O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
ARXEOLOGIYA YOʻNALISHI TALABASI RAVSHANOV
ASADBEKNING INSON EVOLUTSIYASI VA OLD TARIXI
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU:IBTIDOIY MADANIYAT
TOSHKENT-2022
REJA:
KIRISH:
1
1.Bob.Ibtidoyi jamiyatda foydali bilimlarning o‘sishi.
1.1. Moddiy madaniyatning rivojlanishi
1.2.Tafakkur va nutq
1.3. Ilmiy bilimlar va yozuvning vujudga kelish
2.bob. Ibtidoiyjamiyat tuzimida san’at.
2.1.Ibtidoiysan’at
2.2. RITUAL -Ibtidoiy dunyoqarashni obyektivlashtirish shakli
2.3.Dastlabki diniy tasavvurlarning vujudga kelishi
XULOSA
FOYDALANILGANADABIYOTLAR.
2
KIRISH
KURS ISHINING DOLZARBLIGI: Ibtidoiy davir jahon tarixiga o‘z ta’sirin
iko‘rsatgaligi muhim o‘ringa egaligini ko‘rsatib , bugungi kunda shu ta’sir
qanday rivojlarga olib kelganligni asoslab berish.
Arxaik yoki ibtidoiy madaniyat-mavjud insoniyat madaniyatining ibtidosi va
eng uzoq davom etgan davridir. Bu davir insoniyat tarixi umumiy kulamining 99%
ni tashkil qilgan holda zamonaviy madaniyatga beqiyos tasirini ko‘rsatib
kelmoqda. Usha vaqtda vujudga kelgan arxaik madaniyatning ayrim ko‘rinishlari
bo‘lish, fikrlash tarzi, fe’l-atvori, hozirga qadar yo‘qolgan emas.
Insoniyat hayotining boshlang‘ich davri keying barcha o‘zgarishlarga zamin
tug‘dirganligi sababli bu davirni o‘rganish insoniyat evolyusiyasi asoslarini uning
madaniyati negizini tushunish va sharhlashga yordam beradi.
Arxaik yoki ibtidoiy madaniyat-mavjud insoniyat madaniyatining ibtidosi va
eng uzoq davom etgan davridir. Bu davir insoniyat tarixi umumiy kulamining 99%
ni tashkil qilgan holda zamonaviy madaniyatga beqiyos tasirini ko‘rsatib
kelmoqda. Usha vaqtda vujudga kelgan arxaik madaniyatning ayrim ko‘rinishlari
bo‘lish, fikrlash tarzi, fe’l-atvori, hozirga qadar yo‘qolgan emas.
Insoniyat hayotining boshlang‘ich davri keying barcha o‘zgarishlarga zamin
tug‘dirganligi sababli bu davirni o‘rganish insoniyat evolyusiyasi asoslarini uning
madaniyati negizini tushunish va sharhlashga yordam beradi.
1.Bob.Ibtidoyi jamiyatda foydali bilimlarning o‘sishi.
1.1. Moddiy madaniyatning rivojlanishi
Amaliy bilimlar. Odamning tabiat bilan juda og’ir kurashida mehnat qurollari
murakkablasha va takomillasha borgan; bunda suyiltayoqlar va kupol
tarashlangan tosh parchalaridan kamon va o’qlar, silliqlangan tosh boltalar va
3
suyak buyumlar, metallardai foydalaiish, juda oddiy dastgohlar ixtiro qilish sari
rivojlanish yuli bosib o’tilgan. Eng sodda mexanik moslamalar: er kovlaydigan
tayoq va chopqich asosida yuzaga kelgan richag-dastak va pona bo’lmay turib
hozirgi texnika mavjud bo’la olmas edi. Odamlar tabiiy g’orlardan foydalanish
ishlaridan turli-tuman sun’iy uy-joylar qurishga asta-sekin o’ta borishgan.
1.Bob.Ibtidoyi jamiyatda foydali bilimlarning o‘sishi.
1.1. Moddiy madaniyatning rivojlanishi
Amaliy bilimlar. Odamning tabiat bilan juda og’ir kurashida mehnat qurollari
murakkablasha va takomillasha borgan; bunda suyiltayoqlar va kupol
tarashlangan tosh parchalaridan kamon va o’qlar, silliqlangan tosh boltalar va
suyak buyumlar, metallardai foydalaiish, juda oddiy dastgohlar ixtiro qilish sari
rivojlanish yuli bosib o’tilgan. Eng sodda mexanik moslamalar: er kovlaydigan
tayoq va chopqich asosida yuzaga kelgan richag-dastak va pona bo’lmay turib
hozirgi texnika mavjud bo’la olmas edi. Odamlar tabiiy g’orlardan foydalanish
ishlaridan turli-tuman sun’iy uy-joylar qurishga asta-sekin o’ta borishgan.
.
Shuningdek, qorachiroqdan foydalanilgan. Dastlab hech qanday mebel
bo’lmagan, erga buyra, terilar solib, bosh ostiga yostiq o’rniga yog’och taglik
quyib uxlashgan Suri va mebel keyinroq paydo bo’lgan. Amerika indeetslari
gamaklarda (osma tur belanchaqlarda) uxlaganlar. Uy-ruzg’or buyumlari
navdalardan, qayin po’stlog’idan, bambuk, kokos yong’og’i po’chog’i, qovoq
yogoch, loy va teridan yasalgan.
hozirgi texnika mavjud bo’la olmas edi. Odamlar tabiiy g’orlardan foydalanish
ishlaridan turli-tuman sun’iy uy-joylar qurishga asta-sekin o’ta borishgan.
. Don maydalash- talqon qilish uchun toshdan yasalgan don yanchgichlar, yog’och
o’g’irldar mavjud bo’lgan. Ibtidoiy kiyim-boshning turlari juda xilma-xildir. Uning
yuzaga kelishi va rivojlanishi iqlim sharoitlariga bog’liq bo’lgan. Hammadan aaval
sovuq o’lkalarda kiyim-bosh paydo bo’lgan. Fartuk, kamar (belbog’), plash, yupka
erkak va ayollarning kiyim-boshining eng qadimgi elementlari deb hisoblanadi.
Engil kiyim va ishton keyinroq iaydo bo’lgan. Tabiiy sharoitlarga qarab barglardan,
teri, o’simlik tolasidan va yungdan kiyimlar tikilgan. Kiyim-boshni suyak ninalar
bilan tikishgan.
4
Yog’ochdan, pustloq-chiptadan, teridan, namat va yungdan qilipgan oyoq
kiyimlari kiyim-boshga nisbatan keyinroq vujudga kelgan va hamma joyda birdan
paydo bo’lavermagan. Uy-joylar qurilishi, kiyim-bosh, oyoq kimiyi, uy-ro’zg’or
anjomlari ishlab chiqarish xona kasblarining yog’och, daraxt po’stlog’i va teri
ishlash, terilar tayyorlar va to’qish shaklida rivojlana borishi bilan bevosita
bog’liqdir. Avval boshda qayiqlar, chana, chang’i, keyiiroq bronza asrida ixtiro
etilgan g’ildirakli aravalar transport vositasi bo’lib xizmat qilgan.Inson
faoliyatining barcha sohalaridagi tajribalar saqlanmay turib progressiv tarixiy
taraqqiyot mumkin bo’lmagan bular edi.
Urug’ning, qabilanitng zo’r berishlari tufayli orttirilgai bilimlarpi keksa avlod
ijtimoiy xarakterga ega bo’lgan ta’lim vositasi bilan yosh avlodga berib kelgan.Ilk
yoshidagi bolalar kattalarning ishlab chiqarish faoliyatiga jalb etilgan. Lekin ini
ikkitsnatsiya vaqtida yigit va qizlarga chinakam ta’lim berilgan. Odamlarning
amaliy bilimlari maqollar va matallarda aks etgan Insonning tabiat bilan kurashida
aks sadolarini xalq og’zaki ijodida (folklorda) uchratamiz.
Afsonalarda, miflarda, ertaklarda qahramonlarning mardonavor ishxarakatlari aks ettiriladi, ko’pincha urug’larning, qabilalarning kelib chiqishlari
haqida, dunyoning paydo bo’lishi to’g’risida hikoya qilinadi.Ibtidoiy jamiyatda
yozuv bo’lmagan, shuning uchun afsonalar avloddanavlodga og’zaki ko’chib
yurgan.
