O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI BANK ISHI 3-BOSQICH TALABASI TURSUNOVA ZULFIYANING “Aktivlar, kapital va majburiyatlarni bashoratlash” MAVZUSIDA YOZGAN MUSTAQIL ISHI Bajaruvchi: TURSUNOVA ZULFIYA Ilmiy rahbar: ____________ Moliyaviy holatni bashoratlashda eng muhim obyekt bu buxgalteriya balansidir. Uning muhim elementlariga aktivlar, kapital va majburiyatlar kiradi. Buxgalteriya balansini bashoratlash orqali korxonaning joriy davrdagi holatining kelgusidagi kutilishlari rejalashtiriladi. Bashoratlash modelini tuzib chiqish yuzasidan quyidagi tartibdagi amallar bajariladi. Buxgalteriya balansining tuzilishi: A=K+M Bu yerda: A – Aktivlar; K – Kapital; M – Majburiyatlar; Buxgalteriya balansining likvidlik va moliyalashtirish manbalari bo‘yicha kengaytirilgan tarkibi UMA + JA (TMZ+DM+PM) = O‘MM + M (UMM+QMM+KM) Bu yerda: UMA – Uzoq muddatli aktivlar; JA – Joriy aktivlar; TMZ – Tovar moddiy zaxiralar; DM – Debitorlik majburiyatlari; PM – Pul mablag‘lari; O‘MM – O‘z mablag‘lari manbasi; UMM – Uzoq muddatli majburiyatlar; QMM – Qisqa muddatli majburiyatlar; KM – Kreditorlik majburiyatlari. Korxonaning joriy buxgalteriya balansidagi ma’lumotlar prognozlash uchun asos sifatida ishlatish mumkin. Tarkibiy o‘zgarishlar hisobiga, masalan ishlab chiqarish va sotish hajmining o‘sishi hisobiga balans aktivi va passivida, daromad va xarajatlarida, pul oqimlarida qator o‘zgarishlar ro‘y berishi mumkin. Qo‘shimcha moliyalashtirishlar yuzasidan talabning o‘zgarishi stsenariysi shunga mos ravishda belgilanadi. Bashoratlangan aktivlar bashoratlangan passivlardan kichik yoki teng bo‘lgan bashorat qilingan stsenariyni amalga oshirish mumkin bo‘ladi. QMB = Ba – Bp <= 0 Bu yerda: QMB – Qo‘shimcha moliyalashtirish manbalari; Ba – Bashoratlangan aktivlar; Bp – Bashoratlangan passivlar. Lekin aylanma aktivlarning o‘sishi doimo ham moliyalashtirish manbalarining etarligini ta’minlashga imkon bermaydi. Shu sababli, qo‘shimcha moliyalashtirish manbalariga zaruriyat seziladi. Qo‘shimcha moliyalashtirishga zaruriyatni pul oqimining shakllanishiga qarab belgilash mumkin: PO = Tf + Am – A + M Bu yerda: Tf – Taqsimlanmagan foyda; Am – Amortizatsiya; A – Aktivlar; M – Majburiyatlar. Bashoratlash algoritimi quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi Axborot manbalarini shakllantirish bosqichi. Axborot manbalari sifatida moliyaviy hisobot shakllari olinadi. Xarajatlar tarkibi va ularning salmoq o‘zgarishlari o‘rganiladi. Koeffitsientlar hisob-kitob qilinadi. Xarajatlar salmog‘i, aylanma aktivlarning aylanuvchanlik koeffitsiyenti, kreditorlik majburiyatlarining aylanuvchanlik koeffitsiyenti aniqlanadi: Kx =X / ST Aylanma aktivlarning aylanishi: Ka = AA / ST * D Kreditorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi: 1. Sotish hajmi bashorati. Korxonaning rivojlanish tendentsiyalari va marketing tadqiqotlari asosida aniqlanadi. 2. Davrlar bo‘yicha moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlash. Korxonaning xususiyatlaridan va strategiyalaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. 3. Moliyaviy hisobotni bashoratlash. Buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalar va pul oqimi to‘g‘risidagi hisobotlar bashorati asosida analitik balans tuziladi. Buxgalteriya balansini bashoratlash eng qiyin va murakkab jarayon. Negaki, moliyaviy hisobotning va korxona moliyaviy holatining asosiy jihatlari ushbu hisobot shaklida aks etadi. Uni bashoratlashda ko‘pincha sotishdan tushum hajmining o‘sishidan kelib chiqiladi. Moliyaviy hisobot elementlarini bashoratlashda quyidagi qoidalarga, shartlarga amal etiladi: 1. O‘zgaruvchan xarajatlar, aylanma aktivlar hajmi va qisqa muddatli majburiyatlar hajmi sotishdan tushumning oshishiga mos ravishda oshadi. Asosiy vositalarning o‘sishi belgilangan o‘sish darajasiga mos ravishda oshadi. 