet tarmog’ida shunday adreslar ham mavjudki, ular yordamida 2
metrgacha aniqlikda kosmik suratlar ham olish mumkin. Demak, ushbu rasmlar orqali
mashinaning markasini aniqlash, dala xovlingizning rasmini olish gki xoxlagan joyning suratini
olish mumkin. Lekin bu xildagi saytlar pullik xizmat turlariga kiradi. Agar erdagi faoliyat turlari
bilan qiziqsangiz, www.odci.gov/cia/ciakids/index.html saxifasiga kirishingiz va boshlangich
josuslar maktabi saboklarini olishingiz mumkin.
Ushbu sayt markaziy razvedka boshqarmasi tomonidan tashkil qilingan bo’lib, bu
soxada malakali kadrlar tayyorlashni ko’zda tutadi. Soxa bo’yicha malakali mutaxassislar o’z
tajribalarini o’rtoklashib, bu kasbning qiziqarli tomonlarni tushuntiradilar va amaliy ish
o’yinlarini taklif kiladilar. Angliyada esa moliyaviy ishlar bo’yicha on-layn (bevosita) sud o’z
ishini boshladi. Buning uchun Money Claim Online caytiga kirib, o’zingiz va javobgar bilan
bog’lik ma`lumotlarni va mablag’ miqdorini kiritish lozim bo’ladi. Usha kunning o’zidagi ushbu
murojaatni sud ko’rib chiqadi va tegishli qaror qabul qilinadi hamda ushbu qaror javobgarga
oddiy pochta orqali jo’natiladi.
«Đnternet» tizimiga ulanish.
Ko’pchilik ularda elektron pochta mavjudligi va u orqali ma`lumotlar olish va uzatish
imkoniyati borligi tufayli o’zlarini «Đnternet» tizimiga ulangan deb biladilar. Lekin ko’pchilik
xollarda bu ishonch o’zini unchalik oqlamaydi. «Đnternet» aloqa tarmog’iga ulanish uchun
avvalo qanday turdagi ulanish turlari mavjudligini va ular bizga qanday imkoniyatlar yaratishi
mumkinligini o’rganib chiqamiz.
Xozirgi paytda ko’pgina tashkilotlar to’liq tushunib etdilarki, internetda o’z saytlarini
tashkil etmaslik ushbu kiberfazoda mavjud bo’lmaslikka olib keladi va demak bunday tashkilot
rivojlanishdan nafakat ancha, balki judayam orqada qoladi. Shuning uchun ham internetni
insoniyat jamiyatining yangi informatsion yashash muhiti deb tushunadilar.
Yuqorida aytib o’tganimizdek, keyingi yillarda «Đnternet» deb nomlangan xalqaro
komp`yuter aloqasi tizimi juda katta tezlik bilan rivojlanib, keng miqyosli aloqa vositasi
makomiga ega bo’ldi va uning foydalanuvchilari soni kundan-kunga ko’payib ketdi. Xar kuni
uni ishlatuvchilar soni o’ng minglab ko’payib, kit`alar va materiklardagi insonlarning bevosita
muloqoti uchun juda qulay vosita bo’lib bormoqda. Mamlakatlar orasidagi masofa, siyosiy
tuzum xilma-xilligi va ulardagi konunlarning bir-biridan tubdan fark qilishiga karamay, insonlar
«Đnternet» tizimi orqali erkin muloqot qilish va fikr almashinish imkoniyatiga ega bo’ldilar.
Bu tarmoq bilan ishlamoqchi bo’lgan xilma-xil sohalarning mutaxassislari hech
qiynalmasdan ishlashni, aloqaning ishonchli bo’lishini, ma`lumotlar bazasiga kirishga, undan
foydalanishga hech qanday to’siqlar bo’lmasligini hoxlaydilar, albatta. Shu bilan birga ular o’z
asosiy soxalaridagi mutaxassisliklarini o’zgartirmagan holda ushbu tizimda mustaqil faoliyat
ko’rsatishni istaydilar. Ya`ni, ular komp`yuter soxasida ikkinchi mutaxassislikka ega bo’lib, bu
yo’nalishda yuqori malakali mutaxassis bo’lishni aslo istamaydilar.
Chunki bunga ko’p kuch, mablag’ va vaqt sarf qilish lozimligi hammaga ham ayon. Ular
iqtisodchiliklaricha, buxgalterliklaricha, o’qituvchi, adabiyotchi, fizik yoki kimggarliklaricha
qolishni istaydilar. Lekin shu bilan birga ular tarmoq ta`minlab beradigan ma`lumotlarga juda
ham muhtojdirlar, chunki bu ular uchun xatiy muxim ma`lumotlar majmuasiga kiradi.
«Đnternet» tarmog’i quyidagi turdagi mutaxassislar uchun potentsial va foydali
ma`lumotlar man`bai bo’lishi mumkin:
23
•
Fan va texnikada katta natijalarga erishishni va yangiliklar yaratishni maksad kilib
ko’ygan ilmiy xodimlarga;
• Fandagi eng ilgor yangiliklarni bilgan holda, yangi o’kuv dasturlari yaratmokchi
bo’lgan o’qituvchilarga;
• Biror-bir muammo ustida bosh kotirayotgan yuristlarga;
• Uziga o’xshagan yo’nalishda faoliyat olib borayotgan xamfikrlarini topish orzusida
yurgan jamoa a`zolariga;
• Yaxshi mutaxassis bo’lib etishishni, chet eldagi o’kuv yurtlarida o’kishni va fanlarni
jaxon talablari darajasida o’zlashtirishni orzu kilgan talabalarga;
• Xalkaro mikyosda faoliyat ko’rsatmokchi bo’lgan tadbirkorlarga.
• Boshqa yo’nalishlardagi turfa xil insonlarga;
Masalan, xar qanday mutaxassis o’zini qiziqtirgan muammoga «Đnternet» tizimidan
kerakli javobni topishi va yoki bu yo’nalishda tegishli yo’l-yo’rik olishi mumkin. Buning uchun
esa «Đnternet» tizimining resurslari katalogi Sizga katta yordam berishi mumkin.
•
Agar siz «Đnternet» tizimini o’rganishda quyidagilarga aloxida axamiyat bersangiz,
foydadan holi bo’lmaydi:
•
Qanday kilib tarmoq orqali boshqa komp`yuterlarga kirish mumkin;
•
Qanday kilib fayllarni bir komp`yuterdan boshqasiga ko’chirish mumkin;
•
Qanday kilib tarmoqning boshqa ishtirokchilariga elektron ma`lumotlar yuborish
mumkin;
•
Qanday kilib telekonferentsiyalarda ishtirok etish mumkin va undagi munozaralarda
faol ishtirok qilish uchun nima kilmok lozim;
•
Qanday kilib tarmoq resurslarini topish va ular bilan ishlash mumkin.
«Đnternet» tarmog’i 1975 yillarda Amerika ko’shma Shtatlarida mavjud bo’lgan aloqa
tarmoqlarini birlashtirish natijasida vujudga keldi. Uning asosi ARPAnet (Advanced Research
Projects Agency Net – Đlgor loyixalar agentligi tarmog’i) tarmog’i bo’lib, shu yo’nalishdagi
ilmiy izlanishlarni va bu bilan boglik ma`lumotlar majmuasini birlashtirgan edi
Ma’ruza -7
Mavzu: Internet xizmatlari va ularning turlari
Reja:
1. Internetning WWW-xizmati
2. HTML formati tushunchasi
2. HTTP (Hyper text Transfer Protocol) - gipermatnlarni uzatish protokoli
INTERNETNING WWW XIZMATI.
. WWW, 3W yaki Web deganimiz nima? World Wide Web – Vsemirnaya pautina,
bizning tilda «dunyo yuzlik tur» ma’nosini anglatadı.
WWW – bu gipermatn asosidagi multimedik xarakterdagi axborot tizimi. Bu tusunshlarga
aniqliq kiritaniz.
Multimedia: ma’lıwmot faqat gina matn emas, ba’lki ikki-uch ulchamli grafika, video,
tovushdan iborat bo’ladi.
Gipertekst: WWW tegi mag’lıwmat saqlawshı ha’r bir xujjet gipertekstli xujjet dep ataladı
Xozirda WWW eng mashxur internet xizmatlaridan biri. Bu uz ma`nosiga kura eng
qulay, eng tez,katta kulamdagi ma`lumotlarni uz ichiga oluvchi tarmoq. WWW mijoz-tarmoq
tamoyili buyicha ishlaydi.Kuplab xizmatlar borki, mijoz talabiga muvofik turli ma`lumotlardan
iborat dokumentni matn, tovush grafik va boshqa kurinishlarda beradi. Kupincha WWW
24
ma`lumot etkazib berishi uchun kerak bulgan dokumentlar formati HTML(Hyper Text
Markup Languge) deyiladi. WWW dokumentlarida junatmalar shunday adreslanadiki unda
iste`molchilar guruxi bir vaqtning uzida foydalanishi mumkin va kerak bulsa bir vaqtning uzida
junatish mumkin.
HTML formati dokumentlar aloqasi strukturasini ifoda etadi. Dokumentni
tashki kurinishi ekranda aniq ifodalanadi. HTML formatidagi fayllar nomi odatda html bilan
yakunlanadi, agarda server MS-DOS yoki Windoo’s da ishlayotgan bulsa. Mijoz va WWW
tarmoq urtasidagi protokol HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) deyiladi. Đnformatsion
resurs uchun junatmalar URL(resursga universal kursatkich) deyiladi.
HTML formati tushunchasi
Komp`yuterda formatlashtirilgan elektron hujjat WYSIWYG (What You See Is What You
Get) - "Nimani ko’rayotgan bo’lsang, o’shani olasan" qabilida ishlaydigan matn muharrirlari
yordamida yaratiladi. Masalan, MS Word, Wordpad, Bloknot va boshqalar.
Bunday dasturlar yordamida biz elektron hujjatni xohlagan shriftda, o’lchamda, chap
yoki o’ng tomondan tekislangan holda, (ya`ni o’zimizga ma`qul bo’lgan formatda) yaratishimiz
mumkin. Ammo biz ushbu elektron hujjatni internet yordamida e`lon qila olmaymiz. Sababi,
o’ni o’qimoqchi bo’lgan boshqa bir internet mijozining komp`yuterida biz foydalangan matn
muharriri yoki hujjatdagi shriftlar o’rnatilmagan bo’lishi mumkin. Buni oldindan aytib
bo’lmaydi. Undan tashqari, ushbu matnni ochishga mo’ljallangan oynaning o’lchamlari haqida
hech qanday ma`lumotlarga ega emasmiz. Shuning uchun ham, komp`yuterda foydalaniladigan
matn muharrirlari va ularning "format"lash usullaridan internetda foydalanib bo’lmaydi.
Bunday noqulayliklarning oldini olish maqsadida yangi HTML (Hypertext Mark-Up
Language) - gipermatnlarni belgilash tili (standarti) yaratildi. Bir qancha maxsus operatorlar
majmuasidan iborat bo’lgan HTML dasturlash tili bo’lib, uning yordamida elektron hujjatlarni
internetda bevosita e`lon qilish mumkin.
HTTP gipermatn uzatish protokoli
HTTP (Hyper text Transfer Protocol) - gipermatnlarni uzatish protokoli - tarmoq
protokollari ichida eng sodda va qulay protokollardan hisoblanadi. Uning asosiy vazifasi
giperbog`lanishdan hosil bo’lgan URL -manzilli elektron hujjatlarni o’qishga oid so’rov (zapros)
ni serverga jo’natish (xuddi shu vaqtda so’ralayotgan hujjat joylashgan server bilan aloqa
o’rnatiladi) va so’ralayotgan hujjat olib bo’lingandan so’ng server bilan aloqani uzishdan iborat.
Web hujjatlar
HTML formatida tayyorlangan elektron hujjat HTML hujjat, Web hujjat yoki Web sahifa
deb atalishi mumkin.
Agar elektron hujjatni tayyorlash haqida gap borsa, u holda hujjat HTML hujjat deb
ataladi, va ushbu elektron hujjatni internetda e`lon qilish yoki tarqatish haqida borsa, holda bu
hujjat Web hujjat deb ataladi. Bordiyu, ushbu hujjatdan foydalanish haqida borsa, u holda
bunday elektron hujjat Web sahifa deb ataladi.
Web uzel yoki saytlar
Bitta muallif yoki tashkilotga tegishli bo’lgan bir guruh o’zaro giperbog`lanishlar bilan
birlashtirilgan Web cahifalar majmuasi Web uzel (tugun) yoki sayt deb ataladi.
Web server
Web server tushunchasini ikki xil ma`noda ishlatish mumkin. Agap WWW xizmatini
ko’rsatish haqida borsa, u holda Web server tarmoq mijozlariga Web sahifa va saytlardan
foydalanish imkoniyatini yaratib beruvchi dastur ma`nosini anglatadi.
25
Agar so’z internetning texnik ta`minoti haqida borsa, u holda Web server Web resurslari
saqlanayotgan va uning dasturiy ta`minoti ishlab to’rgan komp`yuter ma`nosini anglatadi.
Đnternet tarmog`ining ixtiyoriy bir komp`yuterida bir nechta server dasturlar ishlab turishi
mumkin. Masalan, Web server dasturi, FTP servis elektron pochta serveri dasturiy ta`minotlari
va hokazo.
Bitta Web serverda (komp`yuterda) bir qancha tashkilot yoki korxonalarning Web
saytlari (uzellari) Web sahifalari joylashishi mumkin.
Web sahifaning faol komponentlari
Ma`lumki, Web sahifa tarkibiga HTTP protokoli orqali amalga oshirib bo’lmaydigan
alohida ob`ektlarni joylashtirish mumkin. Agar xuddi shu Web sahifa tarkibiga biriktirilgan
ob`ektlar HTTP protokoli kodlaridan farqli dastur bo’lsa, u holda bunday ob`ekt Web
sahifalarning faol komponentlari (ob`ektlari) deb ataladi.