1.2. Tafakkur va nutqning o’sishi
Tafakkur va nutq taraqqiy qilmay turib madaniyatning vujudga kelishi mumkin
emas. Burjua fanida arxantroplar va paleantroplar tafakkuri xususida ikkita g’ayri
ilmiy kontseptsiya tarqalgan. Bu kontseptsiyalardan birining (evolyutsionist E.
Teylor va G. Spenser ilgari surgan kontseptsiya} namoyandalari eng qadimgi
odamlar tafakkuri bilan hozirgi jismoniy tipdagi insoni tafakkuri o’rtasidagi
farqlarni e’tirof qilishmaydi. Ikknichi (L. Levi - Bryulem) ta’rif qilgan
kontseptsiyaning izdoshlari hamma ibtidoiy odamlar tafakkurini "mantiqiy
tafakkurdan oldingi".ya’ni mantiq qonunlariga buysunmaydigan tafakkur deb
hisoblashadi.
Eng qadimgi odamlar qurollar yasash uchun ishlatgan materiallar (toshlar,
yog’ochlar)ning xususiyatlarini bilib olgan, hayvonlarning odatlarini o’rgangan va
ularni ovlay bilgan, eyiladigan va eyilmaydigan mevalarni, etildizli giyohlar va shu
5
kabilarni bir-biridan farq qila olgan. Lekin o’sha davrda odamlar tabiat ustidan xali
katta g’alaba qila olmaganlar, binobarin, ularning tafakkuri ham unga yaxshi
o’smagan.
Olimlar ibtidoiy odamlar tafakkuri va nutqining taraqqiy etishidagi ikki
bosqichni ajratib ko’rsatadilar. Ular birinchi bosqichnn arxantroplar va
paleantroplar bilan, ikkinchi bosqichni (homo sapiens) bilan bog’laydilar. Barcha
olimlar birinchi bosqichda hissiy-ko’rgazma (obrazlar) tafakkur, noaniq nutq ustun
bo’lganligini hamda ikkinchi bosqichda abstrakt tafakkur va aniq nutq mavjud
bo’lganligini e’tirof qiladilar.
Bir xil olimlar abstrakt tafakkur va aniq nutq kurtaklari muste davrida,
neandertallarda vujudga kelgan, deb faraz qiladilar. Boshqa olimlar
pitekantroplarda, sinantroplarda abstrakt tafakkur elementlari paydo bo’lgan, deb
hisoblaydilar.Keyingi paleolitga qadar nutq noaniq bo’lgan, ammo paleontroplar
nutqi arxontroplar nutqiga qaragnada ancha taraqqiy etgan. Neandertallarda ko’p
ma’noli va yaxlit mazmunli yangi so’z jumlalar paydo bo’lgan. Eng qadimgi
odamlarda esa bir bo’g’inli, turlanmaydigan va bir-biri bilan bog’lanmaydigan
so’zlar mavjud bo’lgan.
Nutq tafakkur bilan chambarchas bog’lanib o’sa borgan. Er yuzida gapirishni
bilmaydigan bironta ham xalq yo’q, shuning uchun ham olimlar odam g’oyat katta
insoniy muvaffaqiyatlardan biri bo’lgan nutqniig shu darajada o’sishiga qanday yul
bilan erishganligini fahmlab, bilib olishlarigagina to’g’ri keladi. Tilning paydo
bo’lish imkoniyatini anglash uchun oziq-ovqat qidirib topish yulida cheksiz
tashvish tortgan ibtidoiy odamlarimng yashagan sharoitlarini unutmasligimiz
kerak.
Maymun odamlar oziq-ovqat qidirib topishgan, o’zlarini dushmanlardan
birgalikda (kollektiv bo’lib) himoya qilishgan.Ana shu vaziyatda nutq o’sa borgan,
chunki, mehnat protsessida odamlarning birgalikdagi ish-xarakatlari to’g’risida
so’zlashib quyish, tajriba almashish zarur bo’lgan. SHuningdek, odamning tikka
yurishga o’rganishi va mehnat protsessida butun organizmishshg shakllanishi
bilan birga ba’zi bir organlar (hiqqildoq, o’pka, til va boshqalar)ning alohida
jismoniy tuzilishi nutq o’sishining zaruriy shartidir. Xilma-xil tovushlar chiqara
oladigan organlarga ega bo’lgan odam har holda nutq yaratish darajasiga tezda
eta olmagan.Nutq avval boshdanoq tovush nutqi, noaniq nutq bo’lgan.
6
Dastlab odam, boshqa hayvonlar kabi, uzuq-uzuq qichkiriqdan
foydalangan.Deyarli har bir hayvon mutlaqo ixtiyoriy ravishda qandaydir tovushlar
chiqara oladi. Biz hatto hayvonlarni tovushlariga qarab ajrata olamiz va ularn i
tovush chiqarishga majbur etadigan sabablarni farq qilamiz. Xursandlik, og’riq
yoki qo’rqish bilan bog’liq bo’lgan shu kabi qichkiriqlar odam qo’kragidan
beixtiyor chiqib, atrofdagi odamlarga o’z sherigining qanday ahvolga tushib
qolganini bildirgan.Bir xildagi yashash sharoitlari boshqa kishilarning eshitib
qolgan qichqiriq sababini deyarli xatosiz aniqlashlariga imkon bergan.Jumladan,
ma’lum tovushlarga muayyan ma’no berilgan. Odam tovush signallarini berar
ekan, ular orqali ma’lum fikrni bildirgan. Imo-ishora tovush nutqida yordamchi
element bo’lgan.
Odam nutqi eng boshdanoq hayvonlar tovushlaridan shu bilan farq qilganki,
kishi yumshoq nutq organlari yordamida ko’pgina xilma-xil tovush birikmalarini
talaffuz eta olgan va ularni tovushlarning yaxlit gruppalariga qo’sha olgan, bularni
biz so’zlar deb ataymiz. Til sekin taraqqiy qilgan. U doim kishilarning aloqa va
tajriba olishish quroli bo’lib kelgan. Tilda odam hamisha munosabatda bo’lib
turgan buyumlarning belgilari ifodalangan Vaziyat xilma-xillasha borgan sayin til
yanada boyigan.Ibtidoiy tilda nomlar buyumlarning o’ziga qaraganda ko’proq
bo’lgan, chunki har bir odamda o’z tovushlar birikmasi assotsiatsiya
qilingan.Nomlar kelishish asosida berilmagan.
Shuning orqasida nutq o’sishining ilk bosqichlarida sinonimlar
bo’lgan.Ibtidoiy so’zlar turdosh nomlardan ko’ra ko’proq atoqli otlar
bo’lgan.Hislarni, munosabatlarni, ish-xarakatlarni ifodalash uchun so’zlar
bo’lmagan. Bularning hammasi emotsional qichqiriqlar va harakatlar bilan
ifodalangan. Keyinroq odam o’z hislari va fikrlarini ifodalash uchun tildan
foydalanish imkoniyatini topgan. Til tom ma’nosi bilan fikr quroli bo’lib qolgan.Til
bo’lmay turib odamlar hozirgi vaqtda insoniyat ega bo’lgan narsalarga erisha
olmagan bulur edilar. Keksa avlod o’z ota-bobolaridan o’rganib olgan hamma
narsalarini til yordamida kichik avlodga o’rgatgan va bu bilan hayot sharoitlarini
yaxshilash yulida bundan buyon olib boriladigan ishni engillashtirgan.
Tafakkur bilan mahkam bog’langan til noaniq tovush tilidan boshlab to
urug’larning, keyinchalik qabilalarning aniq tillariga qadar uzoq taraqqiyot yulini
7
o’tdi.Qabilaviy tillar o’rnini sinfiy jamiyatlarda xalqlarning tillari
egalladi.Kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi bilan milliy tillar paydo bo’ld i.
Neolit oxiri va metallar asrining boshlariga kelib asosiy qardosh tillar oilalari
tarkib topgan:
1)hind - evropa tillari oilasiga (hind tili, eroniy til, slavyan, german, roman, kelt
tillari).
2)turk - mongol tillari oilasi (Markaziy Osiyo qabilalari va xalqlarining tillari, turk
tillari va mongol tillari).
3) Xitoy - tibet tillari oilasi (SHarkiy Osiyo, Xitoy, Tibst, Vetnam, Birma xalqlarining
tillari).
4) Somiy - hamit tillari oilasi (SHimoliy va Markaziy Afrika, Arabiston tillari).