3. Boshqa uzoq muddatli aktivlar summasi o‘zgarishsiz qoladi. 4. Uzoq muddatli majburiyatlar o‘zgarishsiz olinadi. 5. Xususiy kapital elementlari: ustav kapitali, sotib olingan xususiy aksiyalar, qo‘shilgan kapital, rezerv kapitali, kelgusi davr xarajatlari zaxirasi o‘zgarishsiz olinadi. 6. Taqsimlanmagan foyda bashoratlangan foyda normasi va to‘lanadigan dividendlari summasidan kelib chiqqan holda hisob-kitob qilinadi.: TFB = TF + BST x TF* x (1 – Dn*) Bu yerda: TFB – bashoratlangan taqsimlanmagan foyda; TF – joriy davr taqsimlanmagan foydasi; BST – bashoratlangan sotishdan tushum; TF* – bashoratlangan foyda normasi (sotishdan foyda / sotishdan tushum); Dn* – dividend ishlatilishi bashoratlangan foyda normasi (dividend /sof foyda). Yuqoridagi hisob-kitob qilingan ma’lumotlarga tayangan holda qancha passivga zaruriyat hisob-kitob qilinadi. Passivlar summasi (moliyalashtirish manbalariga) zaruriyat quyidagicha aniqlanadi. BPz = ΣBA – ΣBP Bu yerda: ΣBA – bashoratlangan aktivlar hajmi; ΣBP - bashoratlangan passivlar hajmi. Aniqlangan formula asosida qo‘shimcha passivlar summasi aniqlanadi QP = TQA - MO – TFO Bu yerda: QP – qo‘shimcha passivlar; TQA – talab qilingan aktivlar; MO – majburiyatlar ortishi; TFO – taqsimlanmagan foydaning ortishi. Quyidagi ma’lumotlarga tayangan holda bashorat qilingan buxgalteriya balansini hisob-kitoblarini amalga oshiramiz. 1. Mahsulot sotishdan tushum hajmi joriy davrda - 5 180 801 340 ming so‘m. 2. Mahsulot sotishdan tushum hajmining kelgusidagi kutilishi 7 978 434 064 ming so‘m 3. Kelgusi yilda kutilayotgan foyda normasi - 0,1. 4. Kutilayotgan dividend normasi - 0,5. 5. Kelgusidagi asosiy vositalar qiymatining o‘zgarishi tushum hajmiga mos ravishda o‘zgaradi. O‘zbekiston temir yo‘llari AJ ning buxgalteriya balansi AKTIV 01.01.2017 y. 01.01.2018 y. 10 219 12 593 199 1. Uzoq muddatli aktivlar 731 945 960 10 527 14 773 593 Asosiy vositalar boshlang‘ich qiymati 417 487 626 Asosiy vositalar eskirish qiymati 3 423 307 367 4 320 658 666 10 452 934 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 7 104 110 120 960 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 417 151 345 379 Kapital qo‘yilmalar 2 834 711 892 1 572 602 311 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 567 317 310 2. Joriy aktivlar 2 978 372 713 11 683 693 105 819 530 511 1 047 437 972 1 366 091 169 8 441 062 224 171 917 383 468 669 767 117 495 315 160 480 738 503 338 335 1 566 042 404 Ishlab chiqarish zaxiralari Kelgusi davr xarajatlari Pul mablag‘lari Boshqa joriy aktivlar Debitorlar, jami Shu jumladan: Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob163 855 350 kitoblar Byudjetga avans to‘lovlari 7 740 384 13 198 104 Aktiv bo‘yicha jami 658 PASSIV 1. O‘z mablag‘lari manbasi Ustav kapitali Rezerv kapitali Taqsimlanmagan foyda Boshqa manbalar 2. Majburiyatlar Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 268 038 094 5 252 951 24 276 893 065 10 124 233 076 614 384 306 828 202 670 5 737 851 427 8 121 422 920 507 693 607 223 400 675 885 865 126 951 206 811 14 152 659 5 452 310 192 989 12 304 013 4 675 490 146 149 14 744 216 8 878 479 762 075 830 1 839 768 361 7 745 794 466 Boshqa majburiyatlar Kreditorlik majburiyatlari, jami Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga 219 818 890 majburiyatlar Byudjetga majburiyatlar 20 798 130 Qo‘shimcha talab qilinadigan * moliyalashtirish manbalari 13 198 Balans passivi bo‘yicha jami 104 658 514 650 184 62 317 043 * 24 276 893 065 Mahsulot sotishdan tushum hajmining o‘sishi = mahsulot sotishdan tushum hajmi joriy davrda / Mahsulot sotishdan tushum hajmining kelgusidagi kutilishi1. 