Ma`ruza №2-3.
Mexatronika tizimlarining strukturasi va xususiyatlari.
Reja:
1.Mexatronika tizimlari va odatdagi elektryuritmalar tizimlari orasidagi
umumiy xususiyatlar va farqlar.
2.Mexatronika tizimlarining strukturasi.
Asosiy kalit so’z va iboralar:
Elektr yuritmali tizim; mexatronik tizim; elektrdvigatel; kuchli o’zgartgichli qurilma;
uzatuvchi mexanizm; parametr datchiklari; boshqaruvchi qurilma;
1. MT va odatdagi elektryuritmalar tizimlari orasidagi umumiy xususiyatlar va
farqlar
Uslubiyot nuqtai-nazaridan MT va odatdagi elektryuritmalar tizimlari orasidagi
umumiy xususiyatlar va farqlarni ko`rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun
elektryuritma va MTning funktsional sxemalarini ko`rib chiqamiz (2.1-rasm).
2.1.a-rasmda elektryuritma sxemasi keltirilgan. Bu sxema ta`rifi bo`yicha
elektromexanik tizim bo`lib, asosiy vazifasi elektr energiyani mexanik energiyaga
aylantirib, texnologik jarayon talablari bo`yicha ishchi organ (ijrochi mexanizm)
harakatlarini boshqarishdir.
Elektr yuritma quyidagi elementlardan iborat:
- ED- elektrdvigatel. Elektr energiyani mexanik energiyaga aylantirib beradi.
Bu ishni har xil elektrdvigatellar bajaradi;
- KO’Q- kuchli o’zgartgichli qurilma. EEM- elektr energiyasi manbaidan
olayotgan elektr energiya paremetrlarini: tok kuchi, kuchlanishi, chastotasini ED
iste`mol qiladigan qiymatlargacha o`zgartiradi. Zamonaviy elektryuritmalarda
1
KO’Qni yarim o`tkazgichli asboblar – tiristorlar1
va tranzistorlar2
asosida
yasaydilar.
- UM – uzatuvchi mexanizm. EDdan chiqadigan mexanik harakatni mashina
yoki agregatning ishchi organi (ijrochi mexanizmi) harakatlanishi uchun kerak
bo`lgan harakat turiga (aylanma, ilgarilanma) va kerakli qiymatga (aylantiruvchi
moment, kuch, aylanish chastotasi, tezlik) aylantirib beradi;
- D1-D3- parametr datchiklari. elektr yuritmaning joriy holati haqida
ma`lumot beradi. Bu ma`lumot texnologik va texnik talablarga mos keladigan
boshqarishning teskari aloqasini shakllantirish uchun kerak. O`lchash koordinatalari
bo`lib tok kuchi, kuchlanishi, harakatlantiruvchi momentlar, tezlik, burchakli va
chiziqli harakat va b. xizmat qiladi;
- BQ- boshqaruvchi qurilma. U-signal beruvchi va teskari aloqadagi
datchiklardan kelayotgan signallar asosida KO’Qga boshqaruvchi signallarni
shakllantiradi. BQ mantiqiy va kuchaytiruchi releli va tranzistorli sxemalar va
regulyatorlardan zamonaviy mikroprotsessorlargacha rivojlanish yo`lini bosib o`tdi.
Boshqaruvchi signal texnologik jarayonni nazorat qilib boruvchi operator yoki
yuqori darajadagi kompyuter sistemasidan keladi.
EYu-elektr yuritma;
ED- elektrdvigatel;
KO’Q- kuchli o’zgartgichli
qurilma;
EEM- elektr energiyasi manbai;
UM – uzatuvchi mexanizm;
D1-D3- parametr datchiklari;
BQ- boshqaruvchi qurilma;
U- signal beruvchi;
IO – Ishchi organ.
1
Tiristor (yun. thyra — eshik, kirish va rezistor) — elektrik ventil xossasiga ega boʻlgan kremniy monokristall asosidagi
yarimoʻtkazgich asbob. Yarimoʻtkazgich elementi kremniy (bir oz bor, alyuminiy va fosfor qoʻshilgan) monokristall disk
(plastinka)dan tayyorlanadi. Ishlash prinsipi kremniy monokristallning elektronteshikli oʻtish (elektron p
oʻtkazuvchanlikdan teshikli r oʻtkazuvchanlikka oʻtish) xossasiga asoslanadi.
