ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АЛОҚА, АХБОРОТЛАШТИРИШ ВА ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ДАВЛАТ ҚЎМИТАСИ ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ САМАРҚАНД ФИЛИАЛИ КОМПЬЮТЕР ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ТАЪЛИМИДА ЎҚИТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ Бекмурадов Қ.A., Нишонов А.Х., Maмaрaуфов O.A., Джумаев С. ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ТИЗИМЛАР ўқув фани бўйича ўқув-услубий мажмуа (профессор-ўқитувчилар учун) САМАРҚАНД – 2013 Бекмурадов Қ.A., Нишонов А.Х., Maмaрaуфов O.A., Джумаев С. “Интеллектуал тизимлар” ўқув фани бўйича ўқув-услубий мажмуа. – Самарқанд: ТАТУ Самарқанд филиали, 2013. - 212 б. «Интеллектуал тизимлар» фанидан таълим технологияси Toшкент ахборот технологиялари университети Самарқанд филиали «Умумкасбий фанлар» кафедрасида тайёрланган. Ушбу мажмуа меъёрий, ҳуқуқий, ўқувуслубий, педагогик ва ўқитишнинг инновацион таълим технологияларидан иборат бўлиб, фан ўқитувчиларининг маъруза, амалий ва лаборатория машғулотларида, талабаларнинг мустақил ишларини ташкил қилишда ўқитиш сифатини оширади. Таълим технологияси «Интеллектуал тизимлар» фани бўйича ўқув машғулотларини олиб борувчи профессор-ўқитувчилар учун мўлжалланган. Тақризчилар: ТАТУ Самарқанд филиали «Информатика ва ахборот технологиялар» кафедраси доценти, ф.м.-ф.н. Махмудов З. СамДУ математик моделлаштириш кафедраси доценти, т.ф.н. Ўрунбоев Э. -2- МУНДАРИЖА КИРИШ.................................................................................................................................... - 5 I BOB. «ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ТИЗИМЛАР» ЎҚУВ ФАНИНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ............................................................................................................................. - 8 1.1. «Интеллектуал тизимлар» фанининг ўқув дастури ...................................................... - 8 1.2. «Интеллектуал тизимлар» фанинингишчи ўқув дастури ........................................... - 13 1.3. «Интеллектуал тизимлар» фанидан календарли режа................................................ - 21 1.4. Фаннинг ўқув-услубий таъминоти .............................................................................. - 22 II BOB. ТАЛАБАЛАР БИЛИМИНИ БАҲОЛАШ МЕЗОНЛАРИ.................................. - 24 2.1. Технологик харита ....................................................................................................... - 24 2.2. Хафталар бўйича рейтинг тақсимоти:......................................................................... - 24 2.3. Жорий назоратларда баҳолашлар мезони ................................................................... - 25 2.4. Оралиқ ва якуний назоратларда баҳолашлар мезони ................................................. - 25 III BOB. ЎҚУВ МАШҒУЛОТЛАРИ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ....................... - 27 3.1. Маъруза машғулотларида таълим технологиялари .................................................... - 27 3.1.1. Маъруза машғулотларида таълим технологияларини ишлаб чиқишнинг концептуал асослари ...................................................................................................... - 27 3.1.2. Маъруза машғулотларини ўқитиш таълим технологиялари ............................. - 29 1-Мавзу. “Интеллектуал тизимлар” ҳақида умумий маълумотлар ................................ - 29 2-Мавзу. Сунъий интеллект тизимларининг ривожланиш тарихи ва унинг асосий хусусиятлари. .................................................................................................................. - 38 1. Эксперт тизимлар........................................................................................................ - 38 2. Сунъий интеллект тизимларининг ривожланиш тарихи. .......................................... - 38 3. Сунъий интеллектнинг асосий хусусиятлари ва унда ечиладиган масалалар.......... - 38 3-Мавзу. Эксперт тизимлар структураси. ...................................................................... - 49 1. Эксперт тизимлар сунъий интеллектнинг йўналишларидан бири............................ - 49 2. Эксперт тизимларнинг таркиби.................................................................................. - 49 3. Эксперт тизимни яратишнинг босқичлари. ............................................................... - 49 4-мавзу. Эксперт тизимларда билимлар базаси ва билимларни структуралаштириш. - 56 1. Билимлар базаси. ............................................................................................................ - 56 2. Билимларни структурлаштириш. ................................................................................... - 56 3. Эксперт тизими классификацияси. ................................................................................ - 56 5-мавзу. Билимларни тақдим этиш моделлари .............................................................. - 63 6-мавзу. Билимларни тақдим этишнинг маҳсулий ва мантиқий тизимлари ............... - 71 7-Мавзу. Билимларни тақдим этиш ва унинг даражалари ............................................ - 76 8-Мавзу. Ишчи хотирада ва маълумотлар базасида билимларни тақдим этиш ........... - 83 9-Мавзу. Билимларни тақдим этишда фикрлашнинг тўғри ва тескари занжирлари.... - 89 10-Мавзу. Билимларни тақдим этишда билимлар базаси билан ишлаш ...................... - 97 11-Мавзу. Эксперт тизимларда эҳтимоллик ва норавшан мантиқ.............................. - 103 3.2. Амалий машғулотларда таълим технологиялари ..................................................... - 154 3.2.1. Амалий машғулотларида таълим технологияларини ишлаб чиқишнинг концептуал асослари ........................................................................................................................ - 154 3.2.2. Амалий машғулотларини ўтказиш таълим технологиялари ............................ - 159 3.3. Лаборатория машғулотларда таълим технологиялари ............................................. - 162 3.2.1. Лаборатория машғулотларини ўтказиш таълим технологиялари ................ - 162 1-лаборатория иши. Билимларни такдим этишда семантик тармоқларни қўллаш. ....... - 164 3.4. Мустақил ўқув фаолиятининг таълим технологиялари ........................................... - 168 3.4.1. Мустақил ўқув фаолиятини ташкил этиш усул ва воситалари ....................... - 168 3.4.2. Мустақил ўқув фаолиятни ташкил этиш таълим технологияси .................... - 170 Маслаҳат (консультация) машғулоти таълим технологияси ................................... - 170 IV БОБ. НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ ВА БИЛЕТЛАР ...................................................... - 182 - -3- 4.1. Биринчи оралиқ назорат саволлари ва билетлар ...................................................... - 182 4.2. Иккинчи оралиқ назорат саволлари ва билетлар ...................................................... - 187 4.3. Тест синови учун тест саволлари .............................................................................. - 192 4.4. Якуний назорат билетлари ........................................................................................ - 207 Inellektual tizimlardan izohli lug`at .................................................................................... - 219 АДАБИЁТЛАР .................................................................................................................... - 221 - -4- КИРИШ «Интеллектуал тизимлар» фанидан таълим технологияси «Иқтисодий олий таълим муассасаларида маъруза ва семинарларни ўқитиш технологияси» ўқув қўлланмасида баён этилган дарс машғулотларида янги технологияларни қўллаш қонун-қоидаларига таянган ҳолда ишлаб чиқилган. Талабаларга билим беришда замонавий таълим технологияларининг аҳамияти тўғрисида сўз борганда Президентимиз И.А.Каримовнинг “Ўқув жaрaёнигa янги axбoрoт вa пeдaгoгик тexнoлoгиялaрни кeнг жoрий этиш, бoлaлaримизни кoмил инсoнлaр этиб тaрбиялaшдa жoнбoзлик кўрсaтaдигaн ўқитувчи вa дoмлaлaргa эътибoримизни янaдa oшириш, қисқaчa aйтгaндa, тaълим-тaрбия тизимини сифaт жиҳaтидaн бутунлaй янги бoсқичгa кўтaриш диққaтимиз мaркaзидa бўлиши дaркoр”1 деган сўзларини таъкидлаш ўринлидир. Бу масала “Баркамол авлод йили” Давлат дастурида ҳам асосий йўналишлардан бири сифатида эътироф этилган. Китобда келтирилган таълим технологияларининг ҳар бири ўзида ўқув машғулотини ўтказиш шарт-шароити тўғрисида ахборот материалларини, педагогик мақсад, вазифа ва кўзланган натижаларни, ўқув машғулотнинг режаси, ўқитишнинг усул ва воситаларини мужассамлаштирган. Шунингдек, бу ўқув машғулотининг технологик картасини, яъни ўқитувчи ва ўқувчининг мазкур ўқув машғулотида эришадиган мақсади бўйича ҳамкорликдаги фаолиятнинг босқичма-босқич таърифланишини ҳам ўз ичига олади. Китоб таркиби кириш, таълим технологиясининг концептуал асослари, ҳар бир мавзу бўйича маъруза ва семинар машғулотларида ўқитиш технологиясидан иборат. Маълумотлар максимал даражада умумлаштирилган ва тартибга солинган. Уларни ўзлаштириш ва ёдда сақлаб қолишни кучайтириш учун жадвал ва чизмалардан фойдаланилган. Китобнинг концептуал асослари қисмида дастлаб «Интеллектуал тизимлар» фанининг долзарблиги ва аҳамияти, мазкур ўқув фанининг таркибий тузилиши, ўқитишнинг усул ва воситаларини танлашда таянилган концептуал фикрлар, коммуникациялар, ахборотлар берилиб, сўнгра лойиҳалаштирилган, ўқитиш технологиялари тақдим қилинган. Ҳозирги кунда жаҳон тажрибасидан кўриниб турибдики, таълим жараёнига ўқитишнинг янги, замонавий усул ва воситалари кириб келмоқда. Таълим жараёнида самарали фойдаланилмоқда. Жумладан, ватанимиздаги олий ўқув юртларида ҳам инновацион ва замонавий педагогик ғоялар амалга оширилмоқда: ўқитувчи билим олишнинг ягона манбаи бўлиб қолиши керак эмас, балки талабалар мустақил ишлаш жараёнининг ташкилотчиси, маслаҳатчиси, ўқув жараёнининг менежери бўлиши лозим. Таълим технологиясини ишлаб чиқиш асосида айнан шу ғоялар ётади. Республикамизда олиб борилаётган туб иқтисодий ислоҳотлар таълим соҳасида ҳам изчил ва узлуксиз ўзгаришларни амалга оширишни тақозо этмоқда. Иқтисодиётнинг бозор муносабатларига ўтиши кадрларни тайёрлаш соҳасида жаҳон андозаларга мос равишда туб ўзгаришлар қилинишини талаб этади. Маълумки, фирмалар, корхоналар ва ташкилотларнинг самарали ишлашини ундаги мавжуд бўлган малакали ва билимли ходимлар таъминлайди. Шу жиҳатдан ҳозирги вақтда малакали ва ишбилармон ходимларни шакллантиришга эришиш муҳим ижтимоий-иқтисодий аҳамият касб этади. “Иқтисодиётимизда эришилган натижалар негизида аввало бозор ислоҳотлари ва мамлакатни модернизация қилишнинг пухта ўйланган модели ва узоқ муддатга мўлжалланган дастурини босқичма босқич амалга ошириш бўйича олиб борилаётган тизимли, изчил ва қатъий ҳаракатлар турганини кузатиш қийин эмас”2, деб таъкидлаган эди 1 Ўзбекистон Конституцияси – биз учун демократик тараққиёт йўлида ва фуқаролик жамиятини барпо этишда мустаҳкам пойдевордир. – Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 17 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси // Халқ сўзи, 2009 йил 6 декабрь. 2 “Эришилган ютуқларни мустаҳкамлаб, янги марралар сари изчил ҳаракат қилишимиз лозим”. Президент И.А.Каримовнинг 2005 йилда мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2006 йилда -5- республикамиз Президенти И.А.Каримов. Шуниндек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 21 мартдаги «Замонавий ахборот-коммуникация технологияларини янада жорий этиш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида» ПҚ-1730 сонли қарори, 2012 йил 1 февралдаги “Жойларда компютерлаштириш ва ахборот-коммуникация технологияларини янада ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорлари Республикамизда ахборот-коммуникация технологиялари тараққиётида, бу соҳадаги амалий-илмий ва фундаментал тадқиқотларни ривожлантиришида яна бир муҳим босқич бўлиб қолади. Президентимиз И.Каримов ХХI асрни маънавий-маърифат асри, илм-фан маданият ва ахборотлар асри деб таърифлар экан, бу билан ҳозирги даврнинг муҳим белгиси ва хусусиятини ҳам белгилаб берганини пайқаб олиш қийин эмас. 2008 йилда бошланган жаҳон молиявий – иқтисодий инқирози шароити иқтисодий ислоҳотларни янада чуқрлаштириш, иқтисодий ривожланишнинг инновацион йўли жуда долзарб эканлигини исботлаб берди. Бу борада Президентимизнинг “Жаҳон молиявий – иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” китобида ҳам қуйидаги фикрлари келтирилган: “… инновацион технологияларни кенг жорий этиш - Ўзбекистон учун инқирозни бартараф этиш ва жаҳон бозорида янги марраларга чиқишнинг ишончли йўлидир”. Бунинг учун аввалом бор тинчлик ва барқарорлик муҳимдир [2]. Олий таълим тизимида юксак малакали, ижодкорлик ва ташаббускорлик қобилиятига эга, келажакда касбий ва ҳаётий муаммоларни мустақил ҳал қила оладиган, янги техника ва технологияларга тез мосланишга лаёқатли кадрларни тайёрлашда таълим жараёнини замонавий ўқув-услубий мажмуалар билан таъминлаш муҳим аҳамиятга эга. Ўзгариб турувчи бозор шароитларини илғаб олиш, уларни моҳиятини, қонуниятларини чуқур таҳлил қилиш, фан-техника тараққиётида техника, тиббиёт, геология, физика, кимё соҳасидаги масалаларда – касалликни аниқлаш, фойдали қазилмаларнинг тури ва ҳолатини аниқлаш, технологик жараённинг энг мақбул йўлини танлаш, техник ва тиббий ташхис қўйиш, лойиҳалаш, режалаштириш, бошқариш, кузатиш, олдиндан айтиш, кўп вариантли ечимларни яратиш ва оптимал иқтисодий қарорлар қабул қилиш, кейинчалик, бу масалаларнинг бажарилишини компьютер орқали мониторинг қилиш, зарур бўлса, олдинги (компьютер хотирасидаги) ҳулосаларга оператив тарзда ўзгартиришлар киритишда «Интеллектуал тизимлар» фанини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Мазкур фан олий таълимнинг 5330200 – «Информатика ва ахборот технологиялари (тармоқлар бўйича)», 5330300 – «Ахборот хавфсизлиги», 5111000 – «Касб таълими (Информатика ва ахборот технологиялари (тармоқлар бўйича))» ва 5220200 – «Ахборотлаштириш ва кутубхонашунослик (сохалар бўйича) йўналишлари учун таълим стандартларида учинчи блокда ўрин олган. Инновацион таълим технологиялари асосида ишлаб чиқиладиган ўқув-услубий мажмуа (ЎУМ) – давлат таълим стандарти ва фан дастурида белгиланган талабалар томонидан эгалланиши лозим бўлган билим, кўникма, малака ва компетенцияларни шакллантиришни, ўқув жараёнини комплекс лойиҳалаш асосида кафолатланган натижаларни олишни, мустақил билим олиш ва ўрганишни ҳамда назоратни амалга оширишни таъминлайдиган, талабанинг ижодий қобилиятларини ривожлантиришга йўналтирилган ўқув –услубий манбалар, дидактик воситалар ва материаллар, электрон таълим ресурслари, ўқитиш технологияси, баҳолаш методлари ва мезонларини ўз ичига олган. Яратилган ЎУМ янгилиги – илғор педагогик ва инновацион таълим технологиялари асосида ишлаб чиқилиши, ўқув машғулотлари мазмунининг ҳозирги замон тараққиёти билан уйғунлашуви, педагог ва талабалар ўртасидаги интерфаол муносабатларнинг дидактик воситалар билан шакллантирилиши, фанни ўқитишнинг барча элементларининг тизимлашганлигида кўринади. иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси. //Ўзбекистон овози. 2006, 11 феврал -6- Фаннинг ўқув-услубий мажмуаси компонентларининг мазмуни Давлат таълим стандарти асосида тузилган фан дастурига мувофиқ, ҳамда шахсга йўналтирилган, ривожлантирувчи ва мустақил таълим олиш технолологиялари, тамойиллари ва талаблари асосида ишлаб чиқилди. Лойиҳанинг биринчи ҳисобот йилидаги асосий мақсади “Информатика ва ахборот технологиялари” ва “Касб таълими (Информатика ва ахборот технологиялари)” таълим йўналишларидаги “Интеллектуал тизимлар” фанидан ўқув-услубий мажмуаларни ишлаб чиқиш ва нашрга тайёрлашдан иборат. Лойиҳада асосан эътиборга олинадиган томони шундаки, ҳозирги кун олий таълимда ўқитиш тизимига қўйилган талаблардан келиб чиққан ҳолда, Ахборот-коммуникация соҳаси бўйича тайёрланаётган кадрларнинг етук мутахассис даражасига эришиини таъминлашдир. Шу билан биргаликда ўқув адабиётларининг Давлат тилидаги нашрларининг етарли эмаслигини эътиборга олиб, талаба ёшларнинг мустақил таълим олишлари ва уларнинг билим, кўникма ва малакаларини замон талабалари даражасида шакллантиришга хизмат қиладиган ўқув-услубий мажмуаларни ишлаб чиқиш ҳамда тайёрланган материалларни электрон дарслик сифатида такомиллаштириш, тўпланган барча материаллар асосида мутахассислик фанидан талабалар учун дарсликлар тайёрлаш, виртуал лаборатория стендлари ва намунавий интеллектуал тизимлар (интеллектуал видеоназорат тизимлари, объектларни таниш тизимлари) яратиш кўзда тутилади. Биринчи бўлим ўқув-услубий мажмуа концептуал асослари бўлиб, унда «Интеллектуал тизимлар» ўқув фанини ўқитишнинг долзарблиги асосланган, мазкур фаннинг тузилмаси, фаннинг ўқув дастури, ишчи дастури, технологик харита, баҳолаш мезонлари, календар режалар каби меъёрий хужжатларга бағишланган. Иккинчи бўлим, яъни ўқув машғулотлари услубий таъминоти бўлимида маърузалар матни, амалий машғулотлар, лаборатория машғулотлари ва мустақил ишлар учун тайёрланган услубий кўрсатмаларнинг мазмунлари ёритилган. Учинчи бўлимда фанни ўқитишда педагогнинг стратегияларини ифодаловчи инновацион таълим технологиялари асосида ишлаб чиқилган ўқув-услубий мажмуанинг мазмуни баён қилинган. Иловаларда машғулотлар учун тайёрланган марузалар матни, амалий, лаборатория ва мустақил иш машғулотларини бажариш учун услубий кўрсатмалар келтирилган. “Интеллектуал тизимлар” фанидан ўқув-услубий мажмуа илова қилинади. -7- I BOB. «ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ТИЗИМЛАР» ЎҚУВ ФАНИНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ 1.1. «Интеллектуал тизимлар» фанининг ўқув дастури “Интеллектуал тизимлар” фанининг ўқув дастури Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги 2011 йил «14» мартдаги №1075-сонли буйруғи билан тасдиқланган va 2012 йил «14»март № БД5121900-3.12 сон билан рўйхатга олинган. “Интеллектуал тизимлар” фанининг ўқув дастури: Билим соҳаси: 300000 Таълим соҳаси: 330000 Таълим 5330200 йўналиши: Таълим 5330300 Билим соҳаси: 100000 Таълим соҳаси: 110000 Таълим 5111000 йўналиши: Билим соҳаси: 200000 Таълим соҳаси: 220000 Таълим 5220200 йўналиши: учун мўлжалланган. – Ишлаб чиқариш техник соха – Компьютер технологиялари ва информатика – Информатика ва ахборот технологиялари (тармоқлар бўйича) – Ахборот хавфсизлиги йўналиши: – Гуманитар соҳа – Педагогика – Касб таълими (Информатика ва ахборот технологиялари (тармоқлар бўйича)) – Ижтимоий соҳа, иқтисод ва ҳуқуқ – Журналистика ва ахборот – Ахборотлаштириш ва кутубхонашунослик (сохалар бўйича) Фаннинг ўқув дастури Олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар ўқув услубий бирлашмалари фаолиятини Мувофиқлаштирувчи Кенгашнинг 2012 йил «___»__________даги «____»-сон мажлис баёни билан мақулланган. Фаннинг ўқув дастури Тошкент ахборот технологиялари университетида ишлаб чиқилди. Тузувчилар: Хачатурова Е.М.- ТАТУ, и.ф.н., доцент, Зайнутдинова М.Б.. – ТАТУ, т.ф.н., доцент. Каримова В.А. - ТАТУ, т.ф.н., в.б. доцент. Тақризчилар: Гулямов Ш.М.-Тошкент давлат техника университети, т.ф.д., профессор, Якубов М.С. - ТАТУ, «Электрон тижорат » кафедра мудири, т.ф.д.,профессор. Фаннинг ўқув дастури Тошкент ахборот технологиялари университети қошидаги Олий ўқув юртлараро Илмий услубий Кенгашида тавсия қилинган (2012 й «__________» даги «____» сонли баённомаси). -8- Кириш Замонавий информацион технологияларнинг асосий йуналишлардан бири инсонга таалуқли бўлган вазифаларни бажарувчи интеллектуал тизимларни яратишдир. Хар бир сохада, эксперт ролини бажарувчи ва инсонни вазифаларини ўз зиммасига олувчи бундай тизимли дастурлар эксперт тизимлар дейилади. Эксперт тизимлар сунъий интеллект тизимларни бир қисми бўлиб, у назарий жихатдан бу сохани ривожлантиришда мухим рол ўйнайди ва сунъий интеллектнинг амалий тизимларини яратилишида эксперт тизимлар биринчи қадам бўлиб хисобланади. Эксперт тизимлар сунъий интеллект ғоялари ва усулларига асос бўлиб, билимлар, маълумотлар йиғиндиси ва улар ёрдамидаги бошқарув тизимлари хамда мантиқий қидирув, ассоциатив, хисоблаш амаллари хозирча жуда оз миқдорда ижодий жараёнларга ўхшатилган билимлар манбаи, аниқ бир кўринишда ишлатилади. Ўқув фанининг мақсади ва вазифалари Фаннинг мақсади − интеллектуал тизимларни ўзига хос хусусиятлари ва имкониятларини ўрганиш, интеллектуал тизимларни инсон фаолиятининг турли сохаларида қўлланилиш асосларини ўрганишдан иборатдир. Асосий эътибор интеллектуал тизимларни турли сохаларда қўлланилишига қаратилгандир.