O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKATSIYANI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
«Himoyaga ruxsat»
“AVT” kafedrasi mudiri
_________A. Sh. Muxamadiev
« __» _______2016y
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Mavzu: Kompyuter grafikasidan foydalanib yo`l harakati
qoidalarini o`rgatuvchi lavhalar tayyorlash
Bitiruvchi
________________
Xidirov D.E.
(imzo)
Raxbar
(F.I.Sh)
________________
Sayfiyev E.E.
(imzo)
Taqrizchi
(F.I.Sh)
________________
To`xtasinov M.T.
(imzo)
(F.I.Sh)
XFX bo‘yicha ________________
Maslaxatchi
(imzo)
Qodirov F.M.
(F.I.Sh)
Toshkent 2016 y.
6
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKATSIYANI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Fakultet: Televizion texnologiyalar
Kafedra: Audiovizual texnologiyalari
Yo‘nalishi(mutaxassislik) shifri va nomi 5330400 –Kompyuter grafikasi va dizayn
«T AS DI Q L AYMAN »
kafedra mudiri
A. Sh. Muxamadiev
«_____» ______________ 2016 y.
Bitiruv malakaviy ishni bajarishga
T O PS HI RIQ
Xidirov Davron Erkin o`g`li
(familiya, ismi, otasining ismi)
1. BMI mavzusi: «Kompyuter grafikasidan foydalanib yo`l harakati qoidalarini
o`rgatuvchi lavhalar tayyorlash»
2. «19» 01. 2016yil. B№60-18-sonli Buyrug‘i bilan universitet bo‘yicha
tasdiqlangan.
3.Yakunlangan ishni topshirish muddati 30.05.15 y
4. Ishning boshlang`ich ma’lumotlari: Rahbar tomonidan qo`yilgan topshiriqlar
asosida «Kompyuter grafikasidan foydalanib yo`l harakati qoidalarini o`rgatuvchi
lavhalar tayyorlash»
5. Hisoblash-tushuntirish matni mundarijasi(Kirish, kompyuter grafikasining nazariy
jihatlari, O`rgatuvchi lavhalar tayyorlashga mo’ljallangan dasturiy vositalar haqida,
Kompyuter grafikasidan foydalanib yo`l harakati qoidalarini o`rgatuvchi lavhalar
tayyorlash bosqichlari, XFX, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar).
6. Grafik materiallar ro`yxati ketma-ketligi prezentatsiya slaydlari.
7. Topshiriq berilgan kuni 20.01.15 y
Rahbar:
Sayfiyev E.E.
________
(imzo)
Topshiriqni oldi:
Xidirov D.E.
___________
(imzo)
8. BMI ning har bir bo‘limida bajariladigan ishlarga maslahatlar
7
Imzo vaqt
Bo‘lim
Rahbar F.I.O
Topshiriq
Topshiriq
berdi
oldi
1. Kompyuter grafikasining Sayfiyev E.E.
nazariy jihatlari
20.01.2016
20.01.2016
2. O`rgatuvchi lavhalar
tayyorlashga mo’ljallangan
dasturiy vositalar haqida
Sayfiyev E.E.
18.02.2016
18.02.2016
3. Kompyuter grafikasidan
foydalanib yo`l harakati
qoidalarini o`rgatuvchi
lavhalar tayyorlash
bosqichlari
Sayfiyev E.E.
02.04.2016
02.04.2016
4. Hayot faoliyati xavfsizligi
Sayfiyev E.E.
02.05.2016
02.05.2016
5. Xulosa
QodirovF.M.
15.05.2016
15.05.2016
6. Adabiyotlar
Sayfiyev E.E.
29.05.2016
29.05.2016
8
9. Ishni bajarish grafigi
№
BMI bo‘limlarining nomlari
Bajarish muddati
1.
Kompyuter
jihatlari
grafikasining
2.
O`rgatuvchi lavhalar tayyorlashga
mo’ljallangan dasturiy vositalar haqida
20.02-10.04.2016
3.
Kompyuter grafikasidan foydalanib yo`l
harakati qoidalarini o`rgatuvchi lavhalar
tayyorlash bosqichlari
16.04-01.05.2016
4.
Dasturiy ta`minotni ishlab chiqish
01.05-25.05.2016
5.
Hayot faoliyati xavfsizligi
26.05-30.05.2016
6.
Xulosa
30.05-01.06.2016
Bitiruvchi ________________
Bajarilganligi
haqida rahbar
imzosi
nazariy 20.01-10.02.2016
«______» ________________ 2016y.
(imzo)
Rahbar
________________
«______» ________________ 2016y.
(imzo)
Mazkur bitiruv malakaviy ishi kompyuter grafikasi imkoniyatlaridan
foydalanib yo`l harakati qoidalarini o`rgatuvchi lavhalar yaratish mavzusiga
bag`ishlangan. Bitiruv malakaviy ishini bajarish vaqtida Adobe Flash, Adobe After
Effects va Autodesk 3Ds Max dasturlarining imkoniyatlaridan foydalanildi. Natijada
yo`l harakati qoidalarini o`rgatuvchi lavhalar majmuasi yaratildi.
9
Данная выпускная кваллификационная работа посвящена созданию
видео роликов по правилам дорожного движения с помощью компьютерной
графики. При работе над ВКР были использованы возможности таких программ
как Adobe Flash, Adobe After Effects и Autodesk 3Ds Max. Как результат мы
получили комплекс видеороликов обучающих правилам дорожного движения.
Topic of the final qualifying work is creating movie clips teaching traffic rules
by the use of computer graphics. While completion of work the functions of Adobe
Flash, Adobe After Effects and Autodesk 3Ds Max software were used. As a result
we got set of video clips teaching the traffic rules.
MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………….....
6
I. KOMPYUTER GRAFIKASINING NAZARIY JIHATLARI……………….. 10
1.1. Kompyuter grafikasi haqida mulohazalar …………………….….…........ 11
1.2. Kompyuter grafikasida 2d va 3d dasturiy vositalar ahamiyati ………… 17
1.3. Kompyuter grafikasining ta’lim jarayonida qo`llanilishi ………………
19
1.4. I-bob bo`yicha xulosa……………………………………………………. 26
II. O`RGATUVCHI LAVHALAR TAYYORLASHGA MO’LJALLANGAN
DASTURIY VOSITALAR HAQIDA…………………………………………..
27
2.1. Adobe Premiere dasturi imkoniyatlari …………….………...…………. 27
2.2. Adobe After Effects dasturi imkoniyatlari ……………………………..
39
2.3. Adobe Flash dasturi va uning imkoniyatlari…………………….............. 47
2.4. II-bob bo`yicha xulosa…………………………………………………… 57
10
III. YO`L HARAKATI QOIDALARINI O`RGATUVCHI LAVHALAR
TAYYORLASH KETMA KETLIGI …………………………………………
58
3.1. 3ds max 2014 dasturi yordamida yo’l, avtomobillar hamda landshaft
ko’rinishini modellashtirish jarayoni …………………………………..... 58
3.2. Vizual dasturlarda montaj jarayonlari…………………………………… 60
3.3. Dastur interfeysi………………………………………………………….. 61
3.4. III-bob bo`yicha xulosa………………………………………………….. 64
IV. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI VA EKALOGIYA ……………… 65
4.1. Mehnat xavfsizligi psixologiyasi ………………………………………..
65
4.2. Sanoat korxonalarini yoritishga qo‘yiladigan asosiy talablar …………..
68
4.3. Ekologik muammolar va ularni hal etilish choralari ……………………
71
XULOSA………………………………………………………………………….
74
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI………………………….. 75
ILOVA…………………………………………………………………………….. 76
KIRISH
Prezidentimiz I.A.Karimov XXI asrni ma'naviy-ma'rifat asri, ilm-fan madaniyat
va axborotlar asri deb ta'riflar ekan, bu bilan hozirgi davrning muhim belgisi va
xususiyatini ham belgilab berganini payqab olish qiyin emas.
Hozirgi axborot texnologiyalari rivojlanib borayotgan vaqtda axborot dunyosida
kundan-kunga katta o’zgarishlar yuz bermoqda. Axborot muhitining kelajakda inson
hayotida o’rni va ahamiyati, bugungi holatdan ancha yuqori bo’lishi uchun bajarilishi
lozim bo’lgan vazifalar ko’lamini kengaytirish talab etiladi. Shuning uchun ijtimoiy
faoliyatini zamonaviy kompyuterlar va avtomatlashtirilgan axborot tizimlari asosida
qayta qurish, rivojlantirish va samaradorligini oshirish hozirgi kunning eng dolzarb
muammolaridandir.
Respublikаmizdа
ахborot
kommunikаtsiya
teхnologiyalаrini
rivojlаntirish
bo`yichа qonunlаr, fаrmonlаr vа bir qator qаrorlаr qаbul qilingаn. “Ахborotlаshtirish
to`g`risidа”, “Elektron rаqаmli imzo to`g`risidа” , “Elektron hujjаt аylаnishi
to`g`risidа” vа boshqа qonunlаr, “Kompyuterlаshtirishni yanаdа rivojlаntirish vа
11
ахborot-kommunikаtsiya teхnologiyalаrini
joriy etish
to`g`risidа”, “Ахborot-
kommunikаtsiya teхnologiyalаrini yanаdа rivojlаntirishgа oid qo`shimchа chorаtаdbirlаr to`g`risidа” vа boshqа Prezident fаrmonlаri, “Kompyuterlаshtirishni yanаdа
rivojlаntirish vа ахborot-kommunikаtsiya teхnologiyalаrini joriy etish chorа-tаdbirlаri
to`g`risidа”, “Ахborotlаshtirish sohаsidа normаtiv-huquqiy bаzаni tаkomillаshtirish
to`g`risidа” vа boshqа hukumаt qаrorlаri ishlаb chiqilgаn. O`zbekiston Respublikаsi
Prezidentining 2009 yil 1 аpreldаgi № PP-1088 vа № PP–1123 04.06.2009 yilgi
qаrorlаri аsosidа Toshkent ахborot teхnologiyalаri universiteti tаrkibidа “Televizion
teхnologiyalаr”
fаkulteti
tаshkil
etildi.
Bu
fаkultetdа
O`zbekiston
milliy
telerаdiokompаniyasi uchun beshtа tа`lim yo`nаlishi Kinoteleoperаtorlik, Mахsus
yoritish teхnologiyalаri, Kompyuter grаfikаsi vа dizаyn, Аudio-video teхnologiyalаr
vа Ovoz yozish teхnologiyalаri bo`yichа yuqori mаlаkаli kаdrlаr tаyyorlаsh аsosiy
vаzifа qilib qo`yildi.
Axborot texnologiyalarining rivojlanishi nafaqat elektron xisoblash tizimlari
qolaversa multimediya, televideniye, kompyuter o’yinlarini yaratish, arxitektura va
kinematografiya sohalarida keng qo’llanilmoqda.
Ma’lumki, ta’lim jarayonlaridagi olib borilgan izlanishlar va kuzatishlar
natijalariga e’tibor bersak, inson ko`rish orqali olgan ma’lumotini yaxshiroq eslab
qoladi. Agar multimediayli darslik orqali bo`lsa yanada samaraliroq bo’ladi. Yo`l
harakati qoidalarini o`rgatuchi lavhalarni kompyuter grafikasi yordamida tayyorlash
ta’lim sohasida o`sishga olib keladi.
Ushbu bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi:
O‘zbekiston Respublikasining iqtisodi, sanoati va ijtimoiy hayotida avtomobil
transporti chuqur kirib, unga bo‘lgan ehtiyoj kun sayin ortib bormoqda.
Avtomobillashtirishning o‘sishi harakatlanish xavfsizligini ta’minlash uchun malakali
haydovchilar tayyorlashni taqozo etmoqda. Haydovchi o‘ziga tegishli transport
vositasini boshqarish jarayonida yo‘llarda boshqa transport vositalarining uzluksiz
harakatlanishini ta’minlashi, yo‘l harakati ishtirokchilari bilan o‘zaro aloqada bo‘lishi,
yo‘l harakati qoidalariga bo‘ysunishlari kerak. Yo‘llarda harakatlanish qoidalari
barcha shaxslar va fuqarolar uchun tegishli bo‘lgan majburiy talablarni o‘z ichiga
12
olib, kishilarning xavfsizligi va sog‘ligini ta’minlashga qaratilgan. Bu borada,
ayniqsa, harakat xavfsizligini ta’minlashga javobgar bo‘lgan ichki ishlar idoralari,
xususan, yo‘l-patrul xizmati xodimlaridan o‘ta bilimdon va mas’ulyatli bo‘lish talab
etiladi. Ko‘p hollarda haydovchi va piyodalarning yo‘l harakati qoidalarini
bilmasliklari yoki yaxshi o‘zlashtira olmaganliklari oqibatida yo‘l-transport hodisalari
sodir bo‘lmoqda.
Yo‘l harakati qoidalari harakat ishtirokchilari zimmasiga ham muayyan huquq
va majburiyatlarni yuklaydi. Bu huquq va majburiyatlarning asosiy qismi harakat
xavfsizligini tartibga solib turuvchi yo‘lpatrul xizmati xodimlari hamda yoshi, kasbi,
mavqeidan qat’iy nazar turli toifadagi haydovchilar, yo‘lovchilar o‘rtasidagi
munosabatlarda aks etadi. Bu huquqiy munosabatlar yo‘llarda harakatlanish qoidalari
buzilgan taqdirdagina vujudga keladi. Yo`l harakati qoidalariga qat`iy amal qilish shu
kunning dolzarb vasifalariga aylangan.
Ushbu bitiruv malakaviy ishining maqsadi: uch o‘lchovli grafikaning amaliy
dasturiy paketlari hisoblangan 3Ds MAX va Adobe After Effects hamda Adobe Flash
dasturlari yordamida yo`l harakati qoidalarini o`rgatuvchi zamonaviy ko‘rinishdagi
video lavhalarni yaratish.
Bitiruv malakaviy ishining vazifalari:
1.
Yo`l harakati qoidalarini tahlil qilish;
2.
Video lavhalar yaratish uchun dasturiy vositalarni o‘rganish;
3.
3Ds MAX dasturida ob’ektni modellashtirish;
4.
3Ds MAX dasturida ob’ektga material va yorug‘lik berish;
5.
3Ds MAX dasturida ob’ektni vizuallashtirish, animatsiya;
6.
After Effects CC dasturida video lavhalar uchun maxsus effektlar berish.
7.
Adobe Flash dasturida multimediali dastur yaratish
Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. Bugungi kunda yo`l harakati
qoidalariga amal qilish shu kunning muhim vazifasidir. Shu nuqtai nazardan 3Ds
MAX dasturida yaratilgan GM avtomashinasining uch o‘lchovli modelini keyinchalik
turli maqsadlarga moslab yanada takomillashtirish va maxsus effektlari bilan boyitish
13
mumkin bo‘ladi. Yo`l harakati qoidalarini o`rganishni boshlagan foydalanuvchilar
yaratilgan lavhalar orqali kerakli ma`lumotlarga ega bo`ladi va o`rgangan bilimlarini
test nazorati yordamida sinab ko`rishlari mumkin.
Bitiruv malakaviy ishining predmeti 3 o`lchovli dasturlar yordamida
obyektlarni modelini yaratish va Adobe After Effects dasturida yaratilgan video
lavhalarga plaginlar yordamida maxsus effektlar bilan boyitishdan iboratdir.
Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti sifatida GM avtomashinasi 3d modeli
yordamida video lavha olingan.
Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Mazkur bitiruv malakaviy ishi kirish
qismi, 4 bob, xulosa qismi, hayot faoliyati xavfsizligi, foydalanilgan va o‘rganilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. Kirish qismida bitiruv malakaviy ishi
mavzusining dolzarbligi, ishning maqsad va vazifalari, amaliy ahamiyati, tadqiqot
predmeti keltirilgan.
1-bobda kompyuter grafikasining nazariy jihatlari, vektor va rastr grafikalar,
uning bugungi kunda ishlatilish sohalari, lavhalar yaratishga mo‘ljallangan dasturiy
vositalar tahlil qilingan.
2-bobda o`rgatuvchi lavhalar tayyorlashga mo’ljallangan dasturiy vositalar
ya’ni 3D Studio Max, Adobe Primiere Pro, Adobe After Effects hamda Adobe Flash
dasturlari imkoniyatlari, asosiy uskunalari bilan ishlash qarab chiqilgan.
3-bobda yo`l harakati qoidalarini o`rgatuvchi lavhalar tayyorlash ketma ketligi,
lavhalar tayyorlash bosqichlari, 3ds MAX dasturida obyektlarni modellashtirish
jarayonlari va Adobe After Effects dasturida yaratilgan lavhani maxsus effektlar bilan
boyitish ishlari bajarilgan.
4 bobda hayot faoliyati xavfsizligi ko‘rib o‘tilgan.
Ishning xulosa qismida BMIni bajarish jarayonida olingan asosiy bilim va
ko‘nikmalar natijalari keltirilgan.
Ishning adabiyotlar bo‘limida foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati keltirilgan.
