O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI
"RAQAMLI QURILMALARNI LOYIHALASHGA KIRISH”
fanidan
Bajardi: Narzullayev J.
Qabul qildi: Abraqulova N.
SAMARQAND – 2022
TRIGGERLAR, XISOBLAGICHLAR VA SUMMATORLAR ISHINI
O’RGANISH.
Trigger – ikkita turg‘un muvozanat holatiga ega bо‘lgan qurilma bо‘lib, ikkilik
sanoq sistemasida ifodalangan informatsiyani ishlash, xotirlash uchun mо‘ljallangan.
Triggerlar – aktiv xotira elementi bо‘lib, unda mantiqiy о‘zgaruvchini ifodalash
uchun ikkita kuchlanish sathi ishlatiladi. Umumiy holda trigger xotirlovchi element
(triggerning о‘zi) hamda boshqarish sxemasi birikmasidan iborat bо‘lib, bir necha
mantiqiy elementlarni о‘z ichiga olishi mumkin.
Kodlash prinsipi bо‘yicha triggerlar ikki keng guruhga – statik va dinamik
triggerlarga bо‘linadi:
1) statik triggerlarda sxema turg‘un holatlarining har bir tok kuchining va
kuchlanish sathlarining tafovuti bilan xarakterlansa;
2) dinamik triggerlarda sxema holatlari ma’lum amplitudaga davomiylikka ega
bо‘lgan chiqish yо‘li impulslari borligi yoki yо‘qligi bilan xarakterlanadi.
Informatsiyani kiritish (yozish) usuli bо‘yicha triggerlar asinxron va sinxron
(taktlanuvchi) triggerlarga bо‘linadi.
- Asinxron triggerlarda har qanday vaqtda kirish yо‘lidagi axborot xabarlar
triggerning tegishli («1 » yoki «0 ») holatini bir ma’noda aniqlaydi, ya’ni kirish
yо‘lidagi axborotning о‘zgarishi trigger holatini darhol (о‘tish jarayoni tugashi bilan)
о‘zgarishiga olib keladi.
- Sinxron (taktlovchi) triggerlar qо‘shimcha kirish yо‘liga ega bо‘lib, bu yо‘ldan
sinxronlovchi (taktlovchi) impulslar beriladi. Sinxron triggerlarga informatsiya faqat
navbatdagi sinxronimpuls berilishi bilan kiritiladi. Trigger xolatining о‘zgarishiga
sinxronimpulsning qaysi qismi sabab bо‘lishiga qarab sinxronimpuls sathi orqali
boshqariluvchi va sinxronimpuls fronta orqali boshqariluvchi triggerlarni farqlaydi.
Sinxronimpuls sathi orqali boshqariluvchi triggerlarda axborot sinxronimpuls
davomiyligi mobaynida ta’sir etadi. Mana shuncha vaqt ichida axborot xabarlarni
о‘zgarishi trigger holatining о‘zgarishiga olib keladi. Bunday triggerlarda
sinxronimpuls davomiyligi triggerning bir holatdan ikkinchi holatga о‘tish vaqtidan
kichik bо‘lishi shart.
Ishlatiladigan turli sinxroipmulslar soniga qarab bir taktli va kо‘p taktli triggerlarni
ajratish mumkin. Boshqarish sxemasi bajaradigan mantiqiy funksiyaga nisbatan
integral triggerning keng tarqalgan turlari quyidagicha:
— RS-trigger;
— D-trigger;
— T-trigger;
— DV, TV-trigger;
— JK-trigger ;
— Murakkab mantiqli triggerlar.
RS — trigger
Asinxron RS-trigger deb ikkita S va R informatsion kirish yо‘liga ega bо‘lgan ikki
turg‘un muvozanat holati qurilmasiga aytiladi. S triggerni birlik holatiga о‘tkazuvchi
kirish yо‘li, R esa, triggerning tо‘liq holatiga о‘tkazuvchi kirish yо‘li.
Asinxron RS — triggerining о‘tish jadvali (ishlash jadvali).
S
R
Qn
Qn+1
0
0
0
0
S,R — triggerning kirish yо‘llari;
0
0
1
1
Qn — triggerning oldingi holati;
0
1
0
0
Qn+1 — triggerning keyingi holati;
0
1
1
0
x — noaniqlik shartli belgisi;
1
0
0
1
1
0
1
1
1
1
0
x
1
1
1
x
T
S
R
RS — triggerining belgilanishi
D trigger xabarni qisqa vaqt (1taktga) saqlab turish triggeri
D
Qn
Qn+1
0
0
0
0
1
0
1
0
1
1
1
1
T
D
D — triggerining belgilanishi
T-trigger — bir xonali sanagich. Har bir xabarga о‘z holatini о‘zgartiradi.