Фаннинг асосий мақсадларидан бири-бу турли интеллектуал тизимларида кечаётган ахборот жараёнларини роли ва характери тўғрисида умумий тасаввур хосил қилишдир. Фаннинг вазифаси-талабаларни эксперт тизимлар яратишни назарий асосларини, инструментал воситаларни ўрганиш хамда кенг тарқалган эксперт системаларни хусусиятлари билан танишишдан иборатдир. Фан бўйича талабаларнинг билимига, кўникма ва малакасига қўйиладиган талаблар Бу фанни ўқитиш натижасида талаба қуйидагиларни билиши керак: - билимлар базасини моделини тасвирланишини; - эксперт тизимлар бошқариш механизмини; - билимларни олиш усулларини ва эксперт тизимлар яратишни инструментал воситаларини; Бажариши керак: - алгоритмик ёки мантикий дастурлаш тилларида сунъий интеллект сохасидаги аниқ масалаларни ечиш; - ечилаётган масалани мохиятига асосан керакли инструментал воситаларни танлаб, дастур яратиш; Тизимларни моделлаштиришдан амалий ва тажриба ишларини бажаришда, умумкасбий ва махсус фанларни ўрганишда хосил килинган хисоб – китоблар, алгоритмлар ва дастурлардан фойдаланиш тавсия этилади. Фаннинг ўқув режасидаги бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги ва услубий жихатдан узвий кетма кетлиги “Интеллектуал тизимлар” фани − умумкасбий фани хисобланиб 7-семестрда ўқитилади. Дастурни амалга ошириш ўқув режасида режалаштирилган “Информатика”, “Дастурлаш технологияси”, “Маълумотлар банки ва базалари” фанлари билан узвий боғлиқ ва шу фандан олинган билимларга асосланади. Фанни ишлаб чиқаришдаги ўрни Интеллектуал тизимлар турли сохаларда ишлатилмокда. Шу аснода фанни ўзлаштириш давомида талабалар интеллектуал тизимлар кўникмасига эга бўладилар. Олган билимларини эса ишлаб чиқаришнинг барча сохаларида қўллашлари мумкин. -9- Фанни ўқитишда замонавий ахборот ва педагогик технологиялар Фанни ўзлаштиришда масофада ўқитиш, дарслик, ўқув қўлланмалари ва маърузалар матнларнинг электрон версияларидан, электрон плакатлар ва виртуал лаборатория ишларидан фойдаланилади. Бу эса талабаларни нафақат назарий, балки олган билимларини хақиқатда кўриш ва тушунчага эга бўлишларига ёрдам беради. Асосий қисм Интеллектуал тизимлар хақида умумий маълумотлар Сунъий интелект тизимлари, эксперт тизимлар, сунъий интелект тизимларнинг ривожланиш тарихи, инсон ва сунъий идрокларни таққослаш. Сунъий интеллектнинг асосий хусусиятлари. Сунъий интеллектда ечиладиган масалалар хусусиятлари. Эксперт тизимлари структураси Эксперт тизимлари сунъий интеллектнинг йуналишларидан бири. Эксперт тизимининг (ЭТ) таркиби. Билимлар базаси(ББ). Билимларни структуралаштириш. Эксперт тизими классификацияси. Билимларни тақдим этиш моделлари Билимларни тақдим этиш моделлари. Семантик тармоклар. Фреймли моделлар ва уларда бошқариш. Мантиқ предикатлари ёрдамида билимларни тасвирлаш. Махсулий тизимлар. Эксперт тизимлар учун билимлар базасини лойихалаш. Билимлар базасини лойихалаш усуллари. Билимлар базасини лойихалашни автоматлаштириш. Махсулий модел. Фикрлашнинг тўғри занжири. Фикрлашнинг тескари занжири. Хулосаларни излаш. Эхтимоллик ва ноаниқ мантиқ Байес теоремасини тўла бўлмаган билимларни ишлаш учун қўллаш. Эхтимоллик ва ноаниқ мантиқ. Ўзи ўрганадиган тизимларни яратиш. Эксперт тизимларини қуриш воситалари Дастурлаштириш тиллари. Эксперт тизимлари яратишни инструментал воситалари. Асосий ва ёрдамчи воситалар. Мухандисли билим тиллари. Эксперт тизимлари қўшимча воситалари. Эксперт тизимлари қуриш воситалари ёрдамида билимларни тасвирлаш усуллари ва дастурлаш услублари. Инструментал воситаларга мисол ва уларни ишлатишни айримлиги. Билимларни олиш Экспертдан билимлар олиш. Билимларни олиш усуллари. Иш жойида назорат килиш. Масалани мухокама килиш. Масалани тасвирлаш. Масалани тахлили. Тизимни меъёрига етказиш.Тизимни бахолаш. Тизимни текшириш. Билимлар мухандиси ва экспертни ўзаро алокаларини шартлари. Билимларни олиш аспектлари. Лингвистик аспект. Гноселогик аспект. Психологик аспект. Эксперт тизимлари куриш воситаларини ривожланиш босқичлари Инструментал воситаларни танлаш. Эксперт тизимлари қуриш кийинчиликлари. Эксперт тизимлари ривожланишининг асосий тенденциялари Эксперт тизимлари яратиш самарадорлигининг мезони ва келажаги. Хулоса Тўғри ва тескари хулоса асосида натижани олиш механизмларини амалиётда яратиш. Эксперт тизимлари қуришда ноаниқ логикалардан фойдаланиш. Мантикий тиллар ёрдамида Эксперт тизимлари қуриш. - 10 - Амалий машғулотларни ташкил этиш бўйича кўрсатма ва тавсиялар Амалий машғулотларда талабалар интеллектуал тизимларни қурилиш ва уни структурасини ўрганадилар. Кўп табақали семантик модел яратиш. Кўп табақали фреймли моделлар яратиш. Тўғри ва тескари занжирли махсулий модел яратиш. Байес теоремасини тўла бўлмаган билимларни ишлаш учун қўллаш. Эхтимоллик назариясини нояққол билимларни ишлаш учун қўллаш. Ўзи ўрганадиган тизимларни яратиш. Амалий машғулотларни ташкил этиш бўйича кафедра профессор-ўқитувчилари томонидан кўрсатма ва тавсиялар ишлаб чиқилади. Унда саосан талабалар маъруза мавзулари бўйича олган билимларини бойитадилар. Шунингдек, дарслик ва ўқув қўлланмалар асосида талабалар билимларини бойитишга эришиш, тарқатма материаллардан кенг фойдаланиш тавфсия этилади. Лаборатория ишларини ташкил этиш бўйича кўрсатмалар Лаборатория ишларини бажариш давомида талабалар Windows операцион тизимининг замонавий дастурлаш иловаларидан фойдаланиб амаллар бажарадилар. Билимларни такдим этишда семантик тармоқларни қўллаш. Билимларни такдим этишда фреймлардан фойдаланиш. Соха тавсифи. Интеллектуал тизимлар учун фактлар базаси ва қоидаларни ишлаб чиқиш. Билимларни тақдим этишда махсулий қоидалардан фойдаланиш. Фикрлашни тўғри занжири. Билимларни такдим этишда махсулий қоидалардан фойдаланиш. Фикрлашни тескари занжири. Интеллектуал тизимларни лойихалашда Байес назариясини қўллаш. Аниқ бўлмаган мантиқли интеллектуал тизимларни лойихалашда ишончлилик коэффициентини қўллаш. Ўзи ўрганадиган тизимларни яратиш Мустақил ишни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни Мустақил ишни бажаришдан асосий мақсад - профессор-ўқитувчиларнинг бевосита раҳбарлиги ва назорати остида талабаларни семестр давомида фанларни узлуксиз ўрганишини ташкил этиш, олинган билим, кўникмаларини чуқур ўрганиб мустаҳкамлаш, келгусидаги дарсларга тайёргарлик кўриш, ақлий меҳнат маданиятини, янги билимларни мустақил равишда излаб топиш ва қабул қилишини шакллантиришдан иборат. Талаба мустақил ишини ташкил этишда «Интеллектуал тизимлар» фанининг хусусиятларини, шунингдек, ҳар бир талабанинг академик ўзлаштириш даражаси ва қобилиятини ҳисобга олган ҳолда қуйидаги шакллардан фойдаланилади: айрим назарий мавзуларни турли хил ўқув адабиётлари ёрдамида мустақил ўзлаштириш, берилган мавзу буйича реферат тайёрлаш, лаборатория ва амалий машғулотларга тайёргарлик кўриш, анжуманларга маъруза тезисларни тайёрлаш, илмий жамиятлар ва тугаракларда иштирок этиш, кафедраларнинг илмий ишларида иштирок этиш ва хоказолар. Мустақил иш учун намунавий мавзулар: Тестларни тахлил килиш учун семантик тармокларни қўллаш. 1. Объектларни классификация килиш учун семантик тармоқларни қўллаш. 2. Медицина эксперт тизимларида семантик тармоқларни қўллаш. 3. Реал вақт ЭТ фрейм моделларини қўллаш. 4. Харбий сохада фрейм моделларини қўллаш. 5. Ишлаб чиқариш АБТларида фрейм моделларини қўллаш. 6. Башорат қилиш масалаларида фрейм моделларини қўллаш. 7. Медицина масалаларида фрейм моделларини қўллаш. 8. Техник тизимни диагностика қилишда махсулий қоидаларни қўллаш. - 11 - 9. Медицина масалаларида диагностика қилишда махсулий тизимларни қўллаш. 10. Қишлоқ хўжалиги масалаларини башоратлашда махсулий тизимларни қўллаш. 11. Харбий сохада башоратлаш масаласида махсулий тизимларни қўллаш. 12. Бюджетни режалаш масаласида махсулий тизимларни қўллаш. 13. Молиявий масалаларни режалашда махсулий тизимларни қўллаш. 14. Ўйинларни лойихалашда мантиқий моделларни қўллаш. 15. Медицина масалаларида мантиқий моделларни қўллаш. 16. Таълимда мантиқий моделларни қўллаш. 17. Объектларни классификация килиш масалаларида мантиқий моделларни қўллаш. 18. Диагностика қилишда мантиқий моделларни қўллаш. 19. Ўқитувчи тизималар. Дастурнинг информацион-услубий таъминоти Мазкур фанни ўқитиш жараёнида таълимнинг замонавий методлари, педагогик ва ахборот-коммуникация технологиялари қўлланиши назарда тутилган: - фаннинг барча маърузалари замонавий компьютер технологиялари ёрдамида презентацион ва электрон-дидактик технологиялардан фойдаланилади; - лаборатория машғулотларини бажариш давомида янги компьютер қурилмаларидан кенг фойдаланилади; - амалий машғулотларни ўтиш давомида мультимедиа технологияларидан кенг фойдаланиш, амалий машғулотларнинг барча мавзуларида ақлий хужум, гурухли фикрлаш педагогик технологияларидан фойдаланиш кўзда тутилади. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Фойдаланиладиган асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар рўйхати Асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар Каримов И.А., “Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир”, Тошкент., “Ўзбекистон”, 2005.-96б. Каримов И.А. «Эришилган ютуқларни мустаҳкамлаб, янги марралар сари изчил ҳаракат қилишимиз лозим». // «Халқ сўзи», 2006 й., 11-февраль. Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан «О дальнейшем развитии компьютеризации и внедрении информационно- коммуникационных технологий».// «Народное слово», 2002 г., 8-июня. Корнеев В.В., Гарев А.Ф. и др. Базы данных. Интеллектуальная обработка информации. – М.: «Нолидж», 2000. Гаврилова Т.А., Хорошевский В.Ф. Базы знаний интеллектуальных систем. – С-Пб: Питер, 2001. Змитрович А. И. Интеллектуальные информационные системы.- Мн: ТетраСистемс, 1997. Джексон П. Введение в экспертные системы. - М.: «Вильямс», 2001. Қўшимча адабиётлар 1. Дюк В., Самойленко А. Data Mining. Учебный курс. – С-Пб: «Питер», 2001. 2. Зыков В.В. Основы информационной культуры. – Тюмень: ТГУ, 1996. 3. Косимов С.С. Ахборот технологиялари. Ўкув қулланма. Тошкент. Алоқачи.2006.-369 с. 4. Орифжонов М., Бекмурадов Т., Хожиматова Г., “Эксперт тизимлар”, - Тошкент – “Фан”- 1991й, 60 б. 5. Хачатурова Е.М., Кимизбаева О.Э. Учебное пособие по курсу «Экспертные системы» -Ташкент 2006. 6. Хачатурова Е.М., Каримова В.А. Методические указания к практическим и лабораторным работам по курсу «Интеллектуальные системы». ТУИТ, 2008, 29 с. - 12 - 7. Ходиев Б.Ю. и др. Введение в базы данных и знаний. Ташкент. Изд.ТГЭУ. 2003. – 133 с. 8. http://www.searchengines.ru/ 9. http://www.tuit.uz/ 1.2. «Интеллектуал тизимлар» фанинингишчи ўқув дастури Ишчи ўқув дастур билим соҳаси 300000 – Ишлаб чиқариш техник соха, таълим соҳаси 330000 – Компьютер технологиялари ва информатика, Таълим йўналиши 5330200 – Информатика ва ахборот технологиялари (тармоқлар бўйича) ва 5111000 – Касб таълими (Информатика ва ахборот технологиялари (тармоқлар бўйича)) учун тузилган ва Ўзбекистон Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2012 йил «14» мартда №1073 сонли қарори билан тасдиқланган ўқув дастур асосида ишлаб чиқилди. Ишчи ўқув дастур ТАТУ Самарқанд филиали “Умумкасбий фанлар” кафедрасининг 2012 йил 27-август йиғилишида (№ 1 сонли баённомаси) муҳокама қилинган ва маъқулланган. Ишчи ўқув дастур “Информатика ва педагогик технологиялари” факультети илмий-услубий кенгашида 2012 йил 29-августда (баённома №1) кўриб чиқилган ва тавсия қилинган. Кириш Замонавий информацион технологияларнинг асосий йуналишлардан бири инсонга таалуқли бўлган вазифаларни бажарувчи интеллектуал тизимларни яратишдир. Хар бир сохада, эксперт ролини бажарувчи ва инсонни вазифаларини ўз зиммасига олувчи бундай тизимли дастурлар эксперт тизимлар дейилади. Эксперт тизимлар сунъий интеллект тизимларни бир қисми бўлиб, у назарий жихатдан бу сохани ривожлантиришда мухим рол ўйнайди ва сунъий интеллектнинг амалий тизимларини яратилишида эксперт тизимлар биринчи қадам бўлиб хисобланади. Эксперт тизимлар сунъий интеллект ғоялари ва усулларига асос бўлиб, билимлар, маълумотлар йиғиндиси ва улар ёрдамидаги бошқарув тизимлари хамда мантиқий қидирув, ассоциатив, хисоблаш амаллари хозирча жуда оз миқдорда ижодий жараёнларга ўхшатилган билимлар манбаи, аниқ бир кўринишда ишлатилади. Ўқув фанининг мақсади ва вазифалари Фаннинг мақсади − интеллектуал тизимларни ўзига хос хусусиятлари ва имкониятларини ўрганиш, интеллектуал тизимларни инсон фаолиятининг турли сохаларида қўлланилиш асосларини ўрганишдан иборатдир. Асосий эътибор интеллектуал тизимларни турли сохаларда қўлланилишига қаратилгандир.Фаннинг асосий мақсадларидан бири-бу турли интеллектуал тизимларида кечаётган ахборот жараёнларини роли ва характери тўғрисида умумий тасаввур хосил қилишдир. Фаннинг вазифаси-талабаларни эксперт тизимлар яратишни назарий асосларини, инструментал воситаларни ўрганиш хамда кенг тарқалган эксперт системаларни хусусиятлари билан танишишдан иборатдир. Фан бўйича талабаларнинг билимига, кўникма ва малакасига қўйиладиган талаблар Бу фанни ўқитиш натижасида талаба қуйидагиларни билиши керак: - билимлар базасини моделини тасвирланишини; - эксперт тизимлар бошқариш механизмини; - билимларни олиш усулларини ва эксперт тизимлар яратишни инструментал воситаларини; Бажариши керак: - 13 - - алгоритмик ёки мантикий дастурлаш тилларида сунъий интеллект сохасидаги аниқ масалаларни ечиш; - ечилаётган масалани мохиятига асосан керакли инструментал воситаларни танлаб, дастур яратиш; Тизимларни моделлаштиришдан амалий ва тажриба ишларини бажаришда, умумкасбий ва махсус фанларни ўрганишда хосил килинган хисоб – китоблар, алгоритмлар ва дастурлардан фойдаланиш тавсия этилади. Фаннинг ўқув режасидаги бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги ва услубий жихатдан узвий кетма кетлиги “Интеллектуал тизимлар” фани − умумкасбий фани хисобланиб 7-семестрда ўқитилади. Дастурни амалга ошириш ўқув режасида режалаштирилган “Информатика”, “Дастурлаш технологияси”, “Маълумотлар банки ва базалари” фанлари билан узвий боғлиқ ва шу фандан олинган билимларга асосланади. Фанни ишлаб чиқаришдаги ўрни Интеллектуал тизимлар турли сохаларда ишлатилмокда. Шу аснода фанни ўзлаштириш давомида талабалар интеллектуал тизимлар кўникмасига эга бўладилар. Олган билимларини эса ишлаб чиқаришнинг барча сохаларида қўллашлари мумкин. Фанни ўқитишда замонавий ахборот ва педагогик технологиялар Фанни ўзлаштиришда масофада ўқитиш, дарслик, ўқув қўлланмалари ва маърузалар матнларнинг электрон версияларидан, электрон плакатлар ва виртуал лаборатория ишларидан фойдаланилади. Бу эса талабаларни нафақат назарий, балки олган билимларини хақиқатда кўриш ва тушунчага эга бўлишларига ёрдам беради. Семестр 7 Жами Умумий юклама 100 100 Фан бўйича ўқув юкламасининг тақсимоти Машғулотлар турлари Маъруза Амалиёт Лаборатория Курс иши 36 18 18 36 18 18 - Мустақил иш 28 28 Машғулот тури Маъруза Амалий машғулот Лаборатория машғулот Мустақил иш Жами Хафталар бўйича тақсимланиши 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 36 2 2 2 2 2 2 2 2 2 18 2 2 2 2 2 18 2 2 2 2 28 2 2 2 2 2 2 2 - 14 - 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 Маъруза машғулотлари мавзулари ва юкламалари № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Мавзулари ва унинг қисқача мазмуни «Интеллектуал тизимлар” ҳақида умумий маълумотлар. Сунъий интеллект тизимларининг ривожланиш тарихи ва унинг асосий хусусиятлари. Эксперт тизимлар структураси. Эксперт тизимларда билимлар базаси ва билимларни структуралаштириш. Билимларни тақдим этиш моделлари. Билимларни тақдим этишнинг маҳсулий ва мантиқий тизимлари Билимларни тақдим этиш ва унинг даражалари Ишчи хотирада ва маълумотлар базасида билимларни тақдим этиш. Билимларни тақдим этишда фикрлашнинг тўғри ва тескари занжирлари. Билимларни тақдим этишда билимлар базаси билан ишлаш. Эксперт тизимларда эҳтимоллик ва норавшан мантиқ. Ўзи ўрганадиган тизимларни яратиш. Эксперт тизимларини қуриш воситалари. Статик ва динамик эксперт тизимларини қуришнинг техник комплекслари. Билимларни олиш. Сифатли билимларни олишни формаллаштириш. Эксперт тизимлари қуриш воситаларини ривожланиш босқичлари. Эксперт тизимлари ривожланишининг асосий тенденциялари. Жами Ажрат соат 2 2 Адабиётлар 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 36 Аннотациялар 1 – Маъруза. “Интеллектуал тизимлар” ҳақида умумий маълумотлар. Режа: 1.Фаннинг мақсади ва вазифалари. 2.Асосий тушунчалар ва таърифлар. 3.Сунъий интеллект тизимлари. 2 – Маъруза. Сунъий интеллект тизимларининг ривожланиш тарихи ва унинг асосий хусусиятлари. Режа: 1. Эксперт тизимлар. 2. Сунъий интеллект тизимларининг ривожланиш тарихи. 3. Сунъий интеллектнинг асосий хусусиятлари ва унда ечиладиган масалалар. 3 – Маъруза. Эксперт тизимлар структураси. Режа: 1. Эксперт тизимлар сунъий интеллектнинг йўналишларидан бири. 2. Эксперт тизимларнинг таркиби. 3. Эксперт тизимни яратишнинг босқичлари. 4 – Маъруза. Эксперт тизимларда билимлар базаси ва билимларни структуралаштириш - 15 - Режа: 1. Билимлар базаси. 2. Билимларни структурлаштириш. 3. Эксперт тизими классификацияси. 5-Маъруза. Билимларни тақдим этиш моделлари. Режа: 1. Билимларни тақдим этиш моделлари. 2. Семантик тармоқлар. 3. Фреймли моделлар ва уларда бошқариш. 4. Мантиқ предикатлари ёрдамида билимларни тасвирлаш. 5. Махсулий(Продукцион) тизимлар. 6. Билимларни тақдим этишнинг формал моделлари.. 6-Маъруза. Билимларни тақдим этишнинг маҳсулий ва мантиқий тизимлари. Режа: 1. Махсулий (продукционные) тизимлар. 2. Мантиқий ёндошиш. Мантиқий тизимларда оддий фактларни тасвирлаш. 3. Билимларни тасвирлаш учун мантиқни қўллашга доир мисоллар. 7-Маъруза. Билимларни тақдим этиш ва унинг даражалари Режа: 1. ЭТда билимларни намойиш этиш. 2. Намойиш этиш даражалари ва деталлилик даражалари. 8-Маъруза. Ишчи хотирада ва маълумотлар базасида билимларни тақдим этиш Режа: 1. Ишчи тизимларда билимларни ташкиллаштириш. 2. Маълумотлар базасида билимларни ташкиллаштириш. 3. Эксперт тизимларларда ечимни излаш усуллари. 9-Маъруза. Билимларни тақдим этишда фикрлашнинг тўғри ва тескари занжирлари Режа: 1.Фикрлашнинг тўғри занжири ишлаш механизми 2. Фикрлашнинг тескари занжири ишлаш меxанизми. 3. Билимлар базасини ишлаб чикиш: ечимлар дараxти. 10-Маъруза. Билимларни тақдим этишда билимлар базаси билан ишлаш Режа: 1. Ечимлар дараxтини қонун-қоидага айлантириш. 2. Билимлар базаси билан ишлаш. 3. Фикрлашнинг тескари занжирини амалга оширувчи тизимларнинг умумий ишлаш алгоритми. 11-Маъруза. Эксперт тизимларда эҳтимоллик ва норавшан мантиқ. Режа: 1. Эвристик қоидалар. 2. Эҳтимоллик назариясининг асосий тушунчалари. 3. Байес эҳтимоллиги. 4. Норавшан мантиқ. 5. Эҳтимоликлар жадвали. - 16 - 12-Маъруза. Ўзи ўрганадиган тизимларни яратиш Режа: 1. Ўзи ўрганадиган тизимлар ҳақида асосий тушунчалар 2. Объектларни синфлаштирувчи тизимлар 3. Масаланинг қўйилиши ва ишнинг мақсади 4. Объектларни синфлаштириш усуллари 13-Маъруза. Эксперт тизимларини қуриш воситалари Режа: 1. ЭТларни яратишнинг инструментал воситалари. 2. ЭТни қуришда муҳандисли билим тиллари. 3. ЭТни қуришда қўшимча воситалар. 4. ЭТ қуриш усуллари 14 – Маъруза. Статик ва динамик эксперт тизимларини қуришнинг техник комплекслари Режа: 1. Статик эксперт тизимларни яратиш учун техник комплекс (интеграллашган ЭКО комплекс мисолида). 2. Билимларни намойиш этиш воситалари ва бошқариш стратегиялари. 3. Реал вақт бўйича ишлайдиган эксперт тизимларни яратиш учун техник комплекс (g2-gensym corp интеграллашган муҳити мисолида, АҚШ). 15-Маъруза. Билимларни олиш Режа: 1. Экспертдан билимларни олиш. 2. Билимларни олиш усуллари. 3. Билимларни олиш аспектлари. 16-Маъруза. Сифатли билимларни олишни формаллаштириш Режа: 1. Экспертлардан билимларни олиш тизимлари. 2. Сифатли билимларни формаллаштириш. 3. Сифатли билимларни формаллаштиришга мисоллар. 17-Маъруза. Эксперт тизимлари қуриш воситаларини ривожланиш босқичлари Режа: 1. Кириш. 2. Сунъий интеллект тизимларининг муваффақиятлари ва уларнинг сабаблари. 3. Сунъий интеллектнинг ривожланиш ҳолати ва йўналиши. 4. Реал вакт эксперт тизимлари - Сунъий интеллектнинг асосий йўналиши. 18-Маъруза. Эксперт тизимлари ривожланишининг асосий тенденциялари Режа: 1. Илованинг хаёт цикли. 2. Асосий компонентлар. 3. Билимлар базаси. 4. Чиқариш машинаси, моделлаштириш ва режалаштириш тизимости. - 17 - Амалий машғулотлар мавзулари ва юкламалари № 1 2 3 4 5 6 7 Мавзулари ва унинг қисқача мазмуни Ажрат соат Кўп табақали семантик модел яратиш Кўп табақали фреймли моделлар яратиш Тўғри занжирли махсулий модел яратиш Тескари занжирли махсулий модел яратиш Байес теоремасини тўла бўлмаган билимларни ишлаш учун қўллаш Эҳтимоллик назариясини нояққол билимларни ишлаш учун қўллаш Ўзи ўрганадиган тизимларни яратиш Жами 2 2 2 2 2 4 4 18 Адабиётлар Лаборатория машғулотлари мавзулари ва юкламалари № 1 2 3 4 5 6 7 8 Мавзулари ва унинг қисқача мазмуни Билимларни такдим этишда семантик тармоқларни қўллаш. Билимларни такдим этишда фреймлардан фойдаланиш. Соха тавсифи. Интеллектуал тизимлар учун фактлар базаси ва қоидаларни ишлаб чиқиш. Билимларни тақдим этишда махсулий қоидалардан фойдаланиш. Фикрлашни тўғри занжири. Билимларни такдим этишда махсулий қоидалардан фойдаланиш. Фикрлашни тескари занжири. Интеллектуал тизимларни лойихалашда Байес назариясини қўллаш. Аниқ бўлмаган мантиқли интеллектуал тизимларни лойихалашда ишончлилик коэффициентини қўллаш. Ўзи ўрганадиган тизимларни яратиш Жами Ажрат соат 2 2 Адабиётлар 2 2 2 2 2 4 18 Мустақил ишни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни Мустақил ишни бажаришдан асосий мақсад - профессор-ўқитувчиларнинг бевосита раҳбарлиги ва назорати остида талабаларни семестр давомида фанларни узлуксиз ўрганишини ташкил этиш, олинган билим, кўникмаларини чуқур ўрганиб мустаҳкамлаш, келгусидаги дарсларга тайёргарлик кўриш, ақлий меҳнат маданиятини, янги билимларни мустақил равишда излаб топиш ва қабул қилишини шакллантиришдан иборат. Талаба мустақил ишини ташкил этишда «Интеллектуал тизимлар» фанининг хусусиятларини, шунингдек, ҳар бир талабанинг академик ўзлаштириш даражаси ва қобилиятини ҳисобга олган ҳолда қуйидаги шакллардан фойдаланилади: айрим назарий мавзуларни турли хил ўқув адабиётлари ёрдамида мустақил ўзлаштириш, берилган мавзу буйича реферат тайёрлаш, лаборатория ва амалий машғулотларга тайёргарлик кўриш, анжуманларга маъруза тезисларни тайёрлаш, илмий жамиятлар ва тугаракларда иштирок этиш, кафедраларнинг илмий ишларида иштирок этиш ва хоказолар. Мустақил иш учун намунавий мавзулар: Тестларни тахлил килиш учун семантик тармокларни қўллаш. - 18 - № 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Мустақил иш мавзулари Адабиётлар Объектларни классификация килиш учун семантик тармоқларни қўллаш. Медицина эксперт тизимларида семантик тармоқларни қўллаш. Реал вақт ЭТ фрейм моделларини қўллаш. Харбий сохада фрейм моделларини қўллаш. Ишлаб чиқариш АБТларида фрейм моделларини қўллаш. Башорат қилиш масалаларида фрейм моделларини қўллаш. Медицина масалаларида фрейм моделларини қўллаш. Техник тизимни диагностика қилишда махсулий қоидаларни қўллаш. Медицина масалаларида диагностика қилишда махсулий тизимларни қўллаш. Қишлоқ хўжалиги масалаларини башоратлашда махсулий тизимларни қўллаш. Харбий сохада башоратлаш масаласида махсулий тизимларни қўллаш. Бюджетни режалаш масаласида махсулий тизимларни қўллаш. Молиявий масалаларни режалашда махсулий тизимларни қўллаш. Ўйинларни лойихалашда мантиқий моделларни қўллаш. Медицина масалаларида мантиқий моделларни қўллаш. Таълимда мантиқий моделларни қўллаш. Объектларни классификация килиш масалаларида мантиқий моделларни қўллаш. Диагностика қилишда мантиқий моделларни қўллаш. Ўқитувчи тизимлар. Дастурнинг информацион-услубий таъминоти Мазкур фанни ўқитиш жараёнида таълимнинг замонавий методлари, педагогик ва ахборот-коммуникация технологиялари қўлланиши назарда тутилган: - фаннинг барча маърузалари замонавий компьютер технологиялари ёрдамида презентацион ва электрон-дидактик технологиялардан фойдаланилади; - лаборатория машғулотларини бажариш давомида янги компьютер қурилмаларидан кенг фойдаланилади; - амалий машғулотларни ўтиш давомида мультимедиа технологияларидан кенг фойдаланиш, амалий машғулотларнинг барча мавзуларида ақлий хужум, гурухли фикрлаш педагогик технологияларидан фойдаланиш кўзда тутилади. Фойдаланиладиган асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар рўйхати Асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар 1. Каримов И.