O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi O’rta maxsus kasb –hunar ta’limi markazi Sirdaryo viloyati o’rta maxsus kasb –hunar ta’limi boshqarmasi Boyovut agrosanoat kasb – hunar kolleji Mavzu : Arxivator dasturlari bilan ishlash Bajaruvchi : “304” guruh o’quvchisi Allayorov Said Ahmad Loyiha rahbari : Taqrizchi : ______ (imzo) _____________ (imzo) Yuldashev. J (ismi-familiyasi) Rahimov. J (ismi-familiyasi) Reja: I. Kirish. 1. Arxivlash dasturi haqida. II. Asosiy qism. 1.Fayllarni arxivlash. 2.Arxivlangan fayllarni tekshirish. 3.Arxiv fayl mundarijasini ko`rish. III. Хulosa. 1.Ko`p tomli arxivlarni ochish. 2 Kirish. Insoniyat turmush tarzining rivojlanishi yangi – yangi kashfiyotlarning yaratilishiga sabab bo`lmoqda. Inson yangilik yaratish jarayonida har xil to`siqlarga duch keladi va shu to`siqlarni yengib o`tish mobaynida yana yangi ixtirolar vujudga kelaveradi. Lekin hayot tajribalaridan ma`lumki, ko`pincha yangi kashfiyot ma`lum bir muammoni hal qilish jarayonida yuzaga keladi . Biz kompyuterning yaratilishini XX asrning buyuk kashfiyotlardan biri desak yanglishmaymiz. Davr talabiga ko`ra bugunga kelib kompyuter texnologiyasi juda rivojlanib ketdi. Ma`lumotlarni boshqarish, ayniqsa hozirgi kunda muhum axamiyat kasb etmoqda. Ma`lumotlarni boshqarish tizimlariga bo`lgan talab kun sayin ortib bormoqda . Katta hajmdagi ma`lumotlar bazasi va axborotlar ustida ishlashga to`g`ri kelyapti. Jamiyat taroqqiyotida yuz berayotgan qismi bo`lgan ta`sir jadal o`zgarishlar uning bir informatika soxasiga ham o`z ta`sirini shunchalik kuchliki, axborot ko`rsatmoqda. Bu texnologiyalarida bo`layotgan o`zgarishlar yillar ichida emas, balki oylar ichida o`zgarib va boyib bormoqda. Malumki, kompyuterlarda o`zaro ma`lumotlar almashinuvi qulaylashtirish maqsadida turli xil hajmdagi disketalardan foydalaniladi. Lekin ba`zan shu disketalar ham kattaroq hajmdagi ma`lumotlarni va ma`lumot almashinuvi jarayonida yetarli muommolar Bundan tashqari , kompyuterni ishlatish jarayonida bor murojat bo`lishi o`zida sig`dirolmaydi tug`diradi. magnit diskka ko`p natijasida daskdagi axborotlar ishdan chiqishi mumkin. Shular va shu kabi boshqa muommolarni bartaraf qilish maqsadida kompyuter texnologiyasiga arxivlash degan yangi usul kiritiladi. (Arxuvlash – ko`rsatilgan fayllarni siqib umumiy bitta nom bilan saqlash. 3 Shundan so`ng turli xil sabablarga ko`ra magnit diskdagi axborotlarning ishdan chiqishi va yo`qolib ketishi unchalik xavf tug`dirmay qoldi va eng asosiysi kompyuter texnikasi uchun muhumligi jihatidan birinchi o`rinda turadigan ,, xotiradan joy egallash” masalasiga bir muncha erkinlik berildi. Dastlab , bir marta yaratilib olinganidan keyin unung ustida ko`p ishlanadi va natijada arxivlashning bir qancha turlari vujudga keladi. DOS operatsion tizimi ostida ishlaydigan ARJ, PKZIP, PKUNZIP, RAR arxivatorlari yaratiladi. Fayl yoki fayllar arxivlanganda arxiv fayli hosil bo`ladi va ularda arxivning mundarujasini tashkil etadi. Arxiv mundarijasida arxivda qaysi fayllar borligi haqida ma’lumot mumkin. Arxiv mundarijasida arxivdagi har bir olish fayl uchun quydagi ma’lumot lar saqlanadi. Fayl nomi Fayl saqlangan katalog haqida ma’lumot Faylning oxirgi modifikatsiyasining kuni va vaqti. Diskdagi va arxivdagi faylning uzunligi. Arxivdagi har bir faylni davriy nazorat qilish uchun maxsus kod. Bu kod arxivni butunligini tekshirish uchun foydalaniladi. 4 Nazariy qism Fayllarni arxivlash. Arxivlash jarayonida fayllar siqiladi. Shuning uchun ham arxivlashda siqish darajasi tushunchasi kiritilgan. Arxivlashda siqish darajasi deganda , faylning siqilgandan keyingi hajmining ( uzunligining ) boshlang`ich hajmiga nisbatiga aytiladi. Masalan , faylning boshlang`ich hajmi 100 kb bo`lib , uning siqish siqilgandan keyingi hajmi 10 kb bo`lsa , ARJ arxivatori darajasini 10% deb ( boshlang`ich hajmining necha foiz qolganligini) PKZIP arxivatori esa 90% deb ( boshlang`ich hajmining necha foizga qisqarganligi) ko`rsatiladi. Arxivlovchi fayllarning hozirgi kunda eng ommobop , qulay va ko`p ishlatiladigan turlaridan biri bu DOS operatsion tizimi ostida ishlaydigan ARJ arxivatoridir. Fayllarni arxivlash bilan ARJ dasturi misolida tanishib chiqamiz. MATN katalogidagi fayllani arxivlash lozim bo`lsa , Arj a matn ko`rinishida buyruq beriladi. Bu yerda arj arxivlash dasturining nomi , a – <add > (qo`shimcha qilmoq) so`zidan olingan arxivni tuzish yoki movjud arxivga fayllarni qo`shimcha qilish amalini anglatuvchi ko`rsatma , matn esa hosil qilinadigan arxiv faylining nomi. Mazkur buyruq berilgandan so`ng fayllarni arxivga joylashtirish boshlanadi va bunda har bir faylining nomi hamda uning siqilish foizi ko`rsatib boriladi. Dastur ishi tugagandan so`ng , katalogdagi barcha fayllarni o`z ichiga olgan matn .arj arxiv fayli hosil bo`ladi.