Ushbu faol ob`ektlar yordamida Web sahifalarga turli-tuman axborotlarni joylashtirish
mumkin. Masalan animatsiya, mul`tiplikatsiya va video fragmentlarni joylashtirish yoki mijoz
bilan interfaol muloqotni tashkil etish, fizika, ximiya yoki texnikaga oid har xil tajribalarni
namoyish etish va hokazo.
Web-server bilan ishlash mobaynida Telnetga chetdan ulanishni bajarish, tarmoq
mijozlariga elektron pochta yuborish, FTP-anonim yordamida fayllarni olish va Đnternetning
boshqa bir qator ilovalarida (amaliy dasturlar) ish bajarish mumkin. Bu WWW ni internetning
integral xizmati deb hisoblashga imkon beradi.
Komp`yuterda Web-sahifalarni ko’zdan kechirish.
Internet Explorer dasturi
Komp`yuterni Đnternet tarmog`iga ulaganimizdan keyin albatta internetda biz biron-bir
axborotni ko’rishga urinib keshramiz. Đnternet tarmog`ida ma`lumot asosan web-sahifa (sayt)
shaklida tasvirlanadi.
Bunday web-sahifalarni ko’rish uchun maxsus dasturlar brauzerlar (browser so’zi
browse – ko’rish dan olingan) ishlab chiqilgan. Ular web-sahifani ko’rish, saqlash, chop etish va
boshqa bir qator imkoniyatlarga ega. Hozirgi kunda bunday dasturlarni turlari juda ham ko’p.
Ular, asosan, bitta yoki bir nechta web-sahifani ochish, undagi ma`lumotni tasvirlash kabi
amallarni bajaradi. Web-sahifani ochish uchun biz uning URL-manzilini kiritishimiz kerak
bo’ladi. URL-manzil odatda quyidagidek shaklga ega bo’ladi:
www.gov.uz;
www.mail.ru;
www.yahoo.com.
Bu erda WWW – World Wide Web mashhur xizmat nomi; gov, mail, yahoo – server
(sahifa) nomlari; uz, ru, com – domen (hudud) nomlari.
Windows operatsion sistemasida Internet Explorer (IE) dasturiga kirishning bir nechta usuli
mavjud.
Dasturga kirib, Adres (manzil) satriga biron-bir manzilni kiritamiz, masalan www.gov.uz
va klaviaturadagi Enter tugmasini bosamiz. Shuni ta`kidlash joizki, mazkur dasturga kirishdan
oldin Đnternet tarmog`iga ulanishni tashkil etish kerak. Aks holda biz Đnternet-sahifalarini ocha
olmaymiz.
Natijada taxminan quyidagidek oyna hosil bo’ladi:
Internet Explorer dasturining asosiy ish vositasi va uskunalar panelida joylashgan
uskunalar quyidagilardir:
26
Ускуналар панели
Меню сатри
Дастур ва веб-саҳифа номи
Веб-саҳифа мазмуни
Ҳолат сатри
- oldingi web-sahifaga o’tish;
- keyingi web-sahifaga o’tish;
- web-sahifa ochilishini (yuklanishini) bekor qilish;
- web-sahifa mazmunini yangilash;
- boshlang`ich web-sahifaga o’tish;
- ochilgan web-sahifada zarur ma`lumot, so’z yoki jumlani izlash;
- elektron pochta dasturiga o’tish (kirish);
- joriy web-sahifadagi ma`lumotlarni chop etish;
- holat satrida joylashgan bo’lib, oxirgi web-sahifani yuklanish
darajasini namoyon etadi.
Internet Explorer dasturida veb-sahifalarni saqlash va chop etish
IE dasturida nafaqat veb-sahifani ochish, balki kerak bo’lgan veb-sahifadagi
ma`lumotlarni komp`yuterdagi disklarning biriga saqlash mumkin. Ma`lumotni biz ikki xil
usulda komp`yuterda saqlashimiz mumkin:
veb sahifadagi ma`lumotlarni qisman saqlash;
veb sahifani butunlay, alohida fayl shaklida saqlash.
Birinchi usulni amalda bajarish uchun quyidagilardan birini bajaramiz:
Kerak bo’lgan matn va (yoki) rasmni tanlab (ajratib), sichqonning o’ng tugmasini chertamiz va
hosil bo’lgan kontekst menyudan Копировать (nusxa khchirish) farmoishini tanlaymiz va
manzil bo’luvchi katalogga kirib, sichqonning o’ng tugmasini bosganimizda hosil bo’ladigan
kontekst menyudan Вставить (joylash) farmoishini tanlaymiz.
27
Kerak bo’lgan matn va (yoki) rasmni tanlab (ajratib), sichqon yordamida Правка (Tahrir)
menyusiga kiramiz va menyudan Копировать (Nusxa olish) buyrug`ini tanlaymiz va manzil
bo’luvchi katalogga kirib Правка (tahrir) menyusidan vstavit` (joylash) farmoishini tanlaymiz.
Đkkinchi uslubni amalda bajarish uchun biror bir veb sahifani to’liq ochib quyidagini
bajarmoq lozim:
Fayl menyusiga kiring;
U erdan Сохранить как... (kabi saqlash) buyrug`ini
tanlang;
Hosil bo’lgan muloqat oynasida fayl nomini va manzilni
ko’rsating va Сохранить (Saqlash) tugmasini bosing.
Bundan keyin biz off-line (Đnternetga ulanmagan holda)
rejimida ham saqlangan veb sahifani ochish va boshqa bir
qator amallarni bajarishimiz mumkin. Saqlangan vebsahifa fayli htm yoki html kengaytmasiga ega bo’lib, o’ni
nafaqat Internet Explorer dasturida, balki MS Office
tarkibiga kiruvchi Word, Excel kabi dasturlarida ham
ochish mumkin.
Web – sayt tushunchasi va sayt tuzilishi
Bugungi kunda Internetda sayohat qilinganda ko’pgina yaxshi bajarilgan saytlarni
ko’ramiz, bu saytlar tez vaqt oraligida komputerga yuklanadi, chiroyli ko’rinishga ega,
malumotlarni boblar boyicha aniq bo’lishtirib qoygan va и navigatsia funktsyalari qulayli qilib
yaratilgan. Bu saytlarga kirib har xil malumotlar olishingiz, kugilingizni yazishingiz va h. .
Agarda siz qanaqadir bir saytda uzoq vaqtga ushlanib qolsangiz demak bu sayt yaxshi
ishlab chiqilgan. Orqaga qaytib saytning umumiy korinishini qarab chqing. Tuzilishini yoki
qanaqa boshqarilyatganin ko’ra alasizmi? Malumotlar engil qabul qilinadimi? Mamumotlarning
oqimini boshqarishni tushunish — bu saytni yaratishning birinchi qadami bulib hisoblanadi.
Saytni rejalashtirishning asosoy bosqichlari
1. Sayning maxsadi va vaziyfalarini aniqlashimiz shart. Bu sayt klientlarga biror bir narsa
haqida ma’lımot berish lozim ba?
2. Bu saytda qanday konkret informatsiya bo’lishi kerak? O’zingiz yaki zakazchik haqida
nima demakchisiz?
3. Zarur informatsiyaiı yig’ib, tayyorlab qo’yısh. Barcha matnlar, rasmlar, global tarmoqga
joylashtirmoqchi bo’lgan barcha fayllaringizni kompyuterda saqlab qo’yishingiz kerak.
4. Saytning dizayni qanday bo’lishi kerak? Mazmuniga, maqsadiga qarab konservativ,
oddiy yaki ko’rkam bezalgan bo’lishi kerakmi?
5. Saytning logik strukturaini u’ylab topish va chizish kerak. Bu erda o’zingizga yoqqan
bir saytga kirib, uning qanday tashqillashtirilganin urganib chıqishga bo’ladi.
Zastavka Glavnaya stranitsa
Novosti sayta
Razdel 1 Stranitsa 1 Stranitsa 2
Razdel 2 Stranitsa 1 Stranitsa 2
Svedeniya o razrabotchikax Kontaktnıe dannıe Karta sayta
28
Masalan, saytıngiz strukturasi quyidagicha bo’lishi mumkin: bosh sahifa, bu erda sayt
egasi haqida ma’limot, boshqa sahifalarga kirishga murajat lar joylashadi; boshqa sahifalarda
esa xobbingizgabog’lil ishlar qo’shiqlar, rasmlar, proektlar, dasturlar giperssılka formasida
joylashishi mumkin.
6. Saytning fizik strukturasini o’ylab ko’ring, yaniy sayt papkasidagi har bir faylning ichki
papkalarda oson topiladigan etib joylashishini tamiynlash v.h.
7. Barcha ishlarni oxirgi marta ko’zdan o’tkazish. Hech narsa umutilmadimi?
Tajribali Web – dizaynerlar saytlarini bir nechta brauzerlarda tekchirib ko’radi.
(Проверить гиперссылки) Verify Hyperlinks buyrugi yordamida sayt ishidagi hamma
boglanishlarni tekshirib ko’riladi. Bu amal Проводникdan (Hyperlink Status View) buyrugi
orqali ham amalga oshiriladi
Saytni tekshirishning ekkinshi usuli —Редактор dagi Preview In Browser
(Предварительный просмотр в браузере) orqali bajariladi. Bu sizni sahifangizni vezual turda
komputerda o’rnatilgan brauzerlarda tekshirib beradi. Masalan, agarda siz 1024х768 ekranda
ishlaydigan bo’lsangiz,sahifangizni 640х480 bilan ham ko’rish imkoniyotini beradi.
Agarda foydalanuvchi qiynalmasin desangiz, saytingizdan foydalanuvchi malumotni oson
topadigan qilib qoying.. Frontpage Search Component (Поискового Компонента Frontpage)
yordamda saytdan kerakli bo’lgan mamumotlarni qidirish mexanizmlarini beradi.
«Butunjahon O’rgimchak to’ri»ning ishlashi haqida.
WWW (World Wibe Web) – bu qanaqadir Intеrnеtdan ajratilgan ma'lum bir joy emas,
kompyutеr aloqa o’rnatadigan biror nima ham emas. Butunjahon o’rgimchak to’rini Intеrnеt
doirasidagi xizmat dеyish to’g’riroq. Wеb-sеrvеrlar dеb ataluvchi ma'lum protokollardan,
kompyutеrlardan foydalanish orqali (chunki ular tarmoqqa ulangan va sеrvеr dasturiy ta'minotiga
ega) Intеrnеt xizmati yo’lga qo’yiladi.
Kompyutеr wеb-sеrvеr bo’lishi uchun Intеrnеtga ulangan va sеrvеr dasturiy ta'minoti
(DT) ga ega bo’lishi yеtarli. Bu DT bilan Windows, Mac OS, Unix kabi opеratsion tizimlar
ta'minlay oladi. Wеb-sеrvеr har doim Intеrnеtda “o’tiradi” va talab qilingan tomonga kеrakli
axborotni jo’natadi.
HTTP – nima?
Gipеtmatn jo’natish protokoli (HTTP) wеb-brauzеr va wеb-sеrvеr muloqotining asosini
tashkil etadi. Wеb-brauzеr HTTP maxsus komandasi orqali sеrvеr bilan bog’lanish uchun so’rov
jo’natadi. Agar so’rov qoniqtirilsa, brauzеr sеrvеr bilan bog’lanadi. Qabul qiluvchi tomon nima
qilishni o’zi hal qiladi yoki ekranda faylni ko’rsatadi, yoki uni diskda saqlab qo’yadi va h.k.
HTTP Intеrnеtda foydalaniladigan yagona protokol emas. Fayllar uzatish protokoli (Post Office
Protocole – POP, Simple Mail Transport Protocole - SMTP), shifrlangan HTTP protokoli
(SHTTP) kabi protokollar mavjud.
Mustaqil o’rganish uchun savollar:
1. Internet tushunchasi
2. Internetning xizmat turlari
3. Internetning WWW-xizmati
4. Web-saxifalarni yaratish qoydalarni tusuntiring
5. Web-sahofalarga qo’yiladigan talablar qanday?
6. Saytnı rejalashtirishning asosiy bosqichlarini tushuntirib bering’.
7. Web-saytning logik strukturasi deganda nimani tushunasiz?
8. Web-saytning fizik strukturasi deganda nimani tushunasiz?
29
Ma`ruza - 8
Mavzu: Brauzerlar va ularning turlari
Reja:
1. Brauzer xakida umumiy ma`lumotlar.
2. Brauzerning rivojlanish tarixi.
3. Brauzerlarning qo`llanilishi va ularning xarakteristikasi.
4. HTTP qaydnomasi.
Brauzer, sharhlovchi(kuzatib boruvchi), navigator (ingliz tilidan browser – kitob
varaqlovchi inson ma`nosini anglatadi) – ob`ektlarning, masalan veb sahifalarning
vizuallashtirilishini ko`rish uchun mo`ljallangan dasturdir. Bugungi kunda juda ko`p miqdorda
brauzerlar mavjud bo`lib, ular ixtiyoriy platformalar(amaliyot tizimlar) uchun yozilgandir.