1. Mahsulot sotishdan tushum hajmi joriy davrda - 5 180 801 340 ming so‘m. 2. Mahsulot sotishdan tushum hajmining kelgusidagi kutilishi 7 978 434 064 ming so‘m 3. Mahsulot sotishdan tushum hajmining o‘sishi = 7 978 434 064 ming so‘m / 5 180 801 340 ming so‘m.=1.54 O‘zbekiston temir yo‘llari AJ ning buxgalteriya balansi prognozi Ko‘rsatkichlar 2017-2018 yy. Bashorat 01.01.2017 01.01.2018 Bashoratni 01.01.2021 AKTIV y. y. hisob-kitobi y. 1. Uzoq muddatli 10 219 12 593 199 18 237 784 * aktivlar 731 945 960 838 Asosiy vositalar 10 527 14 773 593 14 773 593 6 22 751 334 boshlang‘ich qiymati 417 487 626 26*1.54 184 Asosiy vositalar 3 423 4 320 658 4 320 658 66 6 653 814 eskirish qiymati 307 367 666 6*1.54 345 Asosiy vositalar qoldiq 7 104 10 452 934 10 452 934 16 097 519 qiymati 110 120 960 960* 838 Nomoddiy aktivlar 417 151 345 379 o‘zgarishsiz 345 379 qoldiq qiymati 2 834 711 1 572 602 1 572 602 Kapital qo‘yilmalar o‘zgarishsiz 892 311 311 Boshqa uzoq muddatli 280 567 317 567 317 o‘zgarishsiz aktivlar 492 782 310 310 2 978 372 11 683 693 13 434 759 2. Joriy aktivlar * 713 105 951 Ishlab chiqarish 819 530 1 047 437 1 047 1 613 054 zaxiralari 511 972 437 972*1.54 477 Kelgusi davr 1 366 8 441 062 8 441 062 o‘zgarishsiz xarajatlari 091 169 224 224 Pul mablag‘lari Boshqa joriy aktivlar Debitorlar, jami 171 917 383 117 495 315 503 338 335 468 669 468 721 797 767 669 767*1.54 642 160 480 160 247 140 738 480 738*1.54 336 1 566 042 1 566 2 411 705 404 042 404*1.54 302 Shu jumladan: Xaridor va 163 268 038 268 412 778 buyurtmachilar bilan 855 350 094 038 094*1.54 664 hisob-kitoblar Byudjetga avans 5 7 740 384 5 252 951 8 089 544 to‘lovlari 252 951*1.54 Balans aktivi bo‘yicha 13 198 104 24 276 893 31 672 544 * jami 658 065 789 PASSIV 1. O‘z mablag‘lari 7 745 10 124 233 10 882 184 * manbasi 794 466 076 312 614 384 828 202 828 202 Ustav kapitali o‘zgarishsiz 306 670 670 5 737 851 8 121 422 8 121 422 Rezerv kapitali o‘zgarishsiz 427 920 920 223 400 675+7 978 Taqsimlanmagan 507 223 400 981 351 434 foyda 693 607 675 911 064*0,1*(10,5) 885 865 951 206 951 206 Boshqa manbalar o‘zgarishsiz 126 811 811 5 452 310 14 152 659 16 039 458 2. Majburiyatlar * 192 989 810 Uzoq muddatli bank 4 675 12 304 013 12 304 013 o‘zgarishsiz kreditlari va qarzlari 490 146 149 149 8 878 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 8 878 479 13 672 857 479*1,54 Kreditorlik 762 1 839 768 1 839 768 2 833 243 majburiyatlari, jami 075 830 361 361*1,54 275 Shu jumladan: Mol yetkazib 219 514 650 514 792 561 beruvchilar va 818 890 184 650 184*1,54 283 pudratchilarga majburiyatlar Byudjetga majburiyatlar Qo‘shimcha qilinadigan moliyalashtirish manbalari 62 95 968 246 317 043*1,54 31 672 544 789-10 4 750 901 * 616 409 203667 16 039 458 810 31 672 24 276 * 544 789 893 065 20 798 130 62 317 043 talab Balans passivi bo‘yicha jami * 13 198 104 658 Korxonada aktivlarning o‘tgan yildagi holati 13 198 104 658 ming so‘mni, joriy yildagi ko‘rsatkich 24 276 893 065 ming so‘ni tashkil etgan. Sotishdan tushum hajmining o‘zgarishiga mos ravishda hisobkitoblarni amalga oshirish natijalari yuzasidan kelgusi 2018 yilga korxonaning aktivlarini hajmini 31 672 544 789 ming so‘m qilib belgilash mumkin. Bunga barcha asoslar etarli hisoblanadi. Negaki, sotish hajmining 1.54 darajaga ortishida aktivlar hajmining o‘zgarishi xuddi shu ifodaga olib kela oladi. Passivlar ya’ni o‘z mablag‘lari va majburiyatlarning joriy qismi 26 921 643 122 ming so‘mga teng bo‘lgan holda kelgusida korxona 4 750 901 667 ming so‘mga qo‘shimcha moliyalashtirishlarni talab etadi.