2
Tranzistor (ing . transfer — koʻchirmoq va rezistor) — elektr tebranishlarni kuchaytirish, generatsiyalash (hosil qilish)
va oʻzgartirish uchun moʻljallangan 3 elektrodli yarimoʻtkazgich asbob. Mikroelektronika qurilmalarining asosiy
elementi. Amerika olimlari J. Bardin, U. Bratteyn va U. Shokli 1948 yilda ixtiro qilishgan
2
2.1-rasm. Funksional sxemalar:
a– elektr yuritmali tizim; b– mexatronik tizim
2.1 b-rasmda keltirilgan MT ning funktsional sxemasini ko`rib chiqamiz.
Bu sxemada:

mikroprotsessor boshqarish qurilmasi vazifasini bajaradi. Bunda u
boshqarish va indikatsiyalash tizimidan keladigan topshiriq va axborot datchigidan
kiruvchi o`zgartgichlar orqali kirayotgan signallar asosida raqamli chiquvchi
signallarni shakllantiradi;

axborot datchiklari ijrochi mexanizm harakatining joriy koordinatlari
ko`rsatgichlarini elektr signallari shaklida belgilab boradi;

kiruvchi
o`zgartgichlar
bu
elektr
signallarni
mikroprotsessor
tushunadigan raqamli shakllarga aylantiradi;

chiquvchi
o`zgartgichlar
mikroprotsessordan
chiqadigan
raqamli
signallarni mexatronik modulni boshqaradigan elektr signalga aylantiradi;

mexatronik modul esa ta`minot manbaining elektr energiyasini ijrochi
mexanizm ishlashi uchun kerak bo`lgan aylantiruvchi moment va tezlikka ega
bo`lgan mexanik energiyaga aylantirishni ta`minlaydi.
“Elektryuritma” va “mexatronika” atamalarini amalda sinonim so`zlar deb
qabul qilish mumkin. Bu ikkita tizim orasidagi asosiy o`xshashlik shundan iboratki,
ularning ikkisi ham elektromexanik tizim bo`lib, asosiy vazifalari elektr energiyani
mexanik energiyaga aylantirib, texnologik jarayon talablari bo`yicha ishchi organ
3
(ijrochi mexanizm) harakatlarini boshqarishdir. Bundan kelib chiqadiki, bu ikkita
tizim elektrmexanik tizimlar sinfiga kiradi.
2.1 b-rasmda ko`rsatilgan MT va boshqa shundan MTlar tarkibida bo`lgan
nisbatan murakkabroq MTning tarqibiy qismi bo`lishi mumkin. Bunga o`xshash, birbiri bilan bog’liq ko`p dvigatelli elektryuritmalar ham mavjud.
Endi funktsional sxemalarni qiyoslab, ular orasidagi farqlarni ko`rib chiqamiz:
MT da boshqaruvchi rolini mikroprotsessor o`ynaydi, elektryuritmada esa bu
boshqa qurilmalar, shu jumladan analogli qurilmalar bo`lishi mumkin.
MTning funktsional sxemasida KO`Q, ED va UM bloklari yo`q. Ularning
funktsiyalari mexatron modullarda mujassamlangan.
2.Mexatronika tizimlarining strukturasi
Oldingi mavzuda aytib o`tilganidek, MTning asosiy vazifasi (texnika sohasi
sifatida)– bu boshqaruv tizimining yuqori bosqichidan keladigan boshqarish maqsadi
haqidagi axborotni tesqari aloqa boshqaruvi printsipi asosida tizimning maqsadga
yo`naltirilgan funktsional harakatiga aylantirishdir.
2.2-rasmda mexatronik tizimlardagi energetik va axborot oqimlarining oqish
yo`llari blok-sxemasi ko`rsatilgan.
Zamonaviy
tizimlarida elektr
energiyasidan
oraliq
energiya
shaklida
foydaniladi. Shunday qilib, mexatronik tizimni ishlab chiqish uchun nazariy jihatdan
4 ta asosiy funktsional blok kerak bo`ladi: to`g’ri zanjir orqali bog’langan axborotelektrik va elektrmexanik energiya o`zgartirgichlari hamda teskari aloqa zanjiridagi
elektr-axborot va mexanik-axborot o`zgartirgichlari.