Boshqacha qilib aytganda, Veb-sharhlovchi yoki brаuzer — bu veb-saytlarni ko`rish, ya`ni
veb sahifalarni qayta ishlash, chiqarish, bir sahifadan boshqasiga o`tish maqsadida ularni
«O`rgimchak to`ridan» so`rov qilish uchun mo`ljallangan dasturiy ta`minotdir. Ko`pgina
brauzerlar FTP-serverlarning mundarijalarini ko`rish xususiyatiga egadir. Brauzerlar «Butun
dunyo o`rgimchak to`ri» paydo bo`lgandan buyon rivojlana borib, uning o`sishi natijasida
shaxsiy komp`yuter uchun muhim dasturga aylangan. Hozirda brauzer — veb-sahifalarining turli
tashkil qiluvchilarini qayta ishlash va chiqarish hamda veb-saytlar va ularga tashrif
buyuruvchilar o`rtasida interfeysni yaratib beruvchi kompleks ilova hisoblanadi. Amaliy
jixatdan barcha ommabop brauzerlar tekinga yoki boshqa ilovalarga qo`shib tarqatiladi, masalan:
Internet Explorer ( Windows ning qismi sifatida), Mozilla Firefox (erkin dasturiy ta`minot),
Opera (8.50 versiyasidan boshlab tekin), Safari ( Mac OS ning qismi sifatida).
Birinchi keng tarqalgan grafik interfeysli brauzer bo`lib NCSA Mosaic hisoblangan,
so`ngra uzoq vaqtgacha Netscape Navigator bozorni tark etmagan. 1995 yilda Microsoft
kompaniyasi Internet Explorer 3.0 ni o`z ichiga olgan Windows 95 AT ni ishlab chiqardi. Bu
esa «brauzerlar urushi» boshlanishiga asos bo`ldi. Natijada Netscape talofatga uchradi, Internet
Explorer esa bozorning 95 foizdan ortig`ini egalladi. Talofatga uchrayotgan Netscape esa MPL
(Mozilla Public License) erkin litsenziyasida o`z brauzerining dastlabki kodini chiqardi va uning
asosida yangi Mozilla va Mozilla Firefox brauzerlari yaratildi hamda sekin-asta ommabop bo`la
bordi. 2005 yilda Opera brauzeri ham tekinga tarqatila boshlandi.
Agar kurashda asosiy usul bo`lib brauzerlarga spetsifik va nostandart imkoniyatlarni
qo`shish bo`lmaganda, brauzerlar orasidagi urush korporatsiyalarning tijorat ishlari bo`libgina
hisoblanar edi. Ko`p tafovutlar xujjatlarga interaktivlikni beruvchi stsenariy tili hisoblangan
Javascript ni qo`llashda yuzaga keldi. Natijada ko`p xujjatlar aniq bir brauzer uchun
optimallashib, boshqalarda umuman o`qilmadi.
WWW-Konsortsium ko`pgina puxta ishlangan standartlarni qabul qiladi ( HTML,
Javascript, CSS larning turli laxjalari va boshqalar), lekin bu standartlarga amal qilish butunlay
brauzer ishlab chiqaruvchilariga yuklatildi. Oxirgi yillarda standartlarni qo`llash darajasi ancha
o`sdi va zamonaviy brauzerlardan faqat Internet Explorer (2001 yilda chiqqan oltinchi
laxjasi)standartlarga rioya qilishda muhim kamchiliklarga egadir(2006 yil 18 oktyabrda chiqqan
ettinchi laxjasini standartlarga mos kelishi to`liq tekshirilmagan).
Windows (Microsoft) oilasidagi amaliyot tizimlarining lokallashtirilgan laxjalarida
brauzerlar shunchaki sharhlovchilar, tarmoq sharhlovchilari yoki veb-sharhlovchilar deb
nomlanadi.
Brauzerlarning qo`llanilishi va ularning xarakteristikasi xaqida.
Brauzerlarning ommabopligi va ularning qo`llanilish sohalari ustida so`z yuritilar ekan,
bunda quyidagi taqsimotni keltirish mumkin:
Оммабоп браузерлар
•
Opera
30
•
•
•
•
•
Mozilla Firefox
Flock
Internet Explorer
Maxthon — Internet Explorer uchun dasturiy qobiqdir
Safari — Konqueror kodiga asoslangan
Камроқ тарқалган браузерлар
•
•
•
•
•
•
•
•
Netscape Navigator
Konqueror
Galeon
Epiphany
Kazehakase
Charon
Arachne
K-Meleon
Матнли браузерлар
•
•
•
•
•
•
Lynx
Links
W3M
Netrik
Elinks
Internet Browser
Мобиль телефонлар учун браузерлар
•
Opera Mini – o`z bozorida absolyut lider .
Quyida brauzerlar haqida asosiy ma`lumotlar keltirilgan.
Ishlab
chiqaruvchi
Nomi
Ommag
a
tarqatil
gan
sana
Fevral`
2002
Oxirg
i
reliz
Joriy
yadro
1.0.3
Gecko
0.8.4
gzilla
0.10.4
?
1.6.0
Gecko
1.3.18
Gecko
2.9.8
ICab
Trident
(Win)
Tasman
(Mac)
Gecko
ICab
Mozilla
Foundation
Arellano
Cid,
Dekabr
Geerken,
` 1999
Rota, et al.
Baudis, Fonseca, Dekabr
et al.
` 2001
Dekabr
GNOME
` 2002
Iyun`
GNOME
2000
iCab Company 1998
Internet
Explorer
Microsoft
Spyglass, Inc.
K-Meleon
Doozan, Erikson, Noyabr 1.0
Camino
Dillo
Elinks
Epiphany
Galeon
7.0
Avgust
5.2.3
1995
(Mac)
31
Vallet, et al.
Konqueror
KDE
Links
(tekstovыy)
Patocka, et al.
Mozilla
Mozilla
Firefox
Netscape
` 2000
Oktyab
r` 2000
Noyabr
` 1999
Dekabr
` 1998
Sentyab
r` 2002
3.5.2
KHTML
0.99
?
Mozilla
1.7.13
Foundation
Mozilla
2.0.0.4
Foundation
Netscape
Communication
s,
Mozilla
Oktyab
8.1
Foundation
(s
r` 1994
2000),
Mercurial
Communication
s (s 2004)
OmniWeb
Omni Group
Mart
1995
Opera
Opera Software
Sentyab
9.20
r` 1996
Safari
Iyun`
Apple Computer
2003
WorldWideW Tim
eb
Lee
5.1
2.0.4
Berners- Avgust
0.17
1991
Gecko
Gecko
Gecko
WebCore
(Modif.
KHTML)
Presto
WebCore
(Modif.
KHTML)
NeXTST
EP
ga
biriktirilga
n
Amaliyot tizimlarining qo`llanilishi.
Brauzerlar emulyatsiyasiz ishlaydigan amaliyot tizimlar.
Windows Mac OS X Linux BSD Unix
Amaya
Ha
Ha
Ha Ha Ha
Camino
Yo`q
Ha
Yo`q Yo`q Yo`q
Dillo
Yo`q
Ha
Ha Ha Ha
ELinks
Da
Ha
Ha Ha Ha
Epiphany
Yo`q
Ha
Ha Ha Ha
Galeon
Yo`q
Ha
Ha Ha Ha
ICab
Yo`q
Ha
Yo`q Yo`q Yo`q
Internet Explorer
Ha
Tugatilgan Yo`q Yo`q Tugatilgan
Links (matnli)
Ha
Ha
Ha Ha Ha
Lynx (matnli)
Ha
Ha
Ha Ha Ha
K-Meleon
Ha
Yo`q
Yo`q Yo`q Yo`q
Konqueror
Yo`q
Ha
Ha Ha Ha
Mosaic
Ha
Ha
Ha Ha Ha
Mozilla
Ha
Ha
Ha Ha Ha
32
Mozilla Firefox
Netscape
OmniWeb
Opera
Safari
WorldWideWeb
(faqat NeXTSTEP da)
Ha
Ha
Yo`q
Ha
Ha
Ha
Ha
Ha
Ha
Ha
Yo`q
Yo`q
Ha
Ha
Yo`q
Ha
Yo`q
Yo`q
Ha Ha
Ha Ha
Yo`q Yo`q
Ha Ha
Yo`q Yo`q
Yo`q Yo`q
Windows Mac OS X Linux BSD Unix
Функционаллик
Quyida brauzerlarning keng tarqalgan funktsional imkoniyatlari haqida ma`lumotlar
keltirilgan.
Camino
Dillo
Internet
Explorer 2
Konqueror
Links
(matnli)
Lynx
(matnli)
Maxthon 3 (
Mosaic
Mozilla
Mozilla
Firefox
Netscape
OmniWeb
Opera
Menedje
bannerla
orfografi
Vklad r
r
Qidiruv
k
ki
zakache paneli
blokirov
xatolarni
k
tekshirish
kasi
Ha
Ha
Ha
Yo`q
Yo`q
Yo`q Yo`q
Qisman Yo`q
Yo`q
Ha
Ha
Ha
Yo`q
Yo`q
Ha
Ha
Yo`q
Ha
Yo`q
Ha
Yo`q
Ha
Yo`q
Yo`q
Yo`q
Yo`q
Yo`q
Ha
Ha
Yo`q ?
Ha
Ha
Ha
Ha
Ha
Yo`q
Ha
Ha
Yo`q
?
Yo`q
Ha
Yo`q
Yo`q
Ha
Plagin
Ha
Ha
Ha
Ha
Ha
Ha
Yo`q
Ha
Ha
Yo`q
Da
Chastich
no
Yo`q [1]
Yo`q
Yo`q
Ha
Ha
Ha
Safari
Ha
Ha
Ha
Ha
WorldWide
Yo`q ?
Yo`q
?
Yo`q
Web
2
— Internet Explorer - COM ( ActiveX kabi mashhur) qo`llovchi yagona brauzerdir.
Kengaytirilgan funktsionallikdan tashqari ActiveX ni Internet Explorer ga qo`llash turli
viruslardan, ayg`oqchi modullaridan kuchli zaiflikni keltirib chiqardi
3
— Maxthon faqat COM orqali Internet Explorer asosini ishlatgani sababli, ular orasidagi farq
Maxthon dagi kengaytirilgan funktsionallikdadir.
4
— Matnli brauzerlarda umuman olganda «pop-apov» tasvirlash ko`zda tutilmagan.
Veb-texnologiyalari va qaydnomalarning qo`llanilishi.
33
Quyida brauzerlarda ishlatiladigan veb-standartlar, texnologiyalar va qaydnomalar haqida
ma`lumotlar keltirilgan.
Veb-standart va texnologiyalar
CSS2 Frey
Javascri XHTM
Java
RSS Atom
4
mы
pt
L5
Camino
Ha Ha Ha Ha
Ha
Yo`q Yo`q
Dillo
Yo`q Yo`q Yo`q Da
Yo`q
Yo`q Yo`q
Ha Ha Ha Ha
Ha
Qisma Qisma
Epiphany
n
n
Internet
Qism Ha Ha Ha
Ha
Ha
Yo`q
Explorer
an 6
Links
Yo`q
Yo`q Yo`q
Yo`q Ha Yo`q Qisman
(tekstovыy)
Lynx
Yo`q Yo`q Yo`q Yo`q
Yo`q
Yo`q Yo`q
(tekstovыy)
Qism Ha Ha Ha
Ha
Ha
Maxthon 3
Yo`q
an 6
Mosaic
Yo`q Yo`q Yo`q Yo`q
Yo`q
Yo`q Yo`q
Ha Ha Ha Ha
Ha
Ha
Ha
Mozilla
Mozilla
Ha Ha Ha Ha
Ha
Ha
Ha
Firefox
Netscape
Ha Ha Ha Ha
Ha
Yo`q Yo`q
OmniWeb
Ha Ha Ha Ha
Yo`q
Ha
Ha
Opera
Ha Ha Ha Ha
Ha
Ha
Ha
Safari
Ha Ha Ha Ha
Ha
Ha
Ha
WorldWideW Yo`q Yo`q Yo`q Yo`q
Yo`q
Yo`q Yo`q
eb
CSS2 Frey
Javascri XHTM
Java
RSS Atom
4
mы
pt
L5
4
— CSS2 - CSS ning keng qo`llaniladigan laxjasidir.
5
— XHTML HTML ga asoslangandir, lekin XML bilan qo`shiladigan til bo`lgani uchun
HTML kodining qoidalarini mukammallashtiradi.
6
— Internet Explorer 6 da CSS2 ning ko`pgina xususiyatlari mujassamlashgan bo`lishiga
qaramasdan, uni boshqa brauzerlardan ko`p miqdordagi xatolari ajratib turadi. Bu xatolardan eng
kattasi boks modeldaga xatolikdir. Bu xatolik Windows ning 6-laxjasigacha biriktirilgan
Internet Explorer ning barcha laxjalari uchun xosdir.
7
— Konqueror veb-sahifa kodida RSS-lentalariga murojaatni topadi va ularni Akregatorstandart RSS( KDE mijozi) ga qo`shishni taklif qiladi.
Tasvir formatlarining yordami.
Quyida biron-bir brauzerni qo`llovchi tasvirlarning barcha formatlari haqidagi
ma`lumotlar keltirilgan.
JPEG GIF PNG
MNG SVG
Camino
Ha Ha Ha
Yo`q
Yo`q
34
Dillo
Epiphany
Galeon
Internet Explorer
K-Meleon
Konqueror
Links (tekstovыy)
Lynx (tekstovыy)
Mosaic
Mozilla
Mozilla Firefox
Netscape
OmniWeb
Opera
Safari
WorldWideWeb
Ha Ha Ha
Yo`q
Yo`q
Ha Ha Ha
Yo`q
Yo`q
Ha Ha Ha
Yo`q
Yo`q
7
Ha Ha Qisman Yo`q
Yo`q
Ha Ha Ha
Yo`q
Yo`q
Ha Ha Ha
Ha
Plagin [2]
Yo`q Yo`q Yo`q
Yo`q
Yo`q
Yo`q Yo`q Yo`q
Yo`q
Yo`q
Ha Ha ?
Yo`q
Yo`q
Ha Ha Ha
Yo`q [3] Yo`q
Ha Ha Ha
Yo`q
Ha [4]
Ha Ha Ha
Ha
Yo`q
Ha Ha Ha
Yo`q
Yo`q
Ha Ha Ha
Yo`q
Ha
Ha Ha Ha
Yo`q
Yo`q
Ha Ha ?