А., “Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир”, Тошкент., “Ўзбекистон”, 2005.-96б. 2. Каримов И.А. «Эришилган ютуқларни мустаҳкамлаб, янги марралар сари изчил ҳаракат қилишимиз лозим». // «Халқ сўзи», 2006 й., 11-февраль. 3. Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан «О дальнейшем развитии компьютеризации и внедрении информационно-коммуникационных технологий».// «Народное слово», 2002 г., 8-июня. - 19 - 4. Корнеев В.В., Гарев А.Ф. и др. Базы данных. Интеллектуальная обработка информации. – М.: «Нолидж», 2000. 5. Гаврилова Т.А., Хорошевский В.Ф. Базы знаний интеллектуальных систем. – С-Пб: Питер, 2001. 6. Змитрович А. И. Интеллектуальные информационные системы.- Мн: ТетраСистемс, 1997. 7. Джексон П. Введение в экспертные системы. - М.: «Вильямс», 2001. Қўшимча адабиётлар 10. Дюк В., Самойленко А. Data Mining. Учебный курс. – С-Пб: «Питер», 2001. 11. Зыков В.В. Основы информационной культуры. – Тюмень: ТГУ, 1996. 12. Косимов С.С. Ахборот технологиялари. Ўкув қулланма. Тошкент. Алоқачи.2006.-369 с. 13. Орифжонов М., Бекмурадов Т., Хожиматова Г., “Эксперт тизимлар”, - Тошкент – “Фан”- 1991й, 60 б. 14. Хачатурова Е.М., Кимизбаева О.Э. Учебное пособие по курсу «Экспертные системы» -Ташкент 2006. 15. Хачатурова Е.М., Каримова В.А. Методические указания к практическим и лабораторным работам по курсу «Интеллектуальные системы». ТУИТ, 2008, 29 с. www.twirpx.com 16. Ходиев Б.Ю. и др. Введение в базы данных и знаний. Ташкент. Изд.ТГЭУ. 2003. – 133 с. 17. Бекмурадов Қ.А., Нишонов А.Х., Мамарауфов О.А. Интеллектуал тизимлар: маърузалар матни. Самарқанд. СамДУ нашриёти. 2012. 157 б. 18. Бекмурадов К.А., Ишанкулов А., Ганиева Н. Методическое указания к практическим занятиям по курсу «Интеллектуальных систем». Самарканд. 2009. 19. Бекмурадов К.А., Мамарауфов О.А., Ганиева Н., Муртазаева У. Методическое указания к практическим и лабораторным занятиям по курсу «Интеллектуальных систем». Самраканд. 2013. 20. Мамарауфов О.А., Бекмурадов Д.К., Джумаев С. Интеллектуал тизимлар. Электрон масофавий таълим курси. http://etuit.uz/dl/course/view.php?id=808 21. Zaynutdinova M.B. Интеллектуал тизимлар. Электрон масофавий таълим курси. http://etuit.uz/dl/course/view.php?id=552 22. Karimova V.A. Интеллектуальные системы. http://etuit.uz/dl/course/view.php?id=557 23. http://www.searchengines.ru/ 24. http://www.tuit.uz/ 25. http://www.bookfi.org - 20 - 1.3. «Интеллектуал тизимлар» фанидан календарли режа ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ САМАРҚАНД ФИЛИАЛИ 2013/2014 ўқув йили 7–семестрда 5521900 – «Информатика ва ахборот технологияси» бакалавриат йўналиши _______________________ гурух талабаларига Ахборот ва педагогик технологиялар факультети Умумкасбий фанлар кафедраси укитувчилари томонидан ўқитиладиган “Интеллектуал тизимлар” фани дастурининг машғулотлари тури буйича бажарилишининг КАЛЕНДАР РЕЖАСИ Маърузачи: _________________________________________________ Амалий машғулотлар: ________________________________________ Лаборатория машғулотлари:____________________________________ МАЪРУЗА МАШҒУЛОТЛАРИ № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Маъруза мавзулари ва унинг қисқача мазмуни Ажрат соат «Интеллектуал тизимлар” ҳақида умумий маълумотлар. Сунъий интеллект тизимларининг ривожланиш тарихи ва унинг асосий хусусиятлари. Эксперт тизимлар структураси. Эксперт тизимларда билимлар базаси ва билимларни структуралаштириш. Билимларни тақдим этиш моделлари. Билимларни тақдим этишнинг маҳсулий ва мантиқий тизимлари Билимларни тақдим этиш ва унинг даражалари Ишчи хотирада ва маълумотлар базасида билимларни тақдим этиш. Билимларни тақдим этишда фикрлашнинг тўғри ва тескари занжирлари. Билимларни тақдим этишда билимлар базаси билан ишлаш. Эксперт тизимларда эҳтимоллик ва норавшан мантиқ. Ўзи ўрганадиган тизимларни яратиш. Эксперт тизимларини қуриш воситалари. Статик ва динамик эксперт тизимларини қуришнинг техник комплекслари. Билимларни олиш. Сифатли билимларни олишни формаллаштириш. Эксперт тизимлари қуриш воситаларини ривожланиш босқичлари. Эксперт тизимлари ривожланишининг асосий тенденциялари. Жами 2 - 21 - 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 36 Реж сана Баж сана Ўқитувчи имзоси АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАР № Амалий машғулот мавзулари 1 Кўп табақали семантик модел яратиш 2 3 4 5 Кўп табақали фреймли моделлар яратиш Тўғри занжирли махсулий модел яратиш Тескари занжирли махсулий модел яратиш Байес теоремасини тўла бўлмаган билимларни ишлаш учун қўллаш Эҳтимоллик назариясини нояққол билимларни ишлаш учун қўллаш Ўзи ўрганадиган тизимларни яратиш ЖАМИ 6 7 Ажрат соат Реж сана Баж сана Ўқитувчи имзоси Реж сана Баж сана Ўқитувчи имзоси 2 2 2 2 2 4 4 18 ЛАБОРАТОРИЯ МАШҒУЛОТЛАР № 1 2 3 4 5 6 7 8 Лаборатория машғулоти мавзулари Билимларни такдим этишда семантик тармоқларни қўллаш. Билимларни такдим этишда фреймлардан фойдаланиш. Соха тавсифи. Интеллектуал тизимлар учун фактлар базаси ва қоидаларни ишлаб чиқиш. Билимларни тақдим этишда махсулий қоидалардан фойдаланиш. Фикрлашни тўғри занжири. Билимларни такдим этишда махсулий қоидалардан фойдаланиш. Фикрлашни тескари занжири. Интеллектуал тизимларни лойихалашда Байес назариясини қўллаш. Аниқ бўлмаган мантиқли интеллектуал тизимларни лойихалашда ишончлилик коэффициентини қўллаш. Ўзи ўрганадиган тизимларни яратиш ЖАМИ Декан________________ Ажрат соат 2 2 2 2 2 2 2 4 18 Кафедра мудири_____________ 1.4. Фаннинг ўқув-услубий таъминоти Асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар 1. Каримов И.А., “Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир”, Тошкент., “Ўзбекистон”, 2005.-96б. 2. Каримов И.А. «Эришилган ютуқларни мустаҳкамлаб, янги марралар сари изчил ҳаракат қилишимиз лозим». // «Халқ сўзи», 2006 й., 11-февраль. 3. Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан «О дальнейшем развитии компьютеризации и внедрении информационно-коммуникационных технологий».// «Народное слово», 2002 г., 8-июня. - 22 - 4. Корнеев В.В., Гарев А.Ф. и др. Базы данных. Интеллектуальная обработка информации. – М.: «Нолидж», 2000. 5. Гаврилова Т.А., Хорошевский В.Ф. Базы знаний интеллектуальных систем. – С-Пб: Питер, 2001. 6. Змитрович А. И. Интеллектуальные информационные системы.- Мн: ТетраСистемс, 1997. 7. Джексон П. Введение в экспертные системы. - М.: «Вильямс», 2001. Қўшимча адабиётлар 8. Дюк В., Самойленко А. Data Mining. Учебный курс. – С-Пб: «Питер», 2001. 9. Зыков В.В. Основы информационной культуры. – Тюмень: ТГУ, 1996. 10. Косимов С.С. Ахборот технологиялари. Ўкув қулланма. Тошкент. Алоқачи.2006.-369 с. 11. Орифжонов М., Бекмурадов Т., Хожиматова Г., “Эксперт тизимлар”, - Тошкент – “Фан”- 1991й, 60 б. 12. Хачатурова Е.М., Кимизбаева О.Э. Учебное пособие по курсу «Экспертные системы» -Ташкент 2006. 13. Хачатурова Е.М., Каримова В.А. Методические указания к практическим и лабораторным работам по курсу «Интеллектуальные системы». ТУИТ, 2008, 29 с. www.twirpx.com 14. Ходиев Б.Ю. и др. Введение в базы данных и знаний. Ташкент. Изд.ТГЭУ. 2003. – 133 с. 15. Бекмурадов Қ.А., Нишонов А.Х., Мамарауфов О.А. Интеллектуал тизимлар: маърузалар матни. Самарқанд. СамДУ нашриёти. 2012. 157 б. 16. Бекмурадов К.А., Ишанкулов А., Ганиева Н. Методическое указания к практическим занятиям по курсу «Интеллектуальных систем». Самарканд. 2009. 17. Бекмурадов К.А., Мамарауфов О.А., Ганиева Н., Муртазаева У. Методическое указания к практическим и лабораторным занятиям по курсу «Интеллектуальных систем». Самраканд. 2013. 18. Мамарауфов О.А., Бекмурадов Д.К., Джумаев С. Интеллектуал тизимлар. Масофавий таълим курси. http://etuit.uz/dl/course/view.php?id=808 19. Zaynutdinova M.B. Интеллектуал тизимлар. Масофавий таълим курси. http://etuit.uz/dl/course/view.php?id=552 20. Karimova V.A. Интеллектуальные системы. http://etuit.uz/dl/course/view.php?id=557 21. http://www.searchengines.ru/ - қидиру тизими. 22. http://www.etuit.uz/ - ТАТУ масофавий таълим тизими. 23. http://www.bookfi.org – Портал электронных книг. - 23 - II BOB. ТАЛАБАЛАР БИЛИМИНИ БАҲОЛАШ МЕЗОНЛАРИ 2.1. Технологик харита 1-9 18 8 18 5-7 10 5-8 18 жами 1-18 - жами Муддати (хафта) Саралаш балл 9,35 Мустақил иш, оғзаки сўров/тест 2-модул Кундалик назорат,давомат, назо2-ЖБ рат иши, курс иши, уй иши, топшириқлар, ҳимоя, 17 9,35 18 9,9 2-ОБ Мустақил иш, ёзма иш ЖБ+ОБ 18 9,9 70 38,5 10 18 17 Жадвал бўйича 1-ОБ 10 10 Назорат шакли Баҳолаш гуруҳи 1-модул Кундалик назорат,давомат, назо1-ЖБ рат иши, курс иши, уй иши, топшириқлар, ҳимоя 8 8 Балл Мах.балл 8 1-4 10-18 Жами Амалиёт Маъруза 1-4 Лаборатория Умумий соат Ишчи ўқув дастуридаги мавзулар тартиб рақами (қўшимча топшириқ мазмуни) Жадвал бўйича - - ЯБ Ёзма иш 30 16,5 36 18 18 72 - - 100 55 Жадвал бўйича 2.2. Хафталар бўйича рейтинг тақсимоти: 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Жорий баҳолаш 35 балл: Оралиқ баҳолаш 35 балл: Якуний баҳолаш 30 балл: 2 2 2 2 2 2 2 2 1 Жами баллар: 2 Жами 2 20 1 19 Хафта Бахолаш тури 2 2 2 2 2 2 2 2 2 17 35 18 35 30 2 2 2 2 2 2 1 18 2 - 24 - 2 2 2 2 2 2 2 2 18 30 30 100 2.3. Жорий назоратларда баҳолашлар мезони Жами 8 Максимал балл 1 - ЖБ 4 2 - ЖБ 4 Баҳоланадиган иш турлари 10 5 5 4 2 2 7 3 4 5 35 10 2 17 3 18 Дарсга назарий тайёргарлик билан келиш ва фаол иштирок этиш. Умумий ва якка тартибдаги уй вазифларини бажариш. Назарий иши, мавзулар буйича хар хил уйинлар бахслар олиб бориш (тест). Укув дастурига кушимча реферат ёзиш, амалий топшириклар бажариш ва химоя килиш (мустакил) Машгулотларга катнашиш (давомат) Фан буйича илмий конференция, олимпияда, танлов ва конкурсларда иштирок этиб юқори ўринларни (1-3) эгаллаш ёки илмий мақола ва рисолалар чоп этган талабага рағбатлантириш мақсадида 35 балл доирасида 10 баллгача қўшимча балл берилади. 2.4. Оралиқ ва якуний назоратларда баҳолашлар мезони 1-ОБ Балл 2-ОБ ЯБ 17 18 30 16 17 28-29 15 16 26-27 12 13 24-25 Талабанинг билим, куникма, фикрлаш даражаси Талаба фаннинг мохияти ва иктисодиётдаги урнини, утилган материални чукур тушунади, саволга аник ва тулик жавоб беради, фактларга тугри бахо бера олади, мустакил фикрлай олади, хулосаларни асослай олиш кобилиятига ега, жавобда мантикий кетма-кетликка амал килади, масалани хал килишга ижодий ёндаша олади, амалий топширикларни тугри ва узига хос усулларда хал кила олади, тугри хулоса чикаради. Талаба утилган материални чукур тушунади, саволга тулик жавоб беради, лекин айрим ноаникликларга йўл қўяди, фактларга тугри бера олади, мустакил фикрлаш ва хулосаларни асослай олиш кобилиятига эга, жавобда мантикий кетма-кетликка амал килади, масалани хал килишга умуман ижодий ёндаша олади, амалий топширикларни тугри хал килади, лекин хулосаларда баъзи ноаникликларга йўл қўяди. Талаба утилган материални ва унинг мохиятини анча чукур тушунади, саволларга тулик жавоб беради. Лекин умумий характердаги айрим хатоликларга йўл қўяди, фактларга тугри бахо бера олади, мустакил фикрлаш ва хулосаларни асослаш кобилияти бор, жавобда мантикий кетма-кетликка амал килади, масалани хал килишга ижодий ёндаша олади, амалий топширикларни умуман тугри хал кила олади, лекин хулосаларда ноаникликлар учрайди. Талаба утилган материални ва унинг мохиятини жуда яхши тушунади, саволларга умуман тулик жавоб беради, лекин айрим - 25 - 11 12 22-23 10 11 30-60 9 10 16-17 8 9 13-15 6-7 8 9-12 4-5 6-7 6-8 2-3 3-5 3-5 0-1 0-2 0-2 ноаникликларга йўл қўяди, фактларга тугри бахо бера олади, мустакил фикрлай олади, лекин баъзи хулосаларни тулик асослаб беролмайди, масалани хал килишга умуман ижодий ёндаша олади, амалий топширикларни бироз кийинчилик билан, лекин умуман тугри хал килади, хулосаларида ноаникликлар учрайди. Талаба утилган материални ва унинг амалий ахамиятини яхши тушунади, саволларга тулик жавоб беради, лекин баъзи умумий характердаги хатоликларга йўл қўяди, фактларга бахо беришда бироз кийналади, умуман мустакил фикрлай олади, лекин айрим хулосаларни асослаб бера олмайди, масалани хал килишга анча ижодий ёндашади, хулосаларида ноаникликлар учрайди. Талаба утилган материални ва унинг мохиятини умуман тушундаи, саволларга анча аник ва тулик жавою беради, лекин айрим хатоликларга йўл қўяди, айрим фактларни шунчаки ёдлаб олганлиги сезилиб турали, айрим хулосаларни тугри асослаб бера олмайди, масалани хал килишга ижодий ёндашиш сезилмайди, амалий топширикларни хал килишда айрим хатоликларга йўл қўяди, хулосаларида ноаникликлар учрайди. Талаба утилган материални умуман билади. Саволларга аник ва тулик жавоб беришга харакат килади, лекин айрим жиддий хатоликларга йўл қўяди, катор фактларни шунчаки ёдлаганлиги сезилади, хулосаларни асослашда кийналади, ижодий ёндашиш сезилмайди, амалий топширикларни умуман хал килади, баъзи жиддий хатоликларга йўл қўяди. Талаба утилган материални умуман билади, аник жавоб беришга харакат килади, лекин жавобда жиддий камчиликлар бор, мулохаза юритишда хатоликларга йўл қўяди, фактларни асосан шунчаки ёдлаганлиги сезилади, айрим хулосаларни асослаб бера олмайди ва масалани хал килишга ижодий ёндаша олмайди, амалий топширикларни кийналиб булсада хал килади, лекин жиддий камчиликларга йўл куяди. Талаба утилган материални кисман билади, жавобда жиддий камчиликларга йўл қўяди, фактларни бахолаб бера олмайди, хулосаларни асослашда кийналади, масалани хал килишга ижодий ёндаша олмайди, амалий топширикларни хал килишда кийналади ёки хал кила олмайди. Талаба утилган материал хакида кисман, узок-юлук тасаввурига ега, материалда яхши узлаштирилмаган, билган нарсасини хам факат ёдлаганлиги сезилиб туради, фактларга бахо бера олмайди, амалий топширикларни деярли хал кила олмайди. Талаба утилган материал хакида жуда кам тасаввурига эга, айрим фактларни узуқ-юлуқ билиши мумкин, жиддий қўпол хатоликларга йўл қўяди. Талаба материал буйича деярли хеч нарса билмйди, жуда кам тасаввурга эга ёки умуман тасаввурига эга эмас. - 26 - III BOB. ЎҚУВ МАШҒУЛОТЛАРИ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ 3.1. Маъруза машғулотларида таълим технологиялари 3.1.1. Маъруза машғулотларида таълим технологияларини ишлаб чиқишнинг концептуал асослари Таълим технологияси инсонийлик тамойилларига таянади. Фалсафа, педагогика ва психологияда бу йўналишнинг ўзига хослиги талабанинг индивидуаллигига алоҳида эътибор бериш орқали намоён бўлади. Шулардан келиб чиққан ҳолда “Интеллектуал тизимлар” курсининг таълим технологияларини лойиҳалаштиришда қуйидаги асосий концептуал ёндашувларга эътибор бериш керак. • Таълимнинг шахсга йўналтирилганлиги. Ўз моҳиятига кўра бу йўналиш таълим жараёнидаги барча иштирокчиларнинг тўлақонли ривожланишини кўзда тутади. Бу эса Давлат таълим стандарти талабларига риоя қилган ҳолда ўқувчининг интеллектуал ривожланиши даражасига йўналтирилиб қолмай, унингнинг руҳий-касбий ва шахсий хусусиятларини ҳисобга олишни ҳам англатади. • Тизимли ёндашув. Таълим технологияси тизимнинг барча белгиларини ўзида мужассам қилиши зарур: жараённинг мантиқийлиги, ундаги қисмларнинг ўзаро алоқадорлиги, яхлитлиги. • Амалий ёндашув. Шахсда иш юритиш хусусиятларини шакллантиришга таълим жараёнини йўналтириш; ўқувчи фаолиятини фаоллаштириш ва интенсивлаштириш, ўқув жараёнида унинг барча лаёқати ва имкониятларини, синчковлиги ва ташаббускорлигини ишга солишни шарт қилиб қўяди. • Диалогик ёндашув. Таълим жараёнидаги иштирокчи субъектларнинг психологик бирлиги ва ўзаро ҳамкорлигини яратиш заруратини белгилайди. Натижада эса, шахснинг ижодий фаоллиги ва тақдимот кучаяди. • Ҳамкорликдаги таълимни ташкил этиш. Демократия, тенглик, субъектлар муносабатида ўқитувчи ва ўқувчининг тенглиги, мақсадини ва фаолият мазмунини биргаликда аниқлашни кўзда тутади. • Муаммоли ёндашув. Таълим жараёнини муаммоли ҳолатлар орқали намойиш қилиш асосида ўқувчи билан биргаликдаги ҳамкорликни фаоллаштириш усулларидан биридир. Бу жараёнда илмий билишнинг объектив зиддиятларини аниқлаш ва уларни ҳал қилишнинг диалектик тафаккурни ривожлантириш ва уларни амалий фаолиятда ижодий равишда қўллаш таъминланади. • Ахборот беришнинг энг янги восита ва усулларидан фойдаланиш, яъни ўқув жараёнига компьютер ва ахборот технологияларини жалб қилиш. Юқоридаги концептуал ёндашув ва “Интеллектуал тизимлар” фанининг таркиби, мазмуни, ўқув ахборот ҳажмидан келиб чиққан ҳолда ўқитишнинг қуйидаги усул ва воситалари танлаб олинди. • Ўқитиш усуллари ва техникаси: мулоқот, кейс стади, муаммоли усул, ўргатувчи ўйинлар, “ақлий ҳужум”, инсерт, “Биргаликда ўрганамиз”, пинборд, маъруза (кириш маърузаси, визуал маъруза, тематик, маъруза-конференция, аниқ ҳолатларни ечиш, аввалдан режалаштирилган хатоли, шарҳловчи, якуний). • Ўқитишни ташкил қилиш шакллари: фронтал, коллектив, гуруҳий, диалог, полилог ва ўзаро ҳамкорликка асосланган. • Ўқитиш воситалари: одатдаги ўқитиш воситалари (дарслик, маъруза матни, таянч конспекти, кодоскоп)дан ташқари график органайзерлар, компьютер ва ахборот технологиялари. • Ўзаро алоқа воситалари: назорат натижаларининг таҳлили асосида ўқитишнинг диагностикаси (ташхиси). - 27 - • Бошқаришнинг усули ва воситалари. Ўқув машғулотини технологик карта кўринишида режалаштириш ўқув машғулотининг босқичларини белгилаб, қўйилган мақсадга эришишда ўқувчи ва ўқитувчининг ҳамкорликдаги фаолиятини талабаларнинг аудиториядан ташқари мустақил ишларини аниқлаб беради. • Мониторинг ва баҳолаш. Ўқув машғулоти ва бутун курс давомида ўқитиш натижаларини кузатиб бориш, ўқувчи фаолиятини ҳар бир машғулот ва йил давомида рейтинг асосида баҳолаш. - 28 - 3.1.2. Маъруза машғулотларини ўқитиш таълим технологиялари 1-Мавзу. “Интеллектуал тизимлар” ҳақида умумий маълумотлар 1.1. МАЪРУЗАДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ Талабалар сони: 30-60 Ўқув машғулоти шакли Маъруза режаси Ўқув соати: 2 соат Кириш-тематик маъруза 1 Асосий тушунчалар ва таърифлар. 2.Қўлланилиш соҳаси. 3.Сунъий интеллект соҳасидаги ишлар ривожланишининг қисқача тарихий шархи. 4.Сунъий интеллект тизимлар қўлланилишининг функционал тузилиши. Ўқув машғулотининг мақсади: Ўқув фани бўйича яхлит тасаввурларини шакллантириш. Педагогик вазифалар: Ўқув фаолиятининг натижалари: ўқув фанининг аҳамияти ва вазифалари фаннинг аҳамияти ва вазифаларини тушунҳамда ўқув фанлари тизимидаги роли, тириб берадилар; ўрни билан таништириш; фаннинг структуравий тузилиши ва ўқув фаолияти бўйича фаннинг тузилишини тавсия этиладиган ўқув-услубий адаби- структуравий тузилишини тушунтириб ётлар ҳақида маълумот бериш; берадилар; Сунъий интеллектнинг назарияси ва фандаги назарий ва амалий янгиликларни амалиёти соҳасидаги янгиликларни ёритиб берадилар; ёритиш; Сунъий интеллектни келажакда қишлоқ хўжалигида компьютерлар қўллаш соҳасидаги режалар ҳақида экинларни зараркунандалардан ҳимоя маълумот бериш. қилиши, дарахтларни кесиш ва танлаш хусусиятига асосланиб парваришлашни таъминлаши билан боғлиқлигини тушунтириб берадилар. Сунъий интеллект тизимларини Сунъий интеллект тизимларини қўллашнинг функционал структуқўллашнинг функционал структурасини сарасини ёритиш; наб ўтади ва уларни характерлаб берадилар; Таълим методлари Маъруза, намойиш этиш Таълим воситалари Маъруза матни, проектор, слайдлар, формат қоғозлари, маркерлар, скотч Ўқитиш шакллари Фронтал, жамоавий Ўқитиш шарт-шароити Техник воситалардан фойдаланишга ва гуруҳларда ишлашга мўлжалланган аудитория Мониторинг ва баҳолаш Савол-жавоб, Назорат саволлари - 29 - МАЪРУЗА МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КАРТАСИ Фаолият босқичлари I. Ўқув машғулотига кириш (20 мин.) Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчининг талабаларнинг 1.1. Ўқув фанининг номини эълон қилади. Фан ҳақида да- Тинглайдилар. стлабки тушунча беради ва фан миқёсида услубий ва ташкилий ишларнинг асосий томонларини очиб беради. 1.2. Мазкур фан бўйича ўрганиладиган мавзуларни эълон Тинглайдилар қилади (1-илова), улар ҳақида қисқача маълумот беради ва ёзиб олаҳамда амалий ва тажриба машғулотлар билан боғлайди. дилар Фан рейтинги: жорий, оралиқ ва якуний назоратнинг баҳолаш мезонлари билан таништиради (2-илова). Адабиётлар рўйхатини тақдим этади ва изоҳлайди (1слайд). 