Agar elektr energiyasi o`rniga gidravlik, pnevmatik yoki kombinatsiyalashgan
(misol uchun, elektrgidravlik) energiya manbasi ishlatilsa, demak ularga to`g’ri
keladigan o`zgartirgichlar va datchiklar qo`llaniladi.
4
2.2-rasm. Mexatronik tizimdagi axborot va energetik oqimlar.
FO`- funktsional o`zgartirgich
energetik oqim
axborot oqimi
2.3-rasmda harakati kompyuterli boshqariladigan mashinaning umumiy
strukturasi ko`rsatilgan.
Harakati kompyuterli boshqariladigan mashinaning umumiy strukturasi
quyidagicha:
•
Oxirgi zvenosi ishchi organ bo’lgan mexanik qurilma;
•
Kuchli o’zgartgichlar va bajaruvchi dvigatellar kirgan yuritmalar bloki;
•
Yuqori darajasi inson-operator yoki kompyuter tarmog’idagi boshqa
EHM bo’lgan kompyuter boshqarish qurilmasi;
•
Ishchi organ harakati va mashinaning haqiqiy holati haqidagi axborotni
boshqarish qurilmasiga yetkazuvchi sensorlar.
5
2.3-rasm. Harakati kompyuterli boshqariladigan mashinaning umumiy
strukturasi
Mexanik qurilmaning harakati jarayonida ishchi organ ishlov berilayotgan
ob`ektga bevosita ta`sir qiladi va amalga oshirilayotgan avtomatlashtirilgan
opertsiyaning sifat ko`rsatgichlarini ta`minlaydi.
Shunday qilib, MTlarda mexanik qismi boshqariladigan ob`ekt hisoblanadi.
MT tomonidan funktsional harakat amalga oshirish jarayonida mexanik qismining
oxirgi zvenosi bo`lgan ishchi organga tashqi ob`ektlar g’alayonli ta`sir etadi. Bu
ta`sirlarga misol bo`lib mexanik ishlov berish operatsiyalarida kesish kuchlari,
6
shakllantirish va yig’ish operatsiyalarida kontakt kuchlari va kuch momentlari xizmat
qiladi.
Demak, MTlarning yuritmalar blokini, kompyuterli boshqarish sistemasini va
sensorlarni loyihalash jarayoni MTlarning qanday texnologik operatsiyani bajarishiga
asoslangan mexanik qismini boshqariladigan ob`ekt sifatida tahlil qilish va
g’alayonlarni ta`sirlarni hisoblashdan boshlanadi.
Darsning boshlanishida o`tgan mavzuni takrorlah uchun “Venn diagrammasi”
ko`rib chiqiladi.
“Venn diagrammasi”
Odatdagi
elektryuritmali
tizimlar
Umumiylikni va
farqlarni
aniqlang
Mexatronika
tizimlari
O`xshashliklar:
1.Bu ikkita tizim orasidagi asosiy o`xshashlik shundan iboratki, asosiy vazifalari elektr energiyani
mexanik energiyaga aylantirib, texnologik jarayon talablari bo`yicha ishchi organ (ijrochi mexanizm)
harakatlarini boshqarishdir. Bundan kelib chiqadiki, bu ikkita tizim elektrmexanik tizimlar sinfiga kiradi.
2.Mexatronika tizimlari (MT) va boshqa shunday MTlar nisbatan murakkabroq MTning tarqibiy qismi
bo`lishi mumkin. Bunga o`xshash bir-biri bilan bog’liq ko`p dvigatelli elektryuritmalar ham mavjud.
Endi funktsional sxemalarni qiyoslab, ular orasidagi farqlarni ko`rib chiqamiz:
1.MT da boshqaruvchi rolini mikroprotsessor o`ynaydi, elektryuritmada esa bu boshqa qurilmalar,
shu jumladan, analogli qurilmalar bo`lishi mumkin.
2.MTning funktsional sxemasida kuchli o`zgartiruvchi qurilmalar, elektrdvigatel va uzatish mexanizm
bloklari yo`q. Ularning funktsiyalari mexatron modullarda mujassamlangan.