14
15
I-BOB. KOMPYUTER GRAFIKASINING NAZARIY JIHATLARI
Kompyuter
(mashina)
grafikasi
dastlabki,
ya’ni
kiruvchi
axborotni(noma’lum tabiatga ega) tasvir ko‘rinishiga olib keladi. Masalan: ekspert
ma’lumotlarni grafik, diagramma yoki boshqa shakllarga vizuallashtirish. Bundan
tashqari shakllarni almashtirish, harakatlantirish, virtual tasavvurga yaqinlashtirish.
Kompyuter grafikasini quyidagicha tasvirlash mumkin.
COMPUTER GRAFICS
input – belgilar,
output – tasvir.
Ularning o‘rtasida keskin chegara yo‘q va umumiy sxemada quyidagicha tasvirlash
mumkin:
Tasvirni (dastlab matn, formula so‘ng oddiy rasm) shaxsiy kompyuter ekranida
chiqarish
kompyuter grafikasining
rivojlanishida
birinchi
qadam
bo‘ldi. Qiska vaqt (50-yillardan boshlab) ichida kompyuter grafikasi tezkor rivojlandi
va o‘zining
e’tiborini ikki asosiy yo‘nalishga qaratdi: tasvirga yetarlicha
tassavvur(reallik) va harakat(dinamika) berish va ularni birlashtirish.
Кompyuter grafikasi – EHM boshqaruvida grafik ob’ektlarni kiritish, chiqarish,
tasvirlash, o’zgartirish va tahrirlashdir.
Кompyuter animasiyasi – ekranda tasvirlarni “jonlantirish”, kompyuterda
dinamik tasvirlar sintezidir.
-Tasvirni import qilish - skaner, raqamli fotoapparatdan kiritish, boshqa
formatdagi rasmlarni kiritish (bmp, jpg, png, tif, gif, psd, pdf, wmf va boshqalar);
-Tasvirni tahrirlash - o'zgartirishlar kiritish, ranglar bilan bo'yash, chizish,
o'chirish, yorqinlik va aniqlik darajasini o'zgartirish;
16
Virtual fazoda xajmli ob’ektlarni yaratish usullarini o’rganuvchi soha uch
o’lchovli grafika deb nomlanadi. Odatda unda tasvir yaratishning vektorli va
rastrli usullaridan foydalaniladi.
1.1. Kompyuter grafikasi haqida umumiy tushunchalar
Kompyuter grafikasi tasvirlarni shakllantirish usullariga bog`liq holda 3 turga
bo`linadi.
1. Rastrli grafika.
2. Vektorli grafika.
3. Fraktal grafika.
Ular bir-birlaridan tasvir ko`rinishdagi axborotlarni hosil qilish va qayta ishlash
texnologiyalari bilan farq qiladi.
Rastrli grafika tushunchasi
Rastr grafikasida obyektlar bit kartasidagi torda rangli nuqtalar (рiksellar)
yordamida tasvirlanadi. Rastrli tasvirlar bilan ishlash uchun rastr muharrirlaridan
foydalanamiz. Rastr tasvirlarni boshqa formatlardan rastr ekrandagi hujjatning
sahifa formati to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi ko‘rinishda bo‘ladi. Agarda sahifa
formatini o‘zgartirmoqchi bo‘lsangiz Свойства (Proрerty Bar)dan foydalansa
bo‘ladi. Agarda Kitob (Portrait)ni tanlasangiz hujjatning bo‘yi bo‘yicha
ko‘rinishda, Albom (Landscaрe)ni tanlasangiz hujjatning eni bo‘yicha ko‘rinishda
sahifalaydi. Yuqoridagi sahifalashninig o‘lchamlarini bosmadan chiqariladigan
рayti bilan chalkashtirmaslik kerak.
1.1-
rasm. Turli shakllarda rastrli obyektlar
17
Shaxsiy
kompyuter
takomillashtirilishi
shunga
va
uning
olib
dasturiy
keldiki,
ta'minoti
kompyuter
rivojlanishi
yordamida
va
oldinlari
bajarilmagan vazifa va ishlar amalga oshirilishi mumkin bo'ldi. Shular qatoridan
kompyuter yordamida tasvirlarni yaratish va ularga ishlov berish, ya'ni kompyuter
grafikasi tushunchasi vujudga keldi. Albatta bundan oldin ham kompyuter
grafikasi mavjud bo'lgan, lekin u asosan, dasturlash tillari yordamida yaratiladigan
geometrik figura (shakllar) va tasvirlar bo'lgan.
Kompyuter grafikasi grafik interfeysga ega bo'lgan operasion sistemalar va
dasturlar ishlab chiqarilganidan keyin keng tadbiq etila boshlandi. Kompyuter
grafikasining ikkita yo'nalishi: rastrli va vektorli turlari bilan tanishib chiqamiz.
Rastrli grafikada har qanday tasvir nuqta - piksellardan tashkil topgan bo'ladi.
Har bir piksel alohida rangga ega bo'ladi. Ular majmuasi esa yaxlit tasvirni tashkil
etadi. Foydalanuvchi har bir pikselga ishlov berish imkoniga ega bo'ladi, tasvirdagi
piksellar soni qanchalik ko'p bo'lsa, tasvir shunchalik yuqori sifatli bo'ladi.
Tasvirdagi piksellar zichligi DPI (Dot Per Inch - dyuymdagi nuqtalar soni)
deyiladi, ya'ni bir dyuymda (1 dyuym=2,54 sm) nechta nuqta joylashganligini
belgilaydi. Gazeta va boshqa ro'znomalarda mazkur ko'rsatkich odatda 150 dpi,
rangli jurnallarda 300 dpi, fotosurat va kompozisiyalarda 600-1200 dpi tashkil
etadi. Ekranda tasvirlanadigan rasmlar uchun esa 72 dpi sifat ko'rsatkichi yetarli
hisoblanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, mazkur ko'rsatkichni belgilash yoki
tanlashda rasional yondashuvdan kelib chiqish kerak, chunki har bir nuqta xotirada
bir bit (agar tasvir oq-qora bo'lsa) joy egallaydi va ular tasvirda ko'payganida
tasvirning xotirada egallaydigan hajmi ancha katta bo'ladi. Masalan, 300 dpi
sifatga ega bo'lgan 2"x3,5" (5X9 sm2) o'lchamdagi asvir taxminan 630 000 bitni
tashkil etadi. Agar tasvir o'lchamlari katta bo'lsa, hajmi nihoyatda kata bo'lishi
aniq. Tasvir hajmini katta bo'lishi qattiq diskda ko'proq joy egallashi va kompyuter
tomonidan sekin qayta ishlanishiga olib keladi.
Rastrli kompyuter grafikasida ranglar tizimiga katta e'tibor qaratish kerak.
Grafikada asosan RGB (Red, Green, Blue) va CMYK (Cyan, Magenta, Yellow,
blacK) rang tizimlari qo'llaniladi. RGB ang tizimi ekranda tasvirlanadigan rasmlar
18
uchun (masalan veb-sahifada), CMYK rang tizimi asosan chop etiladigan tasvirlar
uchun foydalaniladi.
Rastrli grafika bilan ishlash dasturlari bir nechta vazifalarni bajarish imkonini
beradi:
-Rang tizimini o'zgartirish;
-Chop etish;
-Boshqa nom va kengaytma bilan saqlash;
-Har xil effektlarni qo'llash.
Hozirgi kunda sodda va murakkab rastrli grafika tahrirlash dasturlari mavjud.
Sodda grafik muharrirlardan biri - Windows operasion tizimi tarkibiga kiruvchi
Paint dasturidir. Mazkur dastur oddiy amallarni bajarish imkonini beradi, lekin
professional darajadagi imkoniyatlardan foydalanish uchun maxsus rastrli grafik
dasturlaridan foydalanish kerak bo'ladi: Adobe Photoshop, Corel PhotoPaint,
Adobe Flash va hokazo.
Adobe Photoshop dasturi hozirgi kunda eng mashhur va butun dunyo
mutaxassislari tomonidan tan olingan dastur hisoblanadi. Buning asosiy sabablari uning boy va keng imkoniyatlari, qulay va oson interfeysi (muloqoti), deyarli
barcha grafik formatlar va tizimlar bilan ishlashi.
Adobe Photoshop dasturining oxirgi versiyalari Adobe Photoshop 7.0, Adobe
Photoshop CS, Adobe Photoshop CS2 bo'lib, ular deyarli barcha zamonaviy
texnologiyalarni o'z tarkibiga olgan. Adobe Photoshop dasturining oynasi quyidagi
ko'rinishga ega:
Dastur oynasi bir nechta qismdan tashkil topgan:
-Dastur sarlavhasi - dastur va joriy ochilgan hujjat nomlarini aks ettiradi;
-Bosh menyu - tasvir ustida bajarilishi mumkin bo'lgan barcha farmoish va
amallar, effektlar, sozlashlarni o'ziga olgan;
-Boshqaruv paneli - biror bir uskuna tanlanganida uni sozlash va ko'rsatkichlarini
o'zgartirish uchun foydalaniladi;
-Uskunalar paneli - asosiy amallar bajarilishini ta'minlaydigan anjom-uskuna va
uskunalarni o'ziga mujassam etgan;
19
-Joriy ochilgan hujjat - bevosita tasvir, fayl nomi va kengaytmasi, rang tizimi va
tasvirlash masshtabi (% da);
-Holat satri - joriy masshtabni % da, hujjat hajmi, joriy bajarilayotgan amal nomini
aks etadi;
-Navigator - tasvir masshtabini ko'rsatish va ixtiyoriy joyini kattalashtirish va
tanlash;
1.2- rasm Ranglarning modellari
- Ranglar/Namunalar/Stillar (Svet/Obrazsi/Stili) - tasvirda foydalanishi mumkin
bo'lgan ranglarni tanlash, yangisini qo'shish, tayyor stillarni qo'llash;
- Tarix/Amallar (Istoriya/Deystviya) - hujjat yaratilganidan (ochilganidan)
boshlab uning ustida barcha bajarilgan amal va ishlovlar ro'yxati (tarixi);
- Qatlamlar/Kanallar (Sloi/Kanali) - tasvirni tashkil etuvchi barcha qatlamlar va
rang kanallari bilan ishlash.
Vektorli grafika tushunchasi
Vektor
grafikasi
matematik
obyektlar
ustida
tashqi
qurilmalarga
(monitor,рrinter) bog‘liqsiz holda amallar bajaradi.Vektor grafikasida birinchi
navbatda obyektning formasi o‘zgaradi, rangi esa ikkinchi darajali bo‘ladi. Sababi
vektor grafikasida rang bilan shakl bir-biriga bog‘liq emas, shakl birinchi darajali,
rang esa ikkinchi darajali bo‘ladi.
20
Vektorli grafikada tasvirlar geometrik shakllardan tashkil topgan bo'ladi.
Chiziqlar va shakllar majmuasi natijada biror bir umumiy rasm yoki tasvirni hosil
qiladi. Vektorli grafikaning afzalliklaridan biri bu - rasm masshtabini qanchalik
kattalashtirmang, uning sifati sira ham o'zgarmaydi. Vektorli grafikada tasvirni
hosil qilish bo'yicha matematik formulalar asosida barcha hisob-kitoblarni
kompyuter bajaradi.
Vektorli grafika dasturlarida yangi tasvirlar yaratiladi, lekin shu bilan
birgalikda, ularga rastrli tasvirlarni ham qo'shish imkoni bor. Import qilingan, ya'ni
qo'shilgan rastrli tasvirlarni tahrirlash imkoni vektorli grafik dasturlarda k?zda
tutilmagan.
Vektorli grafik dasturlarni bir nechta kompaniyalar ishlab chiqaradilar va
ularning ba'zi imkoniyatlari ayrim dasturlarning vazifalari ko'lamiga kiritilgan.
Masalan, MS Office dasturlar majmuasiga kiradigan Word dasturida ayrim vektorli
shakllarni chizish va hujjat tarkibiga kiritish mumkin.
Vektorli grafikaimkoniyatlaridan mukammal foydalanish uchun maxsus
dasturlardan foydalanish maqsadga muvofiq, masalan: Corel Draw, Macromedia
FreeHand, Adobe Illustrator va boshqalar.
Yuqorida ko'rsatilgan dasturlardan eng mashhuri va keng qo'llaniladigani, bu
albatta, Corel Draw dasturidir. Hozirgi kunda uning 11- va 12-versiyalari mavjud.
Corel Draw dasturi o'zida mavjud bo'lgan uskunalar va shakllar yordamida
biror bir tasvirni yaratish, unga turli effektlarni qo'llash, rastrli tasvirlarni import
qilish, tayyor tasvirni chop etish yoki eksport qilish imkoniyatlarini beradi.
Corel Draw dasturi yuklanganidan keyin quyidagi oyna hosil bo'ladi:
Mazkur oyna quyidagilardan tashkil topgan:
- Dastur sarlavhasi - dastur nomi va joriy ochilgan hujjat nomini aks
ettiradi;
- Bosh menyu - barcha farmoish va sozlash, effektlarni o'ziga olgan;
- Standart panel - asosiy tahrirlash amallarini bajaradigan uskunalarni
o'ziga olgan;
21
- Xususiyatlar paneli - tanlangan uskuna yoki belgilangan ob'ektga
muvofiq tarkibi o'zgaradigan xususiyat (parmetr) lar paneli;
- Uskunalar paneli - barcha uskunalarni o'ziga olgan;
- Holat satri - joriy amallar haqida ma'lumot aks etadi;
- Ranglar atlasi - ob'ektlarni bo'yashda qo'llaniladigan ranglar majmuasi.
Corel Draw dasturida yaratiladigan hujjatlarning kengaytmasi *.cdr bo'ladi,
uni faqat Corel Draw dasturida ochish mumkin bo'ladi. Bundan tashqari, faylni
saqlashda qaysi versiyaga moslashtirib saqlash kerakligini ko'rsatish kerak, aks
holda boshqa versiyadagi dasturda fayl ochilmasligi yoki ayrim effektlar yo'qolishi
ehtimoli mavjud. Agarda hujjatda antiqa va maxsus shriftlardan foydalanilgan
bo'lsa, matn va yozuvlarni curves, ya'ni geometrik shakllar ko'rinishiga aylantirish
kerak bo'ladi.
Boshqa vektorli grafika dasturlarining imkoniyatlari Corel Draw dasturiga
o'xshash bo'ladi, faqat ularni ta'minlash, ijro etish texnologiyasi va mexanizmlari
farqlanishi mumkin.
Fraktal grafika vositasida shakllangan tasvirlar ham xuddi vektorli grafika
kabi matematik hisoblarga asoslangan. Ammo kompyuter xotirasida hech qanday
obyektni saqlamasligi bilan undan farq qiladi. Tasvir tenglama (yoki tenglamalar
tizimi) bo`yicha quriladi. Shuning uchun formulalardan boshqa hech narsani saqlash kerak emas.
«Fraktal» atamasi lotincha Fractus so`zidan olingan va u
«qismlardan
tuzilgan» ma`nosini anglatadi. Fransuz matematigi Benua Mandelbrot 1975 –
yilda «The fractal geometry of Nature» kitobini nashr qildi va fraktal so`zi eng
ko`p tarqalgan atamalardan biriga aylandi.
Eng sodda fraktal obyekt sifatida qor uchqunlarini yoki paporotnik bargini
kelirish mumkin. Shuning uchun ham fraktal obyekt chizish yoki bezash asosida
emas, balki programmalashtirish asosida hosil bo`ladi. Kompyuterda tashkil
qilingan turli o`yinlarda ham fraktal grafikadan fovdalaniladi. Fraktal graflka
kompyuter xotirasida saqlanib turmaydi. Har bir tasvir tenglama yoki tenglamalar
22
sistemasi asosida quriladi. Fraktal grafikadagi tenglamaning biror koeffitsiyentini
o`zgartirish orqali butunlay boshqa tasvirni hosil qilish mumkin.
Sanab o`tilgan kompyuter grafikasi turlarini tashkil qilish va ularni
boshqarish uchun bir qator dasturiy vositalar ishlab chiqilgan.
1.2. Kompyuter grafikasida 2d va 3d dasturiy vositalar ahamiyati
Windows operasion sistemasi tarkibida sodda nuqtali (rastrli) grafika
tahrirlash dasturi mavjud, bu dastur nomi Paint. Paint dasturi murakkab bo'lmagan
tasvirlarni yaratish va ayrim hollarda tayyor rasmlarga ishlov berish imkonini
beradi. Mazkur dasturni ishga tushirish uchun quyidagilardan birini bajarish kerak:
- Pusk (Boshla) menyusidan Programmi (Dasturlar) bandini, keyin
Standartnie (Standart) dasturlar guruhidan "Paint" ni tanlash kerak.
- Pusk (Boshla) menyusidan Vipolnit (Bajar) bandini tanlab, hosil bo'lgan
buyruq satriga "pbrush" buyrug'ini kiritib, OK tugmasini yoki Enter tugmasini
bosish kerak. Natijada ekranda dastur oynasi hosil bo'ladi. Paint dasturi oynasi
quyidagilardan tashkil topgan:
- Dastur sarlavhasi va hujjat nomi;
- Bosh Menyu - barcha asosiy farmoish va amallarni o'ziga olgan;
- Chap tomonda uskunalar paneli - tahrirlash amalini bajaradigan
uskunalarni o'ziga olgan;
- Past qismda ranglar atlasi - yaratilayotgan yoki tahrir qilinayotgan
tasvirni bo'yash ranglarini tanlash imkoniyatini beradi;
- Holat satri.