1.3. Мавзунинг номи, мақсади ва кутилажак ўқув натижа- Мавзуни дафтарларини эълон қилади. ларига ёзадилар 1.4. «Ақлий ҳужум» методини қўллаб, мавзу бўйича Ўз фикрларини таниш тушунчаларни айтишларини таклиф қилади (3- билдирадилар. илова). Барча таклифларни доскага ёзиб боради. Ҳар бир таянч Доскада қайд этилган асосий тушунчаларга қайтишни таклиф ибора ва атақилади. Талабалар билан ҳамкорликда тушунчалар рўйхатини мани муҳокама аниқлаштиради, қайтарилганларини олиб ташлайди, мавзудан қиладилар, ташқари маълумотларни олиб ташлайди ҳамда қайд этилмаган дафтарларига зарур тушунча ва атамаларни қўшадилар (ёзадилар). ёзиб оладилар II. Ахборот 2.1. Мавзу бўйича маъруза матнларини тарқатади: мавзу Тинглайдилар. босқичи режаси ва асосий тушунчалар билан танишиб чиқишни так(50 мин.) лиф қилади. 2.2. Намойиш қилиш ва изоҳлаш ёрдамида асосий назарий Тинглайдилар. маълумотларни беради. Фаннинг предмети, вазифалари ва бошқа фанлар билан алоқасини слайдларда намойиш этиб, тушунтиради (4-илова). 2.3. Фаннинг ўрганиши лозим бўлган муаммоларни санаб ўтади Дафталарига (2-слайд). ёзиб оладилар. 2.4. Фан олдида турган вазифаларни тушунтириб ўтади (3-слайд). Тинглаб, ёзиб оладилар. 2.5. Босқичма-босқич равишда режадаги саволлар бўйича Тинлайдилар. маъруза ўқув материалларини тушунтиради ва диққатни Шарҳ мобайнижалб қилувчи саволлар беради: да схема, иловаБиринчи савол бўйича –(1- илова) лар, слайдларни Иккинчи савол бўйича –(2-илова) муҳокама қилаУчинчи савол бўйича – (3-илова) дилар, аниқлашМавзунинг асосий мазмунига эътиборни қаратади, уларни тирадилар, саёзиб олишни таклиф қилади. воллар берадилар. Мавзунинг ҳар бир қисми бўйича хулосалар қилади. Тинглайдилар. Талабаларнинг эътиборини асосий тушунчаларга ва аҳамиятли томонларига жалб қилади. III. Якуний 3.1. Мавзу бўйича якуний хулосалар қиладилар. Фаолият нати- Саволлар берабосқич жаларини изоҳлайди. Мазкур мавзу бўйича эгалланган билим- дилар (10 мин.) лар келажакда қаерларда қўлланилиши мумкинлиги ҳақида маълумот беради. - 30 - 3.2. Ўзлаштириш даражасини синаш учун савол беради: Саволга жавоб 1. Ўқув фанининг мақсади ва вазифалари. беришади. 2. Фан бўйича талабаларнинг билимига, кўникма ва малакасига қандай талаблар қўйилади? 3. Фаннинг ўқув режасидаги бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги ва услубий жихатдан узвий кетма кетлиги қандай? 4. Фанни ишлаб чиқаришдаги ўрнини тушунтиринг. 5. Фанни ўқитишда қандай замонавий ахборот ва педагогик технологиялардан фойдаланилади? 6. Сунъий интеллект нима? 7. Сунъий интеллект қандай соҳаларда қўлланилади? 8. Сунъий интеллектни қўллашда келажакда қандай режалар бор? Мавзу бўйича якун чиқаради, фан ҳақидаги маълумотларни блиц-сўров техникаси ёрдамида умумлаштиради 3.3.Мустақил иш учун вазифа беради (4-илова) Мустақил иш учун вазифани ёзиб олишади. 1-Илова ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ТИЗИМЛАР ҲАҚИДА УМУМИЙ МАЪЛУМОТЛАР Фаннинг мақсади ва вазифалари Асосий тушунчалар ва таърифлар - 31 - Сунъий интеллект тизимлари 2-Илова Фан бўйича талабаларни ўзлаштиришларини баҳолаш мезонлари «Интеллектуал тизимлар» фани бўйича талабаларнинг билимлари қуйидаги рейтинг мезонлари бўйича баҳоланади: Назорат шакллари Жами баллар 1. Жорий баҳолаш: 35 балл а) Тингловчининг маъруза ва амалий машғулотдаги активлиги; б) Уй вазифасини бажариш; в) Берилган топшириқларни бажариши (реферат, таблицалар, слайдлар тайёрлаш ва ҳ.к.) 2. Оралиқ баҳолаш (назорат иши ва ёзма ишлар ўтказиш) 35 балл 3. Якуний баҳолаш (ёзма иш, тест ва бошқа турдаги назоратларни 30 балл ўтказиш) Жами: 100 балл Ўзлаштириш кўрсаткичлари Баҳо 86 – 100 Аъло 71 – 85 Яхши 55 – 70 Ўрта 55 гача Қониқарсиз 1-Слайд Тавсия этиладиган адабиётлар: 1. Гаврилов А.В. Системы искусственного интеллекта. Ч.1. - Учебное пособие, Новосибирск: НГТУ, 2000. 2. Интеллектуализация ЭВМ - // В уч. пос. Перспективы развития вычислительной техники в 11 кн. Кн. 2. - М.: Высшая школа, 1989. 3. Гаврилова Т.А., Хорошевский В.Ф. Базы знаний интеллектуальных систем. - СпБ, Питер, 2000. 4. Джексон П. Введение в экспертные системы. - М., СпБ., Киев: "Вильямс", 2001. 5. Лорьер Ж.-Л. Системы искусственного интеллекта. - М: Мир, 1991. 6. Лабораторный практикум по нейронным сетям. Ч.1. - Методическое пособие. / Гаврилов А.В., НГТУ, 1999. 7. Круглов В.В., Борисов В.В.. Искусственные нейронные сети. Теория и практика. - М.: Горячая линия-Телеком, 2001. 8. Системы управления базами данных и знаний. Справочное издание под ред. А.Н.Наумова. - М.: Финансы и статистика, 1991. - 32 - 2-Слайд Қўлланилиш соҳаси. СИ нинг қўлланилиш соҳаларига қуйидагилар киради: Теоремаларни исботлаш; Ўйинлар; Тасвирларни таниш; Қарор қабул қилиш; Адаптив (мослашувчан) дастурлаш; Машинада мусиқаларини басталаш; 2- Слайд «Интеллектуал тизимлар» фанининг бошқа фанлар билан алоқаси Бошкариш назарияси асослари Операцияларни текшириш Статистика Хисоблаш тизимлари Ахборот технологиялари “Интеллектуал тизимлар” Иктисодий назария Математик дастурлаш - 33 - Таҳлилнинг математик усуллари ва башорат қилиш Карор кабул килиш Эҳтимоллар назарияси ва математик статистка 3-Слайд (2.3.) Бу вақтда шу нарса аниқландики, интеграл робот реал вақтда ишлаганда ҳатто энг оддий кўринган масалани ҳам махсус шаклланган муаммоли муҳитда тажрибавий масалаларни ечиш учун яратилган усуллар ёрдамида ечиб бўлмас эди; Бир - бирини тўлдирадиган инсон ва ЭҲМ имкониятларини бирлаштириш, ЭҲМга мумкин бўлмаган функцияларни инсонга юклаш орқали мураккаб томонларни четлаб ўтиш мумкинлиги аниқ бўлди. 3-Илова Таянч иборалар: сунъий интеллект, адаптив дастурлаш, табиий тилда маълумотларни қайта ишлаш, ўргатувчи тўрлар, оғзаки концептуаль ўқитиш, назариётчи- мантиқчи, умумий масала ечувчи, эвристик усул, билимлар базаси Фаннинг мақсади ва вазифалари. Ўқув фанининг мақсади ва вазифалари. Фан бўйича талабаларнинг билимига, кўникма ва малакасига қўйиладиган талаблар Фаннинг ўқув режасидаги бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги ва услубий жихатдан узвий кетма кетлиги Фанни ишлаб чиқаришдаги ўрни. Фанни ўқитишда замонавий ахборот ва педагогик технологиялар. - 34 - Асосий тушунчалар ва таърифлар. «Сунъий Интеллект» (СИ)-? «Интеллект»-? «Интеллект» сўзи лотинча «intellесtuz» сўзидан келиб чиқкан бўлиб, у билиш (аниқлаш), тушуниш ёки фаҳмлаш (ақл) маъносини беради. «Интеллект» сўзини аниқловчи, психологлар тузган учта тушунчани (катта совет энциклопедияси ва Вестернинг америка луғатидан олинган) келтирамиз. Интеллект фикрлаш қобилияти, рационал билиш ва шунга ўхшаш. Умумий ҳолда эса фикрлаш, шахсни ақлий ривожланиши синоними бўлиб хизмат қилади. Интеллект (ақл) ўз хулқини созлаш йўли билан ҳар қандай (айниқса янги) ҳолатга етарли баҳо бериш қобилияти. Интеллекттурмушдаги далиллар ўртасидаги ўзаро боғлиқликни тушуниш қобилияти. Бу қобилият белгиланган мақсадга эришишга олиб борувчи ҳаракатларни ишлаб чиқиш учун керак бўлади. Юқорида аниқланган «интеллект» тушунчасидан шундай хулоса чиқариш мумкинки, яъни интеллект фақат инсонларга тегишли ва одам ақлий қобилиятининг ўзига хос ўлчовидир. - 35 - Сунъий интеллект тизимлари Сунъий интеллект тушунчасига турлича маъно киритиш мумкин. СИ тушунчасини аниқ таърифлаш шуни тақозо қиладики, бу илмий йўналиш оёққа туриш ва ривожланиш босқичидадир. Бугунги кунга келиб, шу нарса маълум бўлдики, СИ терминига табиатдаги жараён ва ҳодисаларни ўрганиш(тадқиқот қилиш)да инсондаги айрим интеллектуал қобилиятларни техник жиҳатдан мужассамлаштирган умумий тушунча деб қарамоқ лозим. Сунъий интеллект борасида охирги 30 йил ичида олиб борилаётган тадқиқотларни шартли равишда уч босқичга бўлиш мумкин. Биринчи босқичда (50-йилларнинг охири) Иккинчи босқичда(60-йилларнинг охиридан то 70 йилгача) Учинчи босқичда (70-йилларнинг охиридан бошлаб) ахборот - қидирув тизимлари (савол-жавоб тизимлари) ЭҲМ билан мулоқот жараёнида фойдаланувчиларнинг табиий тилга яқин бўлган касб тилларида сўнгги фойдаланувчилар (программа тузмайдиганлар) билан маълумотлар, билимлар манбалари ўртасида ўзаро мулоқотни таъминлайди. олимларнинг ҳаракати эвристик (мутахассиснинг тажрибаси натижасида) излаш назариясини яратишга ва фаолият ёки интеллект даражасига тегишли бўлган «масала ечувчилар»ни яратиш бўйича муаммони ҳал қилишга қаратилган. асосий эътибор интеллектуал роботлар (реал уч ўлчовли муҳитда мустақил ҳолда ҳаракат киладиган ва янги масалаларни ечадиган роботлар) қуришга қаратилди. тадқиқотчиларнинг эътибори амалий масалаларни ечиш учун мўлжалланган интеллектуал тизимларни яратиш муаммоларига қаратилди. Ҳар кандай интеллектуал тизим, унинг каерда қўлланишига боғлиқ бўлмаган ҳолда, одаммашина тизимидир. Сунъий интеллектли тизимлар ҳисоб - мантиқ тизимлари эксперт тизимлари амалий математика ва программалаштириш соҳасида мутахассис бўлмаган сўнгги фойдаланувчиларни мураккаб математик усуллар ва шунга мос амалий программалардан фойдаланиб ўзаро мулоқот шаклида ўзларининг масалаларини ЭҲМда - 36 - ечишни таъминлайди. СИ нинг қўлланилиш соҳаларига қуйидагилар киради: Ўйинлар Тасвирларни таниш Теоремаларни исботлаш Оғзаки концептуал ўқитиш Қарор қабул қилиш СИ Адаптив (мослашувчан) дастурлаш Ўқитувчи тўрлар (нейротўрлар) Машинада мусиқаларини басталаш Табиий тилда маълумотларни қайта ишлаш Блиц-сўров учун саволлар Интеллект нима? Сунъий интеллект тушунчаси? Сунъий интеллект сохалари? Ўргатувчи тўрлар? Адаптив дастурлаш? Сунъий интеллект тизимлари? СИнинг ривожланиш боскичлари? Ўз-ўзини текшириш учун назорат саволлари. 1. Ўқув фанининг мақсади ва вазифалари. 2. Фан бўйича талабаларнинг билимига, кўникма ва малакасига қандай талаблар қўйилади? 3. Фаннинг ўқув режасидаги бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги ва услубий жихатдан узвий кетма кетлиги қандай? 4. Фанни ишлаб чиқаришдаги ўрнини тушунтиринг. - 37 - 5. Фанни ўқитишда қандай замонавий ахборот ва педагогик технологиялардан фойдаланилади? 6. Сунъий интеллект нима? 7. Сунъий интеллект қандай соҳаларда қўлланилади? 8. Сунъий интеллектни қўллашда келажакда қандай режалар бор? 2-Мавзу. Сунъий интеллект тизимларининг ривожланиш тарихи ва унинг асосий хусусиятлари. 2.1. МАЪРУЗАДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ Талабалар сони: 30-60 Ўқув машғулотининг шакли Мавзу режаси Ўқув соати: 2 соат Мавзуий – кўргазмали маъруза 1. Эксперт тизимлар. 2. Сунъий интеллект тизимларининг ривожланиш тарихи. 3. Сунъий интеллектнинг асосий хусусиятлари ва унда ечиладиган масалалар. Машғулотнинг мақсади Андроидлар ва электромеханик роботлар вазифалари ва мақсадлари. Педагогик вазифалар: Ўқув фаолияти натижалари: Андроидлар ва электромеханик Андроидлар ва электромеханик роботлар роботлар ҳақида; тўғрисида тушунчалар беради; Ҳозирги замон роботлари Ҳозирги замон роботлари ривожланишининг ривожланишининг босқичлари; босқичларини тушунтириб берадилар; Программали роботларнинг Программали роботларнинг характерли характерли белгиси; белгиларини тушунтириб берадилар; Ҳозирги вақтда интеллектуал робот- Ҳозирги вақтда интеллектуал роботлар яратилар яратилиши; лиши босқичларини айтиб утади; Интеллектуал тизимлари; ахборот Таълим методлари Таълим воситалари Таълим шакллари Ўқитиш шарт-шароити Мониторинг ва баҳолаш - қидирув Интеллектуал ахборот - қидирув тизимлари ҳақида маълумот берадилар. Маъруза, савол-жавоб, суҳбат, ўзаро ўқитиш методи; Маъруза матни, слайдлар, формат қоғозлари, маркерлар, асосий маълумот ва таянч тушунчалардан иборат маъруза матнлари (тарқатма материал). Фронтал, жамоавий, гуруҳларда ишлаш. Техник воситалардан фойдаланиш ва гуруҳларда ишлашга мўлжалланган аудитория Оғзаки назорат, савол-жавоб, рейтинг тизими асосида баҳолаш. - 38 - МАЪРУЗА МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КАРТАСИ Фаолият босқичлари I. Кириш босқичи (10 минут) II. Асосий босқич (60 минут) Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчининг 1.1.Мавзунинг номи, мақсади, кутилажак натижаларини эълон қилади. 1.2. Ўқув машғулотининг шакли ва баҳолаш мезонларини тушунтиради. 1.3. Мавзу бўйича маъруза матнларини тарқатади (ҳар бир талабага). 1.4. Мавзунинг режаси ва асосий тушунчаларини эшиттиради ва қисқача изоҳ беради. 2.1. Мавзу бўйича тушунчаларга тариф беришни таклиф килади. 2.2. Режа саволлари бўйича маъруза материалларини гапириб беради, визуал материаллардан фойдаланади, диққатни жалб қилувчи саволлар беради: 1. Андроид тушунчасига таъриф беринг. (1-иловалар) 2. Роботларнинг неча хил тури бор. (2-иловалар) Мавзунинг асосий жиҳатларига эътиборни қаратади ва уларни ёзиб олишни таклиф қилади. Тезкор сўров ўтказади. Роботларнинг ривожланиш босқичлари нечта? Интеллектуал тушунчасига таъриф беринг? Интеллектуал тизимларнинг нечта босқичи бор ва улар бир-биридан қандай фарқ қилади? Сўров ўтказиш жараёнида талабаларни индивидуал фикрлашга йўналтиради, жавобларни аниқлаштириб, тўлдиради. 2.2. Талабаларни учта кичик гуруҳларга бўлади. Ҳар бир гуруҳ ўтилаётган мавзунинг бир режадаги саволи бўйича «эксперт» бўлиб, ўзгаларга ҳам ўргатишини тушунтиради. 2.3. Гуруҳларга эксперт варақларини тарқатади ва фаолиятларини ташкил қилади (21-илова). талабанинг Тинглайдилар. Саволлар берадилар Кўриб чиқадилар ва саволлар берадилар Мавзу номини ва режасини ёзиб оладилар. Саволларни муҳокама қилиб, уларга жавоб берадилар. Иловаларда келтирилган асосий таъриф ва қоидаларни ёзиб оладилар. Саволларга берадилар. жавоб Гуруҳлар фаолиятини ташкил қила-дилар. Матнларини ўқиб, саволларга жавоб топадилар. Маълумотни муҳокама қилиб, фикр алмашиб, система-лаштирадилар. 2.4. Тақдимот бошланишини эълон қилади. Тайёр маълумотни Йўналтирувчи-маслаҳатчи сифатида иштирок тақдим этиш учун этади. Жавобларни аниқлаштиради, тўлдиради, чизмали органайзерлар изоҳ беради ва тузатишлар киритади. ишлаб чиқади. Гуруҳ сардорлари тайёр маълумот- - 39 - ларни тақдим этадилар. 2.5. Тақдимот якунида талабалар диққатининг Бошқа гуруҳ аъзоламавзунинг асосий томонларига қаратиб, ҳар битта рининг берган саволмасала бўйича қисқача хулосалар қилади. ларига жавоб беради. III. Якуний босқич (10 минут) 3.1. Мавзуни умумлаштиради, умумий хулосалар Эшитадилар. қилади, якун ясайди. 3.2. Гуруҳларга ўзаро қўйган баҳоларини эълон қилишни таклиф қилади. Натижаларни шарҳлайди. 3.3. Мустақил ишлашлари учун вазифа беради: (1) Вазифани ёзиб оладиназорат саволларига оғзаки жавоб бериш (3- лар. илова); (2) қўшимча адабиётлардан мавзуга тегишли бўлган янги маълумотларни тўплаш. СУНЪИЙ ИНТЕЛЛЕКТ ТИЗИМЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ ВА УНИНГ АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ Сунъий интеллект тизимларининг ривожланиш тарихи Эксперт тизимлар Сунъий интеллектнинг асосий хусусиятлари ва унда ечиладиган масалалар - 40 - Таянч иборалар: эксперт тизимлар, сунъий интеллект, назариётчи-мантиқчи, умумий масала ечувчи, эвристик усул, билимлар базаси, андроид, робот, электромеханик робот, интеллектуал тизимлар, ҳис қилувчи, мулоқот тизими, антропоморф. Эксперт тизимлар Маълум фан сохасидаги Сунъий интелект тизими эксперт деб аталади. Эксперт тизим (ЭТ) учун билимларни қабул қилишда шу фан сохасидаги экспертлар хизмат қилади. 80-йилларнинг бошларида сунъий интеллект соҳасидаги илмий изланишлар жараёнида «Эксперт тизимлар(ЭТ)» номини олган мустақил йўналиш шаклланди. Кластер усули - 41 - Эксперт тизимларнинг асосий хусусиятлари: ЭТ масалани ечиш учун юқори сифатли тажриба ва билимни ЭТдаги билимлар доим тўпланиб ва янгиланиб бо- ЭКСПЕРТ ТИЗИМ(БИЛ ИМЛАР ИНЖЕНЕРИ) ЭТ олдиндан айтиб бериш қобилятиг а эга ЭТ ишчиларга ва мутахассисларга ўқув қўлланмаси сифатида ЭТ технологиялари билан анъанавий дастурлаштириш технологияларини бирлаштирганда: дастурчи томонидан эмас, фойдаланувчи томонидан соханинг динамик модификацияларини таъминлаш; соха- - 42 - ЭТнинг мухимлиги қуйидагилар дан иборат: ЭТ технологиялари компьютерда ечиладиган ва ечими иқтисодий самара олиб ке- ЭТ технологиялари анъанавий дастурлаштиришдаги глобал муаммоларни ечишда муҳим восита ҳисобланади: бир неча марта қайта ишлашлар сифатини бошқарувчи мураккаб тизимларни йўналтиришдаги ЭТни лойихалашда ва ишлаб чиқиш жараёнида қуйидаги қатнашувчиларни айтиб ўтиш мумкин: ЭТни лойихалашнинг инструментал мухитини ишлаб чиқувчилар. ЭТни яратишдаги инструментал мухит (ИМ). ЭТнинг ўзи. Эксперт. Билимлар инженери ва билимлар базаси(ББ) администратори; Фойдаланувчи. ЭТ бўйича изланишларнинг мақсади - шундай дастурлар яратиш керакки, нафақат инсон – эксперт учун қийин бўлган масалаларни ечсин, балким эксперт оладиган натижалардан сифати ва самаралилиги бўйича кам бўлмаган натижаларни берсин. Ишлаб чиқаришда кенг ва самарали қўлланилаётган ЭТларга мисоллар: Номи Вазифаси DENDRAL мураккаб органик молекулалар структураларини таниш учун ЭТ MOLGEN ДНК структурасини аниқловчи ЭТ XCON VAX 11 хисоблаш комплексларини лойхалаштирувчи ЭТ MYCIN ичак касалликларига ташхис қўювчи ЭТ PUFF сил касаллигига ташхис қўювчи ЭТ MACSYMA алгебраик ифодаларни соддалаштирувчи ЭТ YES/MVS катта ЭҲМ даги катта разрядли MVS операцион тизимларни бошқарувчи ЭТ PROSPECTOR фойдали қазилмаларни топишда маслахат берувчи ЭТ POMME мевали боғларга арашга маслахат берувчи ЭТ AIRPLANE самолёт ерга қўнишида летчикка ёрдам берувчи ЭТ ЭСПЛАН Баку нефтни қайта ишлаш заводида ишлаб чиқаришни режалаштирадиган ЭТ МОДИС гипертоник касалликларнинг турли шаклларига ташхис қўювчи ЭТ МИДАС энергетик тизимларда ишдан чиқиш ҳолатларини аниқлаш ва тузатиш учуЭТ NetWizard локал тизимларни лойихаловчи ЭТ - 43 - Сунъий интеллект тизимларининг ривожланиш тарихи Андроидлар ва электромеханик роботлар Андроид деб сунъий (механик) одамчаларга айтилади. «Андроид» сўзи лотинча «андрос» сўзидан келиб чиққан бўлиб, эркак, эр маъноларини беради. Биринчи Андроидларни лойиҳалаш ва тайёрлаш XVIII асрда бошланган. 1774 йили Париждаги кўргазмада Пьер ва Анри Дроларнинг уч андроиди: «нусха кўчирувчи», «расм чизувчи» ва «мусиқашунос»и намойиш қилинади. Анри Дронинг андроиди ҳозирги вақтда Франциянинг Невшател шаҳридаги нафис санъат музейида сақланмокда. ХIХ асрнинг бошига келиб андроидлар ўрнини юқори техник имкониятларга эга бўлган электромеханик роботлар эгаллади. «Робот» термини биринчи бўлиб чех ёзувчиси Карел Чапекнинг 1920 йилда ёзган R.U.R. («Рассум универсал роботлари») пьесасида қўлланган. Бу сўз «гоЬоt» деган чех сўзидан олинган бўлиб, одамзодга ўхшаб ҳаракат қилувчи машинани англатади. Дунёда биринчи робот 1927 йилда яратилган. Бу америкалик мухандис Дж. Венсли томонидан лойиҳалаштирилган ва бутун дунё кўргазмасида намойиш қилинган «Телевокс» роботи эди. «Телевокс» робот қўллари билан ҳаракат қила олар, оёққа тура олар ва магнитофон ёрдамида бир нечта ибораларни айта олар эди. Шундан сўнг қизиқарли техник ечимларга эга бўлган электромеханик роботларнинг бир бутун авлоди пайдо бўлди. Кейинчалик микропроцессор технологиянинг ривожланиши натижасида электромеханик роботлар ўрнини электрон роботлар эгаллади. - 44 - Андроид ва биринчи роботлар ҳозирги замон роботларининг асосчиси бўла олмади. Бунга энг оддий интеллектнинг йўқлиги сабабдир. Номланиши Биринчи авлоди программали роботлар Иккинчи авлоди «ҳис қилувчи» роботлар Учинчи авлоди интеллектуал роботлар Роботлар Вазифаси Кулланилиш сохалари олдиндан берилган аниқ Биринчи авлод роботлари ҳаракатларни бир хил тарзда турли хил саноат такрорлаш тармоқларида қўлланилади. Хусусан, пайвандчи-робот АҚШдаги Форд автомобиль заводида ва «Дженерал моторс» фирмасида, Япония, АҚШ, Франция, Россия (Тольятти шаҳри)даги автомобил заводларининг конвейерларида ишлаяпти. ташқи муҳитдан келаётган Иккинчи авлод ахборотлар ҳажмини тезда роботлари асосан инсон қайта ишлаш ҳамда изоҳлаб ҳаётига хавфли бўлган беришдир ишларни бажариш учун қўлланилади. Масалан, атом реакторлари атрофида, космик бўшлиқда, океан чуқурликларида ва шунга ўхшаш жойларда. биринчи ва иккинчи авлод роботларидан фарқли ўлароқ, улар англаш ва ўзини англашга шундай эга бўлиши керакки, мураккаб, чигал тузилган ташқи дунёда уларнинг хулқи маълум бир мақсадга йўналган характерда бўлмоғи лозим - 45 - Ҳозирги вақтда интеллектуал роботлар яратилиш босқичида. Россия Фанлар академиясининг ҳисоблаш марказида ўта ҳаракатчан (чаққон) робот яратиш устида иш олиб борилмоқда. Бу робот харита ёрдамида аниқ жойларда «трасса ўтказиш» қобилиятига эга. Ҳар хил қўлланишга мўлжалланган интеллектуал роботларни яратиш борасида жумладан Украина, Белоруссия ва Ўзбекистонда тадқиқотлар олиб борилмокда. Сунъий интеллект тизимлари(СИТ). СИТ соҳасидаги тадқиқотларнинг бошланишини (50-йиллар охири) Ньюэлл, Сайман ва Шоуларнинг турли хил масалаларни ечиш жараёнларини тадқиқ қилиш ишлари билан боғлашади. СИТ соҳасидаги тадқиқотларнинг мақсади «Инсон масалалари»ни ечадиган дастурларни яратиш бўлди. Ўша даврнинг СИТ соҳасидаги кўзга кўринган тадқиқотчиларидан бири Р. Бенерджи 1969 йил шундай ёзган: «Одатда сунъий интеллект деб номланган тадқиқот соҳасини, яқин кунларгача фақат инсон ҳал қила оладиган масалаларни еча оладиган машиналарни анализ ва конструкция қилишнинг усул ва воситалари йиғиндиси сифатида қараш мумкин. Бунда тезлик ва самарадорлиги бўйича машиналар инсон билан тенглаша олиши керак». Сунъий интеллектнинг асосий хусусиятлари ва унда ечиладиган масалалар Сунъий интеллект формаллашмаган масалалар учун мўлжалланган, яъни формаллашган масалалар ечимига мўлжалланган дастурларни ишлаб чиқишда анъанавий ёндошувни ўзгартирмайди ва рад этмайди. хатоликли, бирхилликсиз, тўлиқмаслик ва бошланғич маълумотларнинг қарама-қаршиликлиги; Формаллашмаган масалалар одатда қуйидаги хусусиятларга эга бўлади: хатоли, муаммо ҳақидаги билимларнинг тўлиқмаслиги ва қарама-қаршиликлиги; ечим фазоси ўлчамининг катталиги, яъни ечимни излашда перебор(бирма-бир текшириш) катта бўлиши; маълумотлар ва билимларнинг динамик ўзгарувчанлиги; ЭТ ва СИ тизимлари қайта ишлаш тизимларидан шу билан фарқ қиладики, уларда асосан (сонли эмас) белгили (символли) намойиш усули, белгили хулоса ва (маълум алгоритмни бажариш эмас) ечимни эвристик қидириш, излаш бажарилади. ЭТ фақат мураккаб амалий масалаларни ечишда қўлланилади. - 46 - молия нефть ва газ саноа- целлюзақоғоз Энергетик таълим Транспорт ЭТларнинг хозирда кулланилиш сохалари тоғ-кон ишлари Формацевтика Металлургия космос ишлаб чиқариш Телекоммуникация СИТ ни ютуққа олиб келган сабаблар қуйидагилар СИнинг бошқа ахборот воситалар (CASE, СУБД, контролер, берилганлар концентратори ва бошқалар) билан осон интеграллашадиган техник воситалари ишлаб чиқилган. Очиқлилик ва кўчимлилик. СИ нинг техник воситалари очиқлик ва кўчимни таъминлайдиган стандартларни кузатиш орқали ишлаб чиқилади. СИ тизимларида Lisp, Prolog ва бошқа техник воситалардан Анъанавий дастурлаштириш анаънавий дастурлаштириш (С, С++ ва бошқалар) тилларига ўтиш интеграллаш таъминотини қисқартирди, ЭҲМ да тиллари ва ишчи станциялардан фойдаланиш. операция бажариш тезлигини оширди ва оператив хотира ҳажмини камайтирди. Ишчи станциялардан фойдаланиш сохалар доирасини кенгайтирди. Мижоз – сервер архитектураси бўйича тақсимланган ҳисоблашларни қўллаб қуватлайдиган СИ нинг сохалари Мижоз-сервер архитектураси. ишлаб чиқарилган. Улар қурилмалар қийматини туширади, ишончни ва умумий ишлаб чиқаришни юксалтиради. Умумий масалаларни ечишга мўлжалланган интеллектуал тизимлардан муаммоли, фанга мўлжалланган интеллектуал Муаммоли сохага мўлжалланган интеллектуал тизимларга ўтиш, сохаларни қайта ишлаш муддатини Интеграллашганлик - 47 - тизимлар. Сунъий интеллект тизимларини қўллашнинг функционал структураси. қисқартиради, сохалардан фойдаланиш самарадорлигини оширади, эксперт ишини тезлаштиради ва осонлаштиради хамда ахборот ва дастурий таъминотдан (объектлар, класслар, қоидалар, процедуралар) қайта фойдаланишни таъминлайди. Бу структура учта ҳисоблаш воситалари мажмуасидан ташкил топган. Биринчи мажмуа масалани самарали ечиш нуқтаи назаридан лойиҳаланган дастурни бажарувчи воситалар мажмуидан ташкил топган, баъзи холларда муаммоли йўналишга эга. Иккинчи мажмуа - кенг доирадаги фойдаланаувчилар талабларига тез мослашувчи структурага эга бўлган интеллектли интерфейс воситалари мажмуи. Учинчи воситалар мажмуи биринчи икки мажмуанинг ўзаро алоқасини таъминлайдиган билимлар базаси ҳисобланади. Бажарувчи тизим шаклланган дастурни бажаришни таъминлайдиган барча воситалар мажмуини бирлаштиради. Интеллектли интерфейс – дастурий ва қурилмавий воситалар тизими бўлиб, фойдаланувчилар учун уларнинг касбий фаолиятида вужудга келадиган масалаларни ҳал қилишда компьютерни қўллашни таъминлайди. Билимлар базаси – бошқа компоненталарга нисбатан марказий ўриннни эгаллайди. Чунки билимлар базаси орқали масалани ечишда иштирок этадиган ҳисоблаш тизимлари воситаларининг бирлашуви амалга оширилади. Ўз-ўзини текшириш учун назорат саволлари. ЭТ нима? ЭТ нинг мақсади нимадан иборат? Дастурий воситалар тушунчасининг муҳимлигини характерланг. СИТ ни ютуққа олиб чиққан сабабларни тушунтиринг. Андроид тушунчасига таъриф беринг. Роботларнинг неча хил тури бор? Роботларнинг ривожланиш босқичлари нечта? Интеллектуал тушунчасига таъриф беринг. Интеллектуал тизимларнинг нечта босқичи бор ва улар бир-биридан қандай фарқ қилади? 