(Fayl nomidagi arj kengaytmani arxivlash dasturining o`zi qo`shadi.) Mazkur buyruq L. Narc arxivlash dasturi uchun L . Narc a matn. 5 ko`rinisida, PKZIP arxivlash dasturi uchun Pkzip a m ko`rinishoda bo`ladi. Buyruqlar mos ravishda matn .lzh va matn .zip fayllarini hosil qiladi. Joriy katalogdagi fayllarni bir buyruq yordamida boshqa katalog yoki boshqa diskka arxivlash ham mumkin. Buning uchun buyruq ko`rinishi quydagicha bo`ladi: Arj a c :\ archive \ matn yoki arj a a: matn Birinchi buyruq matn. Arj faylini C diskdagi ARCHIVE katologida, ikkinchi buyruq katologida hosil qiladi. Arxivdagi fayllarning yangiroq versiyasi ustiga eskiroq versiyani yozmaslik uchun arxivniyangilash amali mavjud. Bu maqsadda arj u matn ko`kinishidagi buyruqlardan foydaliniladi. U harfi update ( << обнoвитъ>> yangilash ) so`zidan olingan bo`lib, buyruqning bajarilishida matn. arj fayliga katalogdagi unda yo`q bo`lgan fayllar va yangiroq versiyasi mavjud bo`lgan fayllar qo`shiladi. Fayllar versiyasining yangiligi ular diskka saqlangan vaqt bo`yicha aniqlanadi. ( Bu bompyuterlarda vaqtni to`g`ri o`rnatishni taqazo etadi.) Arxiv fayli ichidagi ma`lumotlarni yo`qotgan holda katalogdagi barcha fayllarni arxivga jaylashtirish ham mumkin. Bundan buyruq Arj m matn ko`rinishida bo`ladi. Yudoyidagi buyruqlar kiritilgach, ular ko`satilgan amallarni bajarishga kirishadilar. Ekranda arxivga kiritilayotgan fayllar nomlari tasvirlanadi. Har bir faylni << siqishda >> faylning qayta ishalgan foizi va bu jarayonni ko`rsatuvchi gorizantal chiziqcha hosil bo`ladi. Faylni arxivlash tugatilgach, uning qarshisida siqilish darajasi haqida habar chiqadi. Shuni ta`kidlash kerakki ARJ va PKZIP dasturlari siqilish darajasi haqidagi xabarni fayllar arxivdan ketma-ket chiqariladi va joriy katalogga yoziladi. 6 Koppyuter xotirasidagi ma`lumotlarning ko`payib ketishi turli muammolarni keltirib chiqaradi. Ma`lumotlar hajm jihatidan kichraytirish uchun arxivlash dasturlaridan foydalanish mumkin. Arxivlash natijasida bir nechta fayl, hatto kataloglar siqilgan holda bir faylga birlashtiriladi, arxiv faylni ochish natijasida ular o`z holatiga qaytariladi. Masalan, dastlabki fayl 10 marta << siqilsa >> ARJ dasturi ishi tugagach 10 % ni ( << siqilgan >> fayl uzunligining fayl uzunligiga nisbati ), PKZIP esa 90 % ni ( faylni arxivga joylashtirishda necha foizga << siqilishini >> ) ko`rsatadi. Arxivni ochish, ya`ni undagi fayllarni ochish uchun yuqoridagi buyruqda a harfi o`rniga e ( << extrost >> so`zidan olingan - < извлечь > chiqarish ) harfi qo`yiladi. Arj e matn yoki шаге e matn yoki pkunzir matn Arxivlarni ochishda faqat oxirgi buyruqda PKZIP o`rniga PKUNZIP dasturi bajarilishini ko`rish mumkin. Maskur buyruqlarning bajarilishida qirqib arxivlash, arxiv fayllarni birlashtirish, arxiv fayllar mundarijasini ko`rish, arxivlash dasturisiz ochiladigan arxiv fayllarni hosil qilish bilan tanishiladi. Arxivlash dasturlari Arxivlash dasturlari - diskda joyni tejash maqsadida fayllar hajmini kichraytirishga imkon beruvchi dasturlar. Ular turlicha ko`rinishda ishlatilsada, ishlash tamoyili bir xil: fayllarda aynan takrorlanadigan o`rinlar mavjud bo`lib, ularni diskda to`liq saqlash mumkin emas. Arxivlash dasturlarining vazifasi takrorlanadigan shunday bo`laklarni topib, ularning o`rniga boshqa biror ma`lumotni yozish hamda ularning ketma – ketligini aniq ko`rsatishdan iboratdir. Bundan ko`rinadiki, turli fayllar uchun ularning siqilganlik darajasi turlicha bo`ladi. Masalan, matn yozilgan 7 fayllar 2 martagacha siqilsa, rasmlarni ta`svirlovchi fayllar 4 hatto 5 martagacha siqiladi. Arxivlash dasturlarining bir necha turlari mavjud. Ular qo`llaniladigan usullar arxivni ochish tezligini va egn asosiysi ish samaradorligi bilan birbiridan farq qiladi. Arxivlash dasturlaridan yetarli darajada tez va yaxshi ishlaydiganlari PKZIP, LHARC, ARJ, RAR dasturlaridir. Arxiv siqilgan fayllar yagona birlashtirilgan bir yoki bir necha faylning holdagi ko`rinishi bo`lib , undan kerakli hollarda fayllarni dastlabki ko`rinishida chiqarib olish mumkin. Arxiv fayli undagi fayllar nomlarini ko`rsatuvchi mundarejaga ega bo`ladi. Arxivda joylashgan har bir fayl haqida ma’lumot beruvchi mundarejada quydagilar joylashgan bo`ladi: Fayl nomi ; Fayl joylashgan katalog haqida ma’lumot; Fayl o`zgartirilganligini ko`rsatuvchi sana va vaqt ; Faylning diskdagi , arxivdagi o`lchami va parametrlari ; PKIZIP / PKUNZIP va ARJ dasturlari arxiv fayllarining nomlari , odatda quyidagi kengaytmalarga ega bo`ladi : ZIP- PKZIP \ PKUNZIP dasturlari arxiv fayllari