Paint dasturining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Yangi tasvir yaratib, uni saqlash.
2. Hujjatni boshqa nom va kengaytma bilan saqlash;
3. Tasvirni raqamli foto kamera yoki skanerdan kiritish;
4. Tasvirni tahrirlash;
5. Tasvirni chop etish;
6. Tasvirni o'chirish;
7. Tasvirni Windows operasion sistemasi ish stoliga joylashtirish.
23
Paint dasturida tasvir ustida barcha amallar uskunalar paneli yordamida
amalga oshiriladi.
Uskunalar paneli quyidagi anjom-uskuna va uskunalardan tashkil topgan:
Tasvirda ixtiyoriy shakldagi zarur sohani belgilash (bundan keyin uni xotiraga
ko'chirish, kesib olish, nusxasini joylashtirish, boshqa hujjatga o'rnatish kabi
vazifalarni bajarish mumkin)
Tasvirda to'g’ri to'rtburchak shaklda zarur sohani belgilash (bundan keyin uni
xotiraga ko'chirish, kesib olish, nusxasini joylashtirish, boshqa hujjatga o'rnatish
kabi vazifalarni bajarish mumkin)
O'chirg’ich (lastik) uskunasi tasvirdagi kerak bo'lmagan sohalarni o'chirish
imkonini beradi.
Bo'yoq quyish (zalivka) uskunasi biror bir shakl yoki sohalarni rang bilan
to'ldirish (bo'yash) imkonini beradi. Agarda shakl yoki sohada ulanmagan joylar
mavjud bo'lsa rang qo'shni sohalarga ham o'tib ketadi (oqib ketadi).
Rangni tanlash (pipetka) uskunasi rang tanlash uchun ishlatiladi
Masshtabni ko'rsatish uskunasi tasvir ko'rinishini yaqinlashtirish yoki
uzoqlashtirishga xizmat qiladi
Qalam uskunasi - ixtiyoriy chiziqlarni chizish uchun;
Kist (Mo'y qalam) uskunasi
Aerozol (bo'yoq sepish) uskunasi;
Tasvirda matn yozish uskunasi;
To'g'ri chiziq chizish uskunasi;
Egri chiziq chizish uskunasi;
To’rtburchak chizish uskunasi;
Ko'pburchak chizish uskunasi;
Aylana, ellips chizish uskunasi;
Burchaklari yoy shaklidagi to'rtburchak shaklni chizish.
Paint dasturida tasvirni saqlash uchun klaviaturadagi Ctrl+S tugmalarini
bosish yoki Fayl menyusidan Soxranit (Saqlash) farmoishini tanlab, hosil bo'lgan
muloqot oynada Imya fayla (Fayl nomi) satriga fayl nomini kiritib, Soxranit
24
(Saqlash) tugmasini bosish kerak. Paint dasturining fayllar ishchi kengaytmasi
*.bmp hisoblanadi, lekin tasvir faylini *.jpg, *.png, *.tif, *.gif kabi kengaytmalar
bilan ham saqlash mumkin. Buning uchun Fayl menyusidan Soxranit kak... (kabi
saqlash) buyrug'ini tanlab, hosil bo'lgan muloqot oynasida Tip fayla (Fayl turi)
satrida fayl kengaytmasini tanlab, Soxranit (Saqlash) tugmasini bosish kerak.
1.3. Kompyuter grafikasining ta’lim jarayonida qo`llanilishi
Xozirgi ko’nga kelib kompyuter grafikasi va animasiyasi vositalari kirib
bormagan sohani topish qiyin.
Кompyuter grafikasi va animasiyasi vositalarini qo’llanish soxasiga ko’ra
quyidagi guruxlarga ajratish mumkin:
poligrafiya ishlari uchun mo’’ljallangan kompyuter grafikasi dasturlari;
ikki o’lchamli rang tasvir kompyuter grafikasi;
taqdimot ishlari uchun mo’’ljallangan dasturlar;
ikki o’lchamli animasiya dasturlari;
uch o’lchamli animasiya dasturlari;
ikki o’lchamli animasiya dasturlari;
ikki o’lchamli va uch o’lchamli animasiya dasturlari;
videotasvirlarni qayta ishlovchi komplekslar;
ilmiy vizuallashtirish ishlarini bajaruvchi dasturlar.
Кompyuter grafikasi va animasiyasi dasturlari rassom va dizaynerlar,
poligrafchi va kinematografchilar, kompyuter o’yinlari va o’qitish dasturlari
yaratuvchilari, klipmeyker va olimlar, shuningdek o’z faoliyatida turli formatdagi
tasvirlardan foydalanuvchi barcha mutaxassislarda ham katta qiziqish uyg’otadi.
Poligrafiya ishlari va rasm chizish uchun mo’ljallangan kompyuter grafikasi
dasturlari matnni turli ko’rinishdagi illyustrasiyalar bilan to’ldirish, saxifalar
dizaynini yaratish, hamda yuqori sifatli poligrafiya maxsulotlarini chop ettirish
imkoniga egadirlar. Bunday dasturlarga misol qilib, tasvirlarni qayta ishlash
imkonini beruvchi Adobe Photoshop rastrli paketini keltirish mumkin. Bu va
25
sho’nga o’xshash paketlar rastrli tasvirlarni taxrirlash va montaj qilish uchun zarur
bo’lgan vositalardan: skanerlangan tasvirlar rangini korreksiyalash, fotosuratlarni
«tekislash», maxsus effektlar va maskalardan foydalanish imkonini beradi.
Paketning so’nggi versiyalari tasvirlarning ko’p qatlamli to’zilmasini qo’llash
vektorli konturlarni yaratish va taxrirlash imkoniyatlariga ham ega. Paket tarkibiga
turli maskalar, ko’p sonli filtrlardan tashqri rang bilan ishlash va maxsus
effektlarni yaratishga mo’’ljallangan vositalar majmui kiritilgan.
Rastrli paketlardan tashqri poligrafiya ishlari uchun mo’ljallangan vektorli
kompyuter grafikasi dasturlari ham mavjud. Bulardan Windows tizimi uchun
mo’ljallangan Adobe Illustrator va Corel Draw dasturlari haqida aytib o’tish lozim.
Illstrator illyustrasiyalar yaratish, sahifalarning umumiy dizaynini ishlab chiqish
hamda tayyor tasvirni yuqori sifatda chop etishga mo’ljallangan. Paket ihtiyoriy
shakldagi
simvollar
va
figuralarni
yaratib,
so’ng
ularni
masshtablash,
aylantirish(o’z uqi atrofida) va deformasiyalash imkoniyatlaridan tashqari matn va
ko’p varaqli xujjatlarni qayta ishlash vositalariga ega.
Corel Draw vektorli paketi rasm chizishdan tashqari turli grafiklarni tayyorlash
va rastrli tasvirlarni taxrirlash ishlarini bajara oladi. Bu dastur fayllarni boshqarish,
kompyuter displeyida slayd-filmlar namoyish etish, «qo’lda» chizish va tasvir
qatlamlari bilan ishlash, uch o’lchamli maxsus effektlarni qo’llash, matnni qayta
ishlash vositalari bilan ta’minlangan. Bulardan tashqari Windows muxitida
ishlovchi
Adobe
PhotoStyler,
SGI
va
Macintosh
kompyuterlari
uchun
mo’ljallangan Barco Creator, Live Picture, Scitex Blaze, Linotype Da Vinci,
Eclipse, Pixelfx dasturlari ham keng tarqalgan. Barco Creator dasturi o’zining
ishlash tezligi, hamda keng funksional imkoniyatlari bilan ajralib turadi.
Taqdimot ishlari dasturlari.
Makintosh va Windows muxitlarida ishlatiluvchi taqdimot dasturlar paketidan
anchadan buyon mavjud dasturlar guruxini ajratib ko’rsatish mumkin. Bu guruxga
Lotus firmasining Freelance Graphics, Software Publishing firmasining Harvard
Graphics, Microsoft korporasiyasining Power Point dasturlari kiradi. Bu
26
dasturlarni ishlab chiquvchilari xar bir yangi versiyasi(rusumi)da ishlatiladigan
vositalarni ko’paytirib imkoniyatlarini kengaytiradilar.
Makintosh va Windows muxitlaridagi yangi turdagi taqdimot dasturlari paketi
multimedia vositalarini yanada to’liq ishlatishga mo’’ljallangan. Bu dasturlar video
a tovushli fayllarni qulay o’zatish (improt qilish), diagrammalarda annimasiya
vositalaridan keng foydalanish imkonini beradi .
Yangi turdagi taqdimot dasturlar katoriga Makromedia firmasining Action
hamda Gold Disk firmasining Astound dasturlar paketi (tuplami) kiradi.
Power Point dasturi MS OFFICE dasturlar to’plami tarkibiga kiradi. Undan
foydalanish oson, qulay. Dasturda o’rgatuvchi o’quv dasturi, tayyor taqdimot
namunalari, matn bilan ishlash vositalari, boshlovchilar uchun foydali yordam
tizimi mavjud .
Power Point dasturida ichki multimedia vositalari bo’lmasada, bu vositalarni
OLE-2(Object Linking and Embedding) texnologiyasi yordamida kengaytirish va
to’ldirish mumkin.
Astound dasturi( paketi) yangi taqdimot dasturlari ichida eng yaxshilaridandir.
U ishlatilishi soddaligi bilan ajralib turadi. Tovushli kliplar, harakatli tasvirlar va
multimedianing boshqa elementlaridan bir vaqtning o’zida baravar (sinxron)
ishlatishga imkon beradi.
Taqdimot dasturlari ichidan OS/2 va Macintosh muxitida ishlovchi
komponovka (ihchamlashtirish, birlashtirish) va dizayn vositalariga ega Adobe
Persuasion dasturini, Windows muxitida ishlovchi kuchli rasm chizish vositalari
qulay boshqaruvga ega Novell Presentations dasturini, hamda slayd-ko’rgazmalar
uchun
Lifeboat
Publishers
firmasining
Demo-it
dasturini,
taqdimotlar
imkoniyatlarini kengaytirish uchun mo’ljallangan Macromedia firmasining
Director dasturlarini aloxida e’tiborga olish kerak bo’ladi.
Vizuallashtirish dasturlari
Ilmiy vizuallashtirish dasturlari nafaqat maxalliy rejalashtirish masalalarini hal
qilishga, balki quyosh portlashlarini vizualashtirish masalalarini hal qilishgacha
mo’ljallangan.
27
ShК da ishlatiladigan ilmiy va muxandislik grafikasi dasturlari ichidan Golden
Software firmasining Surfer va Grapher, MapViewer dasturlarini aloxida ko’rsatish
mumkin. Bu dasturlar tekislik va grafiklar hamda rangli kartalar(xaritalar) yaratish
uchun mo’ljallangan. Ular DOS va Windows muxitlarida ishlaydi. Rangli grafik va
xaritalarni bu dasturlar yordamida ixtiyoriy monitor yoki tashqi qurilmalarga
chiqarish mumkin. Surfer paketi z=f(x,y) ko’rinishdagi funksiyalar bilan
aniqlanadigan ikki o’lchovli berilganlarga ishlov berish va vizuallashtirishga
mo’ljallangan. U tekislikning raqamli modelini ko’radi, yordamchi amallarini
bajaradi hamda natijalarni vizuallashtiradi. Grapher dasturi y=f(x) ko’rinishdagi
funksiyalarga ishlov berish va grafiklarini yasashga mo’ljallanagan. Unda bir
rasmdagi grafiklar soni va grafiklardagi egri chiziqlar soni cheklanmagan. Xar bir
egri chiziq 32000 tagacha nuqtadan iborat bo’lishi va bir grafikda xar hil o’lchovli,
masshtabli bir nechta koordinata o’qlari bo’lishi mumkin. MapViewer paketi
kartalarni kiritish taxrirlash-masshtablarni o’zgartirish, koordinatalarni o’zgartirish
hamda
kartalar
bilan
bog’lik
raqamli
axborotga(
masalan-
demografik
ma’lumotlarga) ishlov berish va grafik ko’rinishda chiqarish imkonini beradi.
Yuqorida keltirilgan vizuallashtirish dasturlaridan tashqari umumiy holda
ishlatiladigan quyidagi vizuallashtirish dasturlari ham bor: IRIS Explorer, VIS-5D,
PV- Wave, Khronos, Data Visualizer, Data Explorer.
SGIdagi Earth Watch dasturi yordamida Er ob–xavo sharoitining uch o’lchovli
tasvirini modellashtirish va ko’rsatish, kosmik suratlar asosida topologik
tekisliklarini ko’rish hamda ob-havo ma’lumotlarini bir xafta oldin berish mumkin.
Video mahsulotlar bilan ishlash
Raqamli videotasvirlarga ishlov berish dasturlari hamda ikki o’lchovli va uch
o’lchovli grafikadan foydalangan holda ko’pqatlamli kompozisiyalarni yaratish,
murakkab(s’yomka) suratga olish jarayoni o’rnini egallashi, kompyuter grafikasi
yordamida suratga olingan materiallarga ishlov berish, suratga olingan
materiallarni kompyuter animasiyasi bilan qo’shish, natijalarni kino va
videotasmalarga chiqarish mumkin.
28
Windows va Macintosh muxitlarida ishlovchi videotasvirlarni taxrirlash dasturi
Adobe Premier raqamlashtirilgan videoni, statik tasvirlarni va tovushli fayllarni
montaj qilish imkonini beradi. Paketning eng oxirgi versiyasi (rusumi) turli usullar
bilan bir nechta mustaqil videoroliklarga ishlov berish, ko’pgina filtrlardan
foydalanish, maxsus effekt va shriftlarni xosil qilish imkoniga ega. Bu dasturning
raqobatchilari sifatida ATI firmasining MediaMerge dasturini, eng kuchli
dasturlardan yuqoridagi Adobe firmasining CoSA After Effects dasturini ko’rsatish
mumkin. SGI muxitida ishlovchi Composer dastur Alias/Waferfront firmasining
maxsulotidir. Bu dastur maxsus effektlarni yaratish, videoyozuv vositalari,
kompleks saxnalarni xosil qilish uskunalaridan foydalanish imkoniga ega .Shular
yordamida yuqori sifatli video maxsulotlarni yaratish, yozish, taxrirlash, mumkin.
Bulardan tashqari alohida kadrlarni va animsiyali kliplarni kompanovka qilish,
aralashtirish (mikshirovat), ularga maxsus effektlarni matnlarni qo’shish mumkin.
Paket (dastur) nafaqat videoyozuvning oxirgi natijasini, balki oraliq kadrlarni
(natijalarni) quyi imkoniyati kichik ekranlarda ko’zatish, ko’rish mumkin.
Composer dasturi barcha kino va videoformatlarni hamda video bilan ishlovchi
qurilmalarni qo’llash imkonini beradi. Bu dasturlardan tashqari SGI muxitida
videoga ishlov beruvchi Chiron firmasining Liberty, Integrated Research
firmasining Harmony, Parallax firmasining Matador, Avid firmasining Media Suite
Pro, Discreet Logic kompaniyasining Flint paketi, Flame, Interno, XAOS
firmasining Pandemonium dasturlari mavjud.
2 va 3 o’lchovli modellashtirish
2-o’lchovli va 3 o’lchovli modellashtirish dasturlari dizaynerlik va muxandislik
ishlanmalari uchun qo’l keladi. Bulardan tashqari bu dasturlarni uch o’lchovli
animasiya, poligrafik, taqdimot paketlari bilan to’ldirish mumkin.Modellashtirish
dasturlari ichida WINDOWS muxitida ishlatiluvchi eng kuchli avtomatlashtirilgan
loyixalash tizimi sifatida Autodesk firmasining AutoCad dasturini olish mumkin.
Odatda, AutoCad ni avtomatlashtirilgan loyixalash tizimi(SAPR)ning grafik
yadrosi sifatida qabul qiladilar. Dastur yordamida turli chiziq, yoy, matnlar xosil
qilish, taxrirlash, 2D va 3D modellarni yaratish, loyixalash jarayonida vujudga
29
keladigan ko’pgipa muammolarning yechimini avtomatlashtirish, xususiy ssenariy
va makrokomandalar yaratib, aniq(konkret) masala va ilovalarga tizimni sozlash,
adaptasiya qilish mumkin.AutoCad paketi Auto LISP ichki dasturlash tiliga ega
bo’lib, uning yordamida foydalanuvchi yangi buyruqlarni xosil qilishi va xatto
yuqori darajadagi dasturlash tillaridan foydalanishi mumkin.IBM va Macintosh
muxitlarida uch o’lchovli modellashtirish uchun ko’pincha Alias/ Wavefront
firmasining splaynli modellashtirish dasturi Sketch! Ishlatiladi. Bu dastur yuqori
sifatli vizuallashtirish imkonini beradi. Ray Dream Designer dasturi esa maxsus
modellashtirish vositalari to’plamiga ega bo’lib, tasvirning fotorealistik sifatiga
erishish imkonini beradi.Macromedia firmasining MacroModel paketi va
Auto.des.sys firmasining Form.Z dasturi uch o’lchovli ob’ektlarni modellashtirish
va deformasiyalash vositalariga ega.