10. Мулоқот тизими нима? 11. Интеллектуал интерфейс нима? 12. Ахборот - кидирув тизимлари қандай вазифани бажаради? 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. - 48 - 3-Мавзу. Эксперт тизимлар структураси. МАЪРУЗАДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ Талабалар сони: 30-60 Ўқув машғулотининг шакли Мавзу режаси Ўқув соати: 2 соат Мавзу бўйича маъруза 1. Эксперт тизимлар сунъий интеллектнинг йўналишларидан бири. 2. Эксперт тизимларнинг таркиби. 3. Эксперт тизимни яратишнинг босқичлари. Машғулотнинг мақсади: Эксперт тизимлар аҳамияти ва ролини талабаларга тушунтириб бериш. Педагогик вазифалар: Ўқув фаолияти натижалари: Статик эксперт тизимларни Статик эксперт тизимларни яратишнинг техник яратишнинг техник комплекси комплекси вазифаларини талабаларга тушунтириб тушунчаси; берадилар; Билимларни намойиш этиш воситалари ва бошқариш стратегиялари; Билимларни намойиш этиш воситалари ва бошқариш стратегияларини тушинтириб берадилар; Реал вақт режимида ишлайди- Реал вақт режимида ишлайдиган эксперт тизимган эксперт тизимни яратишнинг ни яратишнинг техник комплекси мазмунини тутехник комплекси шинтириб берадилар; Таълим методлари Маъруза, савол-жавоб, суҳбат, ўзаро ўқитиш методи. Таълим воситалари Маъруза матни, слайдлар, формат қоғозлари, маркерлар, скотч, чизмали органайзерлар, асосий маълумот ва таянч тушунчалардан иборат маъруза матнлари (тарқатма материал). Таълим шакллари Фронтал, жамоавий, гуруҳларда ишлаш. Ўқитиш шарт-шароити Техник воситалардан фойдаланиш ва гуруҳларда ишлашга мўлжалланган аудитория Мониторинг ва баҳолаш Оғзаки назорат, савол-жавоб, рейтинг тизими асосида баҳолаш. МАЪРУЗА МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КАРТАСИ Фаолият босқичлари I. Кириш босқичи (10 минут) Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчининг 1.1.Мавзунинг номи, мақсади, кутилажак натижаларини эълон қилади. 1.2. Ўқув машғулотининг шакли ва баҳолаш мезонларини тушунтиради. 1.3. Мавзу бўйича маъруза матнларини тарқатади (ҳар бир талабага). 1.4. Мавзунинг режаси ва асосий тушунчаларини эшиттиради ва қисқача изоҳ беради. - 49 - талабанинг Тинглайдилар. Саволлар берадилар Кўриб чиқадилар ва саволлар берадилар Мавзу номини ва режасини ёзиб оладилар. II. Асосий босқич (60 минут) III. Якуний босқич (10 минут) 2.1. Мавзу бўйича тушунчаларга тариф беришни таклиф килади. 2.2. Режа саволлари бўйича маъруза материалларини гапириб беради, визуал материаллардан фойдаланади, диққатни жалб қилувчи саволлар беради: 1 Синтактик таққослаш ҳолатини тасвирланг? (1иловалар) 2. Предмет соҳа муҳимлигини қандай параметрлар билан ҳарактерлаш мумкин? (2-иловалар) Мавзунинг асосий жиҳатларига эътиборни қаратади ва уларни ёзиб олишни таклиф қилади. Сўров ўтказиш жараёнида талабаларни индивидуал фикрлашга йўналтиради, жавобларни аниқлаштириб, тўлдиради. Саволларни муҳокама қилиб, уларга жавоб берадилар. Иловаларда келтирилган асосий таъриф ва қоидаларни ёзиб оладилар. Саволларга жавоб берадилар. 2.2. Талабаларни учта кичик гуруҳларга бўлади. Ҳар Гуруҳлар фаолиябир гуруҳ ўтилаётган мавзунинг бир режадаги саволи тини ташкил қилабўйича «эксперт» бўлиб, ўзгаларга ҳам ўргатишини дилар. тушунтиради. 2.3. Гуруҳларга эксперт варақларини тарқатади ва Матнларини ўқиб, фаолиятларини ташкил қилади (3-илова). саволларга жавоб топадилар. Маълумотни муҳокама қилиб, фикр алмашиб, система-лаштирадилар. 2.4. Тақдимот бошланишини эълон қилади. Тайёр маълумотни Йўналтирувчи-маслаҳатчи сифатида иштирок этади. тақдим этиш учун Жавобларни аниқлаштиради, тўлдиради, изоҳ беради чизмали ва тузатишлар киритади. органайзерлар ишлаб чиқади. Гуруҳ сардорлари тайёр маълумотларни тақдим этадилар. 2.5. Тақдимот якунида талабалар диққатининг Бошқа гуруҳ аъзомавзунинг асосий томонларига қаратиб, ҳар битта ларининг берган масала бўйича қисқача хулосалар қилади. саволларига жавоб беради. 3.1. Мавзуни умумлаштиради, умумий хулосалар Эшитадилар. қилади, якун ясайди. 3.2. Гуруҳларга ўзаро қўйган баҳоларини эълон қилишни таклиф қилади. Натижаларни шарҳлайди. 3.3. Мустақил ишлашлари учун вазифа беради: (1) назорат саволларига оғзаки жавоб бериш (3-илова); Вазифани ёзиб ола(2) қўшимча адабиётлардан мавзуга тегишли бўлган дилар. янги маълумотларни тўплаш. - 50 - ЭКСПЕРТ ТИЗИМЛАР СТРУКТУРАСИ Эксперт тизимлар сунъий интеллектнинг йўналишларидан бири Эксперт тизимларнинг таркиби Эксперт тизимни яратишнинг босқичлари Таянч иборалар. эксперт, билимлар бўйича инженер, интерпретаторлашган ва интерпретаторлашмаган эксперт тизим. Эксперт тизимлар сунъий интеллектнинг йўналишларидан бири. Сунъий интеллектнинг амалий тизимларининг яратилишида эксперт тизимлар биринчи қадамдир. Ҳозирги вақтда сунъий интеллект (СИ) соҳасидаги тадқиқотларда олти йўналиш ажратилган: 1. Билимларни тақдим этиш. 2. Билимларни бошқариш. 3. Мулоқот. 4. Идрок қилиш. 5. Ўргатиш. 6. Ҳатти ҳаракат. Эксперт тизимларнинг таркиби Типик статик ЭТ қуйидаги асосий компонентлардан иборат - 51 - Мулоқотли компонент Тушунтирувчи компонент Билимларни ҳосил қилиш компоненти Ечувчи Ишчи хотира (ИХ) Билимлар базаси(ББ) Эксперт тизимни яратишда қуйидаги мутахасисликларнинг намояндалари қатнашадилар: масалаларни ЭТ ёрламида ечадиган муаммоли соҳадаги эксперт ЭТ ни яратишни тезлаштиришга мўлжалланган техник воситаларни яратиш бўйича дастурчи билимлар бўйича инженер – ЭТ ни яратиш бўйича мутахассис ЭТ иккита режимда ишлайди билимларни ҳосил қилиш режими масалани ечиш режими Билимларни ҳосил қилиш режимида Маслахат режимида ЭТ билан мулоқот (билимлар бўйича инженер билан натижа ёки уни олиш усуллари билан биргаликда) ЭТ билан мулоқот эксперт қизиқувчи охирги фойдаланувчи томонидан орқали амалга оширилади. амалга оширилади. - 52 - Динамик ЭТ архитектураси Мулоқот компоненти Тушунтириш компоненти МБ ва АДД билан интерфейс Ечувчи Ишчи хотира (ИХ) Тизим Билимларни ҳосил қилиш компоненти Билимлар базаси(ББ) Ташқи дунёни моделлаштириш тизимости Ташқи дунё билан алоқа ўрнатиш тизимости Локал тармок Техника курилмалар Датчиклар Эксперт тизимни яратишнинг босқичлари ЭТни яратиш берилган соҳа учун мавжуд бўлса, у ҳолда қуйидаги талабларнинг бир вақтда бажарилиши муҳимдир: мавжул соҳада ишни энди бошловчи мутахасисларга кўра масалани яхши ечадиган эксперт мавжуд бўлса; таклиф қилинган ечимни баҳолашда экспертларнинг хулосаси мос келса, акс ҳолда ишлаб чиқилган ЭТнинг сифатини баҳолашнинг имкони бўлмайди; экспертлар ўзларининг қўллаган усулларини табиий тилда оддий тушунарли қилиб тушунтира билишлари лозим, акс ҳолда экспертлар билимларини ЭТга киритилган деб ҳисоблаб бўлмайди; - 53 - масалаларнинг ечими ҳаракатларни эмас, балки фақатгина фикрлашларни талаб қилса; масала жуда ҳам мураккаб бўлмаслиги керак (яъни, унинг ечими билан эксперт бир неча ҳафта эмас, балки соат ва кунда банд бўлиши лозим); масала формал кўринишда тасвирланмаган бўлса ҳам, лекин етарлича «аниқ» ва структуралашган соҳага тегишли бўлиши керак, яъни асосий тушунчалар, муносабатлар ва (ҳеч бўлмаганда экспертга) маълум бўлган масаланинг ечими йўллари ажратиб кўрсатилиши керак. ЭТ ни қўллаш қуйидаги факторлардан бирида ўзини оқлаш мумкин: - масаланинг ечими маълум самара олиб келса, масалан иқтисодий; - инсон – экспертдан фойдаланишнинг мумкин эмаслиги экспертлар миқдорининг етарли бўлмаслигидан ёки бир вақтнинг ўзида турли хил жойларда экспертиза ўтказиш лозимлигидан боғлиқ бўлса; - эксперт маълумотларни узатишда кўп вақт ёки айрим маълумотларни йўқотиши мумкин бўлса; - атроф – муҳитнинг инсонга салбий таъсири бўлган ҳолда масалани ечиш мажбурий бўлса. ЭТни маълум соҳага қўллаш мумкин, агарда ечилаётган масала қуйидаги ҳарактеристикалар тўпламига эга бўлса: - масала математик усуллар ва анъанавий дастурлаштиришда қабул қилинган сонлар манипуляцияси воситасида эмас, балки табиий ҳолда символлар манипуляцияси воситасида ечилиши мумкин (яъни, белгили таҳлиллар ёрдамида) бўлса; - масала алгоритмик эмас, эвристик табиатга эга бўлиши керак, яъни унинг ечими эвристик қоидаларни қўллашни талаб қилиши лозим. Ечими кафолатланган масалаларда баъзи формал процедуралар қўлланилган бўлса, ЭТни қўллашга ҳожат бўлмайди; - ЭТни яратишга сарфланган харажатларни оқлаш учун масала етарлича мураккаб бўлиши керак. Лекин ЭТ ечаётган масала жуда ҳам мураккаб бўлмаслиги лозим (ечим экспертдан ҳафталарни эмас, балки соатларни талаб қилиши керак); - масала ЭТ усуллари билан ечилиши учун етарлича қисқа соҳага тааллуқли бўлиши ва амалий ахамиятга эга бўлиши керак. ЭТ ни яратиш ишлари давомида қуйидаги 6 поғонани ўз ичига олувчи ишлаб чиқаришнинг аниқ технологияси юзага келади Эксперт муаммоли соҳани тасвирловчи билим (маълумотлар ва қоидалар)ни аниқлайди, у эксперт тизимга билимларни киритишда тўлиқликни ва аниқликни таъминлайди. Билимлар бўйича инженер эксперт тизим иши учун муҳим бўлган билимларни ҳосил қилиш ва тартиблашга ёрдам беради; жорий муаммоли соҳага тўғри келадиган сохалар танловини амалга оширади ва ушбу сохаларда билимларни намойиш этиш усулларини аниқлайди; эксперт томонидан киритиладиган қоидаларда ишлатиладиган стандарт функцияларни анъанавий воситалар билан ажратади ва дастурлайди. Дастурловчи эксперт тизимнинг барча асосий компонентларини сақлайдиган техник воситаларни ишлаб чиқади. - 54 - Ўз ўзини текшириш учун назорат саволлари. Статик ЭТ қайси асосий компонентлардан иборат? Тушунтирувчи компонент нима? Диалогли компонент нимага мўлжалланган? Статик ЭТ структурасини тасвирланг. Соха ЭТ усулларига мос келиши учун масала қандай ҳарактеристикаларга эга бўлиши мумкин? 6. ЭТнинг мухимлигини изохланг. 7. Мутахасислар фикрича, кейинги изланишларда ЭТ қандай қўлланилади? 8. Формаллашмаган масалалар қандай хусусиятларга эга? 9. Эксперт тизимни яратишда кандай мутахассисликларнинг намояндалари қатнашади? 1. 2. 3. 4. 5. - 55 - 4-мавзу. Эксперт тизимларда билимлар базаси ва билимларни структуралаштириш МАЪРУЗАДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ Талабалар сони: 30-60 Ўқув машғулотининг шакли Мавзу режаси Ўқув соати: 2 соат Мавзу бўйича маъруза 1. Билимлар базаси. 2. Билимларни структурлаштириш. 3. Эксперт тизими классификацияси. Машғулотнинг мақсади: Эксперт тизимлар аҳамияти ва ролини талабаларга тушунтириб бериш. Педагогик вазифалар: Ўқув фаолияти натижалари: Статик эксперт тизимларни Статик эксперт тизимларни яратишнинг техник яратишнинг техник комплекси комплекси вазифаларини талабаларга тушунтириб тушунчаси; берадилар; Билимларни намойиш этиш воситалари ва бошқариш стратегиялари; Билимларни намойиш этиш воситалари ва бошқариш стратегияларини тушинтириб берадилар; Реал вақт режимида ишлайди- Реал вақт режимида ишлайдиган эксперт тизимган эксперт тизимни яратишнинг ни яратишнинг техник комплекси мазмунини тутехник комплекси шинтириб берадилар; Таълим методлари Маъруза, савол-жавоб, суҳбат, ўзаро ўқитиш методи. Таълим воситалари Маъруза матни, слайдлар, формат қоғозлари, маркерлар, скотч, чизмали органайзерлар, асосий маълумот ва таянч тушунчалардан иборат маъруза матнлари (тарқатма материал). Таълим шакллари Фронтал, жамоавий, гуруҳларда ишлаш. Ўқитиш шарт-шароити Техник воситалардан фойдаланиш ва гуруҳларда ишлашга мўлжалланган аудитория Мониторинг ва баҳолаш Оғзаки назорат, савол-жавоб, рейтинг тизими асосида баҳолаш. МАЪРУЗА МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КАРТАСИ Фаолият босқичлари I. Кириш босқичи (10 минут) Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчининг 1.1.Мавзунинг номи, мақсади, кутилажак натижаларини эълон қилади. 1.2. Ўқув машғулотининг шакли ва баҳолаш мезонларини тушунтиради. 1.3. Мавзу бўйича маъруза матнларини тарқатади (ҳар бир талабага). 1.4. Мавзунинг режаси ва асосий тушунчаларини эшиттиради ва қисқача изоҳ беради. - 56 - талабанинг Тинглайдилар. Саволлар берадилар Кўриб чиқадилар ва саволлар берадилар Мавзу номини ва режасини ёзиб оладилар. II. Асосий босқич (60 минут) III. Якуний босқич (10 минут) 2.1. Мавзу бўйича тушунчаларга тариф беришни таклиф килади. 2.2. Режа саволлари бўйича маъруза материалларини гапириб беради, визуал материаллардан фойдаланади, диққатни жалб қилувчи саволлар беради: 1 Синтактик таққослаш ҳолатини тасвирланг? (1иловалар) 3. Предмет соҳа муҳимлигини қандай параметрлар билан ҳарактерлаш мумкин? (2-иловалар) Мавзунинг асосий жиҳатларига эътиборни қаратади ва уларни ёзиб олишни таклиф қилади. Сўров ўтказиш жараёнида талабаларни индивидуал фикрлашга йўналтиради, жавобларни аниқлаштириб, тўлдиради. Саволларни муҳокама қилиб, уларга жавоб берадилар. Иловаларда келтирилган асосий таъриф ва қоидаларни ёзиб оладилар. Саволларга жавоб берадилар. 2.2. Талабаларни учта кичик гуруҳларга бўлади. Ҳар Гуруҳлар фаолиябир гуруҳ ўтилаётган мавзунинг бир режадаги саволи тини ташкил қилабўйича «эксперт» бўлиб, ўзгаларга ҳам ўргатишини дилар. тушунтиради. 2.3. Гуруҳларга эксперт варақларини тарқатади ва Матнларини ўқиб, фаолиятларини ташкил қилади (3-илова). саволларга жавоб топадилар. Маълумотни муҳокама қилиб, фикр алмашиб, система-лаштирадилар. 2.4. Тақдимот бошланишини эълон қилади. Тайёр маълумотни Йўналтирувчи-маслаҳатчи сифатида иштирок этади. тақдим этиш учун Жавобларни аниқлаштиради, тўлдиради, изоҳ беради чизмали ва тузатишлар киритади. органайзерлар ишлаб чиқади. Гуруҳ сардорлари тайёр маълумотларни тақдим этадилар. 2.5. Тақдимот якунида талабалар диққатининг Бошқа гуруҳ аъзомавзунинг асосий томонларига қаратиб, ҳар битта ларининг берган масала бўйича қисқача хулосалар қилади. саволларига жавоб беради. 3.1. Мавзуни умумлаштиради, умумий хулосалар Эшитадилар. қилади, якун ясайди. 3.2. Гуруҳларга ўзаро қўйган баҳоларини эълон қилишни таклиф қилади. Натижаларни шарҳлайди. 3.3. Мустақил ишлашлари учун вазифа беради: (1) назорат саволларига оғзаки жавоб бериш (3-илова); Вазифани ёзиб ола(2) қўшимча адабиётлардан мавзуга тегишли бўлган дилар. янги маълумотларни тўплаш. - 57 - ЭКСПЕРТ ТИЗИМЛАРДА БИЛИМЛАР БАЗАСИ ВА БИЛИМЛАРНИ СТРУКТУРАЛАШТИРИШ Билимларни структурлаштириш Билимлар базаси Эксперт тизими классификацияси Таянч иборалар: Технологик билим, семантик, фокусланувчи билим, хал қилувчи билим, метабилим, дастурий воситалар, интегралланувчанлик, очиқлик, кўчмалик, мижоз-сервер архитектураси, компонент, эксперт, билимлар бўйича инженер, технологик билим, семантик ÿлчов, фокусланувчи билим, хал қилувчи билим, метабилим. - 58 - ЭҲМ иш кўрадиган ахборот процедурали ва декларативга ажратилади. Билимлар базаси Процедурали ахборот масалани ечиш жараёнида бажариладиган дастурларда моддийлаштирилган декларатив ахборот бу дастурлар ишлатадиган маълумотларда моддийлаштирилган. ЭҲМда ахборотларни тақдим этишнинг стандарт шакли машина сўзи ҳисобланади. Машина сўзи мазкур ЭҲМ тури учун аниқланган иккилик разрядлар - битлардан ташкил топган. Маълумотлар базаси(МБ)нинг пайдо бўлиши декларатив ахборотлар билан ишлаш йўлида яна бир қадамни ўзида кўрсатди. Маълумотлар базасида бир вақтнинг ўзида катта ҳажмдаги маълумотлар сақланиши мумкин, маълумотлар базасини бошқариш тизимларини ташкил этувчи махсус воситалар эса маълумотларни самарали манипуляция қилишга, керак бўлганда базадан маълумотларни олиш ва уларни керакли тартибда базага ёзишга имкон беради. СИ алгоритмларини ифода қиладиган машиналар билимларга асосланган машиналар дейилади. СИ назариясининг эксперт тизимларни қуриш билан боғлиқ бўлган бўлими билимлар инжинерияси дейилади. Билимларни структурлаштириш Мисол Фамилия Папов Иванов Сидоров Петров Туғилган йили 1965 1925 1946 1937 Мутахассислиги Слесар Токарь Токарь Сантехник - 59 - Стажи, 5 йил 20 йил 30 йил 25 йил Ички изоҳланувчанлик Структуравийлик Боғланганли к Ҳар бир ахборот бирлик ягона номга эга бўлиши лозим. Интеллектуал тизим бу номга кўра ахборотни топади, ҳамда бу ном зикр этилган сўровларга жавоб беради. Ахборот бирликлар қатъий структурага эга бўлиши лозим. Улар учун «ичкима - ичлик принципи» бажарилиши зарур, яъни бир ахборот бирликнинг бошқасига ичма - ичлиги. Ҳар бир ахборот бирлик бошқа ихтиёрий бирининг таркибига киритилиши мумкин ва ҳир бир ахборот бирликдан уни ташкил этадиган қандайдир ахборот бирликни ажратиш мумкин. Ахборот базада ахборот бирликлар орасида ҳар хил турдаги боғланишларни ўрнатиш имконяти кўрилган бўлиши керак. Аввало бу боғланишлар ахборот бирликлар орасидаги муносабатларни характерлаши мумкин. Муносабатлар семантикаси декларатив ёки процедурали характерга эга бўлиши мумкин. Масалан: икки ёки ундан ортиқ ахборот бирликлар «бир вақтнинг ўзида» муносабати орқали, иккита ахборот бирликлар «сабаб-натижа» ёки «ёнма - ён бўлиш» муносабатлари орқали боғланган бўлиши мумкин. Келтирилган муносабатлар декларатив билимларни характерлайди. Агар икки ахборот бирликлар ўртасида «аргумент - функция» муносабати ўрнатилган бўлса, у ҳолда у аниқ функцияларни ҳисоблаш билан боғлиқ бўлган процедурали билимларни характерлайди. - 60 - Баъзи ҳолларда ахборот бирликлар тўпламида ахборот бирликларнинг ҳолатий яқинлигини характерловчи муносабатини, яъни ахборот бирликлар орасидаги ассоциатив боғланиш кучини бериш фойдали. Уни ахборот бирликлар учун релевантлик муносабати дейиш мумкин. Бундай муносабат ахборот базада қандайдир намунавий вазиятни ажратиш имконини беради(масалан, «харид», «чорраҳада ҳаракатни бошқариш»). Семантик метрика ЭҲМларнинг пайдо бўлиши ва уларда ишлатиладиган ахборот бирликларнинг маълумотларга ва буйруқларга ажратилишидан бошлаб маълумотлар пассив, буйруқлар эса актив вазият юзага келди. ЭҲМда содир бўладиган барча жараёнлар буйруқлар ёрдамида амал қилинади, маълумотлар эса бу буйруқлар томонидан керак бўлганда фойдаланилади. Фаоллик Ахборот бирликларнинг санаб ўтилган бешта хусусиятлари шундай қирраларини аниқлайдики, қайсиким маълумотлар билимларга айланади, маълумотлар базаси эса билимлар базасигача ўсади. Билимлар билан ишлашни таъминлайдиган воситалар мажмуаси билимлар базасини бошқариш тизимларини хосил қилади. Эксперт тизими классификацияси Бажарадиган вазифаси бўйича ЭТлар қуйидагиларга бўлинади: Ташқи муҳитга боғлиқлик даражасига қараб ЭТлар қуйидаги турларга ажратилади Умумий вазифани бажарувчи ЭТ Махсуслаштирилган ЭТ ташхис, лойиҳалаштириш ва башорат қилиш масалаларини ечишга мўлжалланган муаммолийўналтирилган ЭТ махсус масалаларни ечиш учун мўлжалланган ЭТ, масалан, атом электр стнацияларида ҳолатларни назорат қилиш статик ЭТ, ташқи муҳитга боғлиқ бўлмайди динамик ЭТ, ташқи муҳит динамикасини ҳисобга олади ва реал вақт режимида масалани ечиш учун мўлжалланган изоляцияланган ЭТ - 61 - Фойдаланиш турига қараб ЭТлар қуйидагиларга бўлинади Ечиладиган масаланинг мураккаблигига қараб ЭТлар қуйидагиларга бўлинади Қуриш жараёнига қараб ЭТлар қуйидагиларга ажратилади бошқа тизимга кириш/чиқишга мўлжалланган ЭТ гибрид ЭТ, бошқача қилиб айтганда, билимлар базаси ва бошқа дастурий воситалар билан интеграллашган ЭТ оддий ЭТ - 1000 тагача оддий қоидаларни ўз ичига олади ўрта ЭТ - 1000 дан 10000 тагача структуралашган қоидаларни ўз ичига олади мураккаб ЭТ - 10000 дан зиёд структуралашган қоидаларни ўз ичига олади тадқиқий намунавий ЭТ, у минимал билимлар базасига эга бўлиб, 1-2 ой ичида яратилади тақдимотли намунавий ЭТ, у 2-4 ой муддатида яратилади, масалан, LISP, PROLOG, CLIPS тилларида ишлаб чиқаришга мўлжалланган намунавий ЭТ, у 4-8 ойда яратилади, масалан, тўлиқ билимлар базасига эга бўлган CLIPS (ёки шунга ўхшаш) тилида яратилади тижоратга мўлжалланган намунавий ЭТ, у 1,5-2 йилда яратилади, масалан, тўлиқ билимлар базасига эга бўлган С++, Java (ёки уларга ўхшаш) тилларида яратилади Блиц-сўров учун саволлар Процедурали ахборот нима ? Декларатив ахборот нима ? Билимларга асосланган машиналар ? Билимлар инжинерияси тушунчаси ? Релевантлик муносабати нима ? Билимлар базасини бошқариш тизимлари ? Ўз ўзини текшириш учун назорат саволлари. Статик ЭТ қайси асосий компонентлардан иборат? Тушунтирувчи компонент нима? Диалогли компонент нимага мўлжалланган? Статик ЭТ структурасини тасвирланг. Соха ЭТ усулларига мос келиши учун масала қандай ҳарактеристикаларга эга бўлиши мумкин? 