T
Qn
Qn+1
0
0
0
0
1
1
1
0
1
1
1
0
T
Т
T — triggerining belgilanishi
DV, TV triggerlarning D va T — triggerlaridan farqi qо‘shimcha ruxsat beruvchi
(boshqarish) V kirish yо‘lining mavjudligi. Arap V=0 bо‘lsa, DV, TV triggerlar
ishlaydi, ya’ni oldingi holatini saqlab turadi. V=1 bо‘lsa, DV trigger D trigger singari,
TV— trigger esa T — trigger singari ishlaydi.
D
T
Ǫ
Ǭ
V
T
T
Ǫ
Ǭ
V
DV va TV — triggerlarining belgilanishi
JK – trigger – universal trigger
J
K
Qn
Qn+1
0
0
0
0
0
0
1
1
0
1
0
0
0
1
1
0
1
0
0
1
1
0
1
1
1
1
0
1
1
1
1
0
J
K
T
Ǫ
Ǭ
S
J
R
K
T
Ǫ
T
Ǭ
T
J
Ǫ
D
Ǭ
K
T
J
Ǫ
Ǭ
K
Murakkab mantiqli triggerlar
S
S ТT
J
&
ТT
J
С
С
K
&
R
K
R
S
S
R
C
R
T
S
C
R
T
Ǫ
Ǭ
C
Ikki pog‘onali sinxron RS-trigger
Triggerlar – sifat jihatidan raqamli texnikaning yangi tarkibiy elementidir. Uni
mantiqiy element deb qarab bо‘lmaydi, chunki u yangi sinf elementidir.
Trigger bu yakunlangan qurilma bо‘lib, u faqat bitta turg‘un holatda bо‘la oladi.
Umuman olganda mantiqiy elementlarning kirishlari ham kuchsiz trigger effektini bera
oladi. Mantiqiy nolni ifodalaydigan va mantiqiy birni ifodalaydigan kuchlanishlar
о‘rtasida har doim oraliq diapazon mavjud bо‘ladi. Bu diapazon mantiqiy noaniqlik
deb ataladi. Agar mantiqiy kirishda kuchlanish shu diapazonga tushib qolgan bо‘lsa,
natija qanday bо‘linishi aytib bо‘lmaydi.
Bir qancha jarayonlar hattoki chiziqli rejimga ham о‘tib qolishi mumkin. Bunday
holatlarni oldini olish uchun Shmitt trigeridan foydalaniladi. Bu trigger ikkita aniq
chegaraga ega bо‘lib, kirish kuchlanishi (signali) ushbu chegaralar orqali triggerdan
о‘tganda ikki holatdan aniq bir turg‘un holatga keladi.
Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar: RS Trigger, JK Trigger, D-Trigger.
RS Trigger
“Sources” bo’limidagi bizga +Vcc Voltage Source piktogrammasi kerak bo’ladi.
Basic bo’limidan Switch piktogrammasini ham ishchi maydonga
joylashtiramiz.Switch piktogrammasi kalit vazifasini bajaradi.
RS Trigger ishlashi uchun kerak bo’ladigan barcha elementlarni yig’ib olganimizdan
so’ng, quyida jadvaldagi ko’rinish yuzaga keladi.
JK Trigger
“ Digital ” bo’limidagi “ Flip-Flops “ elementidan bizga kerak bo’lgan “ 74112 “
piktogrammasini ishchi maydonga qo’yamiz. JK Trigger yasash uchun kerak
bo’ladigan boshqa piktogrammalarni ham ishchi maydonga joylashtiramiz.
JK Trigger ishlashi uchun kerak bo’ladigan barcha elementlarni yig’ib olganimizdan
so’ng, quyida jadvaldagi ko’rinish yuzaga keladi.
JK Trigger elementini ishga tushirish uchun “Activate Simulation” piktogrammasini
bosamiz.Natijalar kalitlar ya’ni uzib-ulagichlar yordamida olamiz.
D-Trigger
“ Digital ” bo’limidagi “D Flip-Flops “ elementini ishchi maydonga qo’yamiz. D
trigger yasash uchun kerak bo’ladigan boshqa piktogrammalarni ham ishchi
maydonga joylashtiramiz.
D-Trigger ishlashi uchun kerak bo’ladigan barcha elementlarni yig’ib olganimizdan
so’ng, quyida jadvaldagi ko’rinish yuzaga keladi.
D-Trigger elementini ishga tushirish uchun “Activate Simulation” piktogrammasini
bosamiz.Natijalar kalitlar ya’ni uzib-ulagichlar yordamida olamiz. Endi D triggerning
ishlash prinsipini analitik taxlil etamiz: 1) D=1 va S=1 bog’lganda triggerga «1»
yoziladi (Q=1)
2) D=0 va S=1 bog’lganda triggerga «0» yoziladi (Q=0)