IBM ga mos kompyuterlarda yana Crystal Graphics firmasining Crystal 3D
Designer dasturidan foydalanish mumkin. Bu dastur vizuallashtirish, soyali
effektlar hosil qilish, yuzalarga materiallarni joylashtirish (nalojenie materialov na
poverxnosti) vositalariga ega. Silicon Graphics ning ishchi stansiyalarida
ishlatiluvchi eng kuchli modellashtirish va dizayn dasturlari qatoriga Alias/
Wavefront firmasining Designer, Studio va AutoStudio dasturlarini kiritish
mumkin. Bu dasturlar yordamida bir vaqtning o’zida 2D va 3D modellar bilan
ishlash
hamda
mujassamlashish
mavjud
avtomatlashtirilgan
masalasining
yechimini
loyixalash
topish
tizimlari
mumkin.Designer
bilan
dasturi
splaynlar asosida yuqori darajada modellashtirishni qo’llash bilan birga geometrik
ob’ektlar xususiyatlarini baxolashning yetarli vositalariga, animasiyaning qulay
uskunalariga hamda renderingning sifatli moduliga ega.Designer imkoniyatlarini
to’ldirib, kengaytirib Studio ga aylantirish mumkin. Studio dasturi modellashtirish
imkonining yuqoriligi, yo’zalar va egri chiziqlar bilan ishlash tizimining
mukammalligi, geometrik ob’ekt, rendering va rasm chizishni baxolashning
qo’shimcha imkoniyatlari bilan Designer dan farq qiladi. AutoStudio esa Studio
dasturiga avtomobil dizaynerlari uchun maxsus ishlab chiqilgan, modellar va
animasiyani taxrirlovchi maxsus vositalar qo’shilishi natijasida vujudga kelgan.
30
Shuningdek, bu dasturlar Silicon Graphics ning ko’pprosessorli modellarida
ishlatilishi uchun qo’shimcha vositalar va imkoniyatlar bilan to’ldirilishi,
kengaytirilishi mumkin. SGI muxitida ishlovchi avtomatlashtirilgan loyixalash
tizimlari ichida yana Engineering Animation firmasining Vislab dasturini aytib
o’tish mumkin. Bu dastur dizayn va muxandislik masalalarining vizual yechimini
yaratish (xosil qilish) imkonini beradi.
1.4. I-bob bo’yicha xulosa.
Kompyuter grafikasi haqida mazkur bobda tushuncha berib o’tilgan
bo’lib, unda kompyuter grafikasiga qiziqan odam albatta bu sohani tark etib
ketolmaydi.
Kompyuter Grafikasi bu ranglar uyg’unligi demakdir. Har qanday sohada
yaxshi natijaga ega bo’lish uchun, avvalo, bu soha haqida nazariy bilimlarga ega
bo’lish lozim. Kompyuter grafikasi sohasida yaxshi mahsulot ishlab chiqish uchun
ham bu sohaning nazariy asoslari haqida bilimga ega bo’lish kerak.Masalan,
matematik algoritmlar, obyektlarning statik holati, dasturiy ta’minotlar imkoniyati,
ularning afzalliklari va kamchiliklari haqida batafsil o’rganish bilangina talab
darajasidagi animatsion filmlar yaratish mumkin. Oxirgi paytda rastrli tasvirlarni
kompyuterga kiritish uchun raqamli foto va videokameralardan foydalanilmoqda.
Shu sababli rastr graflkasining asosiy maqsadi tasvirni yaratish emas, balki mavjud
tasvirni qayta ishlashdir. Mazkrur bobda Rastrli grafika, Vektorli Grafika va
Fractal grafika haqida ma’lumotlar berilgan.
31
II-BOB. O`RGATUVCHI LAVHALAR TAYYORLASHGA
MO’LJALLANGAN DASTURIY VOSITALAR HAQIDA
2.1. Adobe Premiere dasturi imkoniyatlari
Adobe
kompaniyasining
Premiere dasturi hozirgi kunda
multimedia sohasida eng ko`p
qo`llaniladigan dasturlardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, televideniya sohasida
salmoqli o`rin egallaydi. Dastur teleko`rsatuvlar, videolavhalar, ijtimoiy ro`liklarni
montaj qilishda effektlar, instrumentlar borasida yetarlicha bazaga ega. Bundan
tashqari Premiere dasturi Vizual effektlar,kompozitsiyalar yaratishga mo`ljallangan
Adobe After Effects dasturi bilan bog`lanuvchi ko`prikka ega. Bu esa bevosita ish
jarayonida montaj qilinayotgan videofaylni After Effects dasturida ochib,
keraklicha effektlar bilan boyitish imkoniyani beradi. Hozirda bu imkoniyatdan
unumli foydalanilmoqda.
Dastur ishchi oynasi quyidagi rasmda keltirilgan.
2.1.1-rasm.
Adobe Premiere Pro
CC dasturi
ishchi oynasi.
Dastur
interfeysiga kelsak, u
professional
foydalanuvchilarga
32
mo`ljallangan. Chunki montaj jarayonida ishlatiladigan maxsus effektlar,
perexodlar – hammasi faqat nomga ega teg ko`rinishida interfeysdan joy olgan.
Foydalanuvchi esa ushbu effektlar haqida ma’lum nazariy bilimga ega bo`lmasa
foydalana olmaydi.
2.1.2-rasm- Adobe Premiere Pro CC dasturi”Effects” bo`limi.
Misol qilib aytganda, Canopus Edius, Sony Vegas, Pinnacle ,Ulead Video
Studio dasturlarida Effektlar grafik animatsiya ko`rinishida aks ettirilgan. Bu esa
ilk marotaba foydalanayotgan foydalanuvchi uchun effektlarning qandayligini
tushunib olishga imkon yaratadi.
Dasturning “Effects” bo`limidagi effektlar quyidagicha klassifikatsiyalanadi.
2.1.3-rasm. Adobe Premiere Pro CC dasturi”Effects” bo`limi tarkibi.
33
Presets bo`limida tayyor effektlar sozlamalari mavjud. Ya`ni foydalanuvchi
tomonidan yaratilgan va qayta foydalanish uchun saqlab qo`yilgan effektlar.
2.1.4-rasm. Adobe Premiere Pro CC dasturi”Effects” paneli
“Presets”bo`limi.
Audio Effects bo`limida audio fayllar uchun mo’ljallangan effektlar
joylashgan. Ya’ni ovoz balnsini o`zgartirish, Ovoz kanallarini o`zgartirish va h.k.
34
2.1.5-rasm. Adobe Premiere Pro CC dasturi”Effects” paneli “Audio
Effects”bo`limi.
Audio Transitions bo`limida audio perexodlar joylashgan. Ko`pincha, vaqt
o`lakchasi (“timeline”)da audio fayllar bog`lanishi sayqallashda ishlatiladi.
2.1.5-rasm. Adobe Premiere Pro CC dasturi”Effects” paneli “Audio
Transitions”bo`limi.
Video Effects bo`limida esa video effektlar uchun maxsus effektlar jolashgan.
Odatda, juda ko`p foydalaniladigan bo`limlardan biri.
2.1.6-rasm. Adobe Premiere Pro CC dasturi”Effects” paneli “Video
Effects”bo`limi.
35
Video Transitions bo`limida maxsus video perexodlar mavjud.
2.1.7-rasm. Adobe Premiere Pro CC dasturi”Effects” paneli “Video
Transitions”bo`limi.
Yuqorida dasturning o`ziga xos jihatiga e’tibor qaratdik. Endi uning qolgan
bo`limlariga e’tibor qaratsak.
Premiere dasturi o‘rnatilganidan so‘ng asoiy oynada bir nechta kichik
oynalar ochiladi. Bu oynalarning har biri filmlarni montaj qilish uchun o‘z
funksiyalariga ega. Bu oynalarning eng muhimari uchta (1.18-rasm.):
1. Project (Proekt) — loyiha tarkibini
boshqarish uchun (tahrirlanayotgan
filmlarni va tashqi fayllardan import
qilingan ma’lumotlarni);
2.1.8-rasm. Adobe Premiere Pro CC
dasturi”Project” paneli.
2. Timeline (Montaj yoki Montaj stoli) — kliplardan tashkil topgan
vaytinchalik shkalalarni sxematik joylashishi bo‘yicha filmlarni montaj
qilish uchun;
36
2.1.9-rasm. Adobe Premiere Pro CC dasturi”Timeline” paneli.
3. Monitor (Monitor) — film va kliplarni dastlabki kadrlar rasmlarini
ko‘rish uchun, shuningdek, vizual montaj uchun ishlatiladi.
2.1.10-rasm. Adobe Premiere Pro CC dasturi”Program”(Monitor) paneli.
Project (Loyiha) oynasi filmlar va kliplar bibliotekasi hisoblanadi. Boshqa
ikkita oyna esa montaj jarayonini boshqarish uchun ishlatiladi. Barcha uchta
oynaning yuqori qismida zakladkaga ega bo‘lib ma’lum bir ob’ektlar bo‘yicha
kerakli ma’lumotlarni olish imkonini beradi. Xususiy holda, Timeline (Montaj) va
Monitor (Monitor) oynalari joriy vaqtda ochilgan filmni identifikatori hisoblanadi.
Premierega yangi film qo‘shilishi bilan avtomatik ravishda yangi loyiha ochiladi
(1.18-rasm.) va Sequence 01 bilan nomlanadi. Bunday nomli satrlar Project
(Proekt) oynasida joylashadi, ularning zakladkalari Monitor (Monitor) va Timeline
(Montaj) shu aktiv oynada ochiladi. Agarda loyihaning Monitor (Monitor) va
37
Timeline (Montaj) oynalarida yangisi yaratilgan yoki ochilgan bo‘lsa aktiv filmni
belgilangan zakladkadagi Sequence 2 filmi orqali aniqlash mumkin.
2.1.11-rasm. Adobe Premiere Pro CC dasturi ishchi oynasi.
Filmni montaj qilishda foydalanuvchi uchta oynadan tashqari ekranda yana
boshqa bir nechta ishni olib borishga ko‘maklashuvchi oynalar palitrasi ham
ochiladi.
Ular
qo‘shimcha
maqsadlarda
ishlatilib
montaj
jarayonini
osonlashtirishga va qo‘shimcha ma’lumotlar chiqarishga yordam beradi.
4. History (Jurnal) —ko‘rish uchun xizmat qiluvchi palitra va filmni eng
oxirgi o‘zgartirishlarni bekor qilishga yordam beradi;
5. Info (Ma’lumot) — qo‘shicha kontekst menyularni chiqaruvchi palitra
(odatda ko‘pincha belgilangan ob’ekt bo‘yicha ma’lumot olish imkonini
beradi).
Premiere da montaj qilish joriy klipga aniq bir amallarni bajarish orqali
amalga oshiriladi. Bu ishlarni aniq bir instrumentlar orqali amalga oshiriladi.
Vaqtning ma’lum bir vaqti uchun faqatgina bitta asbob bilan ishlash mumkin. Bu
asboblar maxsus Tools palitrasidan foydalangan holda amalga oshiriladi.
Premiere ning interfeysida keltirilgan kositalardan tashqari yana qo‘shimcha
palitra va oynalar mavjud. Ular filmni montaj qilish jarayonlarini osonlashtiradi
(masalan, bir nechta asosiy oynalarni dubllash uchun), yoki qo‘shimcha
38
imkoniyatlarni boshqarishga imkon beradi (masaln, titrlarni yaratish yoki
qo‘shimcha maxsus effektlarni qo‘llash).
Bunday qo‘shimcha oynalarga quyidagilar kiradi:
6. Effects (Effektlar) — effektlarni o‘tishini qo‘shgan holda kliplarga har
xil efektlarni qo‘shish;
7. Effect Controls (Effektlarni boshqarish) — belgilangan effektlarni
boshqarishva ularni parametrlarini o‘rnatish;
8. Title Designer (Titrlar dizayneri) — titrlar bilan kliplarni tahrirlash va
yaratish uchun ishlatiladi;
9. Audio Mixer (Audiomiksher) — kliplarni tovushlarini an’anaviy
mikshenlarini sozlash uchun.
2.1.12-rasm. Window menyusini yordamida ekranga yashiringan oynalar
chiqariladi
Har bir foydalanuvchi o‘z ish stolidagi foydalaniladigan oynalarni
o‘lchamlarini o‘zi xoxlagan ko‘rinishga o‘zgartirib olishi mumkin. Ushbu
oynalardan bittasi, ya’ni yorqin rangga ega bo‘lgani aktif hisoblanadi. Premiereda
39
foydalanuvchining barcha harakatlari aktiv hisoblanadi. U yoki bu oynani aktiv
qilish uchun ularni sichqoncha bilan chertishni o‘zi kifoya.
Ixtiyoriy oynani standart Windows operatsion tizimidagi Close (Zakrыt)
boshqaruv tugmasi orqali yopish mumkin. YOpilgan oynani ekranga chiqarish
uchun Window (Okno) komandalar menyusidan foydalaniladi.
2.1.13-rasm. Oynani boshqarish tugmalari
Premiere bir vaqtning o‘zida bir neyata filmlarni tahrirlash imkoniga ega.
Ular oynalar zakladkasi asosida amalga oshiriladi. Zakladkali oynalarni yopish
maxsus ko‘rib chiqilgan tugmalar orqali amalga oshiriladi.
2.1.14-rasm.Yopish tugmalari orqali oynalardan biri yopiladi
Boshqaruv elementlari. Adobe Premiere da filmlarni montaji va kliplarni
boshqarish bo‘yicha bu jarayonlarni amalga oshiruvchi uning interfeysida quyidagi
elementlar mavjud:
1. Yuqori menyu (menu bar) — Adobe Premiere oynasi boshida turuvchi
satrlar menyusi;
2. kontekst menyu (context menu, pop-up menu) —interfeysning ixtiyoriy
joyida sichqonchani bosgan holda chiquvchi kontekst menyu. Bu
tahrirlash uchun judayam qulay bo‘lib, kerakli joyga uni ishga tushirgan
40
holda hosil bo‘lgan menyudan loyihaning keyingi ishlarini amalga
oshirishda yordam beruvchi kerakli komandalarni olish mumkin (1.23rasm);
3. oyna va palitralar menyusi (window menu) — spetsifik menyular bo‘lib,
Adobe kompaniyasi mahsulotlari uchun xos va Windows operatsion
sitemasida iglshvchilar uchun judayam qulay bo‘lgantugmalarga ega Bu
menyular uchburchakli tugmalarni bosish orqali amalga oshiriladi.
Bunday tugmalar deyarli barcha palitralarda va oynalardar mavjud.
Hamda ular tugmalar komandasini ishga tushirish orqali amalga
oshiriladi.
2.1.15-rasm. Kontekst menyuning ma’lumotlari uning chaqirilgan joyiga bog‘liq
2.1.16-rasm. Project oynasi menyulari
41
4. asboblar paneli (toolbars) — ko‘p sonli panellar ro‘yxati va har xil
boshqaruv elementlaridag tashkil topgan;
5. issiq tugmalar (shortcuts) — malkali foydalanuvchilar uchun julayam
qulayliklar tug‘diradi. Agarda siz ma’lum bir komandalarni tez-tez
bajaradigan bo‘lsangiz ularni issiq tugmalar orqali bajarish asboblar
panelini chaqirib kraklisini tanlab olishga nisbatan judayam qulayliklar
tug‘diradi.
6. Har xil sonli parametrlarni
regulirovka qilishda ishlatig
uchun
mo‘ljallangan interfeysning xarakterli elementlari ya’ni regulyatorlar
parametrlari va aktiv yozuvlar. Masalan, shunday yozuvlardan biri
Timeline (Montaj) oynasidagi joriy kadrda aks etuvchi taym-kodni
keltirish mumkin (2.1.16-rasm.). Aktiv yozuvlarni parametrlarini sonli
qiymatlarini klaviatura yordamida ularni belgilash bilan o‘zgartirish
mumkin. Buning uchun zvga sichqoncha ko‘rsatkichi bisiladi va
o‘zgartiriladi. Sichqonchaning oshirish yoki kamaytirish parametrlarini
o‘zgartrish asosida mosravishda ularning qiymati oshiriladi yoki
kamaytiriladi (2.1.16-rasm.).
2.1.17-rasm. Aktiv yozuv
2.1.18-rasm. Klaviaturadan taym-kod qiymatini kiritish
42
7. Ro‘yxatlar — interfeysning yana bir imkoniyatlaridan biri murakkab
dasturlar uchun muhim sanalib u yoki bu ob’ekt parametrlari uchun
kompakt formalar guruhini chiqarib beradi.
Bu ro‘yxatlar ierarxik
ko‘rinishda ishlab chiqilgan. Ro‘yxatni ko‘rinmaydigan qismini chiqarish
uchun o‘ng tarafdagi uchburchakli tugmani bosishni o‘zi etarli. Ochilgan
oynani ko‘rinmaydigan holatga o‘tkazish uchun ham shu tugmani bosish
talab etiladi. Bu holatda uning yshnalishi pastga yo`nalgan bo‘ladi.
