ҚР ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ М.Х ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ СӨЖ Тақырыбы: ЖІӨ және оның мәні, мазмұны және есептеу әдістері Орындаған: Нуралиева Сауле Қабылдаған: Кудабаева Ляззат Тараз-2022 Жоспар Кіріспе Негізгі бөлім 1. Жалпы ішкі өнім ұғымы. 1.1 Жалпы ішкі өнім мәні. 1.2 Жалпы ішкі өнімді есептеу тәсілдері. Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. Кіріспе Сонау бiр жылдары Қазақстан да бiр тудың астына бiрiгiп, таңның атысы, күннiң батысы мызғымас одақтың игiлiгi үшiн еңбек еткен он бес мемлекеттiң бiрi болатын. Иә, өткен шақпен сөйлеймiз: БОЛАТЫН деп. Өйткенi, бүгiн бiз келешегiне сенiмдi қарайтын Егемен елмiз. Мiне, тәуелсiздiгiмiздiң он алтыншы жылы да аяқталып қалды. Осы уақыт аралығында өзгерiстiң сан түрiн өткердiк. Ең күрделiсi - экономикалық реформалар. Бүгiнде экономикамыз бiршама нығайып, ТМД елдерi арасында алдыңғы қатардан көрiнiп келемiз. Оңтүстiк-шығыс Азия елдерiндегi, Ресейдегi қаржы дағдарысы Қазақстанға да соқпай кеткен жоқ. Бiрақ, 1996 жылдан бастап қатаң монетерлық саясат жүргiзу, бюджет тапшылығын төмен ұстау, жеке секторды дамыту және ең бастысы, егемендiк алғаннан кейiн шын мәнiсiнде алғаш рет мемлекеттiң реттеушiлiк рөлiнiң көрiнiс табуы арқасында республика макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткiзе алды. Экономиканың нақты секторының қарыштап қарекет етуi үшiн алғышарттар жасалды. Төлемдер жасамау проблемасы шешiлдi, салықтардың түсуi - индикативтiк жоспар шегiнде, ауыл шаруашылығында күйзелiстi жағдайдан шығу белсен алды, отын-энергетикалық кешен, басқа да шикiзат салалары дами түстi, кәсiпкерлiк қызметi, соның iшiнде шетел инвесторларының қызметiн реттеушi заңнамалық және нормативтiк-құқықтық база жетiлдiрiлдi. Нақты IЖӨ-нiң өсу қарқыны тұрақтала бастады. Экономиканы орнықты ұстау, қоғамдық-саяси үрдiстердi тұрақтандыру, әлеуметтiк саланы қайтадан жандандыру мынадай шараларды жүзеге асырғанда ғана мүмкiн: мемлекеттiк реттеу мен бақылауды жандандыру; пәрмендi институционалдық қайта құру; сыбайлас жемқорлықпен және басқа да қылмыстармен белсене күресу; энергетикада жоспарлы бағдарламаларды орындау: жұмыс iстейтiн қуаттарды оңалту, өз энергия ресурстарын айналымға жедел енгiзу, экспортқа шығарылатындарын жасау есебiнен тапшылықты жою, саланы модерлендiру және техникалық жағынан қайта жарақтандыру. Тек осы шаралар елдiң энергетикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз етпек. Қазақстан Президентiнiң халыққа Жолдауында белгiленген осынау мiндеттер кейбiреулерге қол жетпестей болып көрiнгенi бар. Жолдау жарияланғаннан кейiн қайсыбiр басшылардың бет-әлпетiнен сенiмсiздiк реңi байқалды, ал оппозиция Президент тапсырмаларын «өткiр» сынға алды. Өзімнің курстық жұмысымда мен Қазақстан Республикасының ЖІӨ-ін, басқа елдердің әл ахуал деңгейін қарастырамын және ҚР-мен салыстыратын боламын. Дамыған 50 елдің қатарына қосылу үшін біз әлі де талай белестерді бағындыруымыз керек. Негізгі бөлім Жалпы ішкі өнім ұғымы. Жалпы Ішкі Өнім, ЖІӨ (ағылш. gross domestic product) — мемлекет территориясындағы барлық өндірушілердің белгілі бір кезең ішінде өндірген түпкі тауарлары мен көрсеткен қызметтерінің нарықтық құнын білдіретін жиынтық көрсеткіш. Бұл атауды ең алғаш Саймон Кузнец ұсынды. Жалпы Ішкі Өнім - қорытынды макроэкономикалық көрсеткіштердің бірі, бір жылда елдің ішінде осы елге, сондай-ақ өзге де елдерге тиесілі өндіріс факторларын пайдалана отырып жасалынған түпкілікті өнімнің рыноктық бағалармен белгіленген жиынтықты құнын білдіреді. атаулы' (ағылш. nominal GDP) — берілген жылдағы ағымдағы бағалар арқылы көрсетіледі. нақты (ағылш. real GDP) (инфляцияға түзетілген) — базалық жыл ретінде көрсетілген уақыттағы бағалар арқылы көрсетіледі . Нақты ЖІӨ бағаның әсерін емес, нақты өндіріс өсуінің ЖІӨ-ге әсерін көрсетеді.[2]. Атаулы ЖІӨ-нің нақты ЖІӨ-ге қатынасы ЖІӨ дефляторы" деп аталады. Фактылы ЖІӨ— толық жұмыспен қамтылмаған кездегі ЖІӨ. Экономикада іске асырылған мүмкіндіктерді көрсетеді. Әлеуетті ЖІӨ — толық жұмысбастылық кезіндегі ЖІӨ.Экономиканың бар мүмкіндікті пайдалану кезіндегі ЖІӨ-н көрсетеді. Жалпы ішкі өнім мәні. Елдің ЖІӨ-нің есебі барлық жеке және қоғамдық тұтынуды, үкіметтің шығындарын, инвестицияларды, жеке тауарлы-материалдық құндылықтарға қосымшаларды, төленген құрылыс шығындарын және сыртқы сауда балансын қамтиды. (Экспорт құнға қосылып, импорт алынып тасталады). Елдің ЖІӨ құрайтын барлық компоненттерінің ішінде сыртқы сауда балансы ерекше маңызды. Елдің ішкі жалпы өнімі өсуге бейім, егер отандық өндірушілер шетелдерге сататын тауарлар мен қызметтердің жалпы құны ішкі тұтынушылар сатып алатын шетелдік тауарлар мен қызметтердің жалпы құнынан асып кетсе. Мұндай жағдай орын алғанда, елдің сауда профициті бар делінеді. Егер керісінше жағдай орын алса – егер отандық тұтынушылардың шетелдік өнімге жұмсаған мөлшері отандық өндірушілердің шетелдік тұтынушыларға сата алатын сомасының жалпы сомасынан көп болса – бұл сауда тапшылығы деп аталады. Мұндай жағдайда елдің ЖІӨ төмендеу тенденциясы байқалады. ЖІӨ номиналды немесе нақты негізде есептелуі мүмкін, соңғысы инфляцияны есепке алады. Жалпы алғанда, нақты ЖІӨ ұзақ мерзімді ұлттық экономикалық көрсеткіштерді көрсетудің жақсы әдісі болып табылады, өйткені ол тұрақты долларларды қолданады. Мысалы, 2009 жылы номиналды ішкі жалпы өнімі 100 миллиард долларды құраған ел бар делік. 2019 жылға қарай бұл елдің номиналды ЖІӨ 150 миллиард долларға дейін өсті. Осы уақыт аралығында баға 100% -ға өсті. Бұл мысалда, егер сіз тек ЖІӨ-нің номиналын қарастыратын болсаңыз, экономика жақсы жұмыс істейтін көрінеді. Алайда, нақты ЖІӨ (2009 доллармен көрсетілген) 75 миллиард долларды ғана құрайтын болады, бұл нақты экономикалық көрсеткіштердің жалпы төмендеуі осы уақыт аралығында болғанын көрсетеді. Жалпы ішкі өнімді есептеу тәсілдері. ЖІӨ үш негізгі әдіс арқылы анықталуы мүмкін. Үш әдіс те дұрыс есептелгенде бірдей көрсеткішке ие болуы керек. Бұл үш тәсіл көбінесе шығындар тәсілі, өндіріс (немесе өндіріс) тәсілі және табыс тәсілі деп аталады. Шығыстарға көзқарас Шығыстар тәсілі, сонымен қатар шығындар тәсілі деп аталады, экономикаға қатысатын әр түрлі топтардың шығындарын есептейді. АҚШ ЖІӨ бірінші кезекте шығындар тәсіліне негізделген. Бұл тәсілді келесі формула бойынша есептеуге болады: ЖІӨ = C + G + I + NX C = тұтыну; G = мемлекеттік шығындар; I = инвестиция; және NX = таза экспорт Осы іс-шаралардың барлығы бір елдің ЖІӨ-не ықпал етеді. Тұтыну жеке тұтыну шығындарын немесе тұтынушылардың шығындарын білдіреді. Тұтынушылар азық-түлік пен шаш қию сияқты тауарлар мен қызметтерді сатып алуға ақша жұмсайды. Тұтыну шығындары – бұл ЖІӨ-нің ең үлкен құрамдас бөлігі, оның үлесіне АҚШ ЖІӨ-нің үштен екісі келеді. Тұтынушылардың сенімі, демек, экономикалық өсуге айтарлықтай әсер етеді. Жоғары сенімділік деңгейі тұтынушылардың ақша жұмсауға дайын екендігін көрсетеді, ал төмен сенім деңгейі болашаққа деген сенімсіздікті және ақша жұмсамауды білдіреді. Мемлекеттік шығындар мемлекеттік тұтыну шығындары мен жалпы инвестицияларды білдіреді. Үкіметтер ақшаны құрал-жабдыққа, инфрақұрылымға және жалақы төлеуге жұмсайды. Мемлекеттік шығындар елдің ЖІӨ-нің басқа компоненттеріне қатысты маңызды бола алады, бұл тұтынушылық шығындар мен бизнеске салынатын инвестициялар күрт төмендеген кезде. (Бұл, мысалы, рецессиядан кейін орын алуы мүмкін.) Инвестиция жеке ішкі инвестицияға немесе күрделі шығындарға жатады. Кәсіпорындар өздерінің іскерлік қызметіне ақша салу үшін ақша жұмсайды. Мысалы, бизнес техниканы сатып алуы мүмкін. Іскерлік инвестициялар жалпы ішкі өнімнің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады, өйткені ол экономиканың өндірістік әлеуетін арттырады және жұмыспен қамту деңгейін көтереді. Таза экспорт жалпы импорттан жалпы экспортты алып тастайды (NX = Экспорт – Импорт). Экономика басқа елдерге шығаратын тауарлар мен қызметтер, ішкі тұтынушылар сатып алатын импортты алып тастағанда, елдің таза экспортын білдіреді. Белгілі бір елде орналасқан компаниялардың барлық шығындары, тіпті олар шетелдік компаниялар болса да, осы есептеуге кіреді. Өндіріс (шығару) тәсілі Өндірістік тәсіл – бұл шығындар тәсілінің кері мәні. Экономикалық қызметке ықпал ететін кіріс шығындарын өлшеудің орнына өндірістік тәсіл экономикалық өнімнің жалпы құнын есептейді және осы процесте тұтынылатын аралық тауарлардың құнын шегереді (материалдар мен қызметтер сияқты). Шығындар тәсілі шығындардан алға шықса, өндірістік тәсіл аяқталған экономикалық қызмет жағдайынан артқа көрінеді. Табысқа көзқарас Табыс тәсілі ЖІӨ-ді есептеудің басқа екі тәсілінің арасындағы өзіндік ортаны білдіреді. Табыс тәсілі экономикадағы барлық өндіріс факторлары тапқан табысты, соның ішінде еңбекке төленетін жалақыны, жермен алынған жалдау ақысын, пайыз түріндегі капиталдың қайтарымын және корпоративтік пайданы есептейді. Өндіріс факторларына төленген төлемдер болып есептелмейтін баптар бойынша кейбір түзетулердегі кірістердің факторлары. Біреу үшін кейбір салықтар бар, мысалы, сатуға салынатын салықтар және мүлік салығы, олар кәсіпкерлік қызметке жанама салық ретінде жіктеледі. Сонымен қатар, амортизация – кәсіпорындар тозуға бейім жабдықты пайдалануға жарамды деп есептеуге бөлетін резерв – ұлттық табысқа да қосылады. Мұның бәрі белгілі бір халықтың кірісін құрайды. Қорытынды Инвесторлар ЖІӨ-ді бақылайды, өйткені бұл шешім қабылдауға негіз береді. ЖІӨ есебіндегі «корпоративті пайда» және «тауарлы-материалдық құндылықтар» туралы мәліметтер үлестік салымшылар үшін керемет ресурс болып табылады, өйткені екі категория да кезең ішінде жалпы өсімді көрсетеді; корпоративті пайда туралы мәліметтер сонымен қатар салыққа дейінгі пайда, операциялық ақша ағындары және экономиканың барлық негізгі салалары бойынша бөліністерді көрсетеді. Әртүрлі елдердің ЖІӨ өсу қарқынын салыстыра отырып, активтерді орналастыруда, шетелдегі тез өсіп келе жатқан экономикаларға инвестиция салу туралы шешім қабылдауға және егер солай болса, қайсысына көмектесуге болады. Инвесторлар үлестік нарығының бағалау кейбір сезімін алуға пайдалануға болады, бұл бір қызық метрика қатынасы туралы ЖІӨ-ге жалпы нарықтық капиталдандыру пайызы ретінде білдірді. Акцияны бағалау тұрғысынан бұған ең жақын балама – бұл сатылымның жалпы көлеміне (немесе кіріске) компанияның нарықтық шегі, ол акцияға шаққанда сатылымға белгілі баға коэффициенті болып табылады. Әр түрлі секторлардағы акциялар сатылымнан бағаға дейінгі айырмашылықтар бойынша саудаласатыны сияқты, әртүрлі елдер картаның жалпы көлемінде нарықтық деңгейден бастап ЖІӨ-ге дейінгі арақатынаста сауда жасайды. Мысалы, Дүниежүзілік банктің мәліметтері бойынша, АҚШтың нарықтық көрсеткіштің ЖІӨ-ге қатынасы 2017 жылы шамамен 165% -ды құрады (қолда бар сандар үшін соңғы жыл), ал Қытайда бұл көрсеткіш 71% дан сәл асқан, ал Гонконгта коэффициенті 1274%. Алайда, бұл қатынастың пайдалылығы оны белгілі бір ұлт үшін тарихи нормалармен салыстыруда жатыр. Мысал ретінде АҚШ-тың 2006 жылдың соңында ЖІӨ-ге деген нарықтық қатынасы 130% -ды құрады, ол 2008 жылдың аяғында 75% -ке дейін төмендеді. Кейінге қарағанда, бұл сәйкесінше айтарлықтай артық бағаланған және төмен бағаланған аймақтар болды. АҚШ акциялары үшін. Бұл деректердің ең үлкен минусы – оның уақтылы болмауы; инвесторлар тоқсанына бір ғана жаңарту алады, ал қайта қарау ЖІӨ-нің пайыздық өзгерісін едәуір өзгерту үшін жеткілікті болуы мүмкін. Пайдаланылған әдебиеттер 1. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. - макроэкономика 2003 2. Мэнкью Н.Г.- макроэкономика. – Москва.-1994 3. Фишер И. – макроэкономика 4. Агапова Т.А ., Серегина С.Ф.- макроэкономика 1999 5. Абишев А.А. – макроэкономика 2007 6. ҚР-ның статистикасы 2004 7. ҚР-ның статистикасы 2005 8. ҚР-ның статистикасы 2006