7
3. Mexatron tizimlarning tarkibi
3.1-rasm. Mexatronikaning asosiy elementlari
Key Elements of Mechatronics
3.2-rasm. Mexatron tizimlarning qismlari elementlari
system modd
dinamic respence
voice coils
switches
strain gauge
termocuple
circuit
amplifiers
power transisters
tizim holati
dinamik javob
ovoz katushkasi
pereklyuchatellar
tenzodatchik
termopara
sxema
kuchaytigichi
kuchli tranzistor
8
power op amps
accelerometer
kuchli operatsion kuchaytirgich
akselerometr
Солено́ид (от греч. solen — канал, труба и eidos — подобный) — разновидность
катушки индуктивности. Обычно под термином «соленоид» подразумевается
цилиндрическая обмотка из провода, причём длина такой обмотки многократно превышает
её диаметр.
Энкодер- Датчик угла поворота — устройство, предназначенное для преобразования
угла поворота вращающегося объекта в электрические или аналоговые сигналы,
позволяющие определить угол его поворота.
Тензометрический датчик — датчик, преобразующий величину деформации в удобный
для измерения сигнал, основной компонент тензометра. (тензо – напряженный)
CRT. электронно-лучевая трубка
INPUT SIGNAL CONDISHIONING AND INTERFACING - формирование
входного сигнала и сопряжение
MEMS - microelectromechanical systems.
SBC (англ. Session Border Controller — пограничный контроллер сессий) —
оборудование операторского класса (программное или аппаратное), являющееся частью
операторских NGN сетей. Пограничные контроллеры сессий выполняют целый ряд функций,
необходимых не только для успешного и безопасного функционирования операторской сети,
но и для стабильного развития операторского бизнеса.
Программи́руемый логи́ческий контро́ллер (сокр. ПЛК; англ. programmable logic
controller, сокр. PLC; более точный перевод на русский — контроллер с программируемой
логикой)
PWM - англ. pulse-width modulation (широтно-импульсная модуляция, ШИМ)
Широтно-импульсная модуляция — процесс управления мощностью, подводимой к
нагрузке, путём изменения скважности импульсов, при постоянной частоте.
Основной причиной применения ШИМ является стремление к повышению КПД при
построении вторичных источников питания электронной аппаратуры и в других узлах,
например, ШИМ используется для регулировки яркости подсветки LCD-мониторов и
дисплеев в телефонах и т.п
Elements of Mechatronics—Mechanical
• Mechanical elements refer to
– mechanical structure, mechanism, thermo-fluid, and hydraulic aspects of a mechatronics
system.
• Mechanical elements may include static/dynamic characteristics.
• A mechanical element interacts with its environment purposefully.
• Mechanical elements require physical power to produce motion, force, heat, etc.
Mexatronika elementlari – mexanika qismi
-
har xil mexanizmlar, gidro- va pnevmatik moslamalar va h.k.
Mexanik element statik va dinamik vazifalarni bajarishi mumkin;
Ular maqsadga muvofiq atrof muhitga ta`sir qiladi;
Ular harakatlanishi yoki kuch ishlatishi uchun energiya talab qiladi.
9
Machine Components: Basic Elements
Krivoship-shatunli mexanizm
Tishli uzatma, stoyka, shesternya
Zanjir va yulduzcha
Kulachokli mexanizm
Elements of Mechatronics—Electromechanical
• Electromechanical elements refer to:
– Sensors
• A variety of physical variables can be measured using sensors, e.g., light using photoresistor, level and displacement using potentiometer, direction/tilt using magnetic sensor, sound
using microphone, stress and pressure using strain gauge, touch using micro-switch, temperature
using thermistor, and humidity using conductivity sensor
– Actuators
• DC servomotor, stepper motor, relay, solenoid, speaker, light emitting diode (LED),
shape memory alloy, electromagnet, and pump apply commanded action on the physical process
• IC-based sensors and actuators (digital-compass, -potentiometer, etc.).
Takrorlash va mustaqil ishlash uchun savollar
1.
Mexatron tizimning tarkibi.
10
2.
Mexatron tizimning elektrmexanik va elektron qismlari qanaqa
funktsiyalarni bajaradi?
3.
Mexatron
tizimning
kompyuterli
boshqarish
qurilmasi
qanaqa
funktsiyalarni bajaradi?
4.
Mexatron tizimning funktsional sxemasini tushuntiring.
5.
An`anaviy avtomatlashtirish vositalari bilan taqqoslaganda mexatronik
uskunalarning asosiy afzalliklari.
11