2.2. Adobe After Effects dasturi imkoniyatlari
Adobe After Effects dasturi Vizual
effektlar yaratish, 3D texnologiyada
ishlovchi
ko`plab
kompozitsiya
hosil
dasturlar
qilish,
bilan
interaktiv
video
videoloyihalar
tayyorlashga
mo’ljallangan dastur hisoblandi. Hozirda juda ommalashgan.
2.2.1-rasm. Adobe After Effects CS6 dasturi yuklanishi.
Hozirda deyarli barchamiz qiziqish bilan ko`radigan juda ko`plab filmlarda
ushbu dasturdan foydalanib kelinmoqda va kundan-kunga rivojlanib bormoqda.
Qolaversa, 3D MAX, Cinema 4D kabi 3D modellashtirishga mo`ljallangan
dasturlar bilan kompozitsiya qilish imkoniyati ham mavjud. Bu esa “Virtual
borliq” yaratishga imkon beradi.
Hozirda dasturning so`nggi versiyasi Adobe After Effects CC(Creative Cloud)
bo`lib turibdi.
Dasturning interfeysi
43
2.2.2-rasm. Adobe After Effects CS6 dasturi interfeysi.
Project darchasi. After Effects da ishni Project (Proekt) (2.2.2-rasm)
darchasida berilgan xarakatlardan boshlash kerak. Ushbu xarakatlar montaj
jarayonida
foydalaniladigan
dostlabki
klip
"kirpichik"
va
ish
natija
“kompozitsiya”larning o‘ziga xos kutubxonasidir.
Shu erda va keyinchalik klip so‘zi bilan (Adobe Premiere dasturning
terminlar analogiyasiga ko‘ra) dastlabki media-fayllar (After Effects da qayta
ishlash uchun siz orqali tayyorlangan fayllar)ni nazarda tutamiz. Film termini
(After Effects odatiga ko‘ra, kompozitsiya termini) After Effectsda sizning
ishlaringiz natijasiga qo‘llanadi. Ish boshida kliplar oldindan tayyorlangan tashqi
fayllardan olinadi (import qilinadi). Ishning oxirida esa yaratilgan film mediafaylga yoki videolentaga ( kearkli apparaturaning mavjudligida) yoki boshka tashqi
raqamli videoqurilmasiga otkaziladi (eksport qilinadi).
44
2.2.3-rasm. Adobe After Effects CS6 dasturi ”Project”paneli.
Adobe After Effects dasturida film yaratish jarayonini boshqaruvi, Adobe
Premiere dasturidagidek, proekt (project) tushunchasiga asoslangan. Microsoft
Word dasturining analogiyasiga ko‘ra After Effects proekt mazmunan Wordda
yaratilgan xujjatga mos. Lekin, Wordda matnli xujjat yaratasiz, After Effects
proektida esa – videofilm. SHuning uchun prekt bu montaj bo‘yicha xarakatlarni
o‘ziga hos dasturga yozish va filmning ba’zi bir elementlariga spetseffektlarni
qo‘shishdir.
Project (Proekt) darchasi – asosiy darcha. Ushbu darcha o‘z ichiga proektda
foydalaniladigan barcha (dastlabki va natijaviy) kliplarni kamrab olgan. Darcha
nomida proektning nomi, ya’ni proekt saqlangan faylning nomi keltirilgan (2.2.2rasmda proekt nomi sichqoncha ko‘rsatkichi orqali ko‘rsatilgan). Yangi proekt
yaratish ishlarining boshida Project (Proekt) darchasi bo‘sh va keyinchalik film
yaratishda kerak bo‘lgan dastlabki materiallarni to‘ldirishga tayyor bo‘ladi.
Compostion (Kompozitsiya) After effects ning juda qulay imkoniyatlaridan
biri. U o`zida kompozitsiya tarkibidagi fayllarni mujassamlashtiradi va ushbu
guruh utida ishlash, saqlab qo`yish imkoniyatini beradi.
45
Composition (Kompozitsiya) darchani ochish uchun - Project (Proekt)
darchasidagi kompozitsiya nomiga ikki martta sichqonsaning chap tugmachasini
bosing, bunda Composition (Kompozitsiya) darchasi bilan birga Timeline (Montaj)
darchasi xam ochiladi;
Layer (Sloy) darchani ochish uchun - Timeline (Montaj) darchasidagi
kompozitsiyaning kerakli qatlami nomiga ikki martta sichqonsaning chap
tugmachasini bosing;
Footage (Klip) darchani ochish uchun - Project (Proekt) darchasida tayyor
bo‘lgan material (video- va audiofayl, rangli zastavka va h.k) klip nomiga ikki
martta
sichqonsaning
chap
tugmachasini
bosing,
Adobe
Premiere
foydalanuvchilarga Adobe Premiere ilovasidagi Composition (Kompozitsiya)
darchasiga Monitor (Monitor) darchasi mantiqiy to‘g‘ri keladi, Footage (Klip)
darchasiga esa - Clip (Klip) darchasi. After Effects dasturi uchun Layer (Sloy)
darchasi unikal deb xisoblanadi, chunki faqat unda tahrirlash jarayoni qatlam
bo‘yicha bajariladi.
Bir tomonda Composition (Kompozitsiya) va Layer (Sloy) darchalarning
ikkinchi tomonda Footage (Klip) darchaning qo‘llanilishi xar xil. After Effects
ilovasida Composition (Kompozitsiya) va Layer (Sloy) darchalari kompozitsiyani
tahrirlash jarayonini boshqarish va xozircha mavjud bo‘lmagan filmning kadrlarini
(yoki qatlamlarini) aks etish uchun mo‘ljallangan, Footage (Klip) darchasi esa
tayyor bo‘lgan media fayllarni (fayllarga o‘zgartirish kiritib bo‘lmaydi) namoish
etadi. SHuning uchun ushbu darchalarning tuzilishi bir biridan farq qiladi
46
2.2.4-rasm. Adobe After Effects CS6 dasturida yangi kompozitsiya ochish
2.2.5-rasm. Adobe After Effects CS6 dasturida yangi kompozitsiyani sozlash
oynasi
After Effects dasturida, odatta bir xil operatsiyalar foydalanuvchi tomonidan
xir xil (ekvivalent) xarakatlar orqali bajarilishi mumkin – jumladan, asosiy menyu
yoki kontkst menyu, klaviatura yoki asboblar qatori (paneli)dagi, piktogramma
ko‘rinishidashi, tugmachalarni, xamda palitrani ishlatish orqali. Ushbu qollanmada,
operatsiyani bajarishning
barcha
usullarini aytib o‘tgan xolda, bitta yoki
47
ikkitasida (avzalrog‘i kontekst menyu yoki asboblar qatoridagi byuyruqlar,
klaviatura iloji boricha kamroq ishlatiladi). After Effectsda ish tajribangiz oshishi
bilan xar xil usullarni o‘rganishingiz va o‘zingizga qulay bolganini tanlashingiz
mumkin.
After Effects 6.0 da bir vaqtda bir nechta filmlarni tahrirlash mumkin.
Agarda, masalan, yangi kompozitsiya yaratish vazifalar ketma-ketligini yana bir
bora bajarsangiz Project (Proekt) darchasining ro‘yxatida Somr 2 (Kompozitsiya 2)
deb nomlangan yangi element paydo bo‘ladi. Xudda shu tarzda Somr 3
(Kompozitsiya 3), Somr 4 (Kompozitsiya 4) va h.k. filmlarni yaratish mumkin
(2.2.4-rasm). Xar bir yangi yaratilgan kompozitsiya mustaqil ravishda Timeline
(Montaj) va Composition (Kompozitsiya) darchalarda tahrirlanadi, va bitta
kompozitsiya ikkinchi kompozitsiyaning tuzilish qismi sifatida unga qiritilishi
mumkin.
2.2.6-rasm. Joriy proyektda foydalanilayotgan kompozitsiyalar.
Timeline darchasi. Timeline (Montaj) (2.2.5-rasm) darchasi dastlabki kliplar
yordamida film yaratish jarayonini boshqarish uchun qo‘llaniladi.
48
2.2.7-rasm. Adobe After Effects CS6 dasturi “Timeline” oynasi.
Qatlamlar foydalanuvchi belgilagan tarzda ustma ust joylashadi va shu tarzda
film kadrlarini yaratgan xolda tasvirlar xam joylashadi. Bunda xar xil qatlamlarga
xar xil yorug‘lik, maska, spetseffekt, animatsiya va boshqa elementlar
xarakteristika (xususiyat)lari tayinlanadi. After Effects dasturning ushbu
xususiyatlari va imkoniyatdlari boshqa kompyuter videomontaj vositalari ichida
avzalligini bildiradi. Timeline (Montaj) darchasiga bir necha qatlamlarni
joylashtirsak, darchaning ko‘rinishi qay tarzda bo‘ladi. Uni kitob varroqlagandek
ko‘rishingiz mumkin.
2.2.8-rasm. “Timeline” oynasida qatlamlar joylashuvi.
Layer, Footage va Composition. Composition (Kompozitsiya) darchasi filmning
aniq bir kadrini (statik yoki dinamik) akslantirish uchun mo‘njallangan va tuzilishi
va qo‘llanishi bo‘yicha, media fayllarni aks etish (Microsoft Windows Media
Player yoki Apple kompaniyaning Quick Time) qurilmalariga
o‘xshaydi.
YOrdam beruvchi Layer (Sloy) va Footage (Klip) darchalarni ko‘rinishi xam
shunday. Faqat ular mos ravishda kompozitsiyaga kiritilgan qatlamlardan birini
yoki natijaviy materialni ko‘rish uchun monjallangan
49
2.2.9-rasm. “Composition” oynasi.
Kompozitsiya bilan ishlashda uni vizual ravishda ko`rish imkonini beradi.
“Effects&Presets”
bo’limida
barcha
foydalaniluvchi effektlar joylashgan.
2.2.10-rasm. “Effects&Presets” oynasi.
“Character” bo`limi matnlar bilan ishlashda
qo`llaniladi. Abzalarni sozlash, shrift turini
aniqlash, rangi va o`lchamini qo`yish va
hokazo.
2.3. Adobe Flash dasturi
va uning imkoniyatlari
Flash
anti-aliasing
ni
avtomatik
qo‘llovchidir (anti alaysin – qo‘shni ranglarni
qo‘shish
natijasida
konturlani
tekislash)
natijada Flash da chizilgan oddiy chiziq yoki
doira chiroyli ko‘rinadi. Mutaxassislar chizgan rasmlar to‘g‘risida gapirmasa ham
bo‘ladi.
Qulayligi. Flash da sahifalarni hatto kichkina bola ham yaratishi
mumkin . dizayn va rassomlikning elementar tushunchalariga ega bo‘linsa, u holda
har qanday mukammallikka ega bo‘lgan sahifalar yaratish mumkin.
Keng tarqalganligi. Flash asta-sekin de-fakto standartli bo‘lib boryapti
(statistikaga qarang). Keng ma’noda interaktivlik, grafika, tovush va kichik xajm
kerak bo‘lsa, bu hollarda Flash..... statistika quyidagicha. Hozirgi kunga qadar,
Flash Player dan 222 mln odam foydalanadi va har kun yana 1,4 mln odam
ko‘chirib oladi. Bu esa o‘z navbatida tarmoq foydalanuvchilarining 90% ga Flash
sahifalarini ko‘rish imkonini beradi.
50
Animatsiya. Bizning xolatimizda annimatsiya so‘zi tasvir “kash” larning
almashinadigan ketma- ketligi natijada harakat illyuziyasini (hayolotini) keltirib
chiqaradi. Adobe Flash da biror-bir narsani annimatsiyalashning prinsip jixatdan 2
ta har xil usuli mavjud. Birinchisi –har bir kadrni o‘zingiz chizib, Flash dan faqat
tasvirlarni tez varaqlash vositasi sifatidagina foydalanish, va ikkinchisi Flash dan
oraliq kadrlarni avtomatik tarzda o‘qishda foydalanish.
Animatsiyaning ikkinchi usuli- oraliq tasvirlash yordamida (tweening
animation). Bu xolda siz faqat asosiy (kalit) kadrlarni (keyframes), oraliq kadrlani
esa Flash avtomatik tarzda o‘qiydi. Siz faqat 2 ta turni: boshlang‘ich va oxirgi
kadrni berasiz. Standart holda, Flash oraliq kadrlarni chiziqli qonuniyat bilan
hisoblaydi, ammo o‘sib boruvchi yoki so‘nib boruvchi eksponenta yordamida
hisoblash ham mumkin. Bu real jarayonlarni tasvirlarni tasvirlash uchun zarur.
Asosiy terminologiya. Boshidan eng asosiy tushunchalarni aniqqlab olamiz.
Bu tushunchalar kadrlar (frames), simvollar (symbols), qatlamlar (layers) va vaqt
shkalasi (timeline).
Vaqt shkalasi. Vaqt shkalasi-Flash da animatsiya bilan ishlashda asosiy
quroldir. Unda qatlamlar (sathlar) qanday kadrlar asosiy hisoblanadi va qaysilarini
Flash generatsiya qilishi haqidagi ma’lumotlar yotadi. Vaqt shkalasi orqali qaysi
kadr harakatni yoki belgi (metka)ni bildirishini aniqlash mumkin. U asosiy kadrlar
va annimatsiya butun bo‘laklarini aralashtirib yuborish imkonini beradi. Uning
iterfeysi qulay va har tomonlama bo‘lgani uchun bu vosita bilan ishlash juda qulay.
Marker- darchada aks ettirilayaptgan joriy kadrni ko‘rsatadi. Ixtiyoriy kadr
belgisini chaqirsak, marker avtomatik tarzda o‘sha kadrga o‘tadi.
Kadrlar shkalasi-oddiy va asosiy kadrlarni qo‘shish va olib tashlash mumkin
bo‘lgan maydon. Agar biror bir kadrda kontekst menyuni chaqirsak (sichqonning
o‘ng tugmasini bosish bilan), biz bajarishimiz mumkin bo‘lgan harakatlar ro‘yxati
chiqadi. Shkalada asosiy bo‘lgan kadrlar to‘g‘risida ma’lumot saqlanadi.(bunday
kadrlar qora aylana bilan belgilanadi, biror bir harakat aylana ustida “a” harfi yoki
belgig‘qizil bayroqcha bilan belgilanadi va belgi nomi beriladi.)
51
Qatlamlar. Kompyuter grafikasida bu instrument (vosita) ko‘p ishlatiladi.
Tasavvur qiling, yupqa shaffof varaqlarda rasm chizib, ularni ustma-ust qo‘ydingu
yuqori
qatlamdagi
rasmlar
pastkilaridagi,
tasvir
berkitadi.
Qatlamlarni
ko‘rinmaydigan qilish mumkin, bu holda sahnani umuman tahrirlash osonlashadi.
Flash da qatlamlar maxsus qatlamlarning bir jufti maqjud: xarakat
traektoriyasining o‘z ichiga olgan qatlam va qatlam-maskalardir.
Qatlamlardan foydalanadigan bir qancha usullar mavjud, ammo Flash da har
bir vaqtda animatsiyaning har bir ob’ekti uchun aloxida qatlam kerak bo‘lgani
sababli, ularsiz ish olib borib bo‘lmaydi. Animatsiya ob’ekti figura (shape) yoki
simvol (symbol) hisoblanadi.
Kadrlar. Bizning animatsiyamiz kadrlar ketma-ketligidan iboratdir. Kadr
oddiy usulda tuzilgan yoki Flash da generatsiya qilingan bo‘lishi mumkin. Bu
narsa bitta qatlam kadrlariga tegishlidir. Flash da ko‘rinishlar bir nechta qatlamdan
iborat bo‘lgani uchun, natijaviy “ko‘p qatlamli” kadrlar o‘z ichiga ham qo‘lbola
ham generatsiya qilingan qatlamlarni o‘z ichiga olgan bo‘lishi mumkin.
Kompyuterli annimatsiyalarda- asosiy kadrlar (keyframes) tushunchasi
mavjud. Ularning nomi o‘zi uchun o‘zi javob beradi. Bu kadrlarni Flash
annimatsiya yaratio‘ jarayonida o‘zgartirishi mumkin emas. Siz bu kadrlarni
berasiz, oraliq kadrlarni ular orasida Flash joylashtiradi. Oraliq kadrlaning 2 xil turi
mavjud: geometriya (shape tweening)ni o‘zgartirish asosida qo‘rilgan kadrlar, yoki
simvollarni o‘zgartirish orqali yaratilgan kadrlar (motion tweening). Va albatta
kadrlar bo‘sh bo‘lishi, ya’ni o‘zida xech narsa saqlamasligi mumkin. Kadrlar bilan
bajarish mumkin bo‘lgan amallar: 1) Bo‘sh asosiy kadr qo‘yish; 2) Oldingi kadrni
mazmunini takrorlovchi kadr; 3) Asosiy kadrni tozalash; 4) Oddiy kadr qo‘yish; 5)
Kadrni olib tashlash;......