6. ЭТнинг мухимлигини изохланг. 7. Мутахасислар фикрича, кейинги изланишларда ЭТ қандай қўлланилади? 8. Формаллашмаган масалалар қандай хусусиятларга эга? 9. Эксперт тизимни яратишда кандай мутахассисликларнинг намояндалари қатнашади? 10. Эксперт тизимлар вазифаси бўйича қандай классификацияланади? 11. Эксперт тизимларни ташқи муҳитга боғлиқлик даражасига қараб классификацияланг. 12. Эксперт тизимлар фойдаланиш турига қараб қандай ажратилади? 13. Эксперт тизимлар ечиладиган масаланинг мураккаблигига қараб классификацияланишини санаб беринг. 14. Эксперт тизимларни қуриш жараёнига қараб улар қандай классификацияланади? 1. 2. 3. 4. 5. - 62 - 5-мавзу. Билимларни тақдим этиш моделлари МАЪРУЗАДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ Талабалар сони: 30-60 Ўқув соати: 2 соат Ўқув машғулотининг шакли Мавзу бўйича маъруза Мавзу режаси 1. Мантиқий моделлар. 2. Тўрли моделлар. 3. Махсулий(продукционные) моделлар. 4. Сценарийлар. 5. Интеллектуал интерфейс. 6. Тушуниш даражаларининг классификацияси. Машғулотнинг мақсади: Сунъий интеллект масалаларини ечиш моделларини ўрганиш. Педагогик вазифалар: Предмет соҳанинг моҳияти бир-бири билан муайян муносабатларини тушинтириб бериш; Мантиқий тилларда бажарилган предмет соҳаларни тавсифлаш; Моҳиятларни икки қисмга ажратишни тушинтириб бериш; Бир қатор интеллектуал тизимларда билимларни тасвирлашни тушинтириб бериш; Таълим методлари Таълим воситалари Таълим шакллари Ўқитиш шарт-шароити Мониторинг ва баҳолаш Ўқув фаолияти натижалари: Предмет соҳанинг моҳияти бир-бири билан муайян муносабатда туради. Моҳиятлар орасида ўхшаш муносабатлар кузатилади; Мантиқий тилларда бажарилган предмет соҳаларни тавсифлаш мантиқий моделлар дейилади.; Моҳиятларни икки қисмга ажратиш биринчи марта семиоптик моделларда шаклланган ва уларга асосланган вазиятли бошқариш ғояларини тўрли моделларда қўллашга мисоллар; Бир қатор интеллектуал тизимларда билимларни тасвирлашнинг тўрли ва махсулий моделларининг комбинацияси ишлатилади; Маъруза, савол-жавоб, суҳбат, ўзаро ўқитиш методи. Маъруза матни, слайдлар, формат қоғозлари, маркерлар, скотч, чизмали органайзерлар, асосий маълумот ва таянч тушунчалардан иборат маъруза матнлари (тарқатма материал). Фронтал, жамоавий, гуруҳларда ишлаш. Техник воситалардан фойдаланиш ва гуруҳларда ишлашга мўлжалланган аудитория Оғзаки назорат, савол-жавоб, рейтинг тизими асосида баҳолаш. АЪРУЗА МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КАРТАСИ Фаолият босқичлари I. Кириш босқичи (10 минут) Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчининг 1.1.Мавзунинг номи, мақсади, кутилажак натижаларини эълон қилади. 1.2. Ўқув машғулотининг шакли ва баҳолаш мезонларини тушунтиради. 1.3. Мавзу бўйича маъруза матнларини тарқатади (ҳар бир талабага). - 63 - талабанинг Тинглайдилар. Саволлар берадилар Кўриб чиқадилар ва саволлар берадилар 1.4. Мавзунинг режаси ва асосий тушунчаларини эшиттиради ва қисқача изоҳ беради. II. Асосий босқич (60 минут) 2.1. Мавзу бўйича тушунчаларга тариф беришни таклиф килади. 2.2. Режа саволлари бўйича маъруза материалларини гапириб беради, визуал материаллардан фойдаланади, диққатни жалб қилувчи саволлар беради: 1. моҳият деб нимага айтилади. (1-иловалар) 2. Интеллектуал интерфейс нима (2-иловалар) Мавзунинг асосий жиҳатларига эътиборни қаратади ва уларни ёзиб олишни таклиф қилади. Тезкор сўров ўтказади. Мавжуд интеллектуал тизимларда бешта асосий даражаларини санаб беринг? Локуция – бу нима? Сўров ўтказиш жараёнида талабаларни индивидуал фикрлашга йўналтиради, жавобларни аниқлаштириб, тўлдиради. 2.2. Талабаларни учта кичик гуруҳларга бўлади. Ҳар бир гуруҳ ўтилаётган мавзунинг бир режадаги саволи бўйича «эксперт» бўлиб, ўзгаларга ҳам ўргатишини тушунтиради. 2.3. Гуруҳларга эксперт варақларини тарқатади ва фаолиятларини ташкил қилади (3-4-илова). 2.4. Тақдимот бошланишини эълон қилади. Йўналтирувчи-маслаҳатчи сифатида иштирок этади. Жавобларни аниқлаштиради, тўлдиради, изоҳ беради ва тузатишлар киритади. 2.5. Тақдимот якунида талабалар диққатининг мавзунинг асосий томонларига қаратиб, ҳар битта масала бўйича қисқача хулосалар қилади. III. Якуний босқич (10 минут) Мавзу номини ва режасини ёзиб оладилар. Саволларни муҳокама қилиб, уларга жавоб берадилар. Иловаларда келтирилган асосий таъриф ва қоидаларни ёзиб оладилар. Саволларга берадилар. жавоб Гуруҳлар фаолиятини ташкил қиладилар. Матнларини ўқиб, саволларга жавоб топадилар. Маълумотни муҳокама қилиб, фикр алмашиб, система-лаштирадилар. Тайёр маълумотни тақдим этиш учун чизмали органайзерлар ишлаб чиқади. Гуруҳ сардорлари тайёр маълумотларни тақдим этадилар. Бошқа гуруҳ аъзоларининг берган саволларига жавоб беради. Эшитадилар. 3.1. Мавзуни умумлаштиради, умумий хулосалар қилади, якун ясайди. 3.2. Гуруҳларга ўзаро қўйган баҳоларини эълон қилишни таклиф қилади. Натижаларни шарҳлайди. 3.3. Мустақил ишлашлари учун вазифа беради: (1) назорат саволларига оғзаки жавоб бериш (5-илова); Вазифани ёзиб ола(2) қўшимча адабиётлардан мавзуга тегишли бўлган дилар. янги маълумотларни тўплаш. - 64 - БИЛИМЛАРНИ ТАҚДИМ ЭТИШ МОДЕЛЛАРИ Билимларни тақдим этишнинг формал моделлари Семантик тармоқлар Махсулий (Продукцион) тизимлар Фреймли моделлар ва уларда бошқариш Мантиқ предикатлари ёрдамида билимларни тасвирлаш Таянч иборалар: предмет соҳа, мазмун(моҳият), мулоҳаза(фикр), предикатлар ҳисоби, мантиқий моделлар, тўрли моделлар, семантик моделлар, махсулий моделлар денотатив семантика, коннотатив семантика, денотат, махсулотнинг олдинги шарти, сценарий, метатушуниш, локуция, иллокуция, перлокуция. Билимларни тақдим этиш моделлари Билимларни тақдим этишнинг икки тури мавжуд: 1. Билимларни тақдим этишнинг формал моделлари. 2. Билимларни тақдим этишнинг формал бўлмаган(семантик, реляцион) моделлари. - 65 - СИ тизимларидаги асосий операция - мантиқий хулоса - формал тизимларда қатъий ва тўғри, чунки қатъий аксиоматик қоидаларга бўйсунади. Формал бўлмаган тизимларда хулоса чиқариш кўп ҳолларда уни тўғрилигига жавоб берадиган тадқиқотчи томонидан аниқланади. Семантик тармоқлар Бу турдаги модел асосида илгари семантик тўр деб номланган конструкция ётади. Тўрли моделларни формал тарзда қуйидаги кўринишда бериш мумкин: H=<I, C1, C2,…,Cn, Г> I ахборот бирликлар тўплами C1, C2, …, Cn - ахборот бирликлар орасидаги боғланиш турлари тўплами Г тасвир берилган боғланиш турлари тўпламидан I га кирадиган ахборот бирликлар орасидаги боғланишларни беради Моделларда ишлатиладиган боғланишларнинг турларига боғлиқ ҳолда синфлаштирувчи тўрлар, функционал тўрлар ва сценарийлар фарқланади. Синфлаштирувчи тўрларда структуралаштириш муносабати қўлланилади. Бундай тўрлар билимлар базасида ахборот бирликлар ўртасида турли хил иерархик муносабатларни киритишга имкон беради. Функционал тўрлар функционал муносабатларнинг мавжудлиги билан характерланади. Уларни кўпинча ҳисобловчи моделлар деб аташади, чунки улар бир ахборот бирликларни бошқалари орқали «ҳисоблаш» процедураларини тавсифлашга имкон беради. Сценарийларда каузал муносабатлар, «восита-натижа», «асбоб-ҳаракат» ва ҳ.к. турдаги муносабатлар ишлатилади. Агар тўрли моделда турли хил боғланишлар рухсат этилса, у ҳолда уларни одатда семантик тўрлар деб аташади. Фреймли моделлар ва уларда бошқариш - 66 - Бошқа турдаги моделлардан фарқли равишда фреймли моделларда протофрейм деб аталадиган ахборот бирликларнинг қатъий структураси қайд қилинади. Умумий ҳолда у қуйидагича кўринишда бўлади: Фрейм номи: 1- слот номи (1- слот қиймати) 2- слот номи (2- слот қиймати) . . . К- слот номи (К- слот қиймати) Фреймни аниқлаштиришда унга ва слотларга аниқ номлар берилади ва слотларни тўлдириш содир бўлади. Шундай қилиб, протофреймлардан фрейм-экземплярлар ҳосил қилинади. Фреймлар орасидаги боғланиш «алоқа» номли махсус слотнинг қийматлари орқали берилади. ИТ соҳасидаги мутахассисларнинг бир қисми билимларни тақдим этишда фреймли моделларни махсус ажратишга эҳтиёж йўқ деб ҳисоблашади, чунки уларда бошқа турдаги моделларнинг барча асосий хусусиятлари бирлаштирилган. Мантиқ предикатлари ёрдамида билимларни тасвирлаш Бу турдаги моделлар асосида формал тизим ётади. Бу тизим турлар тўртлиги билан берилади: T T тўплам турли хил табиатдаги базавий элементлар тўплами ҳисобланади, масалан, қандайдир чекланган луғатдаги сўз, қандайдир тўпламга кирадиган болалар конструктори деталлари ва ҳ.к. T тўплам учун ихтиёрий элементнинг бу тўпламга M=<T, P, A, B> P A Р тўплам синтактик Синтактик қоидалар тўплами тўғри мажмуҳисобланади. Улар ёрдалар тўпламида мида Т тўплам элементла- қандайдир А ридан синтактик тўғри қисм тўплам мажмуалар шакллантири- ажратилади. А лади. Масалан чекланган тўплам элелуғатдаги сўзлардан синментлари актактик тўғри иборалар сиомалар дейқурилади, болалар констилади. руктори деталларидаги болт ва гайкалар ёрдамида янги конструкциялар - 67 - B В тўплам хулоса қоидалари тўпламидир. Уларни А тўплам элементларига қўллаб янги тўғри синтактик мажмуаларни олиш мумкин ва уларга яна В даги қоидаларни қўллаш мумкин. Шундай қилиб мазкур формал тизимда олинадиган мажмуа- тегишлилигини ёки тегишли эмаслигини аниқлашнинг қандайдир усули мавжудлиги муҳим қурилади. Чекли сондаги қадамлардан сўнг «Х мажмуа синтактик тўғрими» деган саволга жавоб олиш мумкин бўлган П(Р) процедуранинг мавжудлиги эълон қилинади. лар тўплами шакллантирилади. Бу нарса айнан хулоса қоидалари формал тизимнинг энг мураккаб ташкил этувчиси эканлигини кўрсатади. Махсулий(Продукцион) тизимлар Бу турдаги моделларда мантиқий ва тўрли моделларнинг қандайдир элементлари ишлатилади. Мантиқий моделлардан хулоса қоидалари ғояси ўзлаштирилади. Бу ерда улар махсулотлар деб аталади. Тўрли моделлардан эса билимларни семантик тўрлар кўринишида тавсифлаш ўзлаштирилган. Билимларни тақдим этишнинг формал моделлари СИ тизимлари маълум маънода инсоннинг интеллектуал фаолиятини, хусусий ҳолда унинг мулоҳаза мантиқини моделлаштиради. Қўпол соддалаштирилган шаклда бизнинг мантиқий мулоҳазалар тизимимиз бу ҳолда қуйидаги схемага- келтирилади: бир ёки бир нечта 68 жўнатмалардан(тўғри деб ҳисобланган) «мантиқий тўғри» хулосалар Бунинг учун жўнатмалар ҳам, хулосалар ҳам предмет соҳани адекват акс эттирадиган тушунарли тилда тасвирланган бўлиши керак табиий тил математикада маълум формулалар тили ва ҳ.к. Тилнинг мавжудлиги биринчидан, алфавит(луғатнинг) бўлишини тақозо этади Иккинчидан, алфавитдан фойдаланган ҳолда синтактик қоидалар тўплами асосида маълум ифодаларни қуриш мумкин Рост ифодалар Ёлғон ифодалар Ҳар доим рост бўладиган қандайдир ифодалар аксиомалар(ёки постулатлар) деб эълон қилинади Улардан ва маълум хулоса қоидаларидан фойдаланган ҳолда янги ифодалар кўринишидаги рост бўлган хулосаларни олиш мумкин. Агар санаб ўтилган шартлар бажарилса, у ҳолда тизим формал назария талабларини қондиради деб ҳисобланади. Уни формал тизим(ФТ) деб ҳам аташади. Формал назария асосида қурилган тизим аксиоматик тизим деб ҳам аталади. - 69 - Формал назария, қуйидагини қаноатлантириши керак: қандайдир аксиоматик тизимни аниқлайдиган ҳар қандай F=(A, V, W, R) формал назария қуйидагича характерланади: A - алфавитнинг(луғат) мавжудлиги; V - синтактик қоидалар тўплами; W - назария асосида ётадиган аксиомалар тўплами; R- хулоса қоидалари тўплами. билимларни тақдим этишнинг бошқа шаклларини излашга мажбур қилади ФТлар камчиликлари ФТларнинг ёпиқлиги, мустаҳкам эмаслиги Шунинг учун ФТлар билимларни тақдим этиш модели сифатида яхши локализацияланадиган ва ташқи факторларга кам боғлиқ бўлган предмет соҳаларда қўлланилади. Ўз-ўзини текшириш учун назорат саволлари. 1. Ҳозирги пайтда сунъий интеллект соҳасида қандай йўналишлар ажратилган? 2. Ахборотлар қандай турларга ажратилади? 3. Байт нима? 4. Маълумотлар базаси тушунчасини характерланг 5. Билимларнинг қандай хусусиятларини биласиз? 6. Иккита ахборот бирлик ўртасида қандай муносабатлар ўрнатилади? 7. Формал тизим нима? 8. Мантиқий моделлар нима учун ишлатилади? 9. Фреймли моделлар мазмуни нимадан иборат? 10. Тўрли моделларни қандай кўринишда бериш мумкин? - 70 - 6-мавзу. Билимларни тақдим этишнинг маҳсулий ва мантиқий тизимлари МАЪРУЗАДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ Талабалар сони: 30-60 Ўқув машғулотининг шакли Мавзу режаси Ўқув соати: 2 соат Мавзуий – кўргазмали маъруза 1. Махсулий (продукционные) тизимлар. 2. Мантиқий ёндошиш. Мантиқий тизимларда оддий фактларни тасвирлаш. 3. Билимларни тасвирлаш учун мантиқни қўллашга доир мисоллар. Машғулотнинг мақсади: Интеллектуал тизимларда билимларни тасвирлаш талаблар ҳақида талабаларга маълумот бериш Педагогик вазифалар: Ўқув фаолияти натижалари: Талаба бажариши лозим: Ҳозирги вақтда сунъий Ҳозирги вақтда сунъий интеллект (СИ) интеллект (СИ) соҳасидаги соҳасидаги тадқиқотларда олти йўналишларини тадқиқотларда олти талабаларга тушунтириб бериш. йўналишлари ҳақида ; Процедурали ахборот масала- Процедурали ахборот масалани ечиш жараёнида ни ечиш ҳақида; бажариладиган дастурларда моддийлаштирилган; Билимларнинг хусусиятлари. Таълим методлари Таълим воситалари Таълим шакллари Ўқитиш шарт-шароити Мониторинг ва баҳолаш Ҳар бир ахборот бирлик ягона номга эга бўлиши лозим. Интеллектуал тизим бу номга кўра ахборотни топади, ҳамда бу ном зикр этилган сўровларга жавоб беради; Маъруза, савол-жавоб, суҳбат, ўзаро ўқитиш методи. Маъруза матни, проектор, кодоскоп, слайдлар, формат қоғозлари, маркерлар, скотч, чизмали органайзерлар, асосий маълумот ва таянч тушунчалардан иборат маъруза матнлари (тарқатма материал). Фронтал, жамоавий, гуруҳларда ишлаш. Техник воситалардан фойдаланиш ва гуруҳларда ишлашга мўлжалланган аудитория Оғзаки назорат, савол-жавоб, рейтинг тизими асосида баҳолаш. МАЪРУЗА МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КАРТАСИ Фаолият босқичлари I. Кириш босқичи (10 минут) Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчининг талабанинг 1.1.Мавзунинг номи, мақсади, кутилажак натижа- Тинглайдилар. ларини эълон қилади. 1.2. Ўқув машғулотининг шакли ва баҳолаш мезон- Саволлар берадилар ларини тушунтиради. - 71 - 1.3. Мавзу бўйича маъруза матнларини тарқатади (ҳар бир талабага). 1.4. Мавзунинг режаси ва асосий тушунчаларини эшиттиради ва қисқача изоҳ беради. II. Асосий босқич (60 минут) 2.1. Мавзу бўйича тушунчаларга таъриф беришни таклиф килади. 2.2. Режа саволлари бўйича маъруза материалларини гапириб беради, визуал материаллардан фойдаланади, диққатни жалб қилувчи саволлар беради: 1. Билимларни тасвирлаш моделлари. Формал бўлмаган(семантик) моделлар нима? (1-4слайд) 2. Мантиқий моделларга таъриф беринг (5-6слайд) 3. ҳисобловчи моделлар деб нимага айтилади? (7-10-слайд) Мавзунинг асосий жиҳатларига эътиборни қаратади ва уларни ёзиб олишни таклиф қилади. Сўров ўтказиш жараёнида талабаларни индивидуал фикрлашга йўналтиради, жавобларни аниқлаштириб, тўлдиради. 2.2. Талабаларни учта кичик гуруҳларга бўлади. Гуруҳлар ишини баҳолаш мезонларини эълон қилади (6-илова). Ҳар бир гуруҳ ўтилаётган мавзунинг бир режадаги саволи бўйича «эксперт» бўлиб, ўзгаларга ҳам ўргатишини тушунтиради. 2.3. Гуруҳларга эксперт варақларини тарқатади ва фаолиятларини ташкил қилади (7-илова). 2.4. Тақдимот бошланишини эълон қилади. Йўналтирувчи-маслаҳатчи сифатида иштирок этади. Жавобларни аниқлаштиради, тўлдиради, изоҳ беради ва тузатишлар киритади. 2.5. Тақдимот якунида талабалар диққатининг мавзунинг асосий томонларига қаратиб, ҳар битта масала бўйича қисқача хулосалар қилади. III. Якуний босқич (10 минут) 3.1. Мавзуни умумлаштиради, умумий хулосалар қилади, якун ясайди. 3.2. Гуруҳларга ўзаро қўйган баҳоларини эълон қилишни таклиф қилади. Натижаларни шарҳлайди. 3.3. Мустақил ишлашлари учун вазифа беради: (1) - 72 - Кўриб чиқадилар ва саволлар берадилар Мавзу номини ва режасини ёзиб оладилар. Саволларни муҳокама қилиб, уларга жавоб берадилар. Иловаларда келтирилган асосий таъриф ва қоидаларни ёзиб оладилар. Саволларга жавоб берадилар. Гуруҳлар фаолиятини ташкил қиладилар. Матнларини ўқиб, саволларга жавоб топадилар. Маълумотни муҳокама қилиб, фикр алмашиб, системалаштирадилар. Тайёр маълумотни тақдим этиш учун чизмали органайзерлар ишлаб чиқади. Гуруҳ сардорлари тайёр маълумотларни тақдим этадилар. Бошқа гуруҳ аъзоларининг берган саволларига жавоб беради. Эшитадилар. назорат саволларига оғзаки жавоб бериш (8-илова); Вазифани ёзиб ола(2) қўшимча адабиётлардан мавзуга тегишли бўлган дилар. янги маълумотларни тўплаш. БИЛИМЛАРНИ ТАҚДИМ ЭТИШНИНГ МАҲСУЛИЙ ВА МАНТИҚИЙ ТИЗИМЛАРИ Махсулий (продукционные) тизимлар Билимларни тасвирлаш учун мантиқни қўллашга доир мисоллар Мантиқий ёндошиш. Мантиқий тизимларда оддий фактларни тасвирлаш Махсулотлар фреймлар қаторида сунъий интеллект (СИ) да билимларни намоён этишда янада машҳур восита бўлиб ҳисобланади. Таянч иборалар: махсулот, ядроси, намоён этиш, предикат, Махсулий махсулот ядроларнинг классификацияси предикатлар мантиқи синтаксиси, ўзгармаслар, ўзгарувчилар, предикатли номлар, функционалли номлар. - 73 - детерминаллашган детерминаллашмаган Махсулот ядроси Детерминаллашган ядроларда ядро актуаллашганда ва А бажарилганда ядронинг ўнг қисми албатта бажарилади. Детерминаллашмаган ядроларда В бажарилиши ва бажарилмаслиги ҳам мумкин. Шундай қилиб, детерминаллашган ядроларда секвенция зарурият билан, детерминллашмаган ядроларда эса эҳтимоллик билан ифода қилинади. Масалан у қуйидаги кўринишда бўлиши мумкин. Агар А бўлса, у ҳолда В бўлиш эхтимоли мавжуд Махсулот ядросининг навбатдаги классификациясини сунъий интеллектнинг типик схемасига таянган ҳолда амалга ошириш мумкин. Мантиқий ёндошиш. Мантиқий тизимларда оддий фактларни тасвирлаш Тасвирлаш – бу қандайдир тушунчани фигура, ёзув, тил ёки формал шаклда қабул қилинадиган амал ҳисобланади. Билимлар назарияси субъект (ўрганувчи) ва объект орасидаги боғлиқликни ўрганади. Объектив маънода билим – бу ўрганишдан кейинги олган билимимиз. - 74 - Билимларни тасвирлаш – бу фигуралар, ёзувлар ва тиллар асосида чин мулохазаларни формаллаштиришдир. инсон ҳолатини тасвирлаб бериш ўйиндаги ҳолатларни тасвирлаш (масалан, шахматда фигураларнинг жойлашиши) Билимларни тасвирлашга тааллуқли кўпгина ҳолатлар жуда ҳам чегараланган соҳаларга қарашли бўлади корхона ишчиларининг жойлашишини тасвирлаш пейзажни тасвирлаш Предикатлар мантиқи синтаксиси 1. Ўзгармаслар. Улар объектлар, инсонлар ва ҳодиса индивидуалларининг исмлари бўлиб хизмат қилади. Масалан, ўзгармаслар гўё Ахмад - 2 символини тасвирлайди (Ахмад сўзига 2 нинг қўшилиши шундай исмли кишилар орасида аниқ бир одамни кўрсатади), Китоб-22, Жўнатма - 8. 2. Ўзгарувчилар. Инсон, китоб, жўнатма, ҳодисани билдирадиган тўпламлар номини билдиради. Китоб-22 символи аниқ экземплярни билдиради, китоб символи эса «барча - китоблар» тўпламини, ё «китоблар тушунча» сига ишора қилади. х, у, z символлар билан тўпламларнинг исмларини (аниқ тўплам ёки тушунча) тасвирланади. 3. Предикатли номлар. Улар ўзгармаслар ва ўзгарувчиларнинг бирлашиши қоидаларини беради. Масалан, грамматика қоидаси, процедуралар, математик операциялар. Предикатив ном учун қуйидаги ўхшаш символлар: Жумла, Юбормоқ, Ёзмоқ, Қўшиш, Бўлиш. Предикатли ном бошқача айтганда предикатли ўзгармаслар деб аталади. 4. Функционал номлар предикатлар каби қоидаларни тасвирлайди. Функционал номлар предикатли номлардан фарқли ўлароқ кичик ҳарфлар билан ёзилади. жумла, - 75 - юбормоқ, ёзмоқ, қўшиш, бўлиш каби. Улар ҳам функционал ўзгармаслар деб аталади. Билимларни тасвирлаш учун мантиқни қўллашга доир мисоллар Предикатлар мантиқи синтаксисини бир қанча ўзбек тилидаги жумлалар билан таққослаб, уларнинг таржимасини формал мантиқ тилига қўйиб иллюстрация қиламиз. Т-жадвал Ўзбек тили бўйича Мантиқ бўйича Ахмад Тошматга китобни юбораяпти Жўнатма(Ахмад-2, Тошмат-4, Китоб-22) Ҳар бир инсон дам олади V х (Инсон (х) Дам олади (х)) х (Инсон (х) Дам олишади (х)) Қайсидир инсонлар дам олишади Охирги иккита мисолни таққослаб «Ҳар бир» сўзининг «қайсидир» сўзига алмашшиши нафақат ни кванторга алмаштиради, боғлиқликни боғлиқликка алмаштиради. Бу шундай фактни келтириб чиқарадики, табиий тилдаги жумлаларни мантиқий тилга таржима қилиш, трафарет операция ҳисобланмайди. - Ўзбек тилида: Ҳеч бир одам дам олмайди. - Мантиқда: ( Х (Инсон (х) Дам олмайди (х))). Ўз- ўзини текшириш учун назорт саволлари. 1. Умумий ҳолатда махсулот сифатида қандай ифода тушунилади? 