Yo`q
Yo`q
JPEG GIF PNG
MNG SVG
7
Windows uchun Internet Explorer PNG da ishlaydi, faqat al`fa-tiniqlikdagi tasvirlarni yaxshi
aks ettirmaydi — qisman tiniq soxalar butunlay tiniqligini yo`qotadi. Bu muammo DirectXdrayverlar to`plamidagi al`fa-tiniqlikdagi fil`trning ulanishi orqali hal qilinishi mumkin(masalan,
skripta pngfix.js). PNG ning to`liq yordami 7.0 laxjada va`da qilingan. Macintosh uchun
Internet Explorer al`fa-tiniqlikdagi PNG da to`liq ishlaydi.
Brauzerni qanday tanlash kerak? Bunda asosiy kriteriya bo`lib ishlatish qulayligi va
funktsionalligi xizmat qiladi. Narxidan muammo kelib chiqmayda, sababi ularning aksariyati
tekindir. O`zbekistonda brauzerlarning qay darajada tarqalganliklarini quyidagi jadval orqali
ko`rish mumkin:
Brauzer Ommabopligi
Explorer 6 71.7%
Explorer 5 16.0%
Opera 7
5.1%
Firefox 1 3.4%
Mozilla 1 1.2%
O`zbekistonda ayniqsa Microsoft tashkilotining Internet Explorer bruzeri mashxurdir,
sababi bizda Windows amaliyot tizimi ommabop hisoblanadi(Internet Explorer brauzeri
Windows asosiga kiritilgan). Qolgan brauzerlarni yomon deb bo`lmaydi, shunchaki
foydalanuvchilar boshqa ishlab chiqaruvchilarning brauzerlari bilan yaxshi tanish emaslar .
Brauzerlarning har xil turlarini ishlatish veb ustalari uchun muhim hisoblanadi. Agar
faqat bitta brauzer ishlatilganda,
boshqa dastur-sharxlovchilarida sahifaning o`ylangan
ko`rinishda aks etishiga kafolat bo`lmas edi. Sahifani aks ettirishdagi tafovutlar shunchalik
yaqqol bo`ladiki(jadvallar surilishi, noto`g`ri tekislanish, sahifa yuklanmasligi), bu tashrif
qiluvchining sahifadan tezda chiqib ketishiga olib keladi.
Takrorlash savollari:
1. Brauzer nima?
2. Qanday brauzerlarni bilasiz?
3. Brazerlarning xarakteristikalari
4. Boauzerlarda ishlatiladigan veb-standartlar, qaydnomalar, texnologiyalar.
5. Brauzerni qanday tanlash kerak?
35
Ma’ruza-9
Mavzu: Explorer, Opera va boshqa brauzerlar bilan tanishish
Reja:
4. Internet brouzerlari
5. Opera brouzeridan foydalanish
6. Internet Explorer brouzeridan foydalanish
Internetda ishlash va undagi ma`lumotlar ustida turli amallar bajarish uchun maxsus
dasturiy ta`minot zarur. Bunday dasturiy ta`minotlarni brouzerlar deyiladi.
Bugungi kunda ko`plab Internet brouzerlari mavjuddir. Ularning ichida mashhur va keng
tarqalganlari Chrome, Internet Explorer va Opera brouzerlaridir.
Ushbu amaliy ish davomida Internet Explorer va Opera brouzerlarida ww.ref.uz saytidan
ma`lumot qidirish va komp`yuterga yuklab olishni o`rganamiz. Ushbu olingan bilimlar kelajakda
Internetdan ma`lumot qidirish, topilgan ma`lumotlarni saralab keraklilarini komp`yuterga saqlab
olib foydalanishingizga asos vazifasini o`taydi.
Opera brouzeridan foydalanish
Opera brouzeri Internet sahifalarini tezkor ochilishini ta`minlaydi va dizayn jihatdan
qulayligi bilan boshqa brouzerlardan farqlanadi. Opera brouzerida www.ref.uz saytida ma`lumot
qirish qanday bo`lishligini ko`rib chiqaylik. Dasturni ishga tushuramiz va ochilgan oynada
manzil maydoniga www.ref.uz so`zini yozib enter tugmasini bosamiz va natijada www.ref.uz
sayti bosh sahifasi ochiladi.
Saytdan ma`lumot topish uchun “qidirish” maydoniga qidirishimiz kerak bo`lgan
ma`lumot kalit so`zini yozamiz. Misol uchun bizga informatika fanidan testlar to`plami kerak, u
holda “qidirish” maydoniga “informatika” so`zini yozamiz qidirish tugmasini bosamiz. Natijada
bizga kalit so`zi bo`yicha topilgan ma`lumotlar ko`rsatiladi.
36
Bizga kerakli ma`lumot informatika fanidan testlar to`plami edi ochilgan oynada
“informatika test savollari” ma`lumot mavjud ekan ma`lumot komp`yuterimizga ko`chirib olish
uchun skachat` ni bosamiz. Natijada malumotni yuklash oynasi xosil bo`ladi. Soxranit`
tugmasini bosamiz.
Bizdan qay tarzda va qaysi joyga saqlash kerakligi so`raladi. Ma`lumotga nom beramiz
va so`ngra qaerga saqlash kerakligini ko`rsatamiz,misol uchun “informatika” degan nom bilan
Moi dokumentы papkasiga .doc formatida saqlaylik.
37
Zagruzki oynasida ma`lumot ko`chirilib bo`lgan yoki bo`lmaganligi va ma`lumot nomi, hajmi,
vaqti va ko`chirilgan vaqtdagi ko`chirish tezligi haqidagi xabar beriladi.
Internet Explorer brouzeridan foydalanish
Internet Explorer dasturi Microsoft kompaniyasining maxsus Internet brouzeridir. Ushbu
dastur Windows OT ning komponentasi hisoblanadi. Internet Explorer brouzeri Opera
brouzeridan uskunalar paneli va dizayn jihatidan farqlanadi. Ushbu brouzer yordamida ham
www.ref.uz saytidan ma`lumot ko`chirib olish jarayonini ko`rib chiqamiz. Buning uchun manzil
38
maydoniga www.ref.uz so`zini yozamiz va enter tugmasini bosamiz. www.ref.uz sayti bosh
sahifasi ochiladi.
Opera brouzerida qidirgandek bunda o`sha so`zni yozamiz va topilgan natijalar ichidan
keraklisini tanlab skachat tugmasini bosamiz. So`ng ma`lumotni yuklab olish oynasi ochiladi.
e`tibor bersangiz Internet Explorer brouzerining ko`chirib olish oynasi Opera brouzeri ko`chirib
olish oynasiga o`xshash. Ma`lumotga nom va joy ko`rsatib saqlaymiz.
Malumot ko`chirib olingandan so`ng yuklash oynasini yopiladi.
Shu tarzda boshqa Internet saytlaridan ma`lumot qidirish va foydalilarini saqlab olish mumkin.
Mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar:
1.WWW haqida ma`lumot bering.
2.Gipermatn deganda nimani ekanligi misollar orqali tushuntiring.
3.Gipermedia haqida ma`lumot bering.
4.WWWda ma`lumotlarni qidirish va ko`rib chiqish vositalari haqida so`zlang.
39
5.Internetning
www.google.com
saytidan
o`zbekcha-ruscha
so`zlashgich
toping
va
komp`yuterga yuklab oling.
Ma`ruza-10
Mavzu: Internet tizimida axborotlarni himoyalash
Reja
1. Intеrnetda pyxcamciz kirish usullarining tasnifi;
2. Ruxsat etilgan manzillarning ruxsat etilmagan vaktda ulanishi;
3. Tarmoqlararo ekran va uning vazifalari;
4. Tarmoqlararo ekranning asosiy komponеntlari.
Tayanch ma’lumotlar: tarmoqlararo ekran, brandmauyer,FTP, Gophes.
Intеrnetda pyxcamciz kirish usullarining tasnifi
Global tarmoqlarning rivojlanishi va axborotlarni olish, kayta ishlash va uzatishning
yangi tеxnologiyalari paydo bo‘lishi bilan Internet tarmogiga har xil shaxs va tashkilotlarning
e’tibori karatildi. Ko‘plab tashkilotlar uz lokal tarmoqlarini global tarmoqlarga ulashga karor
qilishgan va hozirgi paytda WWW, FTP, Gophes va boshqa sеrvеrlardan foydalanishmokda.
Tijorat maqsadida ishlatiluvchi yoki davlat siri bo‘lgan axborotlarning global tarmoqlar buyicha
joylarga uzatish imkoni paydo buldi va uz navbatida, shu axborotlarni himoyalash tizimida
malakali mutaxassislarga extiyoj tugilmokda.
Global tarmoqlardan foydalanish bu faqatgina «kizikarli» axborotlarni izlash emas, balki
tijorat maqsadida va boshqa ahamiyatga molik ishlarni bajarishdan iborat. Bunday faoliyat
vaktida axborotlarni himoyalash vositalarining yukligi tufayli ko‘plab talofotlarga duch kеlish
mumkin.
Har qanday tashkilot Intenetga ulanganidan sung, xosil buladigan quyidagi muammolarni
xal etishlari shart:
• tashkilotning kompyutеr tizimini xakеrlar tomonidan buzilishi:
• Internet orqali junatilgan ma’lumotlarning yovuz niyatli shaxslar tomonidan o‘qib
olinishi;
• tashkilot faoliyatiga zarar еtkazilishi.
Internet loyixalash davrida bеvosita himoyalangan tarmoq sifatida ishlab chikilmagan.
Bu soxada hozirgi kunda mavjud bo‘lgan quyidagi muammolarni kеltirish mumkin:
• ma’lumotlarni еngillik bilan kulga kiritish;
• tarmoqdagi kompyutеrlar manzilini soxtalashtirish;
• TCP/IP vositalarining zaifligi;
• ko‘pchilik saytlarning notugri konfiguratsiyalanishi;
• konfiguratsiyalashning murakkabligi.
40
Global tarmoqlarning chеgarasiz kеng rivojlanishi undan foydalanuvchilar sonining oshib
borishiga sabab bulmokda, bu esa uz navbatida axborotlar xavfsizligiga taxdid solish
extimolining oshishiga olib kеlmokda. Uzok, masofalar bilan axborot almashish zaruriyati
axborotlarni olishning kat’iy chеgaralanishini talab etadi. SHu maqsadda tarmoqlarning
sеgmеntlarini xap xil darajadagi himoyalash usullari taklif etilgan:
• erkin kirish (masalan: WWW-sеrvеr);
• chеgaralangan kirishlar sеgmеnti (uzok masofada joylashgan ish joyiga
xizmatchilarning kirishi);
• ixtiyoriy kirishlarni man etish (masalan, tashkilotlarning moliyaviy lokal tarmoqlari).
Intеrnеt global axborot tarmogi uzida nixoyatda katta xajmga ega bo‘lgan axborot
rеsurslaridan milliy iktisodning turli tarmoqlarida samarali foydanishga imkoniyat tugdirishiga
karamasdan axborotlarga bo‘lgan xavfsizlik darajasini oshirmokda. SHuning uchun ham
Intеrnеtga ulangan har bir korxona uzining axborot xavfsizligini ta’minlash masalalariga katta
e’tibor bеrishi kеrak. Ushbu tarmoqda axborotlar xavfsizligining yulga kuyilishi yondashuvi
kuyida kеltirilgan:
Lokal tarmoqlarning global tarmoqarga kushilishi uchun tarmoqlar himoyasi
administratori quyidagi masalalarni xal qilishi lozim:
— lokal tarmoqlarga global tarmoq, tomonidan mavjud xavflarga nisbatan himoyaning
yaratilishi;
— global tarmoq fondalanuvchisi uchun axborotlarni yashirish imkoniyatining
yaratilishi;
Bunda quyidagi usullar mavjud:
— kirish mumkin bulmagan tarmoq manzili orqali;
— Ping dasturi yordamida tarmoq pakеtlarini tuldirish;
— ruxsat etilgan tarmoq manzili bilan takiklangan tarmoq manzili buyicha birlashtirish;
— ta’kiklangan tarmoq protakoli buyicha birlashtirish;
— tarmoq buyicha foydalanuvchiga parol tanlash;
— REDIREST turidagi ICMP pakеti yordamida marshrutlar jadvalini modifikatsiyalash;
— RIR standart bulmagan pakеti yordamida marshrutlar jadvalini uzgartirish;
— DNS spoofingdan foydalangan holda ulanish.
Ruxsat etilgan manzillarning ruxsat etilmagan vaktda ulanishi
Ushbu xavf global tarmoqlarning bir kancha soxalarini kamrab oladi, jumladan:
• lokal soha;
• lokal-global tarmoqlarning birlashuvi;
• muhim axborotlarni global tarmoqlarda junatish;
41
• global tarmoqning boshqarilmaydigan qismi.
Ixtiyoriy axborot tarmoqlarining asosiy komponеntlari bu sеrvеrlar va ishchi stantsiyalar
hisoblanadi. Sеrvеrda axborotlar yoki hisoblash rеsurslari va ishchi stantsiyalarda xizmatchilar
ishlaydi. Umuman ixtiyoriy kompyutеr ham, sеrvеr ham ishchi stantsiya bo‘lishi mumkin — bu
holda ularga nisbatan xavfli hujumlar bo‘lishi extimoli bor.
Global tarmoq maydonlaridagi taxdid
GT
GT
boshqaLokal
LT/GT
adminTaxdid
rilmaymaydon
birla-shuvi
strator
digan
maydoni
maydoni
Tarmoqlarning
notugri
+
+
manzili
Pakеtlar bilan tuldirish
+
+
Mumkin bulmagan ulanish
+
+
Mumkin bo‘lgan ulanish
+
+
+
Parolni tanlash
+
+
+
ICMP hujumi
+
+
+
RIP hujumi
+
+
Ruxsatsiz uzokdan boshqarish
+
+
+
Parolni uzgartirish
+
+
DNS hujumi
+
+
Mumkin bulmagan vaktda
+
+
+
+
Sеrvеrlarning asosiy vazifasi axorotlarni saqlash va takdim qilishdan iborat.