Simvollar. Simvollar Flash dagi asosiy tushunchalardan biridir. Simvol bu
oddiy geometriya yoki ularning birlashmasi, yoki butun animatsiya (movie)
bo‘lishi mumkin. Bu esa Flash da abstraksiyalar yaratishda simvollardan
foydalanish imkonini beradi.
52
Simvollar ko‘rinishlarga moslanuvchanlik xususiyatini beradi, buning
ma’nosi shundaki, siz simvol mazmuni va ko‘rinishini o‘zgartirishingiz mumkin,
bu esa o‘z navbatida Flash ko‘rinishlarini o‘zgartirish xarajatlarini sezilarli
darajada qisqartiradi.
Simvollarning 3 xil turi mavjud: animatsiya ( movie clip), tugma (button) va
tasvir (graphic).
Tasvir (graphic)- bitta kadrdan iborat simvoldir. Agar simvol haqiqatdan
ham statik (ya’ni animatsiyalanmaydigan) ob’ekt bo‘lsa, uni yaxshisi tasvir
(graphic) qilish kerak.
Tugma (button). Flash da tugma o‘rnini bosadigan, maxsus moslashtirilgan
simvol bordir. Unda 4 xil kadr bor: Up, Over, Down, Hit. Ularning holatlari
quyidagichadir.
Up- tugmaning odatdagi holati;
Over-sichqoncha kursori tugma ustida
Down-kursor tugma ustida va sichqonchatugmasi bosilgan
Hit-foydalanuvchi murojaat qilgan ko‘rsatkichni o‘z ichiga olgan
tugmaning odatdagi holati.
Animatsiya (movie clip). Bu simvolning eng to‘laqonli tipidir. Unda
hohlagancha kadrlar soni bo‘lishi mumkin. Bu tipdagi simvollar Action Scripty
(Flash dagi til) Movie tipidagi ob’ekt sifatida qabul qilinadi.
Simvollar tpiga bog‘liq bo‘lmagan holda bir-biri ichida joylashgan bo‘lishi
mumkin, bu esa ularning eng asosiy xususiyatidir. Masalan- tasvirga yugurayotgan
mushukni joylashtirish mumkin, qolgan hammasi sizning fantaziyangizga
bog‘liqdir.
Simvollarni “nol”dan boshlab, yoki joriy belgilashdan foydalanib yaratish
mumkin, bunda uni boshidan joylashtiriladi. Yana bir usul borki, ko‘pincha shu
usuldan foydalaniladi, bu g‘olda uni kerakli o‘lchamga o‘zgartirish va o‘rnini
belgilash zaruriyati bo‘lmaydi.
Simvollarni boshqarish uchun kutubxona (Library)dan foydalaniladi.
53
Kadrli annimatsiya.Bu animatsiya to‘liq asosiy kadrlardan iboratdir, ya’ni
siz o‘zingiz kadr mazmunini ham, uning uzunligini ham belgilayciz. (ya’ni tasvir
shunday statik kadrlardan bir nechtasini egallaydi).
Vaqt shkalasida kadrli animatsiya quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi.
Rasm 2.3.1. Kadrli animatsiya.
Ustunliklari:
Kadrli animatsiya sizga animatsiya ustidan nazorat imkonini beradi.
Bu slayd shou (masalan- oddiy bannerni Flash vositalari Bilan yaratish) –
ya’ni bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan tasvirlar almashinuvini yaratishning yagona
usulidir
Har bir kadrni oddiy usul bilan yaratishdan kelib chiqadigan imkoniyatlar.
Kamchiliklari:
Kadrli animatsiyani o‘zgartirish murakkabdir. Ayniqsa u diskret tasvirlar
yig‘indisi
emas
balki
bog‘langan
animatsiya.
Bunda
hamma
kadrlarni
o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi.
Kadrli animatsiya katta xajmdagi joyni egallaydi, chunki har kadr
to‘g‘risidagi ma’lumotni saqlashga to‘g‘ri keladi
Oraliq kadrlarni qurishli animatsiya (tweente motion) animatsiyaning bu
usulida. Flash siz berilgan asosiy kadrlar orasidagi oraliq kadrlarni avtomatik
tarzda yaratadi. Bu degani, siz ob’ektni chizasiz va boshqa kadrda uni o‘zgartirasiz
va Flash ga bu 2 asosiy kadr orasidagikadrlarni hisoblash topshirig‘ini berasiz, u bu
ishni bajaradi va siz chiroyli animatsiyaga ega bo‘lasiz.
Tezlik va kadrdan-kadrga chiroyli o‘tish, siz harakat uchun ajratgan kadrlar
soni va sizning Flash filimingiz (movie) tezligiga bog‘liqdir. Sifatli animatsiya
uchun tezlik sekundiga 25-30 kadr bo‘lishi kerak. Batafsil malumotlarni
http://adobe.com dan olishingiz mumkin
54
Flash da oraliq tasvirlarni yaratishda 2 ta variant mavjuddir- motion
tweening (animatsiyani simvollarni modifikatsiya qilish asosida yaratish) va shape
tweening (animatsiyani formani o‘zgartirish asosida yaratish). Bu usullar birbiridan tubdan farq qiladi. Birinchisi ko‘proq qo‘llaniladi, chunki uning yordamida
ko‘pgina animatsiyalar quriladi. Ikkinchisi esa formalarni o‘zgartirish kerak
bo‘lganda ishlatiladi.
Shape tweening formalarni o‘zgartirish asosida animatsiyani qurishda
figuraning quyidagi parametrlari modifikatsiya qilinadi: forma, joylashgan o‘rni,
o‘lcham (hohlagan parametrlarda), rang, aylanish burchagi.
Motion Tweening. Flash da ko‘p ishlatiladigan animatsiya texnikasi motion
tweening dir. Bu holda animatsiya simvolni modifikatsiya asosida quriladi, ya’ni
animatsiya ob’ekti simvoldir.
Shape tweening uslubidagi animatsiya kabi har bir ob’ekt uchun har vaqt
bo‘lagida bizga bir qatlam kerakdir, bu qatlamda bitta simvol bo‘lishi kerak va
hamma o‘zgarishlar shu simvol ustida olib boriladi.
Motion Tweening dan foydalanishda simvolning quyidagi parametrlari
o‘zgartirish mumkin: o‘lchami (proporsional, noproporsional-alohida balandligi va
kengligi), qiyaligi, joylashgan o‘rni, aylanish burchagi, rangli effektlar....
Rangli effektlar motion Tweening simvolga qo‘llaniladigan har xil rangli
effektlardan foydalanish imkonini beradi. Bu imkoniyat Shape tweening da
yo‘qdir.
Yorqinlikni o‘rnatish
- Brightness
Ranglarni aralashtirish-Tint
Hamma atributlarni -
Advanced
Shaffoflikni o‘rnatish aniq o‘rnatish-Alpha
Ob’ektga mo‘ljallangan dasturlash tili-Action Script asosiy terminologiya.
Aniq ishlarni boshlamasdan oldin Action Script sohasiga tegishli terminlarni ko‘rib
chiqamiz:
55
-
Harakatlar (Action) – Flash-muletinga nima ish bajarilish kerakligini
ko‘rsatuvchi ko‘rsatmalar. Uning nomidan tilning nomi Action Script (so‘zma-so‘z
harakatlar ssenariysi) kelib chiqqan.
-
Hodisalar (Events)-multik qo‘yilgandagi bajariladigan harakatlar.
Hodisalar, m-n biror-bir kadr yuklanib bo‘lgandan so‘ng, biror-bir kadrga
yetganimizda, foydalanuvchi biror-bir klavishani bosganda yoki kursor bizning
ob’ektimiz ustiga kelganda.
Ifodalar (Expressions)-biror qiymatni keltirib chiqaruvchi ko‘rsatmaning
ixtiyoriy qismi. Ifodalarga misollar: 2+2, 2*2, a+v, 2*pi*r, (15+k) random (10)
funksiyalar (functions)-bu ko‘pmartta foydalanish mumkin bo‘lgan kod bloklaridir
funksiyalarga qiymat berish va ulardan natija olish mumkin. Masalan.,
number=get-color (15-24). 15 va 24 argumentlardir (yoki parametrlar), get-color
funksiyalari number o‘zgaruvchisiga beriladigan qiymatdir.
Sinflar (classes)- bu ob’ekt tiplaridir. Masalan, daraxt sinfi o‘simlikdir.
Flash da oldindan aniqlangan bir qancha sinflar mavjuddir (Java Script sinflariga
juda o‘xshash sinflar). Siz o‘zingizni sinflaringizni yaratishingiz yoki borini
o‘zgartirishingiz mumkin.
Ekzemplyarlar-nusxalar (Instanees)-bular aniq sinf nusxalaridir. Masalan,
o‘simlik nusxasi-daraxt, buta yoki gul bo‘lishi mumkin. Ekzemplyarlar (nusxalar) bu aniq, real ob’ektdir. Agar sinf-ob’ekt (ekzemplyar) ta’rifi bo‘lsa, ekzemplyar
esa sinfning amaldagi ko‘rinishidir. Har bir nusxaga, u orqali funksiya yoki ob’ekt
o‘zgaruvchilariga murojaat qilish uchun, nom beriladi.
Ishlov beruvchilar (Handlers)-bu hodisalargaishlov beruvchi maxsus
ko‘rsatmalardir. Masalan, on Clip Event- hodisalarga ishlov beruvchi, u aniq
simvol bilan bog‘lagan.
Operatorlar (Operators)- bu bir yoki bir nechta argumentdan kelib
chiqqan holda qiymatlarni hisoblaydigan tilning elementlaridir. Masalan, qo‘shish
operatori (+) undan so‘ng va chap tomonda turgan qiymatlar summasini olinadi.
O‘zgaruvchilar (variables)-qiymatlarni o‘zida saqlovchi identifikatorlar.
Masalan, a=5; yoki name= “Start”.
56
Harakatlar paneli (Actions panel). Bu panel Action Script-dasturlarni
kirgizish va aks ettirish uchun xizmat qiladi. Panel bilan ishlashning ikki rejimi
mavjud-oddiy (“chayniklar” uchun) va ekspertli.
Ekspert
rejimda
komandalar
ro‘yxati-matn
kirgizish
uchun
oddiy
maydondir. Oddiy rejimda esa komandalarni bevosita tuzata olmaymiz. Buning
uchun parametrlar panelidan foydalaniladi.
Rasm 2.3.2. Harakatlar paneli.
Tugmalar (knopka). Adobe Flash da tugmalar, biz ularga javob qila oladigan
keng xodisalar ro‘yxatiga egadir.
Press–kursor tugma atrofida bo‘lsa, sichqon klavishasi bosilgan holat;
Release-sichqon klavishasi bosilmagan, bunda kursor tugma atrofida
holatida;
Release Outside-sichqon tugmasi bosilmagan, sichqon kursori tugma
atrofida emas;
Roll over-sichqon kursori tugma atrofida;
Roll out-sichqon kursori tugma atrofida emas;
Drag over-kursor tugma sohasida, tugma va sichqon tugmasi bosilgan;
Key press (“tugma”)-“tugma” bosilgan.
Flash (key ob’ekt) ma’lumotnomasida tugmalar ro‘yxatini qarash mumkin,
yoki kerak tugmani kirgizish uchun parametrlar panelidan foydalanish mumkin.
57
Baxtga qarshi, Flash faqat siqonchaning chap tugmasigina tushunadi. O‘ng
tugma esa kontekst menyuni chaqirishnigina tushunadi. Biror-bir Flash multikda
o‘ng tugmani bosing). Flash da o‘rta tugma yoki “g‘ildirak”dan foydalanish
mumkin emas.
Movie Clips asosiy bajariladigan ishlar.
Flash da asosiy amallar simvollar bilan monipulyatsiya qilishga asoslangan.
Amalda hamma asosiy amallar, va hamma effekt va tryuklarni amallar asosidagina
bajariladi.
Chaqirish mumkin bo‘gan klip funksiyalari (movie clip) quyidagilardir:
Play () – klipini boshidan yoki boshqatdan qo‘yadi;
Stop () – klipni to‘xtadi;
Go to and Play () – aniq bir kadrga (ssena) o‘tib, klipni to‘xtatadi.
O‘zgartirish va o‘qish mumkin bo‘lganklip xossalari (parametrlari):
_x_y – klip koordinatalari (pikselda);
_xscale,_yscale – vertikal va gorizontal bo‘yicha mos ravishda klip
mosshtabi (protsentda);
_width,_height – klip balandligi va kengligi (piksellarda);
_rotation – klipni aylantirish burchagi (graduslarda);
_alpha – klip shaffofligi (protsentlarda);
_visible – ko‘rinishlik.
Nomlar. Ob’ekt nomi-simvol aniq nus’hasining nomi. Nomlar faqat harf,
raqam va tagiga chizish (“------”) belgilardan iborat bo‘lishi mumkin, faqat nom
raqamdan boshlanmasligi kerak.
Rasm 2.3.3 Instance paneli, yo‘llar.
58
Boshqa sathdagi ob’ektlarga murojaat etish uchun ungacha bo‘lgan yo‘lni
bilish kerak. Shu bilan birga yo‘l absolyut (ierarxilning eng yuqori sathidan) va
nisbiy (joriy sathidan) holda ko‘rsatilish mumkin.
Tezlik va kadrdan-kadrga chiroyli o‘tish, siz harakat uchun ajratgan kadrlar
soni va sizning Flash filimingiz (movie) tezligiga bog‘liqdir. Sifatli animatsiya
uchun tezlik sekundiga 25-30 kadr bo‘lishi kerak. Flash da oraliq tasvirlarni
yaratishda 2 ta variant mavjuddir- motion tweening (animatsiyani simvollarni
modifikatsiya qilish asosida yaratish) va shape tweening (animatsiyani formani
o‘zgartirish asosida yaratish). Bu usullar bir-biridan tubdan farq qiladi. Birinchisi
ko‘proq qo‘llaniladi, chunki uning yordamida ko‘pgina animatsiyalar quriladi.
Ikkinchisi esa formalarni o‘zgartirish kerak bo‘lganda ishlatiladi.
Shape tweening formalarni o‘zgartirish asosida animatsiyani qurishda
figuraning quyidagi parametrlari modifikatsiya qilinadi: forma, joylashgan o‘rni,
o‘lcham (hohlagan parametrlarda), rang, aylanish burchagi.
Motion Tweening. Flash da ko‘p ishlatiladigan animatsiya texnikasi motion
tweening dir. Bu holda animatsiya simvolni modifikatsiya asosida quriladi, ya’ni
animatsiya ob’ekti simvoldir.
59
2.4. II -bob bo`yicha xulosa
Mazkur bobda Adobe
Premiere da montaj qilish joriy klipga aniq bir
amallarni bajarish orqali amalga oshirish jarayonlari haqida tushuncha berilgan.
Bu ishlarni aniq bir instrumentlar orqali amalga oshiriladi. Vaqtning ma’lum bir
vaqti uchun faqatgina bitta asbob bilan ishlash mumkin. Bu asboblar maxsus Tools
palitrasidan foydalangan holda amalga oshiriladi. Adobe Premiere dasturi asosan
grafik
muxarrir
hisoblanadi.
Bu
dasturlari
dasturlar
orasida
imkoniyati
maxsus
yoritilgan
katta
dasturlaridan
dasturlar bo’lib,
biri
birorta
videotasvirlarni kino filmlarni tayyorlashda qo’llaniladigan dastur paketidir.
Adobe After Effect
dasturi haqida
ham mazkur
bobda
keltirib o’tilgan. Adobe dasturlari uchun kompyuter parametrlari
ma’lumotlar
maxsus
kuchaytirilgan bo’lishi kerak. Bu dastur kompyuter grafikasi dasturlarining
ichida murakkab effektlar bilan boyitilgan dastur paketidir. Adobe Premiere
dasturida ham palitralar mavjud.
Premiere ning interfeysida keltirilgan
vositalardan tashqari yana qo‘shimcha palitra va oynalar mavjud. Ular filmni
montaj qilish jarayonlarini osonlashtiradi (masalan, bir nechta asosiy oynalarni
dubllash uchun). Shuning uchun ham video lavhalar yaratishda vizual dasturlardan
foydalaniladi .
III-BOB. YO`L HARAKATI QOIDALARINI O`RGATUVCHI
LAVHALAR TAYYORLASH KETMA KETLIGI
3.1. 3ds max 2014 dasturi yordamida yo’l, avtomobillar hamda landshaft
ko’rinishini modellashtirish jarayoni
60
3.1.1-rasm. 3Ds Max 2014 dasturi yordamida yo’lni loyihalashtirib olamiz.
Yuqorida rasmda 3D max dasturi interfeysi ko`rsatilgan bo’lib, unda 3 o’lchamda
obyektlar modellashtirilgan. Standart primitvlar yordamida ya`ni box, plane, line
lar orqali yo`l modeli yaratildi. Har bir obyektlarga alohida tarzda materiallar
berish Materials bo`limida amalga oshirildi. Bitta obyektga bir necha xil material
berish uchun Multi-Sub object ni tanlanadi.
61
3.1.2-rasm. Svetoforlarni maxsus joylarga o’rnatib chiqamiz.
3.1.3-rasm. Avtomobilni modellashtiramiz xamda teksturalarni joylashtirib
chiqamiz.
3.2. Vizual dasturlarda montaj jarayonlari
62
Vizual
dasturida montaj jarayoni bevosita ekrandan ko’rgan holatda
montaj qilishdan iborat. Vizuallashtirish dasturlari Adobe After Effect, Vizual
Studio, 3Ds Max Poligonlari, Adobe Premiere va shunga o’xshash grafik
muxarrirli dasturlari bunga misol bo’ladi. Bu dasturlarda Vizuallashtirish biroz
murakkab
jarayonlar
ko’rinishidagi
Vizuallashtirish
asosida
amalga
Video animatsiyalar
oshiriladi.
visualni
Vizual
ko’rinishida
deganda, foydalanuvchi birinchi
Effektla, 3D
ko’rib
chiqiladi.
navbatda ish
qanday
ko’rinishida bo’lishiga qarab, har xil idealarni o’zi o’ylab topishi kerak bo’ladi.
Albatta Kompyuter
grafikasi bilan shug’ullangan inson faqatgina dasturni
ishlatibgina qolmasdan, o’zidagi yangi g’oyalarni amalga oshirish kerak
bo’ladi. Bu ham insonning qanchalik
mantiqiy fikirlashi
boy
ekanligidan
dalalat beradi.
3.2.1-rasm. Yo’l atrofining landshaft dizaynini yaratib olamiz.
3.3. Dastur interfeysi
63
3.3.1-rasm. Yo’lning asosiy ko’rishi.
3.3.2-rasm. Chorrahaning to’liq ko’rinishi.
64
3.3.3-rasm. Avtomobillar joylashuvini modellashtirish.
3.3.4-rasm. Render jarayoni.
65
3.3.5-rasm. Adobe Flash dasturida asosiy interfeys ko`rinishi
3.3.6-rasm. Dasturda menyular bo`limi
Adobe Flash dasturida asosan menyularni animatsiya holatida amalga
oshirishda maskalardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Chunki
maskalar kerakli qismlarni ko`rsatib berib qolgan qismlarni berkitish vazifalari
bajaradi.
66
III-bob bo’yicha xulosalar
Loyihani bajarish davomida quyidagi muammolar uchradi:
Kompyuter konfiguratsiyasiga bo’lgan katta talab;
Render uchun sarflanadigan vaqtning ko’pligi;
Audio faylni yozib olishda shovqinlarning mavjudligi.
Bularni bartaraf etish uchun quyidagi ishlar amalga oshirildi:
3D texnologiyalar bilan ishlash uchun texnik vositalarga katta talab
qo’yiladi. Bu kabi talab darajasini pasaytirish uchun loyihani optimallashtirish
vazifasi bajarildi. Ya’ni har bir virtual obyekt ortiqcha poligonlardan tozalandi.
Render uchun sarflanadigan vaqt rejimini
holatda bo’lishi kerak. Renderni testdan
qo’yilgan
talablar
iloji
boricha kamaytirgan
o’tkazish uchun avvalombor biz
asosida o’rganib chiqilishi kerak. Bu bilan render vaqtini
ancha vaqtga soatgacha qisqardi. Renderdan keyin barcha fayllar video montaj
uchun bir kompyuterga to’plandi.
Render
nastroykasi to’g’ri
ko’rinishda
qo’yilgan bo’lishi kerak.
Mazkur dasturda yo’lning modeli yaratib
chiqilgan bo’lib, bir nechta
vaqt kadrlaridan foydalanilgan. Kadrlar orasidagi vaqt intervalini iloji boricha
juda ham ko’paytirib yubormaslik kerak.
4 . HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI VA EKOLOGIYA
4.1. Mehnat xavfsizligi psixologiyasi
Ishlab chiqarish travmatizmining oldini olish bo‘yicha millionlab mablag‘
sarflanadi, biroq ko‘pgina korxonalarda travmatizmning jiddiy pasaymayotgani
sezilayapti. Binobarin, travmatizm bilan ko‘rashishning boshqa usullarini izlash
67
kerak. Baxtsiz hodisa yuz bergan sharoitlarini tekshirish shu narsani ko‘rsatadiki,
uning sodir bo‘lishiga ko‘pincha jarohatlanuvchining o‘zi, uning shahsiy
sifatlaridagi yetishmovchilik sabab bo‘lar ekan.
Ishlab chiqarish jarayonida ishlovchiga bog‘liq bo‘lgan psixologik
omillarning katta ta’siri borligini ko‘rsatadi. Mehnat xavfsizligi psixologiyasining
asosiy hollarini ko‘rib chiqamiz.
1. Mehnatni muhofaza qilish ishlovchining jismoniy va biologik sifatlrining
katta kompleksiga bog‘liq bo‘lib, unga ishlovchining xatti-harakatlarida uning
professional bilimi va uquvi mehnatni muhofaza qilish talablari bilan organik
uyg‘unlashib ketganida erishish mumkin. Bunda xavfsizlik texnikasi talablari
ortiqcha yuklama bo‘lmasdan, ishni bajarishning barcha texnikaviy bosqichlariga
garmonik singib ketishi lozim. Bajarilishi xavfsiz bo‘lgan ishni yaxshi ish desa
bo‘ladi, lekin buning uchun uquv kerak. Yangi ishchilarni qabul qilirshda asosiy
e’tiborni ularning o‘z kasblarini to‘g‘ri tanlashga va ishning xavfsiz qabullarini
o‘zlashtirishlariga jalb qilish lozim.
Ishlovchilarning xatti-harakatida intizom va o‘zini tuta bilishiga erishish
ham asosiy omillardan biridir. Bu narsa qo‘shimcha nazoratsiz xavfsizlik texnikasi
talablarini tizimli ravishda bajarishda namoyon bo‘ladi. Ishlovchilarni sodir
bo‘lgan baxtsiz hodisalar bilan tanishtirishda, uning barcha sodir bo‘lish
sabablarini tushuntirish va shu yerning o‘zida uning oldini olish yo‘llarini
ko‘rsatish lozim. Amalda, asosan, ishlovchilarga baxtsiz hodisalar yuz bergan holat
va ularning sabablarini tushuntirishda, ishlovchilarni ko‘proq qo‘rqitish uchun
barcha imkoniyatlardan foydalanishga harakat qiladilar, bu esa o‘z navbatida ba’zi
kishilarda ojizlik holatini tug‘dirib, ishda asablarning ortiqcha buzilishiga olib
keladi. Baxtsiz hodisa haqida dalolatnoma tuzishda (N-1 forma bo‘yicha) «baxtsiz
hodisa yuz bergan holat» grafasida jarohatlanuvchi va u bilan birga ishlagan
kishilarning xarakteri va boshqa sifatlarning asosiy tomonlarini keng ochib berish,
ularda shu paytda temperament qanday namoyon bo‘lganligini yoritish kerak,
chunki temperament shahsning psixologiyasi shug‘ullanadigan asosiy shaxsiy
xususiyatlaridan biridir. Smena boshlanishidan avval master yoki smena boshlig‘i
68
ishni taqsimlayotganda ishning barcha tomonlarini, garchi topshiriq qanchalik og‘ir
bo‘lmasin, ochib ko‘rsatish va odamlar ongiga yetkazishi (chunki smena vaqtida
topshiriqning o‘zgartirilishi, uning yuk tashish-ortish ishlariga o‘tkazilishi, elektr
payvanchilar va boshqalarga yordamchi qilib yuborilishi ishlovchiga yomon ta’sir
qiladi), va shu bilan mehnat faoliyati kayfiyatini vujudga keltirishi, odamlarning
asab sistemalarini bajarilishi kerak bo‘lgan ishga tayyorlashi lozim.
2. Texnikaviy kamchiliklarning ta’siri. Insonning psixik hayoti asosan tashqi
muhitga bog‘liq va ishni bajarish paytida kishi bu muhit bilan bir butun bo‘lib,
ishlab chiqarishdagi zararli omillar insonga butunlay yomon ta’sir ko‘rsatadi. Bu
zararli omillarga quyidagilar kiradi: gaz va chang bilan ifloslanganlik, yomon
yoritilganlik, juda past (-4-6S va bundan past) yoki juda yuqori (Q28dan yuqori )
temperatura, shovqin (ayniqsa bir me’yordagi shovqin). Bu omillar ishlovchining
tez charchashiga, sergakligining yo‘qolishi kabilarga sabab bo‘ladi, bular esa
tajribasizlik(ayniqsa ish staji bir yildan kam bo‘lgan ishchilarda) va ehtiyotsizlik
bilan birgalikda baxtsiz hodisaga olib keladi.
3. Ishlovchilarning travmatizmga sabab bo‘luvchi shaxsiy sifatlari. Ishga
qabul qilinayotgan ko‘pchilik kasbdagi kishilar uchun majburiy bo‘lgan tibbiy
ko‘rikni o‘tkazish vaqtida ishga qabul qilinayotgan kishining shahsiy sifatlarini,
shuningdek
uning
sog‘lig‘idagi
travmatizmga
chalinishi
kuchaytiradigan
yetishmovchiliklarni kompleks ravishda hisobga olish zarur. Bularga quyidagilar
kiradi:
1. Kasalik xarakteriga yoki shunga yaqin holatga ega bo‘lgan asab sistemasi
yoki boshqa organlardagi doimiy funutsional o‘zgarishlar.
2. Sezgi organlarining turli kamchiliklari, ko‘rishning qisman yo‘qotilishi,
garanglik va h.k.
3. Asab tizimining yuqori bo‘limlaridagi sensorlar va harakatlantiruvchi
markazlar o‘rtasidagi bog‘liqlikning buzilishi.
4. Harakatlarning moslashuvidagi nuqsonlar (epchilmaslik ishonchsiz
harakatlar).
69
5.
Emotsional
(ruhiy)
jarayonlarning
muvozanatlashmaganligi
(xursandchilik va jahlning almashinuvi, arzimagan tashqi ta’sirlarga darhol
berilishi), bular yengiltaklik, o‘ylamasdan ish qilish, shoshma-shosharlikda
namoyon bo‘ladi.
6. Alkogol va boshqa mast qiluvchi narkotik moddalarga ruju qo‘yish.
7. Ishdan ko‘ngli to‘lmaslik va unga qiziqishning yo‘qligi bundan esa
hardam hayollik, qiziqmaslik kelib chiqadi.
Yuqorida aytilganlardan shunday hulosa kelib chiqadiki, tibbiy ko‘rikdan
salbiy hulosasiga yoki bajaryotgan ishiga o‘zining shahsiy xislatlari mos
kelmasligiga (passivlik, bosiqmaslik, haddan tashqari harakatchanlik va h.k.)
qaramasdan ishga kirgan kishi, boshqalarga nisbatan o‘zining baxtsiz hodisaga
uchrashiga doimo sababchi bo‘ladi.
Shahsning ma’naviy buzilishining ayrim belgilari ba’zan ta’magirlik,
amalparastlik kabi formalarda namoyon bo‘ladi, bu bilan esa safsatabozlik,
ko‘zbo‘yamachilik, ko‘z-ko‘z qilish, xavfsizlik normalari va qoidalariga
hurmatsizlik qilish va boshqalar chambarchas bog‘langan.
Brigada, smena, uchastka, sexda ishchilar va muxandis-texnik xodimlar uchun
xavfsizlik qoidalariga amal qilishning yagona munosabati ishlab chiqilgan bo‘lishi
shart. Hattoki, bitta uchastkaning turli smena va brigadalari uchun bir qarashda
tushunarli bo‘lgan xavfsizlik texnikasi bo‘yicha plakatlarning, qoida buzishning
turlariga qarab, har xillaridan foydalanish kerak. Eng muhimi, xavfsizlik texnikasi
qoidalarini buzish hollakrining birontasini ham jazosiz qoldirmaslik va o‘tkazib
yubormaslik kerak, buning uchun xoh ishchi bo‘lsin, xoh muxandis-texnik xodim
bo‘lsin, ularni jiddiy javobgarlikka tortish lozim. Xavfsizlik qoidalariga amal
qilinishini doimo va qat’iy har qanday sharoitlarda, hech kimga nisbatan istisnosiz
nazorat qilish kerak, chunki uzoq vaqt baxtsiz hodisaga uchramay, lekin kamdankam bo‘lsa ham kichik qoida buzishlarga yo‘l qo‘yadigan odam har qanday vaqtda
shu qoida buzishning jabrlanuvchisi bo‘lib qolishi mumkin.
4.2. Sanoat korxonalarini yoritishga qo‘yiladigan asosiy talablar
70
Yorug‘lik inson faoliyati davomida juda muhim rol o‘ynaydi. Ko‘rish inson
uchun asosiy ma’lumot manbai hisoblanadi. Umumiy olinadigan ma’lumotning
taxminan 90% ko‘z orqali olinadi.
Shuning uchun ham sanoat korxonalarini ratsional yoritish sifatli mahsulot
ishlab chiqarish sharoitini yaxshilaydi, ishchilarni charchashdan salaydi va
unumdorligini oshiradi. Oqilona yoritilgan zonalarda ishlayotgan ishchilarning
kayfiyati yaxshi bo‘ladi; shuningdek xavfsiz mehnat qilish sharoiti yaratiladi va
buning natijasida baxtsiz hodisalar kesin kasayadi. Bundan ko‘rinib turibdiki,
sanoat korxonalarini yoritishga faqat gigienik talab qo‘yilmasdan, balki texnik
iqtisodiy talablar ham qo‘yiladi. Elektromagnit spektorlarining to‘lqin uzunliklari
10 n.m dan 340000 n.m gacha oralig‘i spektorlari optik jaryoni deb ataladi, bundan
10 dan 380 nyum i infraqizil nurlar, 380 dan 770 n.m i ko‘rinadigan nurlar va 770
dan 340000 n.m gacha bo‘lganlari esa ultra-binafsha nurlar deb aytiladi. Biz
ko‘zimiz bilan binafsha rangdan to qizil rangacha bo‘lgan yorug‘lik nurlar
sezamiz.
Sanoat korxonalarini yoritishning mukammalligi sifat va son ko‘rsatkichlari
bilan tavsiflanadi. Son ko‘rsatkichlari nur oqimi, yorug‘lik kuchi, yorqinlik, nur
qaytarish koeffitsentlari, yorug‘lik kiradi.
Nur oqim nur energiyasining quvvati sifatida aniqlanadi va u inson ko‘ziga
ta’sir qilish sezgisi sifatida baholanadi. Nur oqimining birligi sifatida lyumen (lm)
qabul qilingan.
Nur oqimi faqatgia fizik ko‘rsatkich bo‘lib qolmasdan, balki fiziologik
ko‘rsatikich sifatida ham aniqlanadi. Chunki uning o‘lchov birliklari kurish
sezgisiga asoslangan.
Hamma nur manbialari, shu jumladan, yoritish asboblari ham fazoga bir
xilda nur sochmaydi, shuning uchun fazodagi nur oqimi zichligini aniqlovchi
yorug‘lik kuchi I birligi kiritilgan. O‘tadigan va tushadigan nur oqim fazo yoki
yuza bilan baholanishi mumkin.
Yoritilgan bir yuzaga tushayotgan nur oqimi shu yuzadan qaytsa, bu nur
qaytarish koeffitsenti bilan beligilanadi, nur qaytarish koeffitsenti bilan
71
beligilanadi. Nur qaytarish koeffitsenti yuzaning rangiga bog‘liq bo‘lib, mutloq
qora yuzaning nur qaytarish koeffitsenti 0- ga teng bo‘ladi. Tabiatda mutloq qora
narsa bo‘lmagani sababli fonni qaytarishda nur qaytarish koeffitsentining 0,02 dan
0,95 gacha bo‘lgan chegaralari hisobga olinadi. Yorug‘lik manbialariga nisbatan
sanoat korxonalarini yoritish ikki usulda:
1)
Tabiy
quyosh
yorug‘ligi
yordamida
yoritish
(bunda
quyosh
tarqatayotgan nurdan tug‘ridan-to‘g‘ri foydalaniladi yoki quyosh nurining ta’sirida
yorug‘lik tarqatayotgan osmonning diffuziya yorug‘ligidan foydalaniladi);
2)
quyosh yordamida yoritishning iloji bo‘lmagan sanoat korxonalari
xonalarini va quyosh botgandan keyin umuman sanoat korxonalarini elektr nurlari
yordamida suniy yoritish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Tabiiy yorug‘lik o‘zining barcha xususiyatlari bilan suniy yoritishdan keskin
farq qiladi. Tabiy yorug‘lik inson ko‘rish organlari va boshqa fiziologik
jarayonlarning borishi uchun harur bo‘lgan ultrabinafsha nurlarga boy va bu nurlar
bilan yoritilgan xonalarda ishlash ko‘z uchun juda foydali. Tabiiy yorug‘lik
yoritilish zonasi bo‘ylab bir tekis tarqaladi.
Sanoat korxonlarini tabiiy yorug‘lik bilan yoritish yon tomondan maxsus
qoldirilgan oynalar orqali, juda katta sanoat korxonalarining yuqori tomondan
maxsus qoldirilagn oynalari va fragumalar va bu ikki holatni kombinatsiya qilgan
hoda amalga oshiriladi .
Sun’iy yoritish sanoat korxonalarining binolarini umuman bir xilda yoritish
va umumiy yoritishga qo‘shimcha ravishda ish joylarini maxsus yoritish bilan
qo‘shib kombinatsiyalashtrilgan yoritish usullari yordamida amalga oshiriladi.
Sanoat korxonalarini faqatgina ish joylarida yoritilish bilan qanoatlanishga
mutlaqo ruxsat etilmaydi. Sanoat korxonalarining xonalari bir tekisda umumiy
yoritilish usuli bilan yoritilgan bo‘lishi shart. Sanoat korxanalarining xonalari bir
tekisda umumiy yoritilish usuli bila yoritilgan bo‘lishi shart. Bunda ba’zi bir
joylarda ma’lum miqdorda oshirilgan yoki qisman kamaytirilgan hollarda yo‘l
qo‘yiladi, lekin har qanday holda ham umumiy sanoat korxonalari uchun sanitariya
talablarini qondiradigan yoritilish bo‘lishiga erishish kerak.
72
Mashinasozlik sanoati korxonalari ish joylari kombinatsiyalashtrilgan
yoritilish bilan ta’minlani zarur. Bunday yoritilish ikki tomonlama ijobiy samaralar
beradi, zonalarda va yuzalarda har qanday qorong‘ilik va soyalarni bartaraf etadi
va bu ish joylari uchun kerau bo‘ladigan yorug‘lik miqdorini aniq hisoblash
imkonini beradi. Ikkinchidan, umumiy yoritilishga nisbatan kam energiya
sarflashga erishiladi. Ish joylarini yoritish usulidan tokarlik, randa qilish va boshqa
mashinasozlik stanoklarida qo‘llaniladi. Bundan tashqari, bu usulda ish sifatini
tekshirish uchastkalari, shuningdek ish joylariga keskin soyalar soladigan vertikal
o‘rnatilgan ulkan mashinalarning ish bajarish zonalarini (masalan, presslash va
shtampovka qilish joylari) yoritishda foydalaniladi.
Bir xildagi ishlar bajariladigan sexlar (masalan, quyish sexlari, yig‘ish
sexlari va boshqalar) umumiy yoritilish usulida yoritilishi mumkin. Ba’zi bir
bajarilishi aniq, zarur bo‘lgan ishlar jamlangan zonalar ham (masalan, razmetka
qilish stollari, OTK stollari va boshqalar) umumiy yoritilish usulda yoritilish
mumkin. Bunday joylar maxsus lokalizatsiya qilingan umumiy yorish asboblaridan
foydalanilagan holda yoritiladi.
4.3. Ekologik muammolar va ularni hal etilish choralari
Yer atmosferasi tarkibidagi barcha gazlar o‘ziga yarasha vazifalarni bajaradi.
Hususan
karbonat angidrid Yerdagi haroratni bir xilda ushlab turadi va uni
sayyoramiz ko‘rpasi deb hisoblashadi. Atmosferada uning bo‘lishi 0.003 % ni
tashikil etadi. Hozirda inson tomonidan yiliga 22 mlrd t. bu gaz havoga
ko‘tarilmokda Bu gazning havoda ko‘payishi Yer haroratini oshishiga sabab
bo‘lmoqda. Ilmiy nazariy jihatidan olimlar takidlashicha
harorat 1-2 gardusga oshsa
sayyora miqyosida
qutub tomoni 150-500 km
takidlamoqdalar.
73
suriladi deb
Buning oqibatida g‘allachilik rayonlarida yog‘ingarchlik kamayib, aksincha
tropik zonalarda
yog‘ingarchilik ko‘payadi. Ko‘plab aholi zich joylarda
haroratning ko‘tarilishi bu esa kishilarning salomatligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Harorat va namlikning jiddiy o‘zgarishi qishloq ho‘jaligiga sezilarli ta’sir etib
hosildorlikni keskin pasayishiga olib keladi.
Yer sayyorasining harorati 1 gradusga ko‘trarilishi qutbiy kenglikdagi
muzliklarni erishini tezlashtiradi. Demak Dunyo okeani sathida ko‘tarilish bo‘ladi.
Okean sathining ko‘tarilishi quruqlikning salmoqli qismini suv bosishiga olib
keladi. Chunonchi Mal’div orollari, Okeaniya, Filippin, Bangladesh, Indoneziya,
G‘arbiy Yevropaning dengiz soxillari suv ostida qoldi. Sank-Peterburg, Koxira,
Shanxay kabi ko‘plab shaharlar toshqindan ko‘plab talofat ko‘rmokda. Bu sohil
bo‘yidagi
ko‘plab aholini
qishloq va sanoat xo‘jalik ishlab chiqarishni
materikning ichkarisiga ko‘chirish, portlarni qayta tamirlash kerak bo‘ladi. Dunyo
issiqxonasi samarasi iqlimning sayyoraviy tarzda isishiga ta’sir etsada, maxalliy
iqlimning sovushiga olib keladi (ayniksa kutbiy kengliklar atrofida).
Ushbu muammolarni hal etishda yagona yo‘l atmosferadagi chiqindilar
miqdorini kamaytirishdir. Hozir Dunyo bo‘yicha
atmosfera havosining
ifloslanishining 20% i AQSh hissasiga to‘g‘ri keladi.. Shu boisdan 1997 yilda
bo‘lib o‘tgan BMT ning iqlim o‘zagrishiga bag‘ishlangan Konvensiyasida
atmosferaning ifloslanishini AQShda 3%, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida 8%,
Yaponiya 6% ga kamaytirishga qaror qilgan.
«Ozon tuynigi» muammolari. Atmosfera havosining Yer yuzasi sathidan
20-30 km balandlik qismida ozon qavati joylashagn bo‘lib uni ozon ekrani deb
ham atashadi. Ozon qatlami Quyoshdan keladigan ultrabinafsha nurlarni yutib,
Yerdagi tirik organizmga zararli ta’sirlardan asraydi. Ozon qatalmini yemiruchi
asosan freon, xlorid gazlari, ftoruglerod va poliftoruglevodorod hisoblanib, ular
o‘zlarida xlor va brom atomlarini saqlaydilar. Ular stratosferaga ko‘trailib ozonni
yemiradi. Bir dona
siyraklashishi
xlor 100 molekula ozonni yemiradi. Ozon qatlamining
ultrabinafsha nurlarining miqdorini oshishga olib keladi. Ozon
qatlamiga ziyon keltiruvchi freonlar atir-upa sanoatida, maishiy, kime, sovitgich
74
jihozlarida foydalaniladi. Shu tufayli uni Dunyo bo‘yicha ishlab chiqarish miqdori
ancha yuqori (yiliga taxminan 700 ming t. atrofida).
Bundan tashqari, qishloq ho‘jaligida ishlatiladigan azot o‘g‘itlari ham ozon
yemiruchi manbalardan bo‘lib qolmoqda.
Ozon qatlamining buzulishi ilk bor Antarktika osmonida kuzatilgan. 19951996 yillarda aholisi zich yashaydigan Shimoliy Amerika, Osiyo va Yevropa
ustida ham ko‘zatilgan. Uning oqibatida 1982 yili Zelandiya aholisining 11
mingdan ziyodi teri raki bilan og‘rigan, 1987 yili kasallikning kuchayishi oqibatida
160 kishi halok bo‘lgan. Ultrabinafsha nurlar insonlarga teri rakini keltirib
chiqarsa, o‘simliklarning ayniqsa boshoqli, kartoshka va soyaning mahsuldorligini
keskin pasaytirib yuboradi, baliq va
okean jonzotlarining yashash sharoitni
yomonlashtiradi.
Ozon qatlamini muhofaza
qilish borasida
Dunyo miqyosida bir qator
anjumalar
va kelushuvlar o‘tkazildi, 1989 yildagi Xelsinki dekloratsiyasiga
muvofiq
freon gazlaridan
ishlab chiqariladigan
mahsulotlar miqdorini
kamaytirishni bosqichma-bosqich olib borish tadbirlari ko‘rsatilgan.
Cho‘llanish
muammosi. Quriqlik yuzasining 40 mln km2
maydoni
qurg‘ochil-adir hududdidan iborat. Mintaqada sug‘oriladigan yerlar 200 mln.
gektardan ziyod, lalmi dehqonchilik va yaylov sifatida foydalaniladigan maydon
ulishi ham salmoqli. Dunyo aholisining 15 % ortig‘i aynan shu mintaqalarda
istiqomat qiladi. Sug‘oriladigan yerlarning sho‘rlanishi, defolyatsiyasi natijasida
tuproqning unimdorligi yo‘qolgan. Yaylovlarda tartibsiz holda mol boqilishi, dov –
daraxtlardan o‘tin va boshqa maqsadlarda ayovsiz kesib yuborish yaroqsiz yerlarni
ko‘payishiga
olib
kelmoqda.
Cho‘llanish
jarayonini
keltirib
chiqaruvchi
sabablarning salkam 90% i inson zimmasiga to‘g‘ri keladi. Hozirda inson qo‘li
bilan bunyod etilgan cho‘llar maydoni 9 mln km2 ga yetgan. Quruqlik yuzasining
21 mln. gektar yerlari yiliga yaroqsiz holiga keltirilmoqda, 6 mln.gektar
sug‘oriladigan yerlar cho‘l tusini olmokda,
sug‘oriladigan yerlarning 90
mln.gektar yeri sho‘rlanishga uchragan. Cho‘llanish talofatlari Osiyo va Afrika
mamlakatlarining anchasida, Avstraliyada borgan sari katta-katta maydonlarni o‘z
75
domiga tortmoqda. Ayniqsa, 1968-1973 yillarda sodir bo‘lgan Sahroi Kabir fojiasi
yiliga 20 ming km2 mahsuldor yerlarni cho‘l qariga tortdi. Sudan mamlakati
janubidagi cho‘l chegarasi 17 yil ichida (1958-1974) yiliga o‘rtacha 5 km dan, jami
80-100 km. janubga surildi. Umuman Sahroi Kabir yiliga 1.5 mln. gektar atrofida
kengaymokda. Cho‘llanish
yerlarni yaroqsiz holiga keltirish bilan birga
qurg‘oqchil va yarim qurg‘oqchil ekotizmlar mahsuldorligini pasayishiga sabab
bo‘lmoqda. Natijada aholining turmush darajasi pasaymokda, turli kasalliklar
paydo bo‘lishga imkoniyat ortmoqda, uy-joy, oziq – ovqat muammosi kabi
ijtimoiy – iqtisodiy muammolar ko‘payishiga olib kelmoqda. Keyingi chorak asr
davomida faqat cho‘llanish jarayoni natijasida qishloq xo‘jalik mahsulotlarining
yo‘qotilishidan ko‘rilgan zarar miqdori 520 mlrd AQSh dollariga yetgan.
1977 yilda Nayrobi shahrida BMT ning atrof-muhitni muhofazasi bo‘yicha
“Cho‘llanishga qarshi harakat” dasturi ishlab chiqildi. Bu reja bir necha yillarga
mo‘ljallanilgan bo‘lib, rejaga muvofiq 1981 yilda Toshkentda ham Xalqaro ilmiy
anjuman bo‘lib o‘tdi. Hozirda boshqa mamalakatlar singari O‘zbekistonda ham
cho‘llanishni oldini olish, sug‘oriladigan
yerlar va yaylovlar mahsuldorligini
oshirish borasida qator amaliy tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Xulosa:
Bitiruv
ishini bajarish mobaynida quyidagi asosiy natija va yutuqlarga
erishildi:
1)
Qo’yilgan masalani hal qilishda matematika, geometriyaga va
chizmachilikka oid bilimlar yanada mustahkamlandi;
2)
Bitiruv ishini bajarish mobaynida 3 o’lchamli ob’yektlarni yaratish
bo’yisha yetarli ko’nikmalar hosil qilindi.
3) Eng muqobil algoritm tanlab olingandan so’ng, dasturlash tillarini tanlab
olish amalga oshirildi;
4) After Effects CC dasturida video lavhalar uchun maxsus effektlar berish
bo’yicha yetarlicha bilimlar shakllantirildi.
76
5) 3Ds Max dasturida ob’yektga tekstura (Material) va yorug‘lik berish
bo’yicha yetarlicha tajribalar to’plandi.
Men yuqoridagi keltirgan bandlar asosida berilgan masalani optimalroq
variantini yaratishga harakat qildim. Bundan tashqari men yaratgan dasturiy
mahsulotlar bilan qiyosiy tahlil o’tkazib, imkon qadar ulardagi kamchiliklarni
o’rganib bitiruv ishimda ularni yechimini yaratishga urindim. Berilgan masalani
yechishda multimediali dasturiy vositalar va dasturlash tillaridan kengroq
foydalanishga harakat qildim.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent. 2008;
2. Karimov I. A. “Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqdisodiyotimizni
barqaror rivojlantirish yo’lida” – Toshkent. “O’zbekiston”, 2008;
3. O‘zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi // Oliy ta’lim.
Me’yoriy xujjatlar to‘plami – Toshkent. “Sharq”, 2001;
4. Karimov I. A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqdisodiyotimizni
barqaror rivojlantirish yo’lida. Toshkent. “O’zbekiston”, 2008;
5. Karimov I. A. O’zbekiston ХХI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent: «O’zbekiston», 1997;
6. Смолин А. А. «Основы трехмерного моделирования» Электронный
конспект лекций. Красноярск, 2008;
7. Верстак, В. А. “3ds Max 2008. Секреты мастерств” В. А. Верстак –
СПб.: Питер, 2008;
8. Павлидис Т. Алгоритмы машинной графики и обработка изображений.
- М.: Радио и связь, 1988;
9. Бондаренко, С., Бондаренко М. 3ds Max 8. Трюки и эффекты C.
Бондаренко, М. Бондаренко – СПб.: Питер, 2006;
10. Кулагин, Б. 3ds Max 8. Актуальное моделирование, визуализация и
анимация / Б. Кулагин. – СПб.: Петербург, 2006;
77
11. Шикин Е.В., Боресков А.В. Компьютерная графика. Динамика,
реалистические изображения. - М.: Диалог-МИФИ, 2005;
12. Миловская, О. “Визуализация архитектуры и интерьеров в 3ds Max
2008” О. Миловская. – СПб.: Петербург, 2008;
13. Белов С.В. Безопасность жизнедеятельности М.: Высшая школа. 2003;
14. Yormatov G’.Yo., Isamuhamedov Yo.U. Mehnatni muxofaza qilish. Darslik.
Тошкент “O’zbekiston”, 2002;
15. Экология и безопасность жизнедеятельности: Учебное пособие для
студентов ВУЗов/ ред. Л. А. Муравий, 2002;
16. http://www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi hukumat portali;
17. http://3dmax.ru/
18. http://megasoft.com/
19. http://courselab.ru/
20. http://3dcenter.ru/
21. http://mnogo.uz/soft/lumion4.5.1/
22. http://videotuts.ru/program/3dmax/.
Ilova:
var currTestNum:Number = 1;
var testCount:Number = 10;// savollar sonini wu yerda belgilananadi maxsimum
nechta bulishi
var CurTest:MovieClip;
var mytex:MovieClip;
var jjlar:Number = 0;
var njlar:Number = 0;
var tjlar:Array = new Array();
var jlar:Array = new Array();
init();
function init(){
bt_btn.visible=true;
CurTest.removeMovieClip();
//tjlar.
for(i=0; i<tjlar.length; i++)
{
tjlar[i]=0;
};
for(i=0; i<jlar.length; i++)
78
{
jlar[i]=0;
};
// tugri javoblar wu yerda kursatiladi
tjlar[1] = 3;
tjlar[2] = 1;
tjlar[3]=3;
tjlar[4]=1;
tjlar[5]=2;
tjlar[6]=3;
tjlar[7]=1;
tjlar[8]=1;
tjlar[9]=3;
tjlar[10]=1;
jjlar= 0;
njlar= 0;
currTestNum=1;
CurTest = attachMovie('test1', 'test', this.getNextHighestDepth());
//urni uun
CurTest._x=100;
CurTest._y=100;
};
bt_btn.onPress = function()
{
for (i = 1; i < 26; i++)
{
//trace(CurTest['A' + i] + ' ' + CurTest['A' + i].selected);
if (CurTest['A' + i].selected)
{
trace(i);
jlar[currTestNum] = i;
//return;
}
}
CurTest.removeMovieClip();
++currTestNum;
if (currTestNum > testCount)
{
for (i = 1; i <= testCount; ++i)
79
{
trace(tjlar[i] + ' ' + jlar[i]);
if (tjlar[i] == jlar[i])
{
jjlar++;
}
else
{
njlar++;
}
}
trace('to`g`ri javoblar: '+jjlar);
trace('noto`g`ri javoblar: '+njlar);
CurTest=attachMovie('mytex','mytex2', this.getNextHighestDepth());
//mytex._x=1000;
//mytex._y=1000;
CurTest.t1.text=jjlar;
CurTest.t2.text=njlar;
trace(CurTest.t1);
bt_btn.visible=false;
//mytex._x=1000
}
else
{
CurTest = attachMovie('test' + currTestNum, 'test',
this.getNextHighestDepth());
//urnini joylashtirish
CurTest._x=100;
CurTest._y=100;
}
};
qaytish.onPress=function(){
init();
}
80