5) Fin - ugor tillari oilasi (Vengrlar, finlar, estonlar, karellar va boshqalarning
tillari).
1.3. Ilmiy bilimlar va yozuvning vjudga kelishi
Odam mehnat protsessida atrofidagi tabiati kuzatishlar natijasida bilimlar
orttirib borgan.Biz ibtidoiy odamlar bilimlarining darajasi haqida faqat etnografik
ma’lumotlar asosidagina fikr yurita olamiz. O’z joyini bilgan, qabila va hatto
qo’shni qabila territoriyasining relef kartalarini qumga, yog’ochga, po’stloqqa,
teriga chiza olgan ibtidoiy odamlarning geografik bilimlari yaxshi ayondir; ba’zida
sayohatchilar shu kartalardan foydalanishgan.
Ovchilik hayvonlarning qo’lga o’rgatilishi, eyiladigan o’simliklarni, mevalarni
yig’ib-yig’ib olish botanika va zoologik sohasidagi boshlang’ich bilimlardan darak
beradi; odamlar shu o’simlik va mevalarning ta’m-maza sifatlari va davolash
xossalarini bilib olishni juda barvaqt o’rganishgan. O’simliklarga xos davolash
xususiyatlarining kashf etilishidan ibtidoiy meditsinada poroshok (kukun)lar,
zaharlar, malham va boshqalar tayyorlash uchun foydalanilgan. Mezolit davridan
e’tiboran shikastlangan qo’l va oyoqlarni xirurgiya yo’li bilan kesib tashlash
(amputatsiya qilish) usuli qo’llanila boshlangan. Davolashning jismoniy vositalari:
massaj, silash, uqalash, qon olish, sovuq va issiq kompress qo’llanilgan. Faqat
o’simlik dorilardangina emas, balki hayvonot maxsulotlaridan tayyorlanadigan va
mineral dori-darmondan ham foydalanilgan.
8
Oddiy meditsinada faqat tajribaga asoslangan. Ibtidoiy odamlar kasalliklarning
sabablarini, kishi organizmining tuzilishi va faoliyatini bilishmagan. Davolash
sehrgarlik bilan chirmashib ketgan.Ibtidoiy odamlarda sanash eng boshlang’ich
holatda bo’lgan.Odatda uchgacha ba’zan beshgacha sanashgan. 2+2+1=5 Ko’pgina
xalqlarda bosh raqami "qo’l"ni bildiradi (ruscha "pyat" nomi "zanyaste") so’zi
bilan hamohang, rimcha V qo’l panjarasining soddalashtirilgan tasvirini eslatadi.
Yozuvning eng dastlabki shakli urug’chilik tuzumining oxirida paydo bo’lgan.
U piktografiya (latincha pictus - "roami solingan", grekcha grappo -"yozaman")
deb atalgan va teriga, po’tsloqqa, yog’ochga, suyakka va toshga solingan shartli
rasmlardan iborat bo’lgan. Piktografiya SHimoliy Amerika indeyslarida ayniqsa
keng tarqalgan.
Keyinchalik mana shu yozuv turidan ieroglif yozuvi paydo bo’lib, rivojlana
borgan. Piktografiya ilgari tovush signallari va tovushsiz signallar tili mavjud
bo’lgan. Do’mbira zarbalari tovush signallariga taalluqlidir. Tugunli bog’ichlar,
daraxtlar va boshqa buyumlardagi alomatlar, daraxtlarning ma’lum bir tomonga
egilgan novdalari tovushsiz signallar hisoblangan.
Ixtiro etilgan yozuv bilan buyum-narsalar, ish-xarakatlar, voqealar
to’g’risida gapirilgan. Yozuv fikrlarni ifodalash va og’zaki til vositasi bo’ lgan.
Yozuv tillari yozuvsiz tillarga qaraganda kamroqdir.
Ibtidoiy jamiyat dunyodagi barcha xalqlar uchun umumiy bo’lgan tarixiy
rivojlanish protsesslarini qamrab oladi.Yuz minglarcha yillar davomida odamlar
galagala bo’lib, ya’ni umumiy birgalikda yashaganlar, bunday hayotda sotsial
munosabatlar borgan sayin mustahkamlana borgan.Gala, garchi hayvonot olami
bilan hali tamomila aloqani uzmagan bo’lsa ham, insoniyat jamiyati tashkilotining
birinchi formasi bo’lgan. Bu - odamlar kollektivi bo’lib, unda sotsial aloqalar
yetakchi rol o’ynagan.
Odamlar tabiat kuchlari bilan shiddatli kurashda taraqqiyot yulidan astasekin siljib borishgan. Ibtidoiy odamlar mehnat uchun kerakli tosh va suyak
qurollarni tobora takomillashtirib, atrofdagi muhitni qadam-baqadam
buysundirganlar, ayni zamonda ularning o’z tabiati ham o’zgara borgan. Qariyb 40
ming yil ilgari insoniyat jamiyatida katta sifat o’zgarishi yuz bergan: hozirgi zamon
jismoniy tipidagi odam paydo bo’lgan, odamlarning hayvonot dunyosidan ajrali b
9
chiqish protsessida tugallangan, uch asosiy irq tarkib topgan, san’at va din
vujudga kelgan.
Gala negizidan urug’ jamoasi tashkil topgan. Jinsiy munosabatlar
o’zgarishlarga uchragan: promesskuntetdan gruppaviy nikohning turli formalariga
o’ta borilgan, so’ngra bu formalar juft oilaga o’rin bo’shatib bergan. ishlab
chiqaruvchi xo’jalik bu formalari va urug’chilik demokratiyasining rivojlanishi
urug’chilik tuzumining ravnaq topgan davriga oiddir.
Mehnat uchun kerakli qurollarning keng yoyilishi bilan, plugdan foydalanib
qilinadigan dehqonchilikning, chorvachilik va ixtisoslashtirilgan maxsuldor baliq
ovlashning vujudga kelishi bilan bog’liq bo’lgan ishlab chiqaruvchi kuchlarning
tobora o’sa borishi natijasida matriarxat o’rnini patriarxat egallagan.
Patriarxatning tashkil topishi urug’chilik tuzumi buzilishining boshlanishi
bo’lgan.O’sha zamonga kelib xususiy mulk, dastlab faqat boshqa qabilalarga
mansub bo’lgan odamlarni qul qilish (harbiy asirlar) shaklidagi, keyinroq esa
boshqa qabiladosh odamlarni qul qilish (qarzini to’lay olmaydigan qarzdorlar)
shaklidagi qullik paydo bo’lgan.
Patriarxat qaror topshi bilan patriarxal oila yuzaga kelgan (qullar uning
tarkibiy bir qismi bo’lgan), urug’chilik tuzumininng emirilish davrida bu oila o’ rnini
monogam oila egallagan.Yakka xo’jalik rivojlanishi bilan territorial aloqalari qon qarindoshlik aloqalarini siqib chiqargan qo’shni jamoa vujudga keladi, yangi
tashkil topgan ijtimoiy sinflarning to’qnashuvi natijasi sifatida davlat vujudga
kelgan.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari notekis
rivojlanganligi sababli, Er yuzining har xil oblastlarida turli vaqtda, ibtidoiy jamiyat
o’rnini sinfiy jamiyat oladi jismoniy tipidagi odam paydo bo’lgan, odamlarning
hayvonot dunyosidan ajralib chiqish protsessida tugallangan, uch asosiy irq tarkib
topgan, san’at va din vujudga kelgan. Gala negizidan urug’ jamoasi tashkil topgan.
Jinsiy munosabatlar o’zgarishlarga uchragan: promesskuntetdan gruppaviy
nikohning turli formalariga o’ta borilgan, so’ngra bu formalar juft oilaga o’rin
bo’shatib bergan. Ishlab chiqaruvchi xo’jalik bu formalari va urug’chilik
demokratiyasining rivojlanishi urug’chilik tuzumining ravnaq topgan davriga
oiddir.
10
2.bob. Ibtidoiyjamiyat tuzimida san’at
2.1. Ibtidoiy san’at
San`at ijtimoiy ong shakillaridan biri bo`lib ibtidoiy jamiyat tarixining tongida
emas, balki ancha kеyinroq vujudga kеlgan, dеgan fikr kеng tarqalgan.