uchun: ARJ- RAR dasturi arxiv fayllari uchun : Fayllarni arxivlash va arxiv fayllarni ochish. Fayllarni arxivlash bilar ARJ dasturi misolida tanishib chiqamiz.Agar MATN katalogidagi fayllarini arxivlash lozim bo`lsa, Arj a matn ko`rinishida buyruq beriladi. Bu yerda arj arxivlash dasturining nomi, a - << add >> ( qo`shimcha qilmoq) so`zidan olingan arxivni tuzish yoki mavjud arxivga fayllarni qo`shimcha qilish amalini anglatuvchi ko`rsatma matn esa hosil qilinadigan 8 arxiv faylining nomi. Maskur buyruq berilgandan so`ng fayllarni arxivga joylashtirish boshlanadi va bunda har bir faylning nomi hamda uning siqilish foizi ko`rsatib boriladi. Dastur ishi tugagandan so`ng, katalogdagi bacha fayllarni o`z ichiga olgan mant.arj arxiv fayli hosil bo`ladi. ( Fayl nomidagi arj kengaytmani arxivlash dasturining o`zi qo`shadi. ) Maskur buyruq L Harc arxivlash dasturi uchun L Narc a matn ko`rinishida PKZIP arxivlash dasturi uchun Pkzip - a matn ko`rinishida bo`ladi. Buyruqlar mas ravishda matn.lzh va matn. Zip fayllarni hosil qiladi. Joriy katalogdagi fayllarni bir buyruq yordamida boshqa katalog yoki boshqa diskka arxivlash ham mumkin. Buning uchun buyruq ko`rinishi quyidagicha bo`ladi: Arj a c :\ archive \ matn yoki arj a a: matn `Birinchi buyruq matn . arj faylini C diskdagi ARCHIVE katalogida, ikkinchi buyruq A diskning bosh katalogida hosil qiladi. Arxivdagi fayllarning yangiroq versitasini yozmaslik uchun arxivni yangilash amali mavjud. Shu maqsadda arj u matn ko`rinishidagi buyruqdan foydalaniladi. U harfi uptate ( << обновить >> yangilash ) so`zidan olingan bo`lib, buyruqning bajarilishida matn . arj fayliga katalogdagi unda yo`q bo`lgan fayllar va yangiroq versiyasi mavjud bo`lan fayllar qo`shiladi. Fayllar versiyasining yangilini ular diskka saqlangan vaqt bo`yicha aniqlanadi. ( Bu kompyuterni vaqtni to`g`ri o`rnatishni taqazo etadi.) Arxiv fayl ichidagi ma`lumotlarni yo`qotgan xolda katalogdagi barcha fayllarni arxivga joylashtirish ham mumkin. Bunda buyruq Arj m matn ko`rinishida bo`ladi. 9 Yuqoridagi buyruqlar kiritilgach, ular ko`rsatilgan amallarni bajarishga kirishadilar. Ekranda arxivga kiritilayotgan fayllar nomlari tasvirlanadi. Har bir faylni << siqilishda >> faylning qayta ishlangan foizi yoki bu jarayonni ko`rsatuvchi gorizantal chiziqcha hosil bo`ladi. Faylni arxivlash tugatilgach, uning qarshisida siqilish haqidagi xabar chiqariladi. Shuni takidlash kerakki , ARJ va PKZIP dasturlari siqilish darajasi haqidagi xabarni turli xlida ko`rsatadi. Masalan, agar ( dasturni ) dastlabki faylni 10 marta << siqilsa >> ARJ dasturi ishi tugagach 10 % ni (<< siqilgan >> fayl uzunlining fayl uzunligiga nisbati ), PKIZIP esa 90 % ni ( faylni arxivga joylashtirishda necha foizga << siqilishini >> ko`rsatadi. Afxivni ochish , ya`ni undagi fayllarni olish uchun yuqoridagi buyruqda a harfi o`rniga e ( << extrost >> so`zidan olingan - << извлечь >> - chiqarish ) harfi qo`yiladi. Arj e matn yoki шаге e matn yoki pkunzir matn Arxivlarni ochishda faqat oxirgi buyruqda PKZIP o`rniga PKUNZIP dasturi bajarilishini ko`rish mumkin. Maskur buyruqlarning bajarilishida fayllar arxivdan ketma-ket chiqariladi va joriy katalogga yoziladi. Navbatdagi biror faylni arxivdan chiqarishda maskur katalogda shu nomdagi fayl mavjud bo`lsa, kompyuter << Eski faylning ustiga yozaymi? >> deb so`raydi. Agar savolga Y ( Yes ) deb javob berilsa, eski fayl o`rniga yangisini yozadi, aks holda << Arxivdan chiqarilayotgan faylga yangi nom berish kerakmi? >> deb so`raydi. Kerak bo`lsa, qanday nom berilishi ham ko`rsatiladi. arj e matn – u Buyrug`i yordamida maskur katalogda bo`lmagan va yangiroq versiyasi ( saqlangan vaqti bo`yicha ) mavjud bo`lgan fayllar arxivdan chiqariladi. Bunda yangilanadigan fayllarning har birida eskisining o`rniga yozish mumkinligi yoki nom bilan yozilishi kerakligi haqida yoziladi. 10 Katalogda mavjud eski versiyadagi fayllarni arxivdagi yangi versiyasi bilan kompyuterning so`rovsiz almashtirish ham mumkin. Bu maqsadda buyruq ko`rinishi quyidagicha beriladi: arj e matn – u – y Boshqa catalog yoki diskda bo`lgan arxiv fayllarni ochib, undagi fayllarni ochib, undagi fayllarni boshqa catalog yoki diskka joylashtirish mumkin. Buning uchun arxiv fayl joylashgan va undagi fayl joylashishi lozim bo`lgan o`rin buyruqda to`liq ko`rsatiladi. Masalan: arj c a: \ matn . arj c: \ archive Bo`laklarga bo`lib va qirqib arxivlash Ba`zida fayllar siqilganda ham diskka sig`maydi. Bunday hollarda katalogdagi / йу // а / Т ? Z bo`laklarga bo`lib arxivlash ham mumkin. Masalan: katalogdagi bitta mavzu. txt faylini arxivlash uchun buyrug`i: arj a mant mavzu. txt ko`rinishida ikkita – mavzu l. txt va mavzu 2. txt fayllarini arxivlash uchun buyruqni arj a mant mavzu l. txt mavzu 2. txt ko`rinishida, umuman bir nechta faylni arxivlash uchun ularni buyruqda bo`sh joylar bilan ajratib ko`rsatish lozim. Bir xil masalan, txt kengaytmali fayllarni arxivlash uchun esa buyruq arj a matn * . txt ko`rinishida bo`lishi lozim. Fayllarni qirqib arxivlash imkoniyatidan ham foydalanish mumkin. Faraz qilaylik, MAVZULAR katalogidagi fayllarni diskka arxiv fayl sifatidayozish kerak. Buning uchun arj a – va a:/ matn buyrug`i beriladi. Bunda –va paramerti bo`laklab arxivlashni bildiradi va buyruqning bajarilishi jarayonida disk to`lsa, arxivlash dasturi bu haqida xabar beradi hamda navbatdagi diskni qo`yishni so`raydi. Katalogdagi 11 barcha fayllar arxivlangandan so`ng disk yurituvchiga qo`yilgan har bir diskda arxiv fayllar hosil bo`ladi. Ularning nomlari 1-diskda matn. arj, keyingi disklarda matn . a 00 matn. a 01 matn. a 02 va hakazo ko`rinishda bo`ladi. Bir necha diskka bo`laklab arxivlangan yuqoridagi arxiv fayllarni C diskdagi MAVZULAR katalogiga ochib joylashtirish uchun mant. arj fayli joylashgan 1-diskdan quyidagi buyruq arj e - v matn . arj c: / mavzular Diskdagi arxiv fayl to`liq ochib bo`lingandan so`ng arxivlash dasturi keyingi diskni qo`yishni va << Y >> harfini bosishni so`raydi. Shu tartibda barcha diskdagi arxiv fayllar ochiladi. Mobodo bir diskdan keyin qaysi disk qo`yilishini eslay olmasangiz, arxivlash dasturi boshqa diskni qo`yishni o`zi talab qiladi, ya`ni ketma – ketlikni o`zi aniqlaydi. Katalogda bir nechta arxiv fayl mavjud bo`sa, fayllarni birlashtirish mummkin. Masalan, ikkita matn 1 arj va matn 2 arj fayllarni birlashtirish uchun buyruq arj j matn 1 matn z ko`rinishda beriladi. Bunda matn 1.arj fayliga matn 1.arj fayli qo`shimcha qilinadi. Shuningdek, bir arxiv faylni tuzib, unga bir nechta arxiv faylni birlashtirish mumkin. Masalan, arj j matnlar matn 1 matn 2 matn 3 ko`rinishidagi buyruq matnlar. arj arxiv faylni tuzadi va unga matn 1 arj, matn 2 arj, matn 3 arj fayllaridagi ma`lumotlarni ko`chiradi. Arxiv fayllarni tekshirish. Arxivlash dasturlarining eng ko`p ishlatiladigan tarkibi arxivdagi fayllar ( kataloglar ) mundarijasini ko`rish hisoblanadi. Arxiv fayl ichida joylashgan fayllar haqida ma`lumot olish uchun buyruqda buyruq parametri ko`rsatiladi. arj 1 matn arj 12 Buyruq bajarilishi natijasida ekranda arxivdagi fayllar va ularning ma`lumotlari chiqadi. Agar ro`yxat katta bo`lsa, uni biror faylda yozib, ko`rish mumkin. Buning uchun ma`lumotlar yoziladigan fayl nomi. Buyruq oxirida quyidagicha ko`rsatiladi. < arj 1 matn arj > archive arj1 ** txt - joriy katalogning ARJ turdagi barcha arxiv fayllaridan txt kengaytmali fayllar haqidagi ma`lumot chiqadi. Ekranda hosil qilinayotgan fayllar ro`yxatini ma`lum bir joyda to`xtatish uchun Ctrl va S tugmachalari birgalikda bosiladi. Bu tugmachalarni birgalikda qayta bosilsa, ro`yxatni chiqarish davom ettiriladi. Ro`yxatni tugmachalari saralangan chiqarishni butunlay birgalikda bosiladi. xolda hosil qilish to`xtatish uchun Ctrl, Alt va S Arxivlangan fayllarni ekranda turlicha mumkin. PKUN ZIP dasturi arxiv mundarijasini so`rtlarga ajratilgan xolda chiqarish imkonini beradi. Ko`pgina xollarda mundarijali alifbo tartibida berilgan ro`yxatdan foydalaniladi. Buning uchun -v n tartib ko`rsatilishi kerak. Malalan, pkunzip a :/ archive –v n buyrug`i archive .zip mundarijasini chiqarishni bildiradi . Mundarijada fayllar nomi alifbo tartibida ma’lumot ekranda boladi. Arxivda joylashgan fayl haqida chiqmas-dan birdaniga bosmaga chiqarilishi mumkin . Buning uchun buyruq oxirida quydagini yozish kerak : > fayl nomi –faylga chiqarish uchun ; > prn – printerga chiqarish uchun . Mundarijaning ko`rinishi turli dasturlarda turlich bo`ladi. PKUN ZIP dasturida arxiv mundarijaning ko`rinishi quydagicha bo`ladi .Searching Zip : Help. Zip . Bu yerda Lingth - faylning boshlang`ich o`lami; Method – faylni arxivga joylashtirishda uni siqish uslubi; Size – faylning siqilgandan keyingi hajmi; Ratio – fayl siqilgach, arxivdagi joining foizi; Data – faylni yaratish yoki so`nggi modifikatsiyasi sanasi; 13 Time – faylni yaratish yoki so`nggi modifikatsiyasi vaqti; CRC 32 – faylning sirlik nazorati kodi; Attz – fayl atributi; Name – fayl nomi. Arxivlashning qo`shimcha imkoniyatlari. Ma`lum katalogdagi fayllarni undagi ichki kataloglar bilan birgalikda bitta faylda arxivlash mumkin. Buning uchun quyidagi ko`rinishda buyruq beriladi. arj a - z matn Hosil qilingan arxiv faylni ochish uchun esa arj x matn arj buyrug`i beriladi. Bunda arxivlash dasturi arxiv fayl ichidagi kataloglarni o`z nomi bilan ochish kerak yoki kerak emasligini so`raydi.Agar kompyuter savoliga Y ( yes )deb javob berilsa, katalog oldingi ichki katalogdagi va barcha ichki katalogdagi fayllarni bitta joriykatalogga joylashtiriladi. Arxiv fayllarni hosil qilishda siqish usulini ham buyruqda ko`rish mumkin. Quyidagicha bunday parametrlardan ba`zilari keltirilgan. 1. arj a – jm matn Bu buyruq matn. arj arxiv faylga fayllarni maksimal darajada siqadi. 2. arj a – jml matn Bu buyruq fayllarni maksimal darajada tezroq siqadi. 3. arj a – matn Bu buyruq boshqalariga qaraganda tezroq va yaxshi siqadi.Buyuqda siqish usuli ko`rsatilmasa, arxivlash dasturi usuli o`zi tanlab bajaradi. 14 Arxivlash dasturlari bo`lmaganda ham ochish mumkin bo`ladigan arxiv fayllarini tuzish mumkin. Buning uchun quyidagi ko`rinishda buyruq beriladi. arj a – je matn Bu buyruqning bajarilishi natijasida dastur fayli shaklidagi matn exe fayli hosil bo`ladi. Uni ochish uchun esa fayl ustiga kursorni keltirib ENTER tugnachasini bosish yetarli. Hatto, odatdagi arxiv fayl ( matn. arj ) dan ham o`zi ochiladigan faylni hosil qilish mumkin. Buning uchun quyidagicha buyruq beriladi. arj u – jel matn Buning natijasida matn exe fayli hosil bo`ladiki, u arxivlash dasturisiz ochiladigan arxiv fayllar qatoriga kiradi. Shuningdek, fayllarni arxivga joylashda uni boshqa foydalanuvchilar ochmasliklarni uchun parol qo`yish ham mumkin. Parol bilan arxivlash quyidagi buyruqlardan foydalaniladi. arj a – a? matn Uning bajarilishda ixtiyoriy harf va raqamlar ketma – ketlikdan iborat parolni kiritish talab qilinadi. Adashmaslik uchun parol ikki marta qayta so`raladi, uni tugmachalar majmui orqali kiritishda belgilar ekranda ko`rinmaydi. Parol qo`yib arxivlangan fayllarni ochish buyrug`i esa arj e – d ? matn ko`rinishida bo`ladi. Arxiv fayl bir butun bo`lib, diskning nosozligi yoki boshqa boblarga ko`ra uning qismini o`qib olish mumkin bo`lmasa arxiv fayldagi barcha fayllardan ajralib qolish mumkin. Bunday ko`ngilsiz holatlarning oldini olish uchun asosiy fayllarni yo`qotmay turib tuzilgan arxiv faylni tekshirib ko`rish kerak.. Buning uchun quyidagi buyruqdan faydalaniladi. arj t matn. arj Buyruqdagi t harfi test so`zidan olingan bo`lib, tekshirish ma`nosini anglatadi. Buyruqning bajarilish natijasida ekranda arxivdagi fayllar ro`yxati 15 va har bir fayl nomidan keyin, agar u yaxshi holatda bo`lsa << OK >> , qandaydir hatolika ega bo`lsa, << CRC error! >> yozuvi chiqariladi. Test oxirida arxivdagi xatolar soni ko`rsatildi. Xato jiddiyroq bo`lganda test jarayoni to`xtab qolishi ham mumkin. Bunday holatlarda arxiv faylni qayta tuzish lozim. Agar asosiy fayllar o`chirilgandan keyin arxiv faylda xato borligi aniqlansa, arxiv faylni davolovchi parametrlar jr yoki jrl bilan ochish lozim. arj e – jr matn. arj. Arj e – jrl matn. arj Buyruqlarning birinchisi zararlangan arxivlarni ochadi. Texnologik qism. Ba`zi holatda bunday buyruqlar ham arxivni ocholmasligi mumkin. Shuning uchun arxiv fayllarni ular tuzilayotgan vaqtda tekshirish lozim bo`ladi: arj a – jt b:/ matn buyrug`idan shu maqsadda foydalaniladi. Biz arxivator yordamida har qanday o`lchamdagi va har qanday sondagi fayllarni bir necha xil usul bilan siqish mumkin. Tomlarda bo`lib arxivlash, qism kataloglar bilan birgalikda arxivlash, yuqori zichlikda arxivlash, o`zi ochiladigan qilib arxivlash, parol qo`yib arxivlash va hokozolar shular jumlasidandir. Arxiv fayl yagona faylga joylashtirilgan va kerak bo`lgan paytda muayyan holatdan avvalgi holiga qaytarish mumkin bo`lgan, bir yoki bir necha fayllar to`plamini siqilgan holda o`zida mujassamlashtrilgan fayldir. Bir narsani yodda tutish kerakki, arxivlangan fayl o`z holiga qaytarilmasa, ya`ni arxivdan ochilmasa, uni ishlatish mumkin emas. Buyruqning umumiy ko`rinishi: 16 ARJ < buyruq > [ yo`l 1\ ] [< - yordamchi buyruq > [< - yordamchi buyruq > . . . ] ] < arxiv fayl nomi > [ yo`l 2 \] [< fayllar nomlari > . . . ] < buyruq > ( < command > ) - arj dasturiga yuklangan, bajariladigan ishning asosiy maqsadini ifodalovchi bitta harfdan iborat buyruq; < - yordamchi buyruq > ( < switch > ) – oldida “– ” yoki “ / ” belgisi bo`lgan, arxivlash jarayonida kerakli yo`nalishlarni ta`minlovchi bir yoki bir nechta harfdan iborat buyruq parametri; < arxiv fayl nomi > ( < archivename > ) - arxivlanishi kerak bo`lgan fayllarning siqilgan holatini umumiy bitta nom bilan o`z ichiga oluvchi arxiv fayl; [ yo`l 1\ ] [ path\ ] – ( arxivlanayotganda ) arxivlashdan hosil bo`lgan arxiv faylni joylashtirish kerak bo`lgan joyni ko`rsatuvcji yo`l yoki ( arxivdan chiqarilayotganda ) arxivdan ochilayotgan arxiv fayl turgan joyni ko`rsatadigan yo`l; [ yo`l 2 \] - (arxivlanayotganda ) arxivlanishi kerak bo`lgan fayllarning joylashgan o`rniniko`rsatuvchi yo`l yoki ( arxivdan chiqarilayotganda ) chiqariladigan fayllarni joylashtirish kerak bo`lgan joyni ko`rsatuvchi yo`l; [< fayllar nomlari > . . . ] ( [ < file - names > . . . ] ) – arxivga kiritiladigan fayllar nomlari. Agar fayllar nomlari berilsa, ARJ joriy katalogdagi barcha fayllarni nazarda tutib amal bajaradi. Fayllar nomlarini berishda << * >> va << >> belgilaridan foydalanish mumkin. Arxivator buyruqlaridan foydalanish uchun joriy katalogda arj . exe nomli fayl mavjud bo`lishi zarur1. Ixtiyoriy amalni bajarish quyidagi tartibda amalgam oshiriladi: DOS buyruqlari satriga arj . exe fayli Ctrl + Enter tugmalar majmuasi orqali tushiriladi yoki qo`lda arj terilib, so`ng maqsadga qarab mos parametrlar teriladi. Arxiv fayl aftomatik ravishda o`ziga arj kengaytmasini oladi. Asosiy buyruqlar: 17 Endi arxivatorning ba`zi eng ko`p ishlatiladigan buyruqlarini yaqqol misollar orqali ko`ramiz. Buyruqlar a : Arxiv Fayliga fayllarni qo`shish Misol: 1) arj a letter – joriy katalogidagi barcha fayllarni letter . arj arxiv fayliga qo`shadi; 2) arj a letter family. txt toefl. exe . . . – ko`rsatilgan barcha fayllarni letter . arj arxiv fayliga qo`shadi. m: Arxiv Fayliga fayllarni ko`chirish Misol: 1) arj m letter – joriy katalogidagi barcha fayllarni letter . arj arxiv fayliga ko`chiradi; 2) arj m letter family. txt toefl. exe . . . – ko`rsatilgan barcha fayllarni letter . arj arxiv fayliga ko`chiradi. d: Arxiv fayldan fayl ( lar ) ni o`chirish Misol: arj m letter family. txt toefl. exe . . . – ko`rsatilgan barcha fayllarni letter . arj arxiv fayllarni o`chiradi. t: Arxiv faylning to`laligini tekshirish Misol: 1) arj u letter – joriy katalogidagi barcha fayllarni letter . arj arxiv fayli bilan solishtirib, yangisi ( arxiv faylning ichida mavjud bo`lmagan) bo`lsa, qo`shadi; 2) arj u letter A: \ * . * - A disketdagi barcha fayllarni letter . arj arxiv fayli bilan solishtirib, arxiv faylda mavjud bo`lmaganlarini letter . arj arxiv fayliga qo`shadi. f: Arxiv fayldagi fayllarni yangilash Bu buyruq ko`rsatilgan fayllar bilan arxiv fayldagi fayllar orasida faqat nomi bir xil bo`lganlarigina solishtiradi. Agar solishtirilayotgan bir xil 18 nomli ikki fayl tarkibi jiharidan farq qilsa, arxiv fayldagi shu nomli fayl o`rnini tashqaridagi fayl egallaydi. Misol: 1) arj f letter. arj – joriy katalogidagi barcha fayllarni letter . arj arxiv faylidagi fayllar bilan solishtirib, bir xil nomlilarni yangisi bilan almashtiradi; 2) arj f letter. arj readme. txt – joriy katalogdagi readme. txt faylini letter . arj arxiv fayli bilan solishtiradi va undagi aynan shu nomli fayldan farq qilsa, uning o`rniga almashadi. Agar letter . arj arxiv faylida readme. txt fayli mavjud bo`lmasa, hech narsa o`zgarmaydi. n: Arxiv fayldagi fayllarning nomini o`zgartirish Misol: 1) arj n letter. arj readme. txt – letter . arj arxiv faylidagi readme. txt faylining nomini o`zgartirish uchun quyiqagi so`roq chiqadi: Current filename: readme. txt Enter new filename: read Natijada readme. txt nomi read ga o`zgarib qoladi; 2) arj n C : \ MASHQ \ letter. arj * . doc – C diskning MASHQ katalogidagi letter. arj arxiv faylidagi barcha doc kengaytmali fayllarning nomini o`zgartirish uchun so`roq chiqadi. l: Arxiv fayl mundarijasini ko`rish Ko`pincha arxiv fayl tarkibini to`liq holatda ko`rish lozim bo`lib qoladi. Boshqacha artganda, arxiv fayl nechta fayl va katalogni o`z ichiga olgan, ular siqilgandan keyin o`lchami qanchaga kamayadi, arxivlash dasturi qanday na shunga o`xshash boshqa savollarga javob berishga to`g`ri keladi. Bu savollarga javob topish uchun biz arxiv mundarijasini ko`rish buyrug`idan foydalanamiz. Ba`zan arxiv fayldagi fayllar soni ko`pligi sababli mundarijaning yuqori qismida ekranda ko`rinmay qoladi. Shunday hollarda quyidagi parametrdan foydalaniladi: 19 2) arj 1 – jp uuu . arj - uuu . arj fayli mundarijasini ekranda varaqlab ko`rsatadi. Bu holda har bir varaqning tagida “ Press Enter to continue ” degan yozuv chiqib turadi. Ko`p tomli arxivlar Ba`zi paytlarda katta o`lchamdagi fayl yoki fayllar to`plamini bo`laklarga bo`libarxivlashfa ehtiyoj tug`uladi. Chunki katta hajmdagi ma`lumatlarning arxiv holati ham yana yetarlicha kattaligicha qoladi. Shunday paytda ARJ dasturi bir necha fatldan iborat arxivlar tuzish inkonini beradi. Bunday arxivlar ko`p tomli arxivlar deyiladi. Tomlarga bo`lib arxivlash arxivatorning egn muhim xususiyatlaridan biridir. Ko`p tomli arxivlar bir – biridan kengaytmasiga ko`ra farq qiladi. Odatda birinchi faylning kengaytmasi arj bo`ladi, keyingisi esa mos ravishda a01, a02 va hokazo ko`rinishda bo`ladi. Agar bu kengaytmalar sizni qonoqtirmasa, siz buyruqni yozish mobaynida birinchi tom arxivning kengaytmasini aniq ko`rsatishingiz mumkin: . a01 : kengaytmalar ketma – ketligi - .a01, .a02, . . . .a00 : kengaytmalar ketma – ketligi - .a00, .a01, . . . . a01 : kengaytmalar ketma – ketligi - .a01, .a02, . . . . a01 : kengaytmalar ketma – ketligi - .a01, .a02, . . . va hokazo. Ko`p tomli arxivni yaratish - VS parametrni ko`rsatish bilan amalgam oshililadi. Bu yerda V – ko`p tomli arxivni yaratish parametri, S – bo`linishi kerak bo`lgan tomning aniq ko`rsatgichi. S faqat 360, 720, 1200 va 1440 bo`lishi mumkin. Misol: 1) arj a – V 1140 davr. 000 * . doc - joriy katalogdagi barcha doc kengaytmali fayllarni o`z ichiga logan, har biri 1440 Kb dan oshmaydi davr. 000 , davr. 001 , davr. 002 , . . . arxiv fayllarni hosil qiladi: 20 2)Arj a - V V 360 letter - joriy katalogdagi barcha fayllardan ko`rsatilgan o`lchamda letter nomli ko`p tomli arxivlarni hosil qiladi va arxivning navbatdagi tomini hosil qilishdan avval ovozli signal chiqaradi. Ko`p tomli arxivlarning mundarijasini ko`rish Ko`p tomli arxivning mundarijasini ko`rishni uning har bir tomining mundarijasini alohida ko`rish bilan amalga oshirish mumkin ( yuqoridagi usul bilan ). Yoki mundarijani ko`rish komandasida - V holatini berib, bir paytda ketma – ket barcha tomlarning mundarijasini ko`rish ham mumkin. Iqtisodiy qism Ko`p tomli arxivlarni ochish Ko`p tomli arxivlarni ochish ham oddiy arxivlarni ochishdek, ammo quyidagilarga e`tabor berish kerak: Arxivni ochish buyrug`ida arxiv nomi sifatida birinchi faylning ( tomning ) nomini ko`rsatish; Buyruqda - V holatini ko`rsatish. Ko`p tomli arxivlarni ochishni - V holatini ko`rsatmasdan ham amalgam oshirish mumnik, lekin ochishda ular qaysi ketma – ketlikda ochishi kerak (masalan . ARJ , .A01, .A02 va h .k . ). Arxivlar diagnostikasi va “ kasal ” arxivlarni davolash Arxiv faylning o`zi ham fayldir. Demak, u ham buzilishi mumkin. Agar qandaydir nuqson sababli arxiv faylning bir qismi o`qilmay qolsa, uning tarkibidagi faylning bir qismi yoki hatto butun faylning yo`qotish xavfi bor. Bunday hollarga uchramaslik uchun dastlabki ( arxivlanayotgan ) fayllardan yiroqlashmay turib, disketdagi arxiv faylni yaratilgan zahoti 21 tekshirib oliswh kerak. Buning uchun biz yuqorida aytib o`tgan arj t document . arj ( t – test so`zidan olingan ) buyrug`idan foydalanish lozim. Agar hammasi joyida bo`lsa, har qaysi nomdan keyin “ OK ” yozuvi chiqadi. Agar arxivda xatolik bo`lsa, “ CRC error ” yozuvi chiqadi. Bu holda arxivlashni takrorlash kerak yoki NDD dastuyidan ham foydalansa bo`ladi. Lekin arxivda jiddiyroq nosozlik topilgan bo`la – yu , dastlabki fayllar allaqachon yo`q bo`lib ketgan bo`lsa, arxiv faylni davolash zarur. Bu yerda endi << doctor NDD >> ham berolmasligi mumkin. Bunday holda xech bo`lmasa biror narsani qutqarib qolish uchun arxivni qo`shimcha davolash parametrlari jr yoki jr 1 bilan ochish kerak. Misol: 1) 2) arj e - jr document . arj - shikastlangan arxiv faylni ochish; arj e - jr 1 document . arj - jiddiy shikastlangan arxiv faylni ochish. Eng ko`p qo`llaniladigan buyruqlar < Commands > a: Add archive – arxiv qo`shish. m: Move files to archive – arxiv n: rename files in archive – arxiv fayldagi fayl nomini o`zgartirish. faylga fayllarni ko`cherish. t: Test integrity of archive – d: Delete files from archive – arxiv arxiv faylning to`laligini tekshirish. fayldan fayllarni yo`qotish. u: Update files to archive – e : Extract files from archive - arxiv arxiv fayldan fayllarni ochish. fayllar bilan solishtirib , yangi bo`lsa qo`shish. f; Freshen files in archive - arxiv x: faylda fayllarni yangilash. fayldagi Exttract files with pathname – arxiv fayldagi full fayllarni l. List contents of archive - arxiv qism katologlari bo`yicha ochish. 22 faylda fayllar ro`yxatini ko`rish. Yordamchi buyruqlar < Switches > e: Exclude paths form names arxiv fayldan yo`li bo`yicha fayllarni r: Recurse subdirectories - qism katologi bilan birgalikda. ochish. f: Freshen existing files - mavjud faylni qo`shish. fayllarni tozalash. g: Garble with passwotd - parol v: enable multiple Volumes – tomonlarga bo`lib arxivlash. bilan arvivlash. n: onle New files ( not exist ) - faqat u:Update files ( new and newer ) - x: Exclude selected files – ajratligan fayllarni chiqarish. yangi fayllarni jm: set Maximum compression modu - maksimum siqish usuli y: assume barcha Yes on all queries savollarga “ha “ deb javob berish. Mehnat muhofazasi qismi Misollar. 1.Add two files to archivename – ARJ 23 - a archivename namel , arxiv faylga ko`rsatilgan fayllrni Name 2 qo`shish. 2.Add files with maximum compression - arxiv faylga barcha ARJ a - jm archivename * . * fayllarni yuqori zichlikda siqib qo`shish. 3 Extract files from archivename - ARJ e archivename Arxiv fayllarni ochish. 4. Extract maintaining directory structure - qism kotologi bilan ARJ x archivename birgalikda arvix faylni ochish. 5. Extract new and newer files without query - arxiv fayldan yangi fayllarni hech qanday so`rovlarni bermasdan ochish. 6 . List files in archivename - ARJ e archivename - u - y arxiv fayldagi arxiv fayllar ro`yxatini ko`rsatish. ARJ l archivename 7. Move files to archivename arxiv fayllarga kengaytmasi doc ARJ m archivename * . doc bo`lgan barcha fayllarni ko`chirish. 8. Add files to multiple volume archivename - arxiv fayllarga ARJ a - v archivename * . * tomonlarga bo`lib fayllarni qo`shish. 9. Extract volume from a archivename multiple ARJ x - v archivename - arxiv fayldan fayllarni tomlab ochish. 10. Add volume files with to a multiple ARJ a - r - v 1200 archivename subdirectories 24 archivename hajmi 1200 K bt gacha bo`lgan ma’lumotlarni tomlarga bo`lib arxiv faylga qo`shish . Xulosa . Shunday qilib , biz ARJ arxivatori haqida asosiy tushunchalarga ega bo`ldik. Arxivator dasturlariga qanchalik ehtiyojimiz borligini hayotning o`zi ko`rsatib turibdi . Ular kompyuter olamining keng iste`molida bo`lgan muhum dasturlardan biridir . Biz DOS operatsion tizimi ostada ishlaydigan adxivatorlardan biri bilan tanishib chiqdik . Hozirgi kunda WINDOWS operatsion tizimi ostada ishlaydigan WinZip , WinRAR , WinZip Self - Extractor kabi boshqa adxivatorlar turlari yaratilgan.. Lekin insoniyat va shu hamisha yangilikka , qulaylikka intilib yashashini hisobga olsak , demak , bundan buyon ham bulardan qulayroq , yana ham keng bo`lgan yangi – yangi adxivator dasturlari imkoniyatga ega yaratilmasligiga hech kim kafolat bera olmaydi . Zero XXI asr kompyuter asri bo`lgani bejiz emas. Disk ( qattiq disk, yumshoq disk, kompakt va h . k . ) dagi barcha ma’lumotlar fayllarda saqlanadi. Fayl diskdagi nomlangan soha bo`lib, o`zida ma`lumotlarni saqlaydi. Fayl nomi ikki qisimdan iborat bo`lib, birinchi qismi ismi, ikkinchi qismi kengaytmasi deyiladi va ular bir – biridan nuqta bilan ajratiladi. Faylga nom berishda biz belgilardan foydalanishimiz mumkin: A) 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 - raqamlardan; B) A, B, C, . . . . , Z – lotin harflaridan; C) ! , # , @ , $ , ( , ) , - , – , – mahsus belgilardan. 25 quyidagi Ushbu < > . , : ; << >> \ / * ? belgilar fayl nomida ishtirok etishi mumkin emas. Arxivlash dasturlari eng ko`p ishlatiladigan tartibi arxivdagi fayllar ( kataloglar ) mundarijasini ko`rish hisoblanadi. Arxiv fayl ichida joylashgan fayllar haqida ma`lumotlarni olishimiz uchun buyruqlar parametri ko`rsatilishi lozim. Buyruq bajarilishi natiasida ekranda arxivdagi fayllar ro`yxati chiqadi. Ro`yxat katta bo`lsa, biror fayl ichiga yozish mumkin. ARJ 1 * * . txt – joriy katalogining ARJ turdagi barcha arxiv fayllarda txt kengaytmali fayllar haqida ma`lumotlar chiqadi. Fayllar ro`yxatini ma`lum bir joyda to`xtatish uchun klaviaturadan Ctrl + S tugmalari birgalikda bosiladi. Arxivlangan faylni ekranda turlicha akslantirish mumkin. PKUNZIP arxiv mundarijasini turlarga ajratilgan xolda chiqarish imkonini beradi. Ko`p xollarda mundarija alifbo tartibida foydalanuvchiga uzatiladi. Buning uchun mundarija ko`rsatilishi lozim. Arxivlash dasturlari vazifasi takrorlanadigan shunday bo`laklarni topib ularning o`riga boshqa biror ma`lumotni yozish hamda ularning ketmaketligini aniq ko`rsatishdan iboratdir. Bundan ko`rinadiki , turli fayllar uchun ularning siqilganlik darajasi turlicha o`ladi. Masalan matn yozligan fayllar 2 martagacha siqilsa, rasmlarni taxrirlovchi fayllar 4 hamda 5 martagacha siqiladi. Dasturlar ifodalangan fayllar esa juda kam 1 % ga yaqin arxivlash dasturlari fayllari hajmini 1, 2 barobar qisqartirishga yordam beradi. Arxivlash yagona faylga birlashtirilgan bir yoki bir nechta faylni siqilgan holatidagi ko`rinishi bo`lib , undan kerakli xollarda fayllarni dastlabki ko`rinishida chiqarib olish mumkin. Arxiv fayli undagi fayllar nomlarini ko`rsayuvchi mundarijasiga ega bo`ladi. Arxivda joylashgan har bir fayl haqida ma`lumot beruvchi mundarijasida fayl nomlari ko`rsatiladi. 26 Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Sattorov A. , Rahmatov M. Y . , Husainov Sh. Microsoft Word 7.0 . O`quv qo`llanma . JIDU , 2000. 2. Sattorov A. , Power Point. O`quv qo`llanma . JIDU , 2000. 3. Sattorov A. , Qurmanbayev B. Informatika va hisoblash texnikasi asoslari << O`qtuvchi >> , Toshkent ,1996. 4. Rahmonqulova . S. I.. IBM PC Shaxsiy kompyuterida ishlash . Toshtent , << Sharq >>, 1998. 5. Sattorov. A Informatika va axborot texnologiyasi << O`qtuvchi >> , Toshkent , 2009. 27