YOvuz niyatli shaxslarni quyidagicha tasniflash mumkin:
• axborot olishga imkoniyat olish;
• xizmatlarga ruxsat etilmagan imkoniyat olish;
• ma’lum sinfdagi xizmatlarning ish rеjimini ishdan chikarishga urinish;
• axborotlarni uzgartirishga harakat yoki boshqa turdagi hujumlar.
Uz navbatida, hozirgi zamonaviy rivojlanish davomida sеrvis xizmatini izdan chikarishga
qarshi kurash muammosi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu xildagi hujumlar «sеrvisdagi buzilish»
nomini olgan.
Ishchi stantsiyalarga hujumning asosiy maqsadi, asosan, kayta ishlanayotgan
ma’lumotlarni yoki lokal saklanayotgan axborotlarni olishdir. Bunday hujumlarnint asosiy
vositasi «Troyan» dasturlar sanaladi. Bu dastur uz tuzilishi buyicha kompyutеr viruslaridan fark
kilmaydi va kompyutеrga tushishi bilan uzini bilintirmasdan turadi. Boshqacha aytganda, bu
dasturning asosiy maqsadi — tarmoq, stantsiyasidagi himoya tizimini ichki tomondan buzishdan
iborat.
Bu holatda masalani xal qilish ma’lum qiyinchilikka olib kеladi, ya’ni maxsus
tayyorlangan mutaxassis lozim yoki boshqa choralar kabul qilish kеrak buladi. Boshqa bir oddiy
himoya usullaridan biri har kaysi ishchi stantsiyadagi tizimli fayllar va xizmat soxasidagi
ma’lumotlarning uzgarishini tеkshirib turuvchi rеvizor (ingl. advizer— kiruvchi) urnatish
sanaladi.
Tarmoqlararo ekran va uning vazifalari
Tarmoqlararo ekran — himoyalash vositasi bo‘lib, ishonchli tarmoq, va ishonchsiz
tarmoq orasida ma’lumotlarga kirishni boshqarishda kullaniladi.
Tarmoqlararo ekran ko‘p komponеntli bo‘lib, u Internetdan tashkilotning axborot
zaxiralarini himoyalash stratеgiyasi sanaladi. YA’ni tashkilot tarmogi va Internet orasida
kuriklash vazifasini bajaradi.
42
Tarmoqlararo ekranning asosiy funktsiyasi — ma’lumotlarga egalik qilishni
markazlashtirilgan boshqaruvini ta’minlashdan iborat.
Tarmoqlararo ekran quyidagi himoyalarni amalga oshiradi:
• urinsiz trafiklar, ya’ni tarmoqda uzatiladigan xabarlar okimini takiklash;
• kabul kilingan trafikni ichki tizimlarga yunaltirish;
• ichki tizimning zaif qismlarini yashirish bilan Internet tomonidan uyushtiriladigan
hujumlardan himoyalash;
• barcha trafiklarni bayonlashtirish;
• ichki ma’lumotlarni, masalan tarmoq topologiyasini, tizim nomlarini, tarmoq
uskunalarini va foydalanuvchilarning idеntifikatorlarini Internetdan yashirish;
• ishonchli autеntifikatsiyani ta’minlash.
Ko‘pgina adabiyotlarda tarmoqlararo ekran tushunchasi brandmauer yoki Fire Wall
dеb yuritilgan. Umuman bularning hammasi yagona tushunchadir.
Tarmoqlararo ekran — bu tizim, umumiy tarmoqni ikki qismga ajratib, tarmoqlararo
himoya vazifasini utaydi va ma’lumotlar pakеtining chеgaradan utish shartlarini amalga
oshiradigan koidalar tuplami hisoblanadi.
Odatda tarmoqlararo ekran ichki tarmoqlarni global tarmoqlardan, ya’ni Internetdan
himoya kiladi. SHuni aytish kеrakki, tarmoqlararo ekran nafaqat Internetdan, balki korporativ
tarmoqlardan ham himoya qilish kobiliyatiga egadir. Har qanday tarmoqlararo ekran ichki
tarmoqlarni tulik himoya kila oladi dеb bulmaydi.
Internet xizmati va hamma protokollarning amaliy jixatdan axborotlarga nisbatan
himoyasining tulik bulmaganligi muammosi bor. Bu muammolar kеlib chikishining asosiy
sababi Internetning UNIX opеratsion tizim bilan borlikligida.
TCR/IR (Transtnission Control Protokol/lnternet Protocol) Internetning global tarmogida
kommunikatsiyani ta’minlaydi va tarmoqlarda ommaviy ravishda kullaniladi, lеkin ular ham
himoyani еtarlicha ta’minlay olmaydi, chunki TCP/IP pakеtining boshida xakеr hujumi uchun
kulay ma’lumot kursatiladi.
Internetda elеktron pochtani junatishni oddiy protokol pochta transport xizmati amalga
oshiradi (SMTP - Simple Mail Transfer Protocol). Bu protokolda mavjud bo‘lgan
himoyalashning muhim muammolaridan biri - foydalanuvchi junatuvchining maizilini kura
olmasligidir. Bundan foydalanib xakеr katta mikdorda pochta xabarlarini junatishi mumkin, bu
esa ishchi pochta sеrvеrni xaddan tashkari band bo‘lishiga olib kеladi.
Intеrnetda ommaviy tus olgan dastur bu Sendmail elеktron pochtasidir. Sendmail
tomonidan junatilgan xabarlar boskinchi xakеr axborot shaklida foydalanishi mumkin.
Tarmoq nomlari xizmati (Domain Name System — DNS) foydalanuvchilar nomi va
xost-kompyutеrini - manzilini kursatadi. DNS kompaniyaning tarmoq tuzilishi haqida
ma’lumotlarni saklaydi. DNSning muammolaridan biri shundaki, bundagi ma’lumotlar bazasini
mualliflashtirilmagan foylalanuvchilardan yashirish ancha qiyin. Buning natijasida, xakеrlar
DNS ni ko‘pincha xost-kompyutеrlarning ishonchli nomlari haqida ma’lumotlar manbasidan
foydalanish uchun ishlatishi mumkin.
Uzok, tеrminallar emulyatsiyasi ximati uzok, tizimlarni bir-biriga ulash uchun xizmat
kiladi. Bu sеrvеrdan foydalanuvchilar TELNET sеrvеridan ruyxatdan utish va uz nomi va
parolini olishi lozim. TELNET sеrvеriga ulangan xakеr dasturni shunday urnatishi mumkinki,
buning natijasida u foydalanuvchining nomi va parolini yozib olish imkoniga ega buladi.
World Wide Web — WWW bu tizim Internet yoki intratarmoqlardagi har xil sеrvеrlar
ichidagi ma’lumotlarni kurish uchun xizmat kiladi. WWW ning acosiy xossalaridan biri —
Tarmoqlararo ekran orqali anik protokol va manzillarni fil’trlash zarurligini tarmoqning
himoyalash siyosati karori bilan xal etilishidir.
Har qanday tashkilotning tarmoq xavsizligi siyosati ikki qismdan iborat buladi: tarmoq
sеrvislaridan foydalanish; tarmoqlararo ekranni qo‘llash.
43
Tarmoq sеrvislaridan foydalanish siyosatiga mos ravishda Internetda sеrvislar ruyxati
aniklanadi. Bu sеrvislapga foydalanuvchilar chеklangan kirish bilan ta’minlanadi.
Kirish usullarining chеklanilishi — foydalanuvchilar tomonidan Internet sеrvislariga chеt
yullar orqali ruxsatsiz kirishni takiklash ma’nosini bildiradi.
Tarmoq sеrvislariga kirish siyosati, odatda, quyidagi printsiplarga moyil buladi:
- Internetdan ichki tarmoqka kirishni takiklash, lеkin ichki tarmoqdan Inlernеtga kirishga
ruxsat bеrish;
- vakolatlangan tizimlarga Internetdan ichki tarmoqka chеklanilgan kirishga ruxsat
bеrish.
Tarmoqlararo ekranlarga kuyiladigan vazifaviy talablar quyidagilardan iborat.
• tarmoq darajasida fil’trlashga talab;
• amaliy darajada fil’trlashga talab;
• administratsiyalash va fil’trlash koidalarini urnatish buyicha talab;
• tarmoqli autеntifikatsiyalash vositalariga talab;
• ishlarni kayd qilish va hisobni olib borish buyicha talab.
Tarmoqlararo ekranning asosiy komponеntlari
Tarmoqlararo ekranlarning komponеntlari sifatida quyidagilarni kеltirish mumkin:
fil’trlovchi -yullovchi; tarmoq, darajasidagi shlyuzlar; amaliy darajadagi shlyuzlar.
Fil’trlovchi-yullovchi — yullovchi, ya’ni kompyutеr tarmogida ma’lumotlarni manzilga
еtkazuvchi dasturlar pakеti yoki sеrvеrdagi dastur bo‘lib, u kiradigan va chikadigan pakеtlarni
fil’trlaydi. Pakеtlarni fil’trlash, ya’ni ularni anik tuplamga tеgishliligini tеkshirish, TCP/IP
sarlavxasidagi ma’lumotlar buyicha amalga oshiriladi.
Fil’trlashni anik xost-kompyutеr, ya’ni tarmoqdagi fayl va kompyutеr zaxiralariga
kirishni amalga oshiruvchi kompyutеr yoki port, ya’ni xabarlarni junatish yoki kabul qilish
maqsadida mijoz va sеrvеr tomonidan ishlatiladigan va odatda 16 bitli son bilan nomlanadigan
dastur bilan ulanishda amalga oshirish mumkin. Masalan, foydalanuvchiga kеraksiz yoki
ishonchsiz xost-kompyutеr va tarmoqlar bilan ulanishda takiklash.
Fil’trlash koidalarini ifodalash qiyin jarayon bo‘lib, ularni tеstlash vositalari mavjud
emas.
Birinchi koida buyicha, Internetdan kеladigan TCP pakеti junatuvchining porti 1023 dan
katta bulsa, 123.4.5.6 manzilli kabul qiluvchiga 23-portga utkaziladi (23-port TELNET sеrvеri
bilan boglangan).
Ikkinchi koida ham xuddi shunday bo‘lib, faqatgina 25-port SMTP bilan boglangan.
Tarmoq darajasidagi shlyuzlar ishonchli mijozlardan anik xizmatlarga surovnomasini
kabul kiladi va ushbu aloqaning qonuniyligini tеkshirgandan sung ularni tashki xost-kompyutеr
bilan ulaydi. SHundan sung shlyuz ikkala tomonga ham pakеtlarni fil’trlamay junatadi.
Bundan tashkari, tarmoq darajasida shlyuzlar bеvosiga sеrvеr-dallol vazifasini bajaradi.
YA’ni, ichki tarmoqdan kеladigan IP manzillar uzgartirilib, tashkiriga faqatgina bitta IP manzil
uzatiladi. Natijada, ichki tarmoqdan tashki tarmoq bilan tugridan-tugri boglamaydi va shu yul
bilan ichki tarmoqni himoyalash vazifasini utaydi.
Amaliy darajadagi shlyuzlar fil’trlovchi-yullovchilarga mansub bo‘lgan kamchiliklarni
bartaraf etish maqsadida ishlab chikilgan. Ushbu dasturiy vosita vakolatlangan sеrvеr, dеb
nomlanadi va u bajarilayotgan xost-kompyutеr esa amaliy darajadagi shlyuz dеb ataladi.
Amaliy darajadagi shlyuzlar mijoz va tashki xost-kompyutеr bilan tugridan-tugri aloqa
urnatishga yul kuymaydi. SHlyuz kеladigan va junatiladigan pakеtlarni amaliy darajada
fil’trlaydi. Sеrvеr-dallollap shlyuz orqali anik sеrvеr tomonidan ishlab chikilgan ma’lumotlarni
kaytadan yunaltiradi.
Amaliy darajadagi shlyuzlar nafaqat pakеtlarni fil’trlash, balki sеrvеrning barcha ishlarini
kayd qilish va tarmoq adminstratorini noxush ishlardan xabar qilish imkoniyatiga ham ega.
Amaliy darajadagi shlyuzlarning afzalliklari quyidagilardan iborat:
• global tarmoq tomonidan ichki tarmoq tarkibi kurinmaydi;
44
• ishonchli autеntifikatsiya va kayd qilish;
• fil’trlash koidalarining еngilligi;
• ko‘p tamoyilli nazoratlarni amalga oshirish mumkinligi.
Fil’trlovchi-yullovchilarga nisbatan amaliy darajadagi shlyuzlarning kamchiliklari
quyidagilardan iborat samaradorligining pastligi; narxining kimmat bo‘lishi.
Amaliy darajadagi shlyuzlar sifatida quyidagilarni misol kilib kеltirish mumkin:
• Border Ware Fire Wall Server — junatuvchining va kabul qiluvchining manzillarini,
vaktini va foydalanilgan protokollarni kayd kiladi;
• Black Hole — sеrvеrning barcha ishlarini kayd kiladi va tarmoq administratoriga
kutilayotgan buzilish haqida xabar junatadi.
Bulardan tashkari quyidagi shlyuzlar ham kullaniladi:
Gauntlet Internel FirewaU, Alta Visla FireWali, ANS Interlock va boshqalar.