Lеkin ibtidoiy san`atning kеlib chiqishi masalasi haqida olimlar orasida
kuchli tortishuvlar mavjuddir. Olimlarning bir guruhi san`atni dinga, afsungarlikka
va totolizimga bohlaydilar. Olimlarning boshqa bir guruhi «san`at uchun» dеgan
mantiqsiz nazariyaga yopishib olib, san`atni kishilik jamiyati hayotidan ajratib
qo`yishga urindilar va urinmoqdalar. Ibtidoiy san`at va uning kеlib chiqishini
tushunishida. G. V. Plеxanovning «Adrеssiz xat» maqolasi muxim axamiyatga
egadir. Kеyingi vaqtda yer kurrasining turli joylaridan kishilikning ibtidoiy davriga
mansub bo`lgan ko`pgina san`at obidalari topildi.
Ilg`or fikrli olimlar ibtidoiy san`atning barcha turlari o`z moxiyati va
mazmuni bilan shak-shubxasiz insonning mehnat faoliyati bilan uning izchil
tafakkuri, kayfiyati va fikr-muloxazasi bilan bohliq ekanligini ta`kidlaydilar. Ibtidoiy
san`atning vujudga kеlishini o`ziga xos shart-sharoiti bo`lib, ibtidoiy kishilarning
ongi ma`lum darajaga еta boshlagach vujudga kеla boshlagan. Ibtidoiy san`at
to`satdan, birdaniga vujudga kеlmagan albatta. U mеhnat jarayonida vujudga
kеldi va rivojlanib kamol topdi.
11
Million, nеcha yuz ming yillar davomida ibtidoiy insonning ongi tafakkuri
mеhnatda bo`lgan munosabati, malakasi rivoj topdi va o`zgardi. Bu hol o`zo`zidan ibtidoiy san`atning vujudga kеlishi uchun zamin xozirlagan
edi.San`atning vujudga kеlishi kishilik madaniyati tarixida olg’a tashlagan katta
qadam edi.
Arxеologik qazilmalardan shu narsa-ayonki kishilikning ibtidoiy to`da
davrida san`at, din va
ma`naviy-madaniyat mavjud bo`lmagan.
Ma`naviy madaniy, uning bir turi hisoblangan san`at kishilik jamiyatning
ancha kеyingi bosqichida urug`chilik tuzumining shakillana boshlagan. Chunki
bu vaqtga kеlib odamlar tafakkur, til, atrofni bilish, narsalarni farqlash, qurol
ishlash, uy-ro`zg`or buyumlarin i tayyorlashda ma`lum darajada
muvaffaqiyatlarga erishdilar. Ibtidoiy san`at hazirgi zamon kishisiga oddiy
ko`rinadi. Lеkin ibtidoiy inson tomonidan yaratilgan ilk san`at ko`p qirrali
bo`lib, tosh, loydan ishlangan odam xayvon xaykalchalar oxra bilan chizilgan
rasmlar, toshga, suyakka va boshqa buyumlarga, o`yib chizilgan xilma-xil
rasmlar ibtidoiy san`atning eng dastlabki namunalari xisoblanadi. Bu
jihatdan qora, qizil, sariq, yashil bo`yoqlar bilan chizilgan mamont, yovvoyi ot,
arslon, fil, bug`i, yovvoyi echki, karkidon yovvoyi sigir, buqa to`ng`iz kabi
boshqa yovvoyi xayvon va narsalarning tasvirlari ayniqsa diqqatga
sazovordir.
Tosh asrining so`nggi bosqichlarida, ayniqsa mеzolit (o`rta tosh asri)
davrida ishlangan ibtidoiy tasviriy san`atning Altamira, Nio, Uch barodari,
Pinеdеl, Saxro Kabir, Kapova g`ori, Lеna, Еnisеy, Ob, Amur, Alyaska,
Saxalin, Mo’g’uliston, O`zbеkistondagi Zarautsoy, Tojikistondagi Shaxta g`ori,
Bittik chashma, qirhizistondagi Sari-jaz va yer yuzining turli joylaridan
topilgan boshqa namunalar ayniqsa diqqatga sazovordir. Ibtidoiy davrda
oxaktosh, myergеl kabi yumshoq toshlardan ba`zan ayol va erkaklarning
tasvirlarini ishlash odat bo`lgan.
Yer yuzining turli joylaridan, xususan sobiq SSSR dagi Gagarino, Kostyonka,
Malta va boshqa yerlaridan topilgan xaykallar shular jumlasiga kiradi. Ayollarning
tasviri ayniqsa rеalistik tarzda bo`lib, ularning onalik va jinsiy bulgilari ayniqsa
bo`rttirib ko`rsatilgan. Lеkin tosh asridagi rassomlardan ko`p narsa kutib bo`lmas
edi albatta. U davrda ishlangan qoya tosh suratlari odam xaykalchalari o`zining
12
saddaligi bilan ajralib turardi. Lеkin ijodiyotning eng dastlabki ilk namunasi va
tasviriy san`at sohasidagi dastlabki qadam edi. Uning madaniy-tarixiy ahamiyati
ham shunda edi.
Bu xol kеyingi davr tasviriy san`ati uchun dastlabki poydеvor toshi
xisoblanadi.qo`shiq ertak, muzika, maqol va xalq ijodiyotining boshqa turlari
ibtidoiy san`atning ajralmas qismini tashkil qiladi. qo`shiq ertak, maqol, matal va
boshqalarning vujudga kеlishi ham kishilikning ibtidoiy davriga borib taqaladi.
San`atning xilma-xil turlari singari xususan muzika ham mеhnat jarayonida
vujudga kеlganligi shak-shubhasizdir. XIX asrning oxirlarida yashagan nеmis Karl
Byuxer muzika mеhnat jarayonida paydo bo`lgan, dеgan nazariya yaratdi.
2.2. RITUAL - Ibtidoiy dunyoqarashni obektivlashtirish shakli.
Ibtidoiy, arxaik jamiyatlarga xos mifologik-muqaddas dunyoqarashning alfa va
omegasi marosimdir. Uning prizmasi orqali tabiat vaijtimoiy hayotda odamlarning
harakatlari va harakatlariga, shuningdek, atrofdagi dunyoning turli hodisalariga
baho beriladi. Zero, marosim to'g'ridan-to'g'ri berilganlik sifatida boshdan
kechiriladi, u inson mavjudligining chuqur ma'nolarini aktuallashtiradi. Ritual - bu
dunyoning mavjudligini ta'minlash va shu bilan ekstremal sharoitlarda jamoaning
omon qolishini ta'minlash uchun dunyoni yangilashning asosiy vositasi. Bu erda
asosiy narsa shundaki, ritual inson faoliyati hodisaga taqlid qilish tamoyiliga
asoslanadim tabiat - ular tegishli marosim ramziy ekvivalentlari yordamida
takrorlangan. Ibtidoiy davrda marosim inson ijtimoiy mavjudligining asosiy
shakli va inson harakat qobiliyatining asosiy timsoli edi. Undan keyinchalik ishlab
chiqarish-iqtisodiy, ma'naviy-diniy va ijtimoiy faoliyat rivojlandi.
Ritual biokosmik ritmlarni kuzatish jarayonida olingan tabiat qonunlari
haqidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olishi juda muhimdir. Ritual uchun
rahmatarxaik va an'anaviy jamiyat odami o'zini kosmos va kosmik ritmlar bilan
uzviy bog'liqligini his qiladi.
Arxaik davrda inson koinot qonunlari namoyon bo‘lishining eng yuqori
shakli sifatida amaliyot va ijtimoiy hayot tajribasini umumlashtirish tufayli cheksiz
dialektikani, koinot taraqqiyoti mantiqini “idrok etdi”. Arxaik marosimda ibodat,
ashula va raqs bir- biri bilan chambarchas bog'langan. Raqsda odam yomg'ir
yog'ishi, o'simliklarning o'sishi va xudo bilan birlashishi uchun turli xil tabiat
hodisalariga taqlid qilgan.
13
DoimiyTaqdirning noaniqligi, dushmanga yoki xudoga bo'lgan
munosabatdan kelib chiqqan ruhiy stress, raqsda chiqish yo'lini topadigan o'ziga
xos vosita impulslariga olib keldi. Ritualning raqs ishtirokchilari o'zlarining
vazifalari va maqsadlarini anglashdan ilhomlanganlar, masalan, shaman raqsi
kasallik ruhi bilan aloqani ta'minlashi kerak edi, totemlar sharafiga raqsga
farovonlik olib kelishi kerak edi. Klan, urush raqsi qabila a'zolari o'rtasida kuch va
birdamlik tuyg'usini kuchaytirishi kerak edi.
Umuman olganda, bu muhimjamoaning barcha a'zolari marosimda ishtirok
etdilar, u inson ixtiyorida bo'lgandunyoni idrok etish va tajriba qilishning barcha
vositalarini - ko'rish, eshitish, hidlash, teginish, ta'm va hokazolarni faollashtirdi,
ular keyinchalik san'at, falsafa va fan sifatida paydo bo'ldi. institutsional
spekulyatsiy. Ma'lumki, madaniyatning mazmuni inson ijodiy faoliyatining mahsuli
bo'lib, uning turli ko'rinishlarida faoliyatning barcha turlari xulq-atvor tizimini
tashkil qiladi va ayni paytda ushbu tizim tomonidan tashkil etiladi. Binobarin,
butun madaniyatni etologiya nuqtai nazaridan tavsiflash mumkin. Inson xulq atvorining xilma-xil tizimi o'zining paradoksalligi bilan uni atrofdagi dunyodan
ajratib turdi, unga tabiatga to'liq bo'ysunish holatidan chiqib ketishga va uning
biologik xususiyatlarini hisobga olgan holda o'z borligining universal dinamik
kanonini yaratishga imkon berdi.ijtimoiy va mafkuraviy jihatlari. Hayvonlar va
odamlar etologiyasiga oid asarlardan urf- odatlarning shakllanishi va
rivojlanishida xulq-atvor qanday muhim rol o'ynashi ma'lum. Marosimlar
tizimining o'zi katta darajada xatti-harakatlar tizimini ma'lum bir tilda
o'zgartirilgan shaklda takrorlaydi. Bu etologik tizim insonning tabiat va
jamiyatdagi yo`nalishini belgilab beruvchi o`ziga
xos universal tizim sifatida mif
tizimini vujudga haqida so‘z boradi.
Shu bilan birga, unda fetishlashtirilgan va totem belgilari bilan
belgilangan sehrli ahamiyatga ega yetakchilarning shaxsiylashtirilgan, qabilaviy
kultlar paydo bo'ldix xudolar, totem hayvonlari va boshqalar. Belgilar dunyosining
markazini doimo omon qolish uchun buyuk kurashning eng muhim ishtirokchilari
sifatida ko'rilgan va "asosiy xudolar" sifatida qabul qilingan ajdodlarga sig'i nish
egallagan. Neolit davrida sehr-jodu asosida kult tizimlari shakllangan.
M.Xollingsvort shunday yozadi: «Ko‘p sonli jamoalar o‘zlarining juda murakkab
diniy marosimlari bilan vujudga kelgan.
Turkiyaning janubida, Chatal Guyukda olib
14
borilgan qazishmalar, shubhasiz, miloddan avvalgi 6000 yillarni isbotlaydi. kult
bilan bog'liq
marosimlar bajarilganmuqaddas buqa (dumaloq) va ibodatxonalar joylari uning
shoxlari bilan bezatilgan. Evropaning turli burchaklarida odamlar turli xil
xudolarga sig'inishgan, ularning sharafiga turli marosimlar o'tkazilgan.
Dehqonchilik uchun issiqlik va quyosh nurining ahamiyati quyoshga sig'inadigan
ko'plab jamoalarning paydo bo'lishini keltiradi. Mif tizimida shaxsning g’oyalari
qat’iy va tartibga solinadilekin tevarak-atrof haqida, olamning asosiy
muammolari aniqladi.
Keling, ibtidoiy madaniyatga xos bo'lgan pralogik tafakkur va
rituallashtirilgan xulq-atvorning fundamental shakllanishini aniqlaylik. Fetishizm
(portdan, feitico - talisman) - e'tiqodTanlangan tabiiy ob'ektlar yoki sun'iy
ravishda yaratilgan narsalarning g'ayritabiiy, mo''jizaviy xususiyatlariga (kamroq o'simliklar, hayvonlar va hatto odamlar), ikkalasining proto-ramzlarga aylanishi,
yashirin va mo''jizaviy tarzda urug' va qabila hayotining muhim daqiqalariga
foydali ta'sir ko'rsatadi. . Bunday ezoterik proto- ramzning misoli avstraliyalik
aborigenlarning churingasidir.
Churinga - avstraliyalik qabilalar
orasida, ularning fikricha, g'ayritabiiy narsalar bilan ta'minlangan muqaddas
narsaxususiyatlari va go'yoki bir guruh yoki shaxsning farovonligini ta'minlaydi.
"San'atning ilk shakllari" kitobida biz o'qiymiz: "Churingi avstraliyaliklar
tomonidan chuqur hurmatga sazovor bo'lgan, ajdodlar va qabilalarning tirik
a'zolarining ruhlari ular bilan bog'langan, churingilar juftlik, ikkinchi tana kabi
bo'lgan, ular tasvirlangan. ularni spirallar, konsentrik doiralar va boshqa mavhum
belgilar orqali afsonaviy qahramonlar va totemik ajdodlar qilmishlari yashiringan
joylarda saqlangan va faqat balog'atga etgan yigitlarga ko'rsatilgan.va o'tish
marosimlarini o'tganlar va ularning yo'qolishi qabila uchun eng katta baxtsizlik
hisoblangan. Churinga, mohiyatan, muayyan shaxsning muqaddas qiyofasi, uning
tashqi ko'rinishining emas, balki totemik mohiyatining tasviridir. Boshqa
avstraliyalik jamiyat o'zining sehrli tafakkuri bilan hali bilmas edi.
Agar siz churingani yog 'yoki oxra
bilan ishqalasangiz, u totemik hayvonga aylanadi - odamning boshqa gipostazi.
Qadimgi va o'rta asrlarda Belarusiyada muqaddas toshlar sig'inish
hisoblangan.muayyan hududiy jamoalar chegaralaridagi rahbarlar va knyazlar
kuchini ramziy qiladi.
15
Mahalliy tadqiqotchilar S.Tokarev va V.Meletinskiylar “Dunyo xalqlari
miflari” asarida mif haqida shunday yozadilar: “Tabiiy va gayritabiiylikni ajrata
olmaslik, qarama-qarshilikka befarqlik, mavhum tushunchalarning sust
rivojlanishi, hissiy konkret xarakter. , metafora, emotsionallik - ibtidoiy
tafakkurning shu va boshqa xususiyatlari mifni juda o'ziga xos ramziy (belgi)
tizimga aylantiradi.shu nuqtai nazardan butun dunyo idrok etilgan va
tasvirlangan. Arxaik tafakkurning bu xususiyatlari fikrlashning o'zi inson
xotirasida qayd etilgan bilimlardan foydalanish orqali amalga oshirilishi bilan
bog'liq bo'lib, u fazoni afsonaviy idrok etishdan ajralmas bo'lgan vaqtni,
predmetni uyg'unligi bilan sababiy bog'liqlikni anglatadi. ob'ekt. Ibtidoiy va
an'anaviy madaniyatlar haqidagi to'plangan bilimlar eng qadimgi davr insoni
hayotida afsonaning muhim rolidan dalolat beradi.
Tasviriy san'atda tosh davri odami Ammo bunday tavsif to'liq bo'ladimi?
Masalan, biologiyada ko'plab olimlar tirik mavjudotning ishlashini fizika va
kimyo nuqtai nazaridan tasvirlash mumkinligi haqidagi xuddi shunday mazmunli
bayonotdan voz kechishdi. Qadimgi mifning ikkita asosiy vazifasi - makon va
vaqtni zabt etish. Bu shuni anglatadiki, madaniyat mavjudligining boshidanoq
uning mazmuni mif tomonidan belgilanadi, bu esa inson ijodining o'zlashtirishga
bo'lgan asosiy intilishi bilan uzviy bog'liqdir.makon va vaqt va ularni yengish.
Makon va zamon haqidagi g`oyalar dastlab marosimlar bilan chambarchas
bog`liq bo`lgan mif syujetlarida ifodalangani bejiz emas. Qadimgi odam g‘or
devorlarini yoki tosh yuzasini turli xil tasvirlar bilan qoplaganida, u o‘zining
mifologik ongida makon va vaqtni o‘zlashtirgan.
2.3.Dastlabki diniy tasavvurlarning vujudga kelishi
Haqiqiy ibtidoiylik bizdan ming yillar davomida ajralgan. Neolit davrining Homo
sapiens ongi bevosita o'rganishdan ko'ra ko'proq gipoteza mavzusi bo'lishi
mumkin. Ibtidoiy xalqlar tafakkurining ayrim o‘ziga xos xususiyatlarini tushunish
uchun ularning turmush tarziga, urf-odatlariga, xulq-atvor xususiyatlariga e’tibor
qaratish lozim. Ushbu xususiyatlarning ba'zilari ushbu ishda muhokama qilinadi.
1. Totemizm Yuz minglab yillar davomida ibtidoiyinson dinni bilmas edi.Diniy
g'oyalarning rudimentlari yuqori paleolit davridan oldin paydo bo'lmagan. Inson
tabiat hodisalarini tushunishga birinchi urinishlarni qilgandagina din paydo
bo'lishi mumkin edi. Kun va tun, fasllar, o'simliklar va hayvonlarning hayoti va
16
boshqa ko'p narsalarni kuzatib, ibtidoiy odam bu hodisalarni tushuna olmadi.
Tushunarsiz va dahshatli tabiat hodisalari, kasalliklar, o'lim uzoq ajdodlarimiz
ongiga tashvish va dahshat uyg'otdi. Asta-sekin odamlar orasida g'oyalar paydo
bo'la boshladibu hodisalarni keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan g'ayrita biiy kuchlar
haqida. Bu diniy tomoshalarning boshlanishi edi. Rivojlanishning dastlabki
bosqichlarida odamlar (hozirgidan ko'ra) tabiat bilan o'zlarining birligini his
qildilar va shuning uchun o'zlarini uning o'ziga xos ko'rinishlari bilan bajonidi l
tanitdilar.
Madaniyatda bu identifikatsiya totemizm shaklini oldi, ya'ni. odamlarning
har bir guruhi qandaydir hayvon yoki o'simlik (totem) bilan chambarchas
bog'liqligiga ishonch, ular bilan qarindoshlik aloqasi. Old sharttotemizm
"konvertatsiya qilish" imkoniyatini tasdiqlovchi afsona edi, ya'ni. odamning
hayvonga aylanishi, odam va hayvon o'rtasida tub farq yo'qligi haqidagi eng
qadimgi e'tiqodlardan biriga asoslangan afsona. Muayyan insonlar jamoasi bilan
bog'langan hayvon turi (va uning tanlovi ko'p holatlar bilan belgilanadi) totemga
aylandi. Ibtidoiy qabilaning obyektiv umumiyligi totemning umumiyligi,
totemdagi qarindoshlik sifatida qabul qilingan. Shunday qilib, har bir qabila
a'zolariva ularning barchasi bir butunlikni tashkil qilishini, ularning barchasida
bitta "qoni" borligini, bir-biriga nisbatan o'ziniki ekanligini tushundi.
Totemistik qarindoshlik tushunchasi odatdagi fiziologik qarindoshlikni
tan olishdan oldin paydo bo'lgan va eng qadimgi
davrlar odamlariga juda
muhimroq bo'lib tuyulgan. Totemizm totemistik ajdodlarga bo'lgan
e'tiqodni
o'z ichiga oladi, bu odamlarning muayyan guruhlari kelib chiqadi. Bu ajdodlarning
hayoti
va sarguzashtlari ko'plab afsonalarning mazmunidirularga e'ti qod qilish
murakkab marosim va
marosimlar bilan bog'liq. Maxsus kelib chiqishi alohida
guruhga boshqa guruhlardan farqini
tushunishga imkon berdi, ya'ni.
individualligingizni anglab eting. Totemizmning paydo bo'lishi bilan chegara
"do'stlar" va "o'zga sayyoraliklar" o'rtasida chizilgan.
Insoniyat madaniyatining rivojlanish yo'llarini va haqiqatan ham butun
jamiyat tarixini belgilab beradigan ijtimoiy o'zini o'zi identifikatsiyaqilishning
asosiy elementi shunday shakllandi. Totemistik tomoshalar maxsus marosimlar,
marosimlar bilan bog'liqhayotdagi eng muhim voqealar haqida - tug'ilish,
bag'ishlanish (yosh yigitni kattalar ovchilari soniga kiritish), o'lim. Boshlanish
marosimida ibtidoiy odam murakkab va ko'pincha og'riqli marosimlar orqali
17
o'zini hayvon ajdodi, totemi bilan birlashtiradi. G'orlarda paleolit davriga oid
boshlash marosimining izlari topilgan - yumshoq loydan yasalgan buzilgan
qo'llarning izlari. Tarixiy taraqqiyot jarayonida ko‘pchilik xalqlar totemik
g‘oyalarni yo‘qotdilar. Biroq, ba'zi
joylarda totemizmmisol uchun, avstraliyalik
aborigenlar orasida favqulodda hayotiylik ko'rsatdi.
Avstraliya odatda klassik totemizm mamlakati deb ataladi. Avstraliya
qabilalarining marosimlarida
muqaddas narsalar - churingi katta rol o'ynaydi.
Bu tosh yoki yog'och plitalar bo'lib, u yoki bu totemni bildiruvchi chizmalar
qo'llaniladi. Mahalliy aholining fikriga ko'ra, Churingi ajdodlari- totemining sehrli
kuchini saqlab qoladi. Ular hayvonlarning ko'payishini ta'minlaydi, ular yangi
tug'ilgan chaqaloqlarning ruhining manbai yoki ular uchun ombor bo'lishi mumkin
ajdodlari. Totemizm zamonaviy madaniyatda o'z mavqeini saqlab qoldi
(geraldika, uy-ro'zg'or timsollari, ba'zi hayvonlarning go'shtini iste'mol qilishni
taqiqlash - Hindistonda sigirlar, itlar va otlar - oriy xalqlari orasida)
2. Animizm Asta-sekin dinning yangi shakli - tabiatga sig'inish paydo
bo'ldi.Insonning
dahshatli tabiatdan xurofiy qo'rquvi uni qandaydir tarzda
tinchlantirish istagini uyg'otdi. Inson
quyoshga, yerga, suvga, olovga sig'inishni
boshladi. Inson o'z tasavvurida butun tabiatni ruhlar bilan to'ldirgan. Bu diniy
shakltasvirlar animizm deb ataladi. Animizm - tabiat hodisalarining sababi
sifatida ruh va ruhlarning mavjudligiga ishonish, butun tabiatning hayvoniyligiga
ishonish. Qadimgi dunyo madaniyatida animizm diniy e'tiqodning universal
shakli bo'lib, diniy g'oyalar, marosim va marosimlarning rivojlanish jarayoni
shundan boshlangan. Madaniy rivojlanishning dastlabki bosqichida odamlar
kasallik, charchoq, haddan tashqari hayajon yoki oziq-ovqat ta'sirida paydo
bo'lgan arvoh tasvirlarining ob'ektivligiga qat'iy ishonishgan.tarkibida narkotik
moddalar mavjud. Qolaversa, ular ham ba'zi zamondoshlarimiz kabi mana
shunday ruhiy aloqalarga moyil edilar.
Ruhning ikkitomonlamaligi haqidagi animistik g'oyalar ibtidoiy
madaniyatda o'lim, dafn va o'liklarga bo'lgan munosabatni oldindan belgilab
bergan. Ruh o'lmaydi, shuning uchun odamning o'limi orqaga qaytariladi.
O'lganlar tirilib, "qaytib kelishlari" mumkin bo'ladi, bu tiriklar uchun juda
istalmagan, juda xavflidir. Shuning uchun qo'rquv marhumga va dafn
marosimlariga nisbatan asosiy tuyg'uga aylandihimoya choralariga aylandi.
Chuqurlar va qabrlar ham boshpana, ham qamoqxona bo'lib xizmat qilishi kerak
edi. Dafn etishning barcha usullari, ularning puxtaligi nafaqat marhumga
18
bo'lgan g'amxo'rlik (garchi bu tendentsiya asta-sekin kuchayib borayotgan bo'lsada), balki birinchi navbatda, o'limga duchor bo'lgan odam harakatsizlik
holatidan chiqmasligi kabi qo'rquvdan kelib chiqqan. yana tiriklarni
qo'rqitmaydi, ularga zarar yetkazmas edi
Animizm mantig'i faqat himoya choralarini qabul qila olmadi. Agar o'lim
oxir-oqibat insonning ruhini ozodlikka qaytarsava faol mavjud bo'lsa, u holda
ruhning ushbu "yangi" mavjudligi "eski" dan kam bo'lmagan farovon bo'lishi
uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish kerak. Yo'l osongina topildi. Avvaliga
marhumning eng qimmatli va foydali buyumlari qabrga qo‘yilgan, so‘ngra ularning
yetarli emasligini anglab, kerakli xizmat xodimlarini o‘sha joyga jo‘nata
boshlagan. Bu, tabiiyki, hayot davomida uy xizmatkorlari, qullar bo'lgan hollarda
sodir bo'ldi. Olijanob va kuchli odam vafot etganida, uning ruhlarixizmatkorlar,
xotinlar, qullar unga ergashishlari va keyingi dunyoda unga xizmat qilishlari
kerak edi. Xuddi shu mantiq musofirlarning qurbonligini oqladi, bu nafaqat
rahbarlarga, balki sodda odamlarga ham o'zlarining keyingi hayot farovonligi
haqida g'amxo'rlik qilishlariga imkon berdi.
3. Sehr-jodu. Ibtidoiy dinning yana bir shakli sehr yoki jodugarlik edi. Bu
inson tabiatga turli xil "mo''jizaviy" usullar va afsunlar bilan ta'sir qilishi
mumkinligiga ishonish edi. Ibtidoiy madaniyatda tsenzura kabilarmantiqqa,
sabablarga ko'ra, o'zini namoyon qilishning sehrli- fantastik usullariga deyarli
xalaqit bermadi. Shuning uchun bu madaniyatning ajoyib yorqinligi va xilmaxilligi.
Haqiqat va fantaziya ibtidoiy odam uchun bir xil darajada haqiqiydir va
ruhoniyning afsuni uni ba'zan ibtidoiy qurollardan ko'ra aniqroq o'ldiradi. Sehrli
fikrlash shakllari, folbinlik, belgilar, murakkab marosimlar nafaqat madaniy
tarkibiy qism edi, balki ular o'sha davrning turmush tarzini oldindan belgilab
qo'ygan. uchun g'ayritabiiyibtidoiy jamiyat tabiatning tabiiy qonunlarini
buzadigan narsa emas, chunki bu oxirgi tushuncha hali o'sha davr madaniyatida
mavjud emas. "G'ayritabiiy" - bu kundalik hayot tartibini buzadigan, voqealarning
odatiy ketma-ketligiga xalaqit beradigan narsa, bu kutilmagan, g'ayrioddiy, ba'zan
juda jozibali va jozibali narsa, lekin, eng muhimi, har doim xavfli, hayotga tahdid
solishi, odamlarni yaxshilikdan mahrum qilishi mumkin. - borliq va xotirjamlik.
Bunday sharoitda u ho'jayinga chiqdiq sehrli harakatlarning kuchli arsenali:
afsunlar, jodugarlik, ajdodlar va xudolarning ruhlariga yordam so'rab murojaat
19
qilish, qurbonliklar qilish, hatto insoniylik. Sehrli faoliyat nafaqat sehrli usullardan,
balki sehrli protseduralarning tashqi holatlari kabi sehrli ma'noga ega bo'lgan
ba'zi narsalarni ham qo'llashni o'z ichiga oladi.
Shuning uchun afsunning muvaffaqiyati uchun ma'lum tashqi sharoitlar
zarurligini anglash "belgilar" ga ishonish shaklini oldi, bu juda tez-tez sodir
bo'ladi.haqiqiy naqshlarni ishonchli aks ettirgan. Keyinchalik, omenlarga ishonish
bilan bir qatorda, sehrli ma'noga ega bo'lgan narsalar nafaqat insonning
individual harakatlarining natijasiga ta'sir qilishi, balki uning taqdirini ham
belgilashi mumkin degan ishonch paydo bo'ldi. Nafaqat har qanday madaniyat,
balki umuman inson psixologiyasining sifat parametrlaridan biri – fetishizm ham
shunday shakllana boshladi.
4. Fetishizm Agar totemizm madaniy taraqqiyotning dastlabki bosqichida
turgan xalqlarning mulki bo'lsa, fetishizm hamma joyda uchraydi.Hech qanday
"muqaddas narsalar" yo'q. Fetishizm (frantsuzcha "fétiche" dan - but, tumor).
Fetishizm - bu jonsiz narsalarga sig'inish-dindorlarning fikriga ko'ra, g'ayritabiiy
xususiyatlarga ega. Fetishizm barcha ibtidoiy xalqlar orasida keng tarqalgan edi.
Ibodat va fetishizm tushunchalari ko'pincha, ayniqsa qadimgi odamlar orasida
chambarchas bog'liqdir. Kult (lotincha "cultus" - sajda qilish), biror narsani yoki
kimnidir haddan tashqari yuksaltirish. Ob'ektlarni jonlantirish, ularga g'ayrioddiy
ma'no berish zarurati- ko'p hodisalar uchun tushuntirish yo'qli.
Kult - dinning asosiy unsurlaridan biri; diniy ibodatning ko'rinadigan
ifodasini berishga yoki o'z ijrochilariga ilohiy kuchlarni jalb qilishga qaratilgan
harakatlar (tana harakatlari, ba'zi matnlarni o'qish yoki qo'shiq aytish,
marosimlarni bajarish, qurbonliklar keltirish va hokazo). Insonning tasavvuriga
qandaydir tarzda ta'sir qilgan har qanday narsa fetishga, fetiizm ob'ektiga
aylanishi mumkin: g'ayrioddiy shakldagi tosh, yog'och bo'lagi, hayvon tanasining
qismlari (tishlar, tishlar, teri bo'laklari)., quritilgan panjalar, suyaklar va
boshqalar). Fetishlarning alohida guruhi dunyoning ko'plab xalqlari orasida keng
tarqalgan ajdodlarga sig'inish bilan bog'liq. Ularning tasvirlari sig'inish uchun
fetishlarga aylanadi. Ba'zan bu butlar - yog'och, tosh, loydan yasalgan gumanoid
figuralar, ba'zan esa, masalan, Xitoyda odat bo'lganidek, maxsus belgi ajdodni
tasvirlaydi.
20
Ajdodlarga sig'inish bilan bog'liq bo'lgan fetishning yorqin namunasi Yenisey Ketsning Alelelari. Alel - katta boshli, qo'llari, oyoqlari, ko'zlari bo'lgan
yog'och qo'g'irchoqboncuklar yoki tugmalar, mato va bug'u terisidan yasalgan
an'anaviy Ket kiyimida kiyingan. Odatda, qo'g'irchoqlarda oilaning barcha
ishlarida yordam berishga chaqirilgan keksa ayollar tasvirlangan. Ular uyni
qo'riqlaydilar, bolalar va qoramollarga - kiyiklarga, itlarga qarashadi. Alellar otaonadan bolalarga o'tadi. Migratsiya paytida ular qayin po'stlog'idan
tayyorlangan maxsus savatda olib boriladi. Ketlarning g'oyalariga ko'ra, inson
ularga g'amxo'rlik qilishi, ovqatlantirishi, kiyintirishi, ularga hurmat bilan
munosabatda bo'lishi kerak. Aks holda, oila a'zolari o'lim xavfi ostida. Alohida
ahamiyatga egaYa'ni, fetish tizimi uchun ularda murdalar qoldiqlari (bosh
suyagi, turli suyaklar) va dafn yodgorliklari (tuproqlar, qabrlar ustida o'sadigan
butalar va daraxtlar, qabr toshlari) mavjud. Qabrlarning nafaqat barcha asosiy
elementlari, balki qabrlarning o'zi va ularning joylashgan joylari - muqaddas
muqaddas hududlar ham fetishlashtirilgan.
Shunday qilib, muqaddas grottolar, qadimgi dafn g'orlari, keyinroq Misr
piramidalari, buddist pagodalari va boshqalar paydo bo'ladi. "Muqaddas toshlar"
qo'riqchi ruhlarning yashash joylari hisoblangano'liklarning tinchligi. Ruhlar u
erda ko'proq iroda bilan joylashishi uchun toshlar moy bilan quyilgan va shu
tariqa ularni yumshatib, ruhlarga ochgan. Daraxtlar mozor fetishlari sifatida
toshlar bilan muvaffaqiyatli raqobatlashdi. Qadimgi misrliklar o'zlarining qabrlari
daraxtlar bilan qoplangan bo'lishini xohlashdi, chunki ular o'ylaganlaridek,
o'liklarning ruhlari shoxlarda tebranishlarni yaxshi ko'radilar. Bu erdan daraxtga
sig'inish barcha shakllarda keladi: Hindistondagi muqaddas anjir daraxtlari,
nemislar, keltlar va slavyanlar orasida muqaddas eman va jo'ka. Xuddi shu fikr
poyezdi olib boradil ibtidoiy odam hayvonlarning fetish g'oyasiga, bu deyarli
barcha dunyo xalqlarida kuzatiladi.