2. Қайси турда барча ядролар бўлинади? 3. Детерминаллашган ва детерминаллашмаган ядро тушунчаларини тушунтириб беринг. 4. Махсулот ядросини оддий ўқиш қандай рўй беради? 5. Излашни ташкиллаштириш стратегиясини тушунтириб беринг. 6. Қайси типдаги ифодаларни биринчи тартибли мантиқ ифодаси сифатида қараш мумкин? 7. Предикат ва функционал номлар нима учун хизмат қилади? 7-Мавзу. Билимларни тақдим этиш ва унинг даражалари МАЪРУЗАДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ - 76 - Талабалар сони:30-60 Ўқув машғулотининг шакли Мавзу режаси Ўқув соати: 2 соат Мавзуий – кўргазмали маъруза 1. ЭТда билимларни намойиш этиш. 2. Намойиш этиш даражалари ва деталлилик даражалари. Машғулотнинг мақсади: Масалаларни режалаштириш фаолият тўғрисида талабаларда тушунча ҳосил қилиш. Педагогик вазифалар: Ўқув фаолияти натижалари: Талаба бажариши лозим: Мақсадга йўналтирилган Мақсадга йўналтирилган амалларни режалаш амалларни режалаш ўзига хос ўзига хос хусусиятлари ҳақида тушунча бериш. хусусиятларини очиб бериш; Режалаштириш масаласининг Режалаштириш масаласининг мураккаблигини мураккаблигини баҳолаш; баҳолашни тушинтириб берадилар; Таълим методлари Таълим воситалари Таълим шакллари Ўқитиш шарт-шароити Мониторинг ва баҳолаш Маъруза, савол-жавоб, суҳбат, ўзаро ўқитиш методи. Маъруза матни, проектор, кодоскоп, слайдлар, формат қоғозлари, маркерлар, скотч, чизмали органайзерлар, асосий маълумот ва таянч тушунчалардан иборат маъруза матнлари (тарқатма материал). Фронтал, жамоавий, гуруҳларда ишлаш. Техник воситалардан фойдаланиш ва гуруҳларда ишлашга мўлжалланган аудитория Оғзаки назорат, савол-жавоб, рейтинг тизими асосида баҳолаш. МАЪРУЗА МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КАРТАСИ Фаолият босқичлари I. Кириш босқичи (10 минут) Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчининг 1.1.Мавзунинг номи, мақсади, кутилажак натижаларини эълон қилади. 1.2. Ўқув машғулотининг шакли ва баҳолаш мезонларини тушунтиради. 1.3. Мавзу бўйича маъруза матнларини тарқатади (ҳар бир талабага). 1.4. Мавзунинг режаси ва асосий тушунчаларини эшиттиради ва қисқача изоҳ беради. - 77 - талабанинг Тинглайдилар. Саволлар берадилар Кўриб чиқадилар ва саволлар берадилар Мавзу номини ва режасини ёзиб оладилар. II. Асосий босқич (60 минут) 2.1. Мавзу бўйича тушунчаларга таъриф беришни таклиф килади. 2.2. Режа саволлари бўйича маъруза материалларини гапириб беради, визуал материаллардан фойдаланади, диққатни жалб қилувчи саволлар беради: 1.Масалани режалаштириш деганда нимани тушунасиз? (1-слайд) 2.Режалаштириш масаласининг мураккаблигини баҳолашда қандай натижалар олинган? (2-слайд) 3. Мақсадга йўналтирилган амалларни режалаш ўзига хос хусусиятлари.(3- слайд) Мавзунинг асосий жиҳатларига эътиборни қаратади ва уларни ёзиб олишни таклиф қилади. Сўров ўтказиш жараёнида талабаларни индивидуал фикрлашга йўналтиради, жавобларни аниқлаштириб, тўлдиради. 2.2. Талабаларни учта кичик гуруҳларга бўлади. Гуруҳлар ишини баҳолаш мезонларини эълон қилади. Ҳар бир гуруҳ ўтилаётган мавзунинг бир режадаги саволи бўйича «эксперт» бўлиб, ўзгаларга ҳам ўргатишини тушунтиради. 2.3. Гуруҳларга эксперт варақларини тарқатади ва фаолиятларини ташкил қилади. 2.4. Тақдимот бошланишини эълон қилади. Йўналтирувчи-маслаҳатчи сифатида иштирок этади. Жавобларни аниқлаштиради, тўлдиради, изоҳ беради ва тузатишлар киритади. 2.5. Тақдимот якунида талабалар диққатининг мавзунинг асосий томонларига қаратиб, ҳар битта масала бўйича қисқача хулосалар қилади. III. Якуний босқич (10 минут) Саволларни муҳокама қилиб, уларга жавоб берадилар. Иловаларда келтирилган асосий таъриф ва қоидаларни ёзиб оладилар. Саволларга берадилар. жавоб Гуруҳлар фаолиятини ташкил қиладилар. Матнларини ўқиб, саволларга жавоб топадилар. Маълумотни муҳокама қилиб, фикр алмашиб, системалаштирадилар. Тайёр маълумотни тақдим этиш учун чизмали органайзерлар ишлаб чиқади. Гуруҳ сардорлари тайёр маълумотларни тақдим этадилар. Бошқа гуруҳ аъзоларининг берган саволларига жавоб беради. Эшитадилар. 3.1. Мавзуни умумлаштиради, умумий хулосалар қилади, якун ясайди. 3.2. Гуруҳларга ўзаро қўйган баҳоларини эълон қилишни таклиф қилади. Натижаларни шарҳлайди. 3.3. Мустақил ишлашлари учун вазифа беради: Вазифани ёзиб ола(1) назорат саволларига оғзаки жавоб бериш (4- дилар. илова); (2) қўшимча адабиётлардан мавзуга тегишли бўлган янги маълумотларни тўплаш. - 78 - БИЛИМЛАРНИ ТАҚДИМ ЭТИШ ВА УНИНГ ДАРАЖАЛАРИ ЭТда билимларни намойиш этиш Намойиш этиш даражалари ва деталлилик даражалари Таянч иборалар: ишчи хотира, агендлар, ўзгармаслар, боғлиқлик (агрегация), ички алоқалар, ташқи алоқалар, синтактик, параметрик, семантик ва мажбурий таққослаш, ЭКО комплекси, интеграллашган қатлам, ИЛИС тизими, қатламлар. ЭТда билимларни намойиш этиш «Нимани намойиш этиш» «Қандай намойиш этиш керак» билимларни қандай йиғиш билимларни қандай тасаввур этиш - 79 - намойиш этилувчи билимларнинг таркибини аниқлаш Билимларни намойиш этишда ечиладиган масалалар билимларни ташкиллаштириш билимларни намойиш этиш, яъни намойишнинг моделини аниқлаш ЭТ билимларининг таркиби қуйидаги факторлар билан аниқланади: - муаммоли муҳит; - ЭТнинг архитектураси; - фойдаланувчининг мақсади ва эҳтиёжлари; - мулоқот тили. Статик эксперт тизимнинг умумий схемасига мос ҳолда унинг фаоллашуви учун қуйидаги билимлар талаб қилинади: масалани ечиш жараёни ҳақидаги билимлар (яъни, бошқарувчи билимлар), улар интерпретатор(ечувчи) томонидан ишлатилади лингвистик процессор(мулоқотли компонент)да қўлланилувчи мулоқот тили ва мулоқотни ташкил этиш усуллари ҳақидаги билимлар билимларни ҳосил қилиш компонентида қўлланилувчи билимлар модификацияси ва намойиш услублари ҳақидаги билимлар тушунтирувчи компонентда қўлланилувчи структурани қўллаб-қувватловчи ва бошқарувчи билимлар Динамик ЭТ ларда қуйидаги билимлар муҳим: ташқи олам билан ўзаро таъсир усуллари ҳақидаги билимлар ташқи олам моделлари ҳақидаги билимлар - 80 - Балик скелети фойдаланувчи қандай масалаларни қандай маълумотлар билан ечмоқчи масала натижаси ва унинг олиниш усулларининг қанчалик чекланган қийматида ечилиши лозим муаммоли соҳа ҳақида умумий (аниқ) билимлар даражаси қандай Фойдаланувчи талаби билан билимлар таркибининг боғлиқлиги мулоқот тили ва мулоқатни ташкиллаштиришга қандай талаблар қўйилган ечимни топищда қандай йўллар ва усуллар самаралироқ фойдаланувчиларнинг мақсади қандай Кластер ЭТ архитектураси Интерпретацияланувчи билимлар интерпретацияланмайдиган билимлар предметли билимлар намойиш қилинувчи билимлар бошқарувчи билимлар «қўллаб қувватловчи» билимлар «ёрдамчи» билимлар фактлар бажарилувчи тасдиқлар Технологик билимлар Фокусловчи билимлар ечувчи билимлар тизимда интерпретацияланувчи билимлар қандай қилиб намойиш этилиши ҳақидаги билимларни сақлайди - 81 - семантик билимлар Эксперт тизимнинг сифатий ва миқдорий кўрсатгичлари билимлар ҳақидаги билимлар орқали, яъни метабилимларни қўллаш ҳисобига янада яхшиланади. Метабилимларнинг мумкин бўлган вазифаларини санаб ўтамиз: - стратегик метақоида ҳақидаги метабилимлар релевант қоидаларни танлашда қўлланилади; - метабилимлар экспертиза соҳасидаги қоидаларни қўллашнинг мақсадга мувофиқлигини асослаш учун ишлатилади; - метабилимлар предмет қоидаларда синтактик ва семантик хатоларни тўғрилашда фойдаланилади; - метақоидалар предмет - қоида ва функцияларни қайта қуриш йўли билан тизимни атрофга мослашишга имкон беради. - метақоидалар тизимнинг чекланиши ва имкониятларини аниқ кўрсатиш имконини беради, яъни тизим нимани билиши ва билмаслигини аниқлайди. Билимларни ташкиллаштириш маълум даражада танланган усул (модели) га боғлиқ эмас. Билимларни ташкиллаштириш муаммоларининг қуйидаги аспектларини ажратамиз: - намойиш қилиш ва деталлилик даражалари бўйича билимларни ташкиллаштириш; - ишчи хотирада билимларни ташкиллаштириш; - билимлар базасида билимларни ташкиллаштириш. Намойиш этиш даражалари ва деталлилик даражалари. Намойиш этиш даражалари бўйича билимларни ажратиш тизимининг қўлланилиш соҳасини кенгайтиришни таъминлайди. Деталлилик даражалари бўйича билимларни ажратиш билимларни турли даражадаги таҳлилларда қарашга имкон яратади. Қоидага кўра учтадан кам бўлмаган деталлилик даражалари ажратилади. Улар умумий, мантиқий ва физик билимларни ташкиллиштиришни ифодалайди. Ўз- ўзини текшириш учун назорат саволлари. 1. Билимларни намойиш этишда ечиладиган масалалар қаторига қайсиларни киритиш мумкин? 2. ЭТ билимларининг таркиби қандай факторлар билан аниқланади? 3. Статик эксперт тизимнинг фаоллашуви учун қандай билимлар талаб қилинади? 4. Фойдаланувчи талаби билан билимлар таркибининг боғлиқлиги нималарда кўринади? 5. Интерпретацияланувчи ва интерпретацияланмайдиган билимлар нима? 6. Ёрдамчи, қўллаб – қувватловчи, технологик ва семантик билимларни изоҳланг? 7. Предметли билимлар, бошқарувчи билимлар ва намойиш қилинувчи билимларнинг вазифаларини тушунтиринг? - 82 - 8-Мавзу. Ишчи хотирада ва маълумотлар базасида билимларни тақдим этиш МАЪРУЗАДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ Талабалар сони: 30-60 Ўқув машғулотининг шакли Мавзу режаси Ўқув соати: 2 соат Мавзу бўйича маъруза 1. Ишчи тизимларда билимларни ташкиллаштириш. 2. Маълумотлар базасида билимларни ташкиллаштириш. 3. Эксперт тизимларларда ечимни излаш усуллари. Машғулотнинг мақсади: Билимлар билан ишлаш усуллари тушунчаларини талабаларга тушинтириб бериш. Педагогик вазифалар Ўқув фаолияти натижалари: Билимларни манбалардан Билимларни манбалардан аниқлаш ва уларни аниқлаш ва уларни керакли керакли тушунчаларини очиб берадилар; шакллари; Гносеологик босқич; Гносеологик босқичини тушинтириб берадилар; Лойиҳаланаётган тизимнинг масалаларини аниқлаш; Таълим методлари Таълим воситалари Таълим шакллари Ўқитиш шарт-шароити Мониторинг ва баҳолаш Лойиҳаланаётган тизимнинг масалаларини аниқлашни изоҳлайдилар; Маъруза, савол-жавоб, суҳбат, ўзаро ўқитиш методи. Маъруза матни, слайдлар, формат қоғозлари, маркерлар, скотч, чизмали органайзерлар, асосий маълумот ва таянч тушунчалардан иборат маъруза матнлари (тарқатма материал). Фронтал, жамоавий, гуруҳларда ишлаш. Техник воситалардан фойдаланиш ва гуруҳларда ишлашга мўлжалланган аудитория Оғзаки назорат, савол-жавоб, рейтинг тизими асосида баҳолаш. - 83 - МАЪРУЗА МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КАРТАСИ Фаолият босқичлари I. Кириш босқичи (10 минут) II. Асосий босқич (60 минут) Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчининг 1.1.Мавзунинг номи, мақсади, кутилажак натижаларини эълон қилади. 1.2. Ўқув машғулотининг шакли ва баҳолаш мезонларини тушунтиради. 1.3. Мавзу бўйича маъруза матнларини тарқатади (ҳар бир талабага). 1.4. Мавзунинг режаси ва асосий тушунчаларини эшиттиради ва қисқача изоҳ беради. 2.1. Мавзу бўйича тушунчаларга тариф беришни таклиф килади. 2.2. Режа саволлари бўйича маъруза материалларини гапириб беради, визуал материаллардан фойдаланади, диққатни жалб қилувчи саволлар беради: 1. Қандай билимлар субъектив ҳисобланади? (1-слайдлар) 2. Протокол таҳлил нимадан иборат? (2слайдлар) 3. Тайёрловчи босқич тушунчасини ҳарактерланг. (3- слайдлар) Мавзунинг асосий жиҳатларига эътиборни қаратади ва уларни ёзиб олишни таклиф қилади. Сўров ўтказиш жараёнида талабаларни индивидуал фикрлашга йўналтиради, жавобларни аниқлаштириб, тўлдиради. 2.2. Талабаларни учта кичик гуруҳларга бўлади. Ҳар бир гуруҳ ўтилаётган мавзунинг бир режадаги саволи бўйича «эксперт» бўлиб, ўзгаларга ҳам ўргатишини тушунтиради. 2.3. Гуруҳларга эксперт варақларини тарқатади ва фаолиятларини ташкил қилади (4-илова). талабанинг Тинглайдилар. Саволлар берадилар Кўриб чиқадилар ва саволлар берадилар Мавзу номини ва режасини ёзиб оладилар. Саволларни муҳокама қилиб, уларга жавоб берадилар. Иловаларда келтирилган асосий таъриф ва қоидаларни ёзиб оладилар. Саволларга жавоб берадилар. Гуруҳлар фаолиятини ташкил қиладилар. Матнларини ўқиб, саволларга жавоб топадилар. Маълумотни муҳокама қилиб, фикр алмашиб, система-лаштирадилар. 2.4. Тақдимот бошланишини эълон қилади. Тайёр маълумотни Йўналтирувчи-маслаҳатчи сифатида иштирок тақдим этиш учун этади. Жавобларни аниқлаштиради, тўлдиради, чизмали изоҳ беради ва тузатишлар киритади. органайзерлар ишлаб чиқади. Гуруҳ сардорлари тайёр маълумотларни тақдим этадилар. - 84 - III. Якуний босқич (10 минут) 2.5. Тақдимот якунида талабалар диққатининг Бошқа гуруҳ аъзомавзунинг асосий томонларига қаратиб, ҳар битта ларининг берган масала бўйича қисқача хулосалар қилади. саволларига жавоб беради. 3.1. Мавзуни умумлаштиради, умумий хулосалар Эшитадилар. қилади, якун ясайди. 3.2. Гуруҳларга ўзаро қўйган баҳоларини эълон қилишни таклиф қилади. Натижаларни шарҳлайди. 3.3. Мустақил ишлашлари учун вазифа беради: (1) Вазифани ёзиб оланазорат саволларига оғзаки жавоб бериш (4- дилар. илова); (2) қўшимча адабиётлардан мавзуга тегишли бўлган янги маълумотларни тўплаш. ИШЧИ ХОТИРАДА ВА МАЪЛУМОТЛАР БАЗАСИДА БИЛИМЛАРНИ ТАҚДИМ ЭТИШ Ишчи тизимларда билимларни ташкиллаштириш Маълумотлар базасида билимларни ташкиллаштириш Эксперт тизимларларда ечимни излаш усуллари Таянч иборалар: ишчи хотира, агендлар, ўзгармаслар, боғлиқлик (агрегация), ички алоқалар, ташқи алоқалар, синтактик, параметрик, семантик ва мажбурий таққослаш, ЭКО комплекси, интеграллашган қатлам, ИЛИС тизими, қатламлар. - 85 - ЭТ нинг ишчи хотираси (ИХ) маълумотларни сақлашга мўлжалланган. Ишчи хотирада маълумотлар бир хил бўлиши ёки типлари бўйича даражаларга бўлиниши мумкин. Даражаларга ажратиш ЭТ нинг структурасини самарадорлигини таъминлайди. мураккаблаштиради, лекин тизимнинг Замонавий ЭТ ларнинг ИХ да маълумотлар алоҳида (изоляцияланган) боғланган ИХ оддий элементлар тўпламидан иборат (ИХ нинг турли даражада) биттадан ёки бир нечта мураккаб элементлар (масалан, объектлар) дан иборат бўлади ИХ нинг маълумотлари ўзгармас ўзгарувчилар бирор объектнинг ҳарактеристикаси ЭТ ҳаракатеристикалари нинг мос қиймати Маълумотлар базасида билимларни ташкиллаштириш Билимларни намойиш этиш нуқтаи назаридан тизимнинг интеллектуаллилик кўрсатгичи унинг керакли вақтда муҳим (мухимли) билимлардан фойдаланиш қобилияти ҳисобланади. Муҳим билимларни аниқлаш воситасига эга бўлмаган тизимлар «комбинаторли портлаш» муаммосига дуч келишади. Билимлардан фойдаланишга имконият яратиш (доступ) муаммосида ушбу учта холатни кўрсатиш мумкин: билимлар ва маълумотларнинг боғлиқлиги билимлардан фойдаланишга имконият яратиш механизми бир-бир билан таққослаш усули. - 86 - Билимларнинг боғлиқлиги (агрегация) мухим билимлар ечимини излашни тезлатишга имкон берувчи асосий усуллардан ҳисобланади. Бирор объектни ҳарактерловчи барча билимлар бир - бири билан боғланади ва алоҳида объект учун намойиш этилади. Объектларда элементлар орасидаги боғланишлар икки типга ажратилади Ташки алоқалар Ички алоқалар экспертиза соҳасидаги объектлар орасида мавжуд бўлган ўзаро боғлиқликни акс эттиради Мантиқий алоқалар элементларни ягона объектга жамлайди ва объектнинг структурасини ифодалашга мўлжалланган Ассоциатив алоқалар мухим билимларни излаш жараёнини тезлаштирувчи ўзаро алоқаларни таъминлаш учун мўлжалланган билим элементлари орасидаги семантик муносабатларни акс эттиради - 87 - Эксперт тизимларларда ечимни излаш усуллари Масалаларни ечиш нуқтаи назаридан предмет соҳанинг муҳимлигини қуйидаги параметрлар билан ҳарактерлаш мумкин: ечим изланадиган фазо ҳажмини аниқловчи ўлчам соҳа ўзгарувчанлиги, вақт ва фазо соҳасининг ўзгариш даражаси билан ҳарактерланади (бу ерда статик ва динамик соҳаларни ажратамиз) соҳани тасвирловчи моделнинг тўлиқлиги, берилган соҳани тасвирлашда қўлланиладиган моделнинг адевактлигини ҳрактерлайди. Одатда, агар модел тўлиқ бўлмаса, у ҳолда предмет соҳасида турли хусусиятларини акс эттириш ҳисобига бир-бирини тўлдирувчи баъзи моделлар соҳани тасвирлаш учун ишлатилади ечилаётган масала ҳақидаги маълумотларни аниқлаш, маълумотларнинг аниқлик (хатолик) ва тўлиқлик (тўлиқсизлик) даражаларини ҳарактерлайди. Аниқлик (хатолик) предмет соҳасида ечилаётган масала нуқтаи назаридан, аниқ ёки аниқ бўлмаган маълумотлар билан тасвирланганлигини аниқловчи кўрсатгич бўлиб ҳисобланади; маълумотларнинг тўлиқлиги (тўлиқсизлиги) деганда масалани бир қийматли ечиш бошланғич маълумотларнинг етарлилиги (етарли эмаслиги) тушунилади Эксперт тизимларда масалаларни ечишда қўлланиладиган усулларни қуйидагича синфлаштиришлаш мумкин: битта фазода излаш усуллари - унча катта бўлмаган ўлчамдаги соҳаларда, моделлар тўлиқлиги бажарилганда, маълумотлар аниқ ва тўлиқ бўлган холларда қўлланилади иерархик фазода излаш усуллари – катта ўлчамдаги соҳаларда ишлашга мўлжалланган усуллар аниқ ва тўлиқ бўлмаган маълумотларни излаш усуллари бир нечта моделлардан фойдаланиб излаш усуллари – бирор соҳани битта моделдан фойдаланиб мукаммал тасвирлаш мумкин бўлмаган холларда ишлатилади Ўз- ўзини текшириш учун назорат саволлари. 1. Предметли билимлар, бошқарувчи билимлар ва намойиш қилинувчи билимларнинг вазифаларини тушунтиринг? 2. Намойиш этиш поғоналари сони нечта бўлиши мумкин? 3. Ишчи хотира нима? 4. Оддий ҳолда ишчи хотирада маълумотлар қандай бўлади? 5. Билимларга рухсат бериш муаммосида қандай холатларни кўрсатиш мумкин? 6. Боғлиқлик (агрегация) тушунчасини ҳарактерланг. - 88 - 7. Объектларда элементлар орасидаги боғланишни қандай типларга ажратиш мумкин? 8. Таққослаш амалининг қандай шаклларини биласиз? 9. Синтактик таққослаш ҳолатини тасвирланг? 10. Семантик таққослаш ҳолатига нима мос келади? 11. Предмет соҳа муҳимлигини қандай параметрлар билан ҳарактерлаш мумкин? 12. Эксперт тизимларда масалаларни ечишда ишлатиладиган усулларни қандай қилиб синфлаштириш мумкин? 9-Мавзу. Билимларни тақдим этишда фикрлашнинг тўғри ва тескари занжирлари МАЪРУЗАДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ Талабалар сони: 30-60 Ўқув машғулотининг шакли Мавзу режаси Ўқув соати: 2 соат Мавзуий – кўргазмали маъруза 1.Фикрлашнинг тўғри занжири ишлаш механизми 2. Фикрлашнинг тескари занжири ишлаш меxанизми. 3. Билимлар базасини ишлаб чикиш: ечимлар дараxти. Машғулотнинг мақсади: Билимлар билан ишлаш усуллари тушунчаларини талабаларга тушинтириб бериш. Педагогик вазифалар: Ўқув фаолияти натижалари: Талаба бажариши лозим: Экспертлардан билимлар олиш Экспертлардан билимлар олиш тизимлари тизимлари асосларини очиб асосларини санаб берадилар. бериш; Сифатли билимларни формал- Сифатли билимларни формаллаштиришга хос лаштиришни тушинтириш; хусусиятларини тушинтириб берадилар; Сифатли билимларни формаллаштиришга тўғрисида талабаларга маълумот бериш. Таълим методлари Таълим воситалари Таълим шакллари Ўқитиш шарт-шароити Мониторинг ва баҳолаш Сифатли билимларни формаллаштиришга тўғрисида талабаларга маълумот бериш . Маъруза, савол-жавоб, суҳбат, ўзаро ўқитиш методи. Маъруза матни, проектор, кодоскоп, слайдлар, формат қоғозлари, маркерлар, скотч, чизмали органайзерлар, асосий маълумот ва таянч тушунчалардан иборат маъруза матнлари (тарқатма материал). Фронтал, жамоавий, гуруҳларда ишлаш. Техник воситалардан фойдаланиш ва гуруҳларда ишлашга мўлжалланган аудитория Оғзаки назорат, савол-жавоб, рейтинг тизими асосида баҳолаш. - 89 - МАЪРУЗА МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КАРТАСИ Фаолият босқичлари I. Кириш босқичи (10 минут) II. Асосий босқич (60 минут) Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчининг 1.1.Мавзунинг номи, мақсади, кутилажак натижаларини эълон қилади. 1.2. Ўқув машғулотининг шакли ва баҳолаш мезонларини тушунтиради. 1.3. Мавзу бўйича маъруза матнларини тарқатади (ҳар бир талабага). 1.4. Мавзунинг режаси ва асосий тушунчаларини эшиттиради ва қисқача изоҳ беради. 2.1. Мавзу бўйича тушунчаларга таъриф беришни таклиф килади. 2.2. Режа саволлари бўйича маъруза материалларини гапириб беради, визуал материаллардан фойдаланади, диққатни жалб қилувчи саволлар беради: 1. Гипотезалар дифференциацияси нимага йўналтирилган? (1-слайд) 2. Симптом шартлашганлик тушунчасини характерланг? (2-слайд) Мавзунинг асосий жиҳатларига эътиборни қаратади ва уларни ёзиб олишни таклиф қилади. Сўров ўтказиш жараёнида талабаларни индивидуал фикрлашга йўналтиради, жавобларни аниқлаштириб, тўлдиради. 2.2. Талабаларни учта кичик гуруҳларга бўлади. Гуруҳлар ишини баҳолаш мезонларини эълон қилади. Ҳар бир гуруҳ ўтилаётган мавзунинг бир режадаги саволи бўйича «эксперт» бўлиб, ўзгаларга ҳам ўргатишини тушунтиради. 2.3. Гуруҳларга эксперт варақларини тарқатади ва фаолиятларини ташкил қилади. талабанинг Тинглайдилар. Саволлар берадилар Кўриб чиқадилар ва саволлар берадилар Мавзу номини ва режасини ёзиб оладилар. Саволларни муҳокама қилиб, уларга жавоб берадилар. Иловаларда келтирилган асосий таъриф ва қоидаларни ёзиб оладилар. Саволларга берадилар. жавоб Гуруҳлар фаолиятини ташкил қиладилар. Матнларини ўқиб, саволларга жавоб топадилар. Маълумотни муҳокама қилиб, фикр алмашиб, системалаштирадилар. 2.4. Тақдимот бошланишини эълон қилади. Тайёр маълумотни Йўналтирувчи-маслаҳатчи сифатида иштирок этади. тақдим этиш учун Жавобларни аниқлаштиради, тўлдиради, изоҳ беради чизмали органайзерва тузатишлар киритади. лар ишлаб чиқади. Гуруҳ сардорлари тайёр маълумотларни тақдим этадилар. - 90 - III. Якуний босқич (10 минут) 2.5. Тақдимот якунида талабалар диққатининг Бошқа гуруҳ аъзомавзунинг асосий томонларига қаратиб, ҳар битта ларининг берган масала бўйича қисқача хулосалар қилади. саволларига жавоб беради. 3.1. Мавзуни умумлаштиради, умумий хулосалар Эшитадилар. қилади, якун ясайди. 3.2. Гуруҳларга ўзаро қўйган баҳоларини эълон қилишни таклиф қилади. Натижаларни шарҳлайди. 