Nazorat uchun savollar:
1. Intеrnetda pyxcamciz kirish usullarining tasnifi.
2. Ruxsat etilgan manzillarning ruxsat etilmagan vaktda ulanishi.
3. Tarmoqlararo ekran va uning vazifalari.
4. Tarmoqlararo ekranning asosiy komponеntlari.
Ma`ruza-12
Mavzu: Kompyuter tarmoqlariga ma’lumotlar joylashtirish vositalari
Reja:
1. WYSIWYG tеxnologiyasi
2. Fayllarni joylashtirish usullari
3. Fayllarni nomlash
Windows muhitidagi matn muharrirlari: Notepad, TextPad, UltraEdit, EdutPlus.
Ko’rsatilgan hamma matn muharrirlari yordamida HTML kodlarni yozishda qo’llash mumkin.
Ko’pgina matn muharrirlarida HTML kodlarni hatto dasturlashtirish tillarida kodlarni
yozish juda qulay. Ba'zilari avtomatik ravishda opеratorlar, funktsiyalarni tanish va ularni har xil
ranglarda tasvirlash imkoniyatiga ega. Ba'zi matn muharrirlarida HTML hujjatni wеb brauzеrda
sinab ko’rish tugmasi mavjud.
HTML hujjatni yaratishga mo’ljallangan maxsus dasturlar (HTML muharrirlar) ham
mavjud: FrontPage, Adobe GoLive, Macromedia Dreamweaver, Nestcape Composer.
Muharrirlar 2 turga bo’linadi:
- kod muharrirlari;
- WYSIWYG tеxnologiyasi (What You See Is What You Get – nimani ko’rsang
o’shani olasan) asosida ishlaydigan muharrirlar. Bu muharrirlar yordamida
foydalanuvchi HTML komandasi va elеmеntlarini yozmaydi, oddiy matn
muharrirlaridеk matn yozadi, tasvirlarni kеrakli joyga joylashtiradi, formatini
o’zgartiradi va h.k. xolos.
Fayllarni joylashtirish usullari. Fayllarni qanday nomlash kеrak?
–
Wеb sahifalar yaratishda fayllarni joylashtirishning quyidagi usullari mavjud:
Hamma fayllar bitta papkada. Bir nеchta HTML sahifali va bir nеchta tasvirlarga ega
kichik saytlarni yaratishda hamma fayllarni bitta papkada joylashtirish mumkin. Bu
usulning qulayligi shundaki, o’zaro murojaatlarda hеch qanaqa yo’l ko’rsatish shart
45
emas. Yomon tomoni esa, sayt rivojlanib, kеngayib borsa, fayllar ko’payib, hammasi
aralashib kеtadi.
– Funktsional papkalar. Murakkab saytlarni yaratishning bir usulidir. Har bir papkada
tizimning bitta funktsiyali qismi joylashtiriladi. Eng yuqorida boshlangich fayl –
index.htm, va unga tеgishli tasvirlar bo’ladi. Papkalar nomlari taxminan quyidagicha
bo’lishi mumkin: “Firma_haqida”, “Aloqalar”, “Mahsulotlar”. Har bir papkada tеgishli
HTML fayllari va tasvirlar saqlanadi.
– Fayl turlari bo’yicha papkalar. Bu usulda har bir papkada bir xil turdagi fayllar
saqlanadi. Bu yеrdagi fayllar qaysi funktsiyani bajarishi muhim emas. Yuqori papkada
faqat index.htm fayli joylashadi. Papkalar nomlari taxminan quyidagicha bo’lishi
mumkin: “Images”, “Products”, “Downloads”,…
Ixtiyoriy faylning kеngaytmasi uning muhim qismidir. Chunki brauzеr fayllarni uning
kеngaytmasiga qarab “taniydi”.
Odatda birinchi sahifa har doim index.htm, index.html kabi saqlanadi. Ko’pchilik
brauzеrlar agar URL aniq ko’rsatilmasa bu fayllarni avtomatik yuklashga harakat qiladi.
Masalan, brauzеrning adrеslar panеliga http://www.microsoft.com
dеb yozilsa
http://www.microsoft.com/index.htm faylini yuklaydi.
Faylni saqlashga unga mantiqiy nom tanlash kеrak bo’ladi. Fayl nomidan uni boshqa
fayllardan oson ajrata olish kеrak. Masalan, about_univer.htm, fiz_mat.htm, rector.jpg kabi nom
qo’yish maqsadga muvofiq.
HTML shablonni yaratish.
Notepad ni ochamiz. HTML faylni yaratishni boshlaymiz.
Sarlavha yozish uchun:
<head>
</head>
tеglari yoziladi.
Brauzеr bu tеglar o’rtasidagi matnni sarlavha dеb tushunadi va Brauzеrning eng tеpa
qismiga shu matnni yozadi. Endi sahifaning tanasini hosil qilamiz:
<body>
</body>
Bu tеglar o’rtasiga hamma matn va tasvirlarni joylashtirish kеrak. HTML shablon
bo’lishi uchun HTML sahifaning sarlavha va tanasini o’z ichiga olgan quyidagi zarur tеglar
еtishmayapti:
<html>
</html>
Dеmak, HTML shablon quyidagi ko’rinishga ega bo’ldi:
<html>
<head>
</head>
<body>
</body>
</html>
<head> va </head> tеglari o’rtasiga quyidagi tеglarni joylashtirish mumkin:
<title>, </title> – hujjat nomi. Masalan:
<title> BuxDU ning Wеb sahifasi </title>
<meta /> – ma'lumotlar haqidagi ma'lumot. Ya'ni bu еrda asosiy tеrminlar yoziladi.
Qidiruv tizimlari ishlaganda aynan shu tеrminlar bo’yicha qidirish ishini olib boradi, saytlarni
topadi. Masalan:
<meta name=”keywords” content=”BuxDU, Buxoro, Universitet,
Fakultet, Student”/>
46
content 50-200 ta so’zni o’z ichiga olishi mumkin.
name=(”keywords”, “autor”, “copyright”, “description”) – maxfiy
qidirishda qo’llaniladi, HTTP sеrvеrga dostup bеrish uchun http-equiv qo’llaniladi.
2 – rasm. 1.html fayli.
Wеb sahifaning tanasi. Abzatslar. <br /> tеgi.
<body> va </body> tеglari o’rtasiga sahifaning tanasi joylashtiriladi. Bu sohada
Brauzеr oynasida foydalanuvchi ko’rishi kеrak bo’lgan matn, gipеrmurojaat, tasvirlar, jadvallar,
... ni joylashtirishtiriladi.
<p>, </p> tеglari ular orasidagi matnni alohida abzats ko’rinishida yozilishini
ta'minlaydi.Masalan:
<p> Bu yangi abzats</p>
<p> </p> – bo’sh abzats joyini tashlaydi.
Matn muharrirlari yordamida HTML kodni yozganda bo’sh joy va abzatslar ahamiyatga
ega emas. Ya'ni
<p> Bu yangi abzats </p>
bilan
<p> Bu
yangi
abzats </p>
yozuvlari brauzеr oynasida bir xil ko’rinishga ega bo’ladi.
Agar yozuvni yangi abzatsdan emas, yangi qatordan boshlash kеrak bo’lsa, <br />
tеgidan foydalanish mumkin. Masalan,
<p> Buxoro shaxri<br />
Q. Murtazoyev shox ko’chasi<br />
Tеl:223-88-10 <br />
3 – rasm. 2.html fayli.
47
Saqlash va sinab ko’rish.
Wеb sahifani yaratishda hamma fayllarni to’gri saqlash kеrak. Kеyin sayt yaratuvchisi
o’zi xohlagan natijaga erishganligini tеkshirib ko’rishi kеrak.
Saqlash va sinab ko’rish kеtma-kеtligi:
1. File -> Save File hamma o’zgarishlarni saqlash.
2. Brauzеrda shu faylni ochish kеrak. Open -> File.
3. Natijani ko’rish.
4. Agar biror joyi to’gri ishlamasa, matn muharririga qaytib xatolarni to’grilash
kеrak.
5. Agar sahifa Wеb brauzеrda ochiq holda turgan bo’lsa Обновить tugmasini bosib
o’zgarishlarni tеkshirish kеrak.
Word da sodda Web-sahifalarning yaratilishi
Wordga kiring (agar u yuritilgan bo`lsa unga o`ting).
Endi 2 ta variant mavjud.
Birinchi variant - bu shunchaki hеch qanday formasiz Word ga matnni kiriting. Hujjatni
xotirada saqlab qolish uchun, faylga kirib «Сохранить как» tugmachasini bosing. Kеyin
oynada paydo bo`lgan xotirada qolgan hujjatning:
a)«имя файла» деб nomlangan matnlar maydonida fayllar nomini tеring;
b) «Папка» dеb nomlangan matnlar maydonida kеrakli papkaga o`ting;
d) HTML hujjatga fayllar turi maydonidagi ahamiyatini o`zgartiring.
e) Faqat endi «Сохранить» tugmasini bosing.
Undan kеyin oynada Microcoft HTML o`zgarishida kirilchga kodirovkasini tanlang,
so`ng OK tugmasini bosing. Web-sahifalari xotirada saqlanib qoladi.
Ikkinchi variantda fayl ichidagi создать tugmachasini bosing. Hujjatning yaratilishi
oynasida Web-sahifalari bеlgisini tanlang. Yangi Web-sahifalari tugmachasini bosing.
Ikkala variantda ham sizning qarshingizda Web-sahifalari huddi intеrnеtda nomoyon
bo`lgandеk ko`rinadi, lеkin asboblar dastgohi boshqa bo`ladi.
Endi Web-sahifalarini yozish mumkin. Birinchi variantga nisbatan ikkinchi variantda
Web- sahifalarining yaratilishida diskеtaga Web sahifalarining saqlanishida to`liq o`tish kеrak.
Ma`ruza-13
Mavzu: Internetda oddiy web sahifa yaratish
Reja:
1. Web saytlarlar hakida umumiy tushunchalar.
2. Web saytlarning qo`llanilishi,tuzilishi,parametrlari.
3. Portal tushunchasi.
4. Portallarning saytlardan farqi.
1992-93 – yillarda axborot texnologiyalarining rivojlanishi sababli tasviriy va tovushli
axborotlarni olis masofalardan qisqa vaqtda uzatishning shunday imkoniyatlari yaratilganki, u
World Wide Web deb nom olgan.
Internet deganda ko`pchilik World Wide Web (qisqach, Web yoki WWW)ni tushunishadi.
Aslida World Wide Web Internetning bir qismi bo`lib, xalqaro o`rgimchak to`ri ma`nosini
anglatadi. World Wide Web mul`timedia (rasm va matnli axborotlarni tovushli va xarakatdagi
shakllardan iborat axborot ,ilan birlashtirish texnologiyasi) imkoniyatlariga ega bo`lgani uchun
foydalanuvchilar e`tiborini juda tez qozondi.
48
World Wide Web ning yaratilishiga 1989-yil Shvetsariyadagi evropa Yadroviy Tadqiqotlar
Kengashining loyixasi asos bo`ldi. Bu loyixaning maqsadi Internet va axborot tarqatishning
samarali usullarini izlash va uning oqibatlarini kuzatishdan iborat edi. Hozirgi kunda World
Wide Web Internetning eng tez rivojlanayotgan sohalaridan biri bo`lib qoldi.
WWW da axborot maxsus fayllarda, ya`ni Web-sahifalarda joylashadi. Web-sahifaga matn,
rasm, tovush, videotasvir va hokazo ko`rinishdagi axborotlarni joylashtirish mumkin. Bu esa o`z
navbatida reklama, tijorat, ta`lim va boshqa ko`pgina soha vakillariga beqiyos imkoniyatlar
ochib beradi. Masalan, juda ko`p kinostudiyalar o`z mahsulotini reklama qilish uchun Websahifalar yaratishadi. Mazkur Web-sahifalarda asosan yangi fil`mlar haqidagi ma`lumotlar bilan
birga, shu fil`mlardan 1-2 daqiqali parchalar aks ettiriladi. WWW yaratilganga qadar bunday
imkoniyatlar faqat kinoteatrlar yoki televideniya orqaligina mumkin edi.
WWW ning ommalashuviga yana bir omil gipermatndir. Gipermatn Web-sahifaning biror
qismiga yoki boshqa Web-sahifaga bog`liqligini ko`rsatuvchi ilova bo`lib, u so`z yoki rasm
bo`lishi mumkin. Gipermatn yordamida Web-sahifaning kerakli qismiga yoki boshqa Websahifaga tez va oson o`tish mumkin.
Bitta tashkilot yoki xususiy shaxsga tegishli va mazmuniga ko`ra o`zaro bog`langan bir
nechta Web-sahifalar majmuyi Web-sayt deyiladi. Web-saytni kitobga, Web-sahifani esa
kitobning sahifasiga o`xshatish mumkin. Web-sahifalar o`zaro gipermatn yordamida bog`lanadi.
Web-saytlar ham, Web-sahifalar ham Web-server deb ataluvchi Internetga ulangan maxsus
komp`yuterlarda saqlanadi va o`z manziliga ega bo`ladi. Bu manzil URL (Universal Resourse
Locator – zahiralar universal lokatori) deb ataladi. URL hamisha http:// yozuvdan boshlanadi.
So`ngra Web-sahifa joylashgan tarmoq (provayder) manzili (masalan, www.zorro.uz), keyin
Web-sahifa nomi (masalan, -rtm) yoziladi. Shunday qilib, misolda keltirilgan Web-sahifaning
Internetdagi manzili
http://www.zorro.uz/-rtm
ko`rinishda bo`ladi.
WWW da axborot almashishni amalga oshirish uchun qaydnoma talab qilinib, u bir
tomondan mul`timedia ma`lumotlarini uzatishni ta`minlasa, ikkinchi tomondan har qanday
tizimga tushunarlidir(maslan dastur-mijozga). WWW da qo`llaniladigan uzatish qaydnomasi,
gipermedia ma`lumotlarini mashinaga bog`liq bo`lmagan holda uzatilish imkoniyatini beradigan,
Hyper Text Transfer Protocol (HTTP) - gipermatnni uzatish qaydnomasi deyiladi. Bunda ikkita
punkt o`rtasidagi aloqa ishlash vaqtining hammasiga o`rnatilmay, balki mijoz so`roviga
serverning har bir javobidan so`ng uzilish qiladi. Qaydnoma mijoz-dastur server bilan qanday
muomala qilishni belgilab beradi.
Internet WWW xizmatidan foydalanish uchun maxsus dasturlar yaratilgan bo`lib, ular
Web-brauzerlar (Browser) deb ataladi. Browser inglizcha so`z bo`lib, ko`rishni ta`minlash ,
ko`rsatish ma`nosini anglatadi. Birinchi Web-brauzer 1990- yil CERN (evropa Yadroviy
Tadqiqotlar Kengashi) xodimi Tim Berners-Li tomonidan yaratilgan. Xozirgi kungacha juda
ko`p Web-brauzerlar yaratilgan. Mosaic, Opera, AdWiper, Netscape Navigator, Netscape
Communication, Microsoft Internet Explorer va Power Browser shular jumlasidandir. Bulardan
eng ko`p foydalaniladigani Netscape Communication va Microsoft Internet Explorer dir.
Microsoft firmasining Internet Explorer dasturini Windows amaliyot tizimi tarkibiga
kiritilganligi bu brauzerning keng tarqalishiga sabab bo`ldi.
Web-brauzerning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
- Web-sahifalarni xotiraga yuklash va ko`rish;
- Web-sahifani diska yozib qo`yish ( saqlash);
- WWW dagi manzil bo`yicha Web-sahifani chiqarish.
Web-tarmoq tuzilishi
Web-tarmoqni ochganda birinchi bo`lib foydalanuvchining ko`ziga tashlanadigan sahifa bu
Uy sahifasidir, ya`ni Home Page. Bu sahifa tarmoqning maqsad va belgilari hakida axborot
49
beradi, shuning uchun ham asosiy rol o`ynaydi. Bundan tashqari, sizning qiziqishlaringiz yoki
tijorat foaliyati borasida qisqacha axborot beradi. Ba`zan Uy sahifasini birinchi sahifa deb ham
ataladi.
Odatda birinchi bo`limidan boshlab sekin-asta so`ngiga qadar o`qib boriluvchi kitobdan
farqli o`laroq, Web tizimi foydalanuvchilarga aynan ularni qiziqtirayotgan axborotni shu
vaqtning o`zida ko`zdan kechirishga imkon beradi. Web-tarmoq tizimi daraxtni eslatadi:
markaziy bo`limning yirik shoxlari mayda shoxlarga, ya`ni ular bilan bog`lik axborotga olib
boradi. Har bir shox alohida Web-sahifasini anglatadi. Gipermurojaatlardan foydalangan holda
bir tarmoq ichida xarakatlanish yoki bir tarmoqdan boshqa bir tarmoqqa o`tish mumkin.
Gipermurojaat mantli yoki grafikali bo`lishi mumkin. Gipermurojaat tugma sifatida xizmat
kiladi. Uni bossangiz, siz u tasvirlagan erga borib qolasiz. Odatda, gipermurojaat matni ma`lum
sahifadagi qolgan matndan ajralib turish maqsadida boshqa bir rang bilan belgilanadi va
ko`pincha gipermurojaat tanlanganidan so`ng,uning tagiga chiziladi hamda rangi o`zgaradi. Bu
esa uning ishlatilganligidan dalolat beradi.
Web-tarmog`ini yaratishda axborotni guruh yoki bloklarga ajratmok zarur. Web-tarmoq
notekis bir muhitdir. Qachonki yaratilgan Web-tarmoq yuqoridan-pastga tamoyili yoki
daraxtsimon tuzilish asosida qurilgan bo`lsa, hamda unda Uy sahifasida Web-tarmoq tarkibining
qisqacha ko`rinishi, shuningdek axborot tarmoqlari(shoxlari)ga o`tish variantlari ko`rsatilgan
bo`lsagina, uning tuzilishi samarali deb hisoblanadi. Daraxtsimon tuzilishga ega Webtarmoqlarni 3 toifaga bo`lish mumkin:
- Uy sahifasi (asosiy sahifa);
- Axborot sahifasi (ma`lumotli sahifa);
- Qo`shimcha sahifa.
Web-tarmoqning Uy sahifasi tarmoqqa kiruvchi eshik hisoblanadi. Bu sahifa yaratilgan
tarmoqdagi eng asosiysidir, chunki tarmoqqa kiruvchi siz hakingizdagi, sizning kompaniya yoki
tashkilotingiz hakidagi eng birinchi taassurotlarini aynan shu sahifadan oladi. Ma`lumotli
sahifalar - bu murojaatlari Uy sahifasida joylashgan Web-tarmoqdir.
WWW xujjat stillashtirilgan va formatlashgan matn, grafik va Internetning turli xil
zahiralari bilan giperaloqasi bo`lishi mmumkin. Bu aytilgan imkoniyatlarni amalga oshirish
uchun maxsus til ishlab chiqilgan bo`lib, Hyper Text Markup Landuage (HTML), ya`ni
Gipermatnni belgilash tili deb ataladi. HTML da yozilgan xujjat matnli fayldan iborat bo`lib,
axborot etkazuvchi matni va belgilash tegasidan (markup tags) tuzilgan. Tegalar HTML standarti
bilan belgilangan belgilar ketma-ketligi (qatori) bo`lib, ko`rib chiqish dasturi uchun
ko`rsatmalardan iborat. Bu ko`rsatmalarga binoan dastur matni ekranda joylashtiriladi, unga
grafik fayllarda alohida saqlanadigan fayllarni qo`shib qo`yadi va boshqa xujjatlar yoki Internet
zahiralari bilan giperaloqani shakllantiradi. Shunday qilib, fayl HTML tilida WWW-xujjat
qiyofasiga shu paytda o`tadiki, qachonki u ko`rib chiqish dasturi orqali izoxlab berilsa.
Saytlarni yaratish jarayonida har bir proekt uchun quyidagi masalalarni hal qilish zarurdir:
1. Foydalanuvchilar toifasini aniqlash.
Serverda joylashgan ixtiyoriy ma`lumot foydalanuvchi uchun qiziq bo`lishi kerak. Shu
sababli sayt yaratishdan oldin quyidagi savollarga albatta javob topmoq zarur: foydalanuvchi
kim? Menedjermi yoki shaxsiy foydalanuvchi yoki dillermi? Foydalanuvchi aniqlangandan
so`ng, unga qanday ma`lumotlar kerak degan savol paydo bo`ladi?
2. Proektni bajarish uchun sizning server va kanallaringiz quvvati etarlimi.
Foydalanuvchilarda sizning saytingizdagi axborotlarni tez ko`rish imkoni bo`lsagina, ular
yana qayta sizning saytingizga kirishlari mumkin, aks holda ular qaytib kelmaydilar. Shuning
uchun Internet bilan aloqani yuqori tezlikdagi kanallarda tashkil qilish kerak.
3. Web ning mos texnologiyasini tanlash..
Bu bosqichda qaysi dasturiy ta`minotdan foydalananishingiz hamda xujjatlarni serverga
joylashtirish uchun qaysi dasturlarni ishlatishingizni hal qilishingiz kerak. 4. Xavfsizlik tizimini
tanlash.
50
Oxirgi vaqtda xakerlar ko`paygani sababli firewall texnologiyasi ishonchli hisoblanadi.
Unga ko`ra foydalanuvchilar tashqaridan faqat WWW-serverga kiritiladi. Lokal tarmoq ichiga
pochta kiritiladi. Bunda lokal tarmoqning ixtiyoriy foydalanuvchisiga Internetga chiqish
chegaralanmaydi.
5. Axborotni boshqarish.
Bu bosqich muhim bo`lib, u quyidagi savollarni o`z chiiga oladi: axborot toifasini aniqlash,
u qaerdan olinadi, axborot manbaini nima uchun aniqlash kerak va u HTML da qanday
jo`natiladi. Bu erda axborot tuzilishini, ya`ni xujjatlar orasida qanday gipermatnli aloqalar
bo`lishini ham aniqlash lozim.
6. Eng yaxshi dizaynlarni qo`llash.
Web-serverda axborotlarni e`lon qilish shunday tashkil qilinganki, sahifa formati ixtiyoriy
paytda o`zgartirilib foydalanuvchiga taqdim etiladi. Sahifaga qo`llanilgan yaxshi dizayn hamda
sahifaga yangi axborotlarni tezda qo`shish foydalanuvchi qiziqishini orttiradi. Web – sahifani
yaratishda yana shuni e`tiborga olish kerakki, kaiia imkoniyatlarga ega bo`lgan monitorlarda
yaratilgan sahifangizni kam imkoniyatlarga ega bo`lgan, ranglari chegaralangan miqdorda
bo`lgan monitorlarda ham ko`rish mumkin bo`lsin.
7. Web-serverlarni qo`llash.
Har bir axborot tizimi kabi Web-server ham muntazam aktuallashib borishi kerak. Serverni
ishlab chiqishda eng kerakli qism bu qo`llashni rejalashtirishdar. Bunda oddiy usul sizning
firmangizning ichki serveridan yangi axborotlarni yuklashdir.
Ko`p sonli axborot
provayderlariga ega bo`lgan katta tashkilotlarda server sahifalari tez-tez yangilanib turishi kerak.
Fayllarni qo`lda kiritish va yo`qotish foydalanuvchi diqqatini o`ziga jalb qilgan axborotlarni
yo`qolishiga olib kelishi mumkin. Lekin shunga qaramay, qo`llovchi resurslarni, gipermatnli
aloqalarning saqlanganligiga ishonch hosil qilish uchun, qo`lda tekshirtirish imkoniga ega
bo`lish kerak.
8. Nashr qilish qonuniyligi.
Ilmiy va boshqa tadqiqotchilar tarmoqning manba xuquqlarini himoya qiluvchi yozilmagan
qonunlariga ishonib, o`zlaring axborot va dasturlari bilan Internet orqali erkin almashishgan.
Lekin Internetdan tijorat maqsadlarida foydalana boshlanilgandan so`ng muallif xuquqlarining,
savdo markalarining himoyasi, javobgarligi xususida savol paydo bo`ldi. Kiritilgan elektron
materiallar mavzusi bo`yicha munozara xozircha ochiq ekan, on-line kommunikatsiyasi uchun
xuquqlar himoyasi avtomat tarzda kafolatlanmagandir. Lekin bu munozara Web dagi barcha
materiallardan bemalol foydalanish mumkin degani emas.
9. Resurslar uchun mablag` va haq to`lovi.
Ko`pgina tashkilotlar Web-saytni o`zining axborot tizimini kengaytiruvchi vosita deb
qaraydi va uni ochish va qo`llab turishni maxsus guruhlarga topshiradi. Web uchun standart
guruh adminstrator, dasturchi, ishlab chiqaruvchi, yozuvchi va tahrirchilardan ibort bo`lishi
lozim. Web-server yaratish uchun ketadigan mablag` asosan proekt maqsadiga bog`liq bo`ladi.
Ish haqidan tashqari standart byudjet texnika, Internetga ulanish, dasturiy ta`minot xarajatlarini
ham o`z ichiga oladi. Lekin shu bilarn birga, Web turli qog`oz materiallarga, reklama va
e`lonlarga bo`lgan xarajatlarni kamaytiradi.
10. Muvoffaqiyatni ta`minlash.
Web server yaratilgandan so`ng, muvoffaqiyatini ta`minlash uchun u haqida axborot
tarqatish zarur. Server yaratgan tashkilot oddiy formani to`ldirgandan so`ng, uning manzili
butunjahon ro`yxatiga kiritiladi. Tarmoqning Yahoo Search Engine, Infoseek va boshqa
vossitalari ham o`zida barcha kirish mumkin bo`lgan WWW-serverlarning ro`yxatini saqlaydi va
foydalanuvchiga kerakli axborotlarini qidirish uchun oddiy vositalarni taklif etadi.
Foydalanuvchi sizning serveringizga tez-tez kirib turishini istasangiz, uning sahifalarini
doimo yangilab turishingiz lozim.
Shunday qilib, Web-server yaratish – bu oson ish emas. Lekin xoxish bo`lsa, texnik
muammolarni hal qilgan holda yaxshi tayyorgarlak ko`rib Web-server yaratish sizning
ixtiyoringizdadir.
51
Tekshiruv savollari:
1. Web saytlarlar hakida umumiy tushunchalar.
2. Web saytlarning qo`llanilishi, parametrlari.
3. Web-tarmoq tuzilishi.
4. Saytlarni yaratish jarayonida qanday masalalarni hal qilish zarur?
5. Portal tushunchasi.
6. Portallarning saytlardan farqi.
Ma`ruza-14
Mavzu: HTML tilida web sahifa yaratish.
Reja:
1. Saytlarni yaratuvchi taxrirchilar.
2. HTML saxifalarining tuzilishi.
3. Web-tarmoklar.
Axborotni gurux yoki bloklarga ajratmok zarur. Sung shu asosda uz Web-tarmogini
yaratmok zarur. Web-tarmok notekis bir muxitdir. Kachonki yaratilgan Web-tarmok yukoridanpastga tamoyili yoki daraxtsimon tuzilish asosida kurilgan bulsa, xamda unda Uy saxifasida
Web-tarmok tarkibining kiskacha kurinishi, shuningdek axborot tarmoklari(shoxlari)ga utish
variantlari kursatilgan bulsagina, uning tuzilishi samarali xisoblanadi. Daraxtsimon tuzilishga
eag Web-tarmoklarni 3 toifaga bulish mumkin:
-Uy
saxifasi
-Axborot saxifasi (ma`lumotli saxifa);
(asosiy
saxifa);
-Kushimcha saxifa.
Web-tarmokning Uy saxifasi tarmokka kiruvchi eshik
xisoblanadi. Bu saxifa yaratilgan tarmokdagi eng asosiysidir, chunki tarmokka kiruvchi aynan
siz xakingizda, sizning kompaniya yoki tashkilotingiz xakida eng birichi tassurotlarini aynan shu
saxifadan oladi. Ma`lumotli saxifalar bu ssыlkalari Uy saxifasida joylashgan Web-tarmokdir.
World Wide Web butunjaxon urgimchak turi gipermatnning HTML (Hyper Text Markup
Language) belgilar tilivositasida yaratiluvchi Web-saxifalardan tashkil topgan. Web teglardan
tashkil topadi. HTML-xujjatni yaratilishda mantli xujjatni belgilash xuddi muxarrir kizil kalam
yordamida belgilaganidek amalga oshiriladi. Bu belgilar xujjatdagi axborotni takdim etish
shaklini kursatishga xizmat kiladi. HTML-tili yordamida: Web-saxifa shuningdek keyinchalik
Internetga joylashtirish mumkin bulgan uzining Uy Web-saxifasini yaratish va ustida ishlash;
Internetdan olingan HTML xujjatlarga kiritilgan barcha ob`ektlar (rasmlar, animaytsiyalar va
boshkalar) uz vazifasini bajarish uchun Ushbu HTML xujjatlarni taxrirlash; Gipermantli ssыlka
xamda xujjatga HTML rasmlar, diagrammalar, animatsiyalar, videotasmalar, musikaviy va
ogzaki yordam, matnli maxsus effektlar (masalan, yuuguruvchi kator)ni kiritish imkoniyati
52
tufayli mul`timediyaviy prezentatsiyalar, slayd-shou, kurgazmali loyixalar yaratish mumkin.
Web-saxifa yaratishning bir necha yuli mavjud: - Windowsga biriktirilgan NotePad(Word Pad)
mantli muxarriridan foydalanish va yakuniy natijani brauzer yordamida kurish. Bu usulning
texnologiyasi kuyidagicha: Word Pad muxarrida fayl yaratiladi va *.htm kengaytmasi bilan
saklanadi. Sung bu fayl ishga turishiladi va Internet Explorer (IE) da kuriladi; - Maxsus HTML
xujjati muxarrirlaridan foydalaniladi. Masalan, Hot Metal Light, Hot Dog Professional, MS
Front Page, HTML Pad, Dream Weaver, All aire Home Site, 1st Page 2000; - MS Word
muxarriridan foydalanib, tayyor xujjatni HTML kodi ostida saklash va brauzer yordamida
kuzdan kechirish.
Web-tarmoklar (uzlы)
•
Web-tarmoklar Webga ulangan komp`yuterlarda saklanuvchi bir yoki bir necha uzaro
boglangan fayllardan tashkil topadi. Matn, grafika, audio yoki videotasma kurinishidagi axborot
bir yoki bir necha Web-saxifalarga taksimlangan buladi. Bu Web-saxifalardan giperssыlka, ya`ni
bir fayldan boshka faylga, yoki faylning bir joyidan boshka bir joyiga «sakrab utish» imkonini
beruvchi elektron alokalar yordamida foydalaniladi. Web-tarmoklarning yaratilishida HTML
(Hyper Text Markup Language) nomi bilan mashxur belgilar tilidan foydalaniladi. Websaxifalarni kuzdan kechirish uchun Microsoft firmasining Internet Explorer yoki Netscape
Navigator dan foydalanish zarur. Web-tarmokni ochgandan sung birinbi bulib foydalanuvchining
kuziga tashlanadigan saxifa bu Uy saxifasidir, ya`ni Home Page. Bu saxifa tarmokning maksad
va belgilari xakida axborot beradi, shuning uchun xam asosiy rol uynaydi. Bundan tashkari,
sizning kizikishlaringiz yoki tijorat foaliyati borasida kiskacha axborot beradi. Ba`zan Uy
saxifasini birinchi saxifa deb xam ataladi.
Matnni formatlash
BODY bulinmasida paydo bulishi mumkin bulgan ba`zi HTML-teglar blok darajasidagi
(block level) teglar deb atalsa, boshkalari matn darajasidagi (text level) teglari yoki ketma-ket
teg (inline) deb ataladi. Blok darajasidagi teglar uzida matn darajasidagi teglar yoki blok
darajasidagi boshka teglarni mujassamlashtirishi mumkin. Blok teglari xujjat tizimini ta`riflaydi.
Mantikiy va fizik formatlash
HTML-xujjatlarda matnni formatlash uchun shartli ravishda mantikiy va fizik formatlash
teglariga taksimlasa buluvchi teglar yaratilgan. Mantiki yformatlash teglari fragmentning brauzer
yordamida ekranda namoyish etilishiga ta`sir kursatmaydigan strukturaviy belgilashni amalga
oshiradi. Shu sababli bunday belgilash mantikiy deb ataladi. <SITE> tegi tsitatalar yoki kitoblar,
makolalar va boshka manbalarga ssыlkalarning nomlarini belgilashda foydalaniladi. Brauzerlar
bunday matninn kursiv (kiya) shaklda chikarib beradi.
Misol:
<CITE> Darakchi </CITE> Toshkent shaxrining eng ommabop gazetalaridan biri.
<EM> tegi – (Emphasis – ajratib kursatish, ta`kidlash) matnning muxim fragmentlarini ajratib
kursatishda foydalaniladi. Brauzerlar odatda bunday matnni kursiv shaklda aks ettiradi.
Misol:
Tekstning <EM> muxim suzlarini </EM> ajratib kursatish. Bu erda muxim suzlarini degan ifoda
kursivda ajratib kursatildi.
53
<DEL> tegi matnni uchirib tashlangan sifatida belgilaydi. Bu teg orkali belgilangan matnning
ustiga chizilgan buladi.
Misol: Bu <DEL> uchirilgan matndir </DEL>
Bu erda ushbu teglar orasidagi «uchirilgan matndir» jumlasi kuyidagi kurinishga ega buladi:
uchirilgan matndir (ustiga chiza olmadik) Teg CITE va DATETIME parametrlariga ega bulishi
mumkin. CITE - fragemntning uchirilib tashlash sabablarini aniklashtiruvchi xujjatning URLmanzilini kursatadi. DATETIME – uchirib tashlanish vaktini: YYYY-MM-DDThh:mm:ssTZD
formatida kursatadi. Bu format uchirib tashlanish yili, oyi, kuni, soati, dakikasi va soniyalarini,
shuningdek soat belbogi(TimeZone)ni aniklaydi. <KBD> tegi matnni foydalanuvchi tomonidan
klaviaturada kiritilganidek, ya`ni bir xil kenglikdagi (monoshirinnыy) shriftda aks ettiradi. Misol
uchun, matn muxarririni ishga tushirish uchun <KBD> NOTEPAD </KBD> deb kiriting.
<STRONG> tegi matnnin ajratib kursatishda kullaniladi. Brauzerlar odatda bunday matnni urta
kalinlikdagi (polujirnыy) shriftda aks ettiradi. Misol:
<STRONG> HEAD </STRONG> bu <STRONG> xizmat </STRONG> tabiatiga ega axborotlar
yozib olinuvchi xududdir. Bu erda «HEAD» va «xizmat» suzlari urta kilinlikda belgilab beriladi.
Fizik formatlash teglari uzlarida kursatilgan matn fragmentini brauzer darchasida aks ettirish
formatini belgilaydi. Ba`zi teglar HTML 4.0 spetsifikatsiyasi tomonidan bekor kilingan
(deprecate) bulsada, u brauzerlar tomonidan kullab kelinadi. <B> tegi matnni urta kalinlikdagi
shriftda aks ettiradi. Misol:
<B> Mul`mimedia </B> uz ichida matn, grafika, video va tovushni kamrab oladi.
<I> tegi matnni kursiv shaklda aks ettiradi. Misol:
<I> mul`timedia </I> uzida interaktiv interfeysni aks ettiradi.
<U> tegi matnning tagiga chizib beradi (HTML 4.0 versiyasida bu bekor kilingan tegdir. Uning
urniga <STRONG> yoki <CITE> teglaridan foydalanish tavsiya etiladi). Misol:
WWW protokoli <U> Hyper Text Transfer Protocol </U> deb ataladi.
<STRIKE> va <S> teglari gorizontal buyicha uchirilgan matnni aks ettiradi (4.0 versiyasida bu
bekor kilingan teg). Misol:
Bu <STRIKE> uchirib tashlangan </STRIKE> matndan bir misol.
<BIG> tegi matnni belgilanmagan mantga nisbatan katta shriftda chikarib beradi. Masalan,
Bu <BIG> katta </BIG> ulchamli shrift.
<SMALL> tegi matnni kichik ulchamdagi shriftda chikarib beradi. Masalan,
Bu <SMALL> kichik </SMALL> ulchamli shrift.
<SUB> tegi matnni kator satxidan pastga surib, kichik ulchamli shriftda chikarib beradi. Bu
matematik indekslar yozishda juda kul keladi. Masalan,
54
A massivining elementlari A <SUB> 11 </SUB> a <SUB> 12 </SUB> dan iborat. Bu:
A massivining elementlari A11 a12 dan iborat” shaklda paydo buladi.
<SUP> tegi matnni kator satxidan yukoriga surib, kikchi ulchamli shriftda chikarib beradi. Bu
sonlarning matematik darajasini yoki snoskalarni ifodalashda askotadi. Misol, A <SUP> 2
</SUP>
+
b
<SUP>
2
</SUP>
Bu A2 +b2 kurinishiga ega buladi.
<TT> tegi matnni bir xil kenglikdagi shriftda (teletayp xolatida) aks ettiradi. Masalan,
Bu <TT> bir xil kenglikdagi </TT> matndir.
Formatlash teglari bir-birining ichiga solingan bulishi mumkin. Bunda bir konteynerning
butunlay
boshka
birining
ichida
bulishi
majburiy.
Masalan,
Bu
urta
kalinlikdagi
shrift
Bu
kursiv
shrift
Bu matn xam urta kalinlikdagi, xam kursivdir .
<FONT> tegi shrift parametrlarini kursatib beradi. Shrift parametrlarining bevosita xujjat
matnida keltirilishi xujjat tarkibiy kismining xujjatni takdim etish shakli ta`rifidan ajralib turishi
lozimligi tugrisidagi asosiy goyani buzadi. Shu tufayli HTML 4.0 spetsifikatsiyasida <FONT>
tegi va <BASEFONT> tegi bekor kilingan. Birok, eng oddiy xujatlar uchun fizik formatlashni
kullasa buladi. Shunday kilib <FONT> tegi matn darajasidagi teglarga mansub xisoblanib uzida
blok ?????larni, masalan, <P> <TABLE>larni mujassamlashtira olmaydi. <FONT> tegi uchun
kuyidagi
parametrlar
berilishi
mumkin:
FACE
SIZE
COLOR
FACE parametrlari shrift turini kursatishga xizmat kiladi. Parametr kiymatini foydalanuvchida
bulgan shrift nomi bilan anik mos tushishi lozim bulgan shrift nomidan iborat buladi. Agar
bunday shrift bulmasa, uzgartilimagan xolda urnatilgan shriftdan foydalaniladi. Bir necha shrift
nomlarini “vergul” - “,” bilan ajrtilgan xolda keltirish mumkin. Bunday ruyxat chapdan ungga
karab kurib chikiladi. Agarda komp`yuterda joriy shrift bulmasa, to mavjud shrift topilguncha
berilgan ruyxatdan keyingi shriftlar kurib boriladi.
Misol,
<HTML>
<HEAD>
<TITLE> shriftlarni belgilash </TITLE>
</HEAD>
<BODY>
<I> bu uzgartirilmagan shriftda yozilgan matn </I> <BR>
<FONT FACE = “Verdana”, “Arial”, “Helvetica”>
<B> bu esa shriftni buyurtma kilishga misol </B>
</FONT>
</BODY>
</HTML>
SIZE parametri shrift ulchamini 1 dan 7 gacha bulgan shriftli birliklarda kursatishga xizmat
kiladi. Shritfning konkret ulchami foydalanilayotgan kuzdan kechirish dasturiga boglik. Urtacha
shrift ulchami 3 birlikni tashkil etadi deb kabul kiladi. Shrift ulchami xam absolyut kattalik
(SIZE=2), xam nisbiy katta (SIZE=+1) tarzida berilishi mumkin. Misol,
55
<HTML>
<HEAD>
<TITLE>
</HEAD>
<BODY>
<FONT
<FONT
<FONT
<FONT
<FONT
<FONT
<FONT
</BODY>
</HTML>
shrift
SIZE=1>
SIZE=-1>
SIZE=3>
SIZE=4>
SIZE=5>
SIZE=+3>
SIZE=7>
ulchamini
shrift
shrift
shrift
shrift
shrift
shrift
shrift
ulchami
ulchami
ulchami
ulchami
ulchami
ulchami
ulchami
belgilash
1
2
3
4
5
6
7
</FONT>
</FONT>
</FONT>
</FONT>
</FONT>
</FONT>
</FONT>
</TITLE>
<BR>
<BR>
<BR>
<BR>
<BR>
<BR>
<BR>
Mustaqil o’rganish uchun savollar:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Saytlarni yaratuvchi qanday taxrirchilarni bilasiz?
HTML saxifalari qanday tuzilishga ega?
Web-tarmoklarning vazimfasi.
ML xujjat va fayllarga murojaat Kanday tashkil qilinadi?
HTML tilida ruyxat kurinishida ma`lumot nima?
Ro`yxatning qanday turlari mavjud?
HTMLda jadvallar nima maqsadda ishlatiladi?
Jadvallar qanday yaratiladi?
Tuzuvchi:
P.Qalxanov
56