Eng keng tarqalgan tirik fetishlar – ilon (ajdaho) va qarg'a. Forslar it va
xo'rozni fetish deb hisoblashgan, skandinavliklar orasida - ayiq va bo'ri,
Gretsiyada - boyqush va boshqalar. Tirik fetishlar qabila a'zolari uchun aniqlovchi
printsip emas edi, ya'ni. ularni totem deb hisoblash mumkin emas. Ular
totemizmning o'ziga xos qoldiqlari yoki ko'pincha kuchli mustaqil ruhlarning
tashuvchilari bo'lib, ularning yordami yoki maslahati mumkin.qabilaga kerak
bo'ladi.
21
Shunday qilib, bir kishi bir nechta tirik fetishlarga ega bo'lishi mumkin.
Fetishing imkoniyatlari cheksizdir. Fetishlar, antik davrda bo'lgani kabi, bizning
ijtimoiy qadriyatlarimizning ko'p qismidir. Ular bizning tanlovimizni, yoqtirish va
yoqtirmasliklarimizni oldindan belgilab beradi. Dunyoga bo'lgan shaxsiy
munosabatlarning butun spektri odamlarning o'zlari tomonidan kamdan-kam
hollarda amalga oshirilsa ham, bizga tashqaridan yuklangan fetishlar bilan
bog'liq bo'lib, ular bizga insoniy e'tiqodning, donolikning eng yuqori tamoyillari,
muqaddas ko'rinishlari bo'lib tuyuladi.va madaniyat.
Xulosa
Arxaik madaniyat haqida aniq gapirish mumkin emas: yomon - yaxshi,
xunuk - go'zal va hokazo. U hamma narsani o'z ichiga oladi. Bu madaniyat
haqiqatan ham inson ongini manipulyatsiya qilish qobiliyatiga ega edi, ko'pincha
uni suiiste'mol qildi. Uning estetik va axloqiy me'yorlari ko'pincha shafqatsiz,
xunuk va ibtidoiy ko'rinadi. Faqat XX asrda. Odamlar arxaik me'yoriy ongning
go'zalligi va o'ziga xos uyg'unligini tushunishni o'rgandilar. Qanday bo'lmasin, bu
bizning madaniyatimiz,ko'p jihatdan biz qanday bo'lganimizni oldindan belgilab
berdi. Va ular boshqa odamlarga aylana olmaydi. Shu sababli, inson hayotining
shartlari qanchalik tez o'zgarsa, bu o'zgarishlar qanchalik xavfli bo'lsa, odamlar
o'z o'tmishiga shunchalik chuqurroq nazar tashlab, hech bo'lmaganda umid uchun
asos topishga umid qilishadi.
Agar qarama-qarshi impulslar bo'lmaganida, agar u arxaik davrlar
merosining boshqa elementlarini o'z ichiga olmasa va ularga tayanmasa,
zamonaviy madaniyat allaqachon parchalanib ketgan bo'lar edi: inson qadrqimmati; masalanoliy ilohiy tamoyillarni anglaydiga mavjudot sifatidagi
intellektual g‘urur haqida; odamlarning atrofdagi voqelikni tushunish,
tushuntirish, o'zgartirish va takrorlash qobiliyati; nihoyat, yangi intellektual
qobiliyatlari bila ahdlarga sodiqlik an'anasi. O'tmish o'lmaydi. U tirik va tirik
qoladi, xotira, an'analar, ma'naviy qadriyatlar tizimi, dunyoni tushunish usullari,
marosimlar va boshqalar orqali keyingi hayot shakllarini belgilayd.
22
Odamlar tabiat bilan kurashda, uni bo'ysindirish yo'lida juda kup g’ayrat
va mexnat sarf qildilar. Daxal shakilsiz tosh parchalarining eng birinchi oddiy
qurollarga aylanishi, odamlarni olovdan foydalanishni bilib olishlari. Go'shtni
olovda pishirib eyishni, suyakdan qurollarni yasashlari, doimiy yashaydigan
dastlabki turar joylarning vujudga kelishi uchun necha yuz ming xatto million yillar
kerak buldi. Inson oddiy termachilik va deqqonchilikdan sug’orma deqqonchilik va
chorvachilikka etib kelguncha ajoyib sopol idishlar va xar hil buyumlar, ya'ni
metalldan ishlangan ashyolar qamda qurollarni kashf qilguncha juda katta davirni
2-2.5 million yillik tarihiy davirni bosib o'tdi.
Lekin bu yo'lda juda katta qiyinchiliklarga duch kelib, kuplab qurbonlar
xam berdi. Ammo xar qancha mashaqqatlarga duch kelishiga qaramay, inson
qiyinchilikni enga borib, ilxor tarihiy rivojlanishi yo'lida olg’a qarab odim tashlab,
kelajak avlod uchun zarur bo'lgan jamiyatga asos soldi. Ibtidoiy poda davrining
ohiriga kelib, ibtidoiy kishilar xayotida juda katta o'zgarishlar sodir bo'ldi. Bu
o'zgarishlar kishilarning avvola tashqi qiyofasi, tafakkur doirasi, nutqi, ishlab
chiqarish qurollari va ho'jaligida ko'zga tashlanadi. Insonning tafakkuri va nutqi
ularning birlashib qilgan mexnati natijasida vujudga keldi. Inson tafakkur qilmasa
toshdan oddiy bo'lsada qurollar yasay olmasdi.
Demak inson tafakkuri, nutqi va oddiy tosh qurollar ular mexnatining
samarasi edi. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, qadimgi tosh asrining boshlariga
kelib insonning tafakkur doirasi nutqi yanada rivojlana boshlaldi. Bu xol ular
yaratgan madaniyatda yaqqol ko'zga tashlanadi. Urug’chilik jamoasi va uning
emirilishi davrida uy qurilishi ibtidoiy deqqonchilik, chovachilik, tog’ -kon sanoati,
metallsozlik. ?urolsozlik, kulolchilik va xunarmandchilikning boshqa tarmoqlariga
asoslanib, bu soxada kupgina katta muvaffaqiyatlarga erishildi. xozirgi zamon
kishilarining ho'jalik va madaniyat so?asida qo'lga kiritgan yuti?larining negizi
ibtidoiy jamoa tuzum i davrida yaratilgan ekan. Bu xol Levl-Bryul va boshqa
burjua olimlarining ibtidoiy odamlar va shuningdek xozirgi zamondagi
xoloxxabilalar fikrlash xobiliyatiga ega emas, binobarin madaniyat yaratishga
sodir emas degan uydurma xarashlarni fosh qilgan.
Shunday qilib, ibtidoiy jamoa tuzumining keyingi jamiyat kishilari
uchun olamshumul tarihiy axamiyatga ega ekan, uni bashariyatning boshlang’ich
maktabi deb aytish maqsadga muvofiqdir. Diniy qarashlarning paydo bo'lishi va
dinning dastlabki shakillari xam aynan shu qarashlar va izlanishlar natijasida
23
yahshi o'rganilganligi sabali uning kelib chiqish bosqichlari chuqur o'rganib, fan
sifatida shakillandi.
Foydalangan adabiyotlar:
Першиц А.И., Алексеев В.П., Монгайт A.M. История первобытного общества.
- М., Наука, 1967.
Косвен О.М. Очерки истории первобытной культуры. - М., Просвещение,
1953.
KosvenО.М. Ibtidoiymadaniyattarixidanocherklar. - Т.,1960.
Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., Высшая
школа., 1990.
Aлексеев В.П. Историческая антропология. - М., Высшая школа, 1979.
Алексеев В.П. Становление человечества. - М., Высшая школа, 1984.
Генинг В.Ф. Этнические процессы в первобытности. - Свердловск,Изд-во
Уральского университета, 1970.
E.B. Taylor. Pervobmtnaya kultura M., 1989
Dj.Dj. Frezer. Zolotaya Vetv M., 1980
A. Kabirov “Ibtidoiy jamiyat tarixi” 2001y.
24
Foydalanilgan internet saytlari:
https//hozir.org
https//ziyouz.com
25