3.3. Мустақил ишлашлари учун вазифа беради: (1) назорат саволларига оғзаки жавоб бериш (3-илова); Вазифани ёзиб ола(2) қўшимча адабиётлардан мавзуга тегишли бўлган дилар. янги маълумотларни тўплаш. БИЛИМЛАРНИ ТАҚДИМ ЭТИШДА ФИКРЛАШНИНГ ТЎҒРИ ВА ТЕСКАРИ ЗАНЖИРЛАРИ Фикрлашнинг тўғри занжири ишлаш механизми Фикрлашнинг тескари занжири ишлаш меxанизм Билимлар базасини ишлаб чикиш: ечимлар дараxти Таянч иборалар: фрейм, слотлар, АКО-алоқалар, квантор, намуналарни бошқариш, ишлаб чиқиладиган қоида, турли шартлар рўйxати, стек, инициализация белгиси, мантиқий ечим. - 91 - Фикрлашнинг тўғри занжири механизми Турли хилдаги моделлар имкониятларини ўзига боғловчи намойишларни ишлаб чиқишга интилиш, фремли намойишларни пайдо бўлишига олиб келди. Фрейм (англ. Frame – каркас ёки ром) – бу айрим стандарт ҳолат ёки абстракт кўринишларни намойиш этишга асосланган билимлар структурасидир. Фреймни бажаришда н қандай натижалар кутиш Фреймдан қандай фойдаланиш фрейм Кутганингиз оқланмаса нима қилиш Фрейм структурасини қуйидаги тасаввур қилиш мумкин: ФРЕЙМ НОМИ: 1-чи слот номи: 2-чи слот номи: ..................................... N-чи слот номи: 1-чи слот мазмуни 2-чи слот мазмуни .................................... N-чи слот мазмуни - 92 - Фрейм фрейм-намуналар прототиплар фрейм-кўчирмалар Фрейм модели етарлича универсал ҳисобланади, чунки у дунё ҳақидаги турли хилдаги билимларнинг ҳаммасини қуйидагилар орқали кўрсатиб бериш имконини беради: 1. Объектлар ва тушунчаларни англатиб берувчи фрейм-структуралар (киритма, гаров, вексель). 2. Фрейм-роллар (менеджер, кассир, мижоз). 3. Фрейм-сценарийлар (инқироз, йиғилиш, акционерлар). 4. Фрейм-ҳолатлар (авария, қурилманинг иш режими) ва бошқалар. Инсон АКО Бола Сут эмизувчилар Фреймлар тармоқлари Ўқувчи АКО инсон Ёши 0-16 ёш Бўйи билади 50-180 см АКО бола ўқийди мактабда ёш 7-17 ёш кияди формани ўйлаш севади ширинлик АКО (A-Kind-of-by) Бу ерда “Ўқувчи” тушунчаси юқори қисмда жойлашган “бола” ва “инсон” фреймлари кетма-кетлиги хосса сифатида келяпти. Унда “Ўқувчилар ширинликни яхши кўрадими?” деган саволга “Ҳа” деб жавоб бериш керак (чунки, ушбу хоссага болалар эга). Хоссаларнинг кетма-кетлиги ҳусусий бўлиши ҳам мумкин, шунинг учун ўқувчиларнинг ёши “бола” фреймидан тартибланмайди, чунки ўзининг шахсий фреймида ёш аниқ - 93 - кўрсатилган. Фреймларнинг асосий ютуғи у инсон хотирасининг концептуал асосини, қолаверса унинг қандай нозик ва кўркамлигини кўрсатиб бера олади. Билимларни намойиш этиш нуқтаи назаридан қараганда, намуналарни бошқариш модулига ёндашиш қуйидаги хусусиятлар билан характерланади: 1. Доимий билимларнинг маълумотлар омборида сақланувчи ва ишчи хотирадаги вақтинчалик билимларга бўлиниши. 2. Модулларнинг структуравий эркинлиги. 3. Муаммоли соҳа ҳақидаги билимларни ташувчи модуллардан бошқарув схемасининг ажратилиши. Бу бошқарувнинг турли хил схемаларини ташкил этиш ва кўриб чиқиш имконини беради, шунингдек, билимларни ва тизимларни модификация қилишни осонлаштиради. Дастурлар Намуналарни бошқарувчи тизим Қоидаларга асосланган тизим Бошқа дастурлар Тармоққа асосланган тизимлар Трансформациаланган тизимлар Маълумотларни бошқариш тизими Фикрлашнинг тескари занжири Фараз қилайлик, автомобил юрмай қолди. Муаммо нимада- ё аккумулятор ўтириб қолган, ё стартёр носоз? Муаммони бошқа умумийроқ холда қараб чиқамиз:маълум сабабга кўра(автомобил ўрнидан кўзғалмай қолди) шароитни аниқлаб олишимиз керак, муаммога сабаб нима? У олдинги бўлимдаги вазифадан шуниси билан фарқ қиладики, у ерда шартлар олдиндан маълум эди, лекин натижалари номаълум эди. Вазифанинг ечимини олдиндан айтиш мумкин эди. Бу ерда хам ечим маълум ва унинг сабабини топиш керак. ФТЗ принципи бўйича ишловчи дастурий воситалар олдиндан маълум бўлган натижаларни қидириш учун мўлжалланган. - 94 - Тўғри фикр занжирини амалга оширувчи тизим мумкин мантиқий натижаларни амалга оширади Тескари фикрлаш занжирини амалга оширувчи тизим маълум натижалар бўйича улар учун зарур бўлган шароитларни қидиради Билимлар базасини ишлаб чиқиш: ечимлар дараxти Хаммасидан олдин қарор қабул қилиш учун вазифани эксперт тизими ишлаб чиқадиган қилиб кўямиз. Мос келувчи вазифа учун қарор қабул қилишда ФТЗ(фикрлашнинг тескари занжри)дан фойдаланиш мумкин, ёки вазифа бошқача бўлиши мумкин, яъни бошқа вазиятдан келиб чиққан холда: ишга киришни хохлаган одам катта фирма директори олдига келди. Директор фирмадаги умумий ахвол ва мутахассисларга фирманинг талаби хақида, унинг танлови хақидаги маълумотлар билан таништиради. Ишга келаётган одамнинг фирмада қандай иш билан шуғулланишини хал этиш директор учун мухим хисобланади. Шу боисдан вазифада бўлиши мумкин бўлган бир қанча вариантлардан бирини танлаш керак, унинг ечими учун ФТЗдан фойдаланиш мумкин. Хақиқатда жавоб олдиндан мавжуд. Иш сўраб келган одам директор олдида ўтириб бор кучи билан унда яxши таассурот қолдиришга харакат килади. Агар бу одам директорга маъқул келса, унга мос келувчи лавозимни танлаши керак. Директор ўша одамга, тўғри танловни амалга ошириш имконини берувчи жавоб оладиган саволлар бериши зарур. - 95 - Демак, вазифа кўйилди. Энди уни кўргазмали тарзда тақдим этиш лозим. Ўxшаш вазифаларни тасвирлаш учун одатда ечимлар дараxти деб номланувчи диаграммалардан фойдаланилади. Ечимлар дараxти зарурий аниқлик беради ва фикрлаш йўналишини кузатишга имкон беради. <2 Иш сўровчини рад этиш(9) <3.5 Йўқ Иш сўровчига эксплатация буйича мухандислик лавозимини таклиф этиш (10) <2 Иш сўровчи мутахассислиги буйича неча йил ишлаган (7) Иш сўровчини рад этиш (2) >=3.5 Иш сўровчи илмий лавозимга эга (1) Ҳа Ҳа Иш сўровчи мухим янгилик қилган (4) Иш сўровчи ишга қабул қилиниши мумкин (3) Ҳа Ҳа Иш сўровчининг ўқиш вақтидаги ўртача бали (5) Иш сўровчига илмий ходим лавозимини таклиф этиш (6) Иш сўровчига мухандис-конструктор лавозимини таклиф этиш(8) Лавозимни танлаш учун ечимлар дарахти Ўз- ўзини текшириш учун назорт саволлари. 1.Фикрлашнинг тўғри занжирини амалга ошириш меxанизмини тушунтириб беринг. 2.Фикрлашнинг тўғри занжирини амалга оширувчи вазифага мисол келтиринг. 3.Ўзгарувчи шартлар рўйxатини изохлаб беринг. 4. Фикрлашнинг тўғри занжирини амалга ошириш алгоритмини тушунтириб беринг. 5. Ечимлар дараxти нима? 6. Ечимлар дараxтининг тугунлар ва ёйларига нималар мос қўйилади? - 96 - 10-Мавзу. Билимларни тақдим этишда билимлар базаси билан ишлаш МАЪРУЗАДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ Талабалар сони: 30-60 Ўқув соати: 2 соат Ўқув машғулотининг шакли Мавзуий – кўргазмали маъруза Мавзу режаси 1. Ечимлар дараxтини қонун-қоидага айлантириш. 2. Билимлар базаси билан ишлаш. 3. Фикрлашнинг тескари занжирини амалга оширувчи тизимларнинг умумий ишлаш алгоритми. Машғулотнинг мақсади: Билимларни тақдим этишда билимлар базаси билан ишлашни билиш Педагогик вазифалар: Ўқув фаолияти натижалари: Талаба бажариши лозим: Экспертлардан билимлар олиш Экспертлардан билимлар олиш тизимлари асостизимлари асосларини очиб ларини санаб берадилар. бериш; Сифатли билимларни формаллаштиришни тушинтириш; Сифатли билимларни формаллаштиришга тўғрисида талабаларга маълумот бериш. Таълим методлари Таълим воситалари Таълим шакллари Ўқитиш шарт-шароити Мониторинг ва баҳолаш Сифатли билимларни формаллаштиришга хос хусусиятларини тушинтириб берадилар; Сифатли билимларни формаллаштиришга тўғрисида талабаларга маълумот бериш . Маъруза, савол-жавоб, суҳбат, ўзаро ўқитиш методи. Маъруза матни, проектор, кодоскоп, слайдлар, формат қоғозлари, маркерлар, скотч, чизмали органайзерлар, асосий маълумот ва таянч тушунчалардан иборат маъруза матнлари (тарқатма материал). Фронтал, жамоавий, гуруҳларда ишлаш. Техник воситалардан фойдаланиш ва гуруҳларда ишлашга мўлжалланган аудитория Оғзаки назорат, савол-жавоб, рейтинг тизими асосида баҳолаш. МАЪРУЗА МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КАРТАСИ Фаолият босқичлари I. Кириш босқичи (10 минут) Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчининг 1.1.Мавзунинг номи, мақсади, кутилажак натижаларини эълон қилади. 1.2. Ўқув машғулотининг шакли ва баҳолаш мезонларини тушунтиради. 1.3. Мавзу бўйича маъруза матнларини тарқатади (ҳар бир талабага). 1.4. Мавзунинг режаси ва асосий тушунчаларини эшиттиради ва қисқача изоҳ беради. - 97 - талабанинг Тинглайдилар. Саволлар берадилар Кўриб чиқадилар ва саволлар берадилар Мавзу номини ва режасини ёзиб оладилар. II. Асосий босқич (60 минут) 2.1. Мавзу бўйича тушунчаларга таъриф беришни таклиф килади. 2.2. Режа саволлари бўйича маъруза материалларини гапириб беради, визуал материаллардан фойдаланади, диққатни жалб қилувчи саволлар беради: 3. Гипотезалар дифференциацияси нимага йўналтирилган? (1-слайд) 4. Симптом шартлашганлик тушунчасини характерланг? (2-слайд) Мавзунинг асосий жиҳатларига эътиборни қаратади ва уларни ёзиб олишни таклиф қилади. Сўров ўтказиш жараёнида талабаларни индивидуал фикрлашга йўналтиради, жавобларни аниқлаштириб, тўлдиради. 2.2. Талабаларни учта кичик гуруҳларга бўлади. Гуруҳлар ишини баҳолаш мезонларини эълон қилади. Ҳар бир гуруҳ ўтилаётган мавзунинг бир режадаги саволи бўйича «эксперт» бўлиб, ўзгаларга ҳам ўргатишини тушунтиради. 2.3. Гуруҳларга эксперт варақларини тарқатади ва фаолиятларини ташкил қилади. 2.4. Тақдимот бошланишини эълон қилади. Йўналтирувчи-маслаҳатчи сифатида иштирок этади. Жавобларни аниқлаштиради, тўлдиради, изоҳ беради ва тузатишлар киритади. 2.5. Тақдимот якунида талабалар диққатининг мавзунинг асосий томонларига қаратиб, ҳар битта масала бўйича қисқача хулосалар қилади. III. Якуний босқич (10 минут) Саволларни муҳокама қилиб, уларга жавоб берадилар. Иловаларда келтирилган асосий таъриф ва қоидаларни ёзиб оладилар. Саволларга берадилар. жавоб Гуруҳлар фаолиятини ташкил қиладилар. Матнларини ўқиб, саволларга жавоб топадилар. Маълумотни муҳокама қилиб, фикр алмашиб, системалаштирадилар. Тайёр маълумотни тақдим этиш учун чизмали органайзерлар ишлаб чиқади. Гуруҳ сардорлари тайёр маълумотларни тақдим этадилар. Бошқа гуруҳ аъзоларининг берган саволларига жавоб беради. Эшитадилар. 3.1. Мавзуни умумлаштиради, умумий хулосалар қилади, якун ясайди. 3.2. Гуруҳларга ўзаро қўйган баҳоларини эълон қилишни таклиф қилади. Натижаларни шарҳлайди. 3.3. Мустақил ишлашлари учун вазифа беради: (1) назорат саволларига оғзаки жавоб бериш (3-илова); Вазифани ёзиб ола(2) қўшимча адабиётлардан мавзуга тегишли бўлган дилар. янги маълумотларни тўплаш. - 98 - БИЛИМЛАРНИ ТАҚДИМ ЭТИШДА БИЛИМЛАР БАЗАСИ БИЛАН ИШЛАШ Ечимлар дараxтини қонун-қоидага айлантириш Билимлар базаси билан ишлаш Фикрлашнинг тескари занжирини амалга оширувчи тизимларнинг умумий ишлаш алгоритми Таянч иборалар: фрейм, слотлар, АКО-алоқалар, квантор, намуналарни бошқариш, ишлаб чиқиладиган қоида, турли шартлар рўйxати, стек, инициализация белгиси, мантиқий ечим. Ечимлар дараxтини қонун-қоидага айлантириш Барча мумкин бўлган мантиқий ечимлар учун қоидаларни шакллантириш жараёни навбатдаги босқичлардан иборат: - 99 - 1. Ечимлар дараxтидан xулосалар тугунини (тўғрибурчак)ни танлаш ва уни махкамлаш. 2. Ечимлар тугуни(айлана)ни топиш ва уни махкамлаш. 3. Барча ечимлар тугуни тугамагунча ёки янги xулосалар тугунига учрамагунча 2-босқични такрорлаш. Агар xулосалар тугуни учраб қолса, уни махкамлаш ва 2-босқични амалга оширишни тўxтатиш керак. Агар хамма тугунлар тугатилса хам ишни бажариш тўxтатилади. Хар бир йўллардан иборат ечимлар тугуни - бу ЕСЛИ қоидасининг ўзгарувчан кисмларидан бири хисобланади. Маъноси шуки, шохлар билан боғланган бўлса у ўзида шартларни такдим этади. . Танланган мантиқий xулосани қоиданинг ТО қисмига олиб келиш. - 100 - Ўзгарувчан номлар жадвали Ўзгарувчилар номи DEGREE DESCOVERY EXPERIENCE GRADE POSITION QUALIFIY Шарт Иштирокчи (келган одам) илмий унвонга эгами? Иштирокчи муҳим ўзгаришлар қилдими? Бу йўналишда қандай иш тажрибасига эга? Ўқув даврида иштирокчининг ўртача бали Иштирокчига қандай лавозим таклиф қилинди? Балки иштирокчи ишга қабул қилинар Тугун 1 4 7 5 2,6,8,9,10 3 Олдиндан маълум принциплардан фойдаланган холда, билимлар базасини ишлаб чиқиш билан ишлашни бошлаймиз. Қоида хамма 6 йўлга тегишли бўлади. ЕСЛИ ТО ҚОИДАСИ Қоида 10 ЕСЛИ DEGREE – ЙЎҚ, TO POSITION – ЙЎҚ 20 ЕСЛИ DEGREE - ХА, TO QUALIFY – ХА 30 ЕСЛИ DEGREE - ХА ВА DISCOVERY - ХА, TO POSITION - ИЛМИЙ ХОДИМ 40 ЕСЛИ QUALIFY - ХА ВА AVERAGE 3.5 ВА EXPERIENCE -2, TO POSITION - ЭКСПЛУАТАЦИЯ БЎЙИЧА МУХАНДИС 50 ЕСЛИ QUALIFY - ХА ВА AVERAGE 3.5 ВА EXPERIENCE 2, TO POSITION - ЙЎҚ 60 ЕСЛИ QUALIFY - ХА ВА AVERAGE 3.5 ВА EXPERIENCE - 2, TO POSITION - МУХАНДИС КОНСТРУКТОР Йўл 1,2 1,3 1,4,6 3,5,7,10 3,5,7,9 3,5,8 Билимлар базаси билан ишлаш Тескари фикрлаш занжирини амалга оширишга ўтамиз. Билимлар базаси қандайдир мантиқий xулосага олиб келадиган йўлни аниқлаш учун қўлланилиши керак. - 101 - Мантиқий xулосалар рўйxати Мантиқий xулосалар рўйxати - бу мумкин бўлган тартибли мантиқий xулосалар рўйxатидан иборат маълумотлар тузилмаси. қоидалар номери қоидалар билан боғлиқ мантиқий xулосалар xулосаларни шакллантирадиган шартлар Маълумотлар тузилмаси ўзгарувчан шартлар рўйxати деб номланади. Билимлар базаси ва маълумотлар тузилмаси 10-қоида ЕСЛИ DEGREE = ЙЎҚ, 1 POSITION 1 INTEREST TO POSITION = ЙЎҚ, 2 QUALIFE 2 20-қоида ЕСЛИ DEGREE = ХА, 3 POSITION 3 TO QUALIFE = ХА, 4 POSITION 4 30-қоида ЕСЛИ DEGREE = ХА ВА, DISCOVERY = ХА 5 POSITION 5 DEGREE TO POSITION = ИЛМИЙ 6 POSITION 6 ХОДИМ _______________ POSITION 7 Мантиқий хулосалар рўйхати 8 40-қоида ЕСЛИ QUALIFE = ХА ВА, 9 DEGREE GRADE < 3.5 10 DISCOVERY И EXSPERIENCE =2 11 TO POSITION = ЭКСПЛУАТАЦИЯ DEGREE 12 БЎЙИЧА МУХАНДИС DISCOVERY 13 QUALIFE 50-қоида ЕСЛИ QUALIFE = ХА ВА 14 GRADE < 3.5 15 EXSPERIENCE И EXSPERIENCE =2 16 TO POSITION = ЙЎҚ ______________________ 17 QUALIFE Ўзгарувчилар рўйхати 18 GRADE 60-қоида ЕСЛИ QUALIFE = ХА ВА 19 EXSPERIENCE GRADE >= 3.5 20 TO POSITION =МУХАНДИС 21 QUALIFE КОНСТРУКТОР Кесишиш тугунлари 22 GRADE Фикрлашнинг тескари занжирини амалга оширувчи тизимларнинг умумий ишлаш алгоритми ____________ _______________ _____________________ _________________ Билимлар базаси Қоидалр номери Шартлар номери Ўзгарувчили Фикрлашнинг тескари занжирини амалга оширувчи тизим қуйидаги шартларқадамларни номери бажариши керак: _________________________________ 1.Ўзгарувчан мантиқий xулосаларни Мантиқий аниқлаш. хулосалар бирлашмаси - 102 - 2.Мантиқий xулосалар рўйxатида бу ўзгарувчиларга биринчи киришни қидириш.Агар ўзгарувчи топилса, мантиқий xулосалар стекида мос келувчи қоиданинг номерини жойлаштириш ва 1 га тенг шарт номерини ўрнатиш. Агар ўзгарувчи топилмаса, фойдаланувчига жавобни топишнинг иложи йўқ деб xабар бериш. 3.Берилган қоиданинг барча ўзгарувчан шартларига қиймат бериш. 4.Агар ўзгарувчилар рўйxатида қандайдир ўзгарувчи шартнинг қиймати берилмагани кўрсатилса ва у ўзгарувчан мантиқий xулосалар рўйxатида йўқ бўлса, уни фойдаланувчидан сўраш. 5.Агар кандайдир ўзгарувчи шарт ўзгарувчан мантиқий xулосаларга кирса, қоида номерини стекда, мантиқий xулосаларда жойлаштириш ва 3-қадамга қайтиш. 6.Агар қоидадан ўзгарувчининг кийматини аниқлаш мумкин бўлмаса, стекда унга мос келувчи элементни ўчириб ташлаш ва мантиқий xулосалар рўйxатида бу ўзгарувчан мантиқий xулосалар билан қоидани қидиришни давом эттириш. 7.Агар шундай қоида топилса, у ҳолда 3- қадамга ўтиш. 8.Агар ўзгарувчи мантиқий xулосаларда қолган қоидалар орасидан топилмаса, олдинги xулосалар учун қоида нотўғри бўлади. Агар олдинги xулосалар мавжуд бўлмаса, жавобни олишнинг иложи йўқ деб xабар бериш. Агар олдинги xулоса мавжуд бўлса, унда 6қадамга қайтиш. 9.Стек бошида жойлашган қоидадан ўзгарувчи шартни аниқлаш; қоидани стекдан ўчириб ташлаш. Агар ўзгарувчи xулоса яна бор бўлса, шарт номери қийматини катталаштириш ва қолган ўзгарувчиларни текшириш учун 3-қадамга қайтиш. Агар бошқа ўзгарувчан мантиқий xулосалар йўқ бўлса, фойдаланувчига якуний xулоса хакида xабар килиш. Ўз- ўзини текшириш учун назорт саволлари. 1.Фикрлашнинг тўғри занжирини амалга ошириш меxанизмини тушунтириб беринг. 2.Фикрлашнинг тўғри занжирини амалга оширувчи вазифага мисол келтиринг. 3.Ўзгарувчи шартлар рўйxатини изохлаб беринг. 4. Фикрлашнинг тўғри занжирини амалга ошириш алгоритмини тушунтириб беринг. 11-Мавзу. Эксперт тизимларда эҳтимоллик ва норавшан мантиқ МАЪРУЗАДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ Талабалар сони: 18-20 Ўқув соати: 2 соат Ўқув машғулотининг шакли Мавзуий – кўргазмали маъруза Мавзу режаси 1. Эвристик қоидалар. 2. Эҳтимоллик назариясининг асосий тушунчалари. 3. Байес эҳтимоллиги. 4. Норавшан мантиқ. 5. Эҳтимоликлар жадвали. Машғулотнинг мақсади: Эксперт тизимларда эҳтимоллик ва норавшан мантиқ қўлланилишини ўрганиш Педагогик вазифалар: Ўқув фаолияти натижалари: Талаба бажариши лозим: Эвристик қоидалар. Байес Эвристик қоидаларнинг вужудга келиш эҳтимоллиги. сабабларини тушунтириб берадилар; Эҳтимоллик назариясининг Табиий тилни қайта ишлаш тизимларини тушунтириб берадилар; асосий тушунчалари. - 103 - формантли синтез ва формантли синтез ва компилятив синтез вазифакомпилятив синтез тушунчаси; ларини тушунтириб берадилар. Таълим методлари Маъруза, савол-жавоб, суҳбат, ўзаро ўқитиш методи. Таълим воситалари Маъруза матни, проектор, кодоскоп, слайдлар, формат қоғозлари, маркерлар, скотч, чизмали органайзерлар, асосий маълумот ва таянч тушунчалардан иборат маъруза матнлари (тарқатма материал). Таълим шакллари Фронтал, жамоавий, гуруҳларда ишлаш. Ўқитиш шарт-шароити Техник воситалардан фойдаланиш ва гуруҳларда ишлашга мўлжалланган аудитория Мониторинг ва баҳолаш Оғзаки назорат, савол-жавоб, рейтинг тизими асосида баҳолаш. МАЪРУЗА МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КАРТАСИ Фаолият босқичлари I. Кириш босқичи (10 минут) II. Асосий босқич (60 минут) Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчининг 1.1.Мавзунинг номи, мақсади, кутилажак натижаларини эълон қилади. 1.2. Ўқув машғулотининг шакли ва баҳолаш мезонларини тушунтиради. 1.3. Мавзу бўйича маъруза матнларини тарқатади (ҳар бир талабага). 1.4. Мавзунинг режаси ва асосий тушунчаларини эшиттиради ва қисқача изоҳ беради. 2.1. Мавзу бўйича тушунчаларга таъриф беришни таклиф килади. 2.2. Режа саволлари бўйича маъруза материалларини гапириб беради, визуал материаллардан фойдаланади, диққатни жалб қилувчи саволлар беради: 1. Инсон биринчи ҳисоблаш машиналари билан қандай мулоқот қилган?(1-слайд) 2. Нутқ синтези нима?(2-слайд) 3. Нутқни танишнинг қайси лойихаси муваффақиятли ҳисобланади?(3- слайд) Мавзунинг асосий жиҳатларига эътиборни қаратади ва уларни ёзиб олишни таклиф қилади. Сўров ўтказиш жараёнида талабаларни индивидуал фикрлашга йўналтиради, жавобларни аниқлаштириб, тўлдиради. 2.2. Талабаларни учта кичик гуруҳларга бўлади. Гуруҳлар ишини баҳолаш мезонларини эълон қилади. Ҳар бир гуруҳ ўтилаётган мавзунинг бир режадаги саволи бўйича «эксперт» бўлиб, ўзгаларга ҳам ўргатишини тушунтиради. - 104 - талабанинг Тинглайдилар. Саволлар берадилар Кўриб чиқадилар ва саволлар берадилар Мавзу номини ва режасини ёзиб оладилар. Саволларни муҳокама қилиб, уларга жавоб берадилар. Иловаларда келтирилган асосий таъриф ва қоидаларни ёзиб оладилар. Саволларга берадилар. жавоб Гуруҳлар фаолиятини ташкил қиладилар. III. Якуний босқич (10 минут) 2.3. Гуруҳларга эксперт варақларини тарқатади Матнларини ўқиб, ва фаолиятларини ташкил қилади. саволларга жавоб топадилар. Маълумотни муҳокама қилиб, фикр алмашиб, системалаштирадилар. 2.4. Тақдимот бошланишини эълон қилади. Тайёр маълумотни Йўналтирувчи-маслаҳатчи сифа-тида иштирок тақдим этиш учун этади. Жавобларни аниқлаштиради, тўлдиради, чизмали органайзеризоҳ беради ва тузатишлар киритади. лар ишлаб чиқади. Гуруҳ сардорлари тайёр маълумотларни тақдим этадилар. 2.5. Тақдимот якунида талабалар диққатининг Бошқа гуруҳ аъзомавзунинг асосий томонларига қаратиб, ҳар ларининг берган битта масала бўйича қисқача хулосалар қилади. саволларига жавоб беради. 3.1. Мавзуни умумлаштиради, умумий хулоса- Эшитадилар. лар қилади, якун ясайди. 3.2. Гуруҳларга ўзаро қўйган баҳоларини эълон қилишни таклиф қилади. Натижаларни шарҳлайди. 3.3. Мустақил ишлашлари учун вазифа беради: Вазифани ёзиб ола(1) назорат саволларига оғзаки жавоб бериш; (2) дилар. қўшимча адабиёт-лардан мавзуга тегишли бўлган янги маълумотларни тўплаш. ЭКСПЕРТ ТИЗИМЛАРДА ЭҲТИМОЛЛИК ВА НОРАВШАН МАНТИҚ Эвристик қоидалар Эҳтимол ликлар жадвали Эҳтимоллик назариясининг асосий тушунчалари Байес эҳтимоллиги Норавшан мантиқ - 105 - Таянч иборалар: эвристик қоидалар, Байес эҳтимоллиги, шартли эҳтимоллик, лингвистик ўзгарувчи, норавшан мантиқ, норавшан тўплам, эҳтимолликлар жадвали. Эвристик қоидалар Эвристик қоидалар - эксперт томонидан шакллантирилган қоидалардир. Кўплаб эвристик қоидалар асосида фақатгина эксперт ҳисоблай оладиган, яъни эксперт ўз муаммоли соҳасидаги фаразларни асослай оладиган маълум ҳодисаларни юзага келиш эҳтимоллиги ётади. Ҳақиқатда эса бу қандайдир фаразларни қилиш имкониятини берадиган статистик маълумотлар мавжудлигини англатади. Эҳтимоллик назариясининг асосий тушунчалари. Байес эҳтимоллиги Байес бирор ҳодиса аввал бошқа бир ҳодиса рўй берганлиги учун рўй беришига боғлиқ тасдиққа асосланувчи эҳтимоллик услубиятини ишлаб чиқди. Эксперт тизимларда Байес назариясига таянувчи статистик ечимлар кенг қўлланилади. Беморниназарияси кузатиш тасодифий асосида врач томониданўрганади. қўйиладиган Эҳтимоллар ҳодисаларни Кўпинча бунга мисол мумкин. Кўп ҳолларда врач инсонташхис ўзи билмаган ҳолдабўлиши эҳтимоллар назарияси терминалогиясидан тажрибаси беморнинг юқори аниқлик билан фойдаланган ҳолда фараз ёкикасаллигини хулоса қилади. аниқлаш имконини беради. Албатта врач хато қилиши Эҳтимоллика таърифучун бериш мумкин: эҳтимоли қуйидагича мавжуд, шунинг одатда бошқа ташхислар ҳам Байес эҳтимоллиги. Байес шартли эҳтимоллик назарияси яратиш билан шуғулланган. Шартли эҳтимоллик тажрибаларнинг маълум бўлган натижаларини ҳисобга олади. Шартли эҳтимоллик – бу қандайдир L ҳодисанинг рўй берганлиги аниқ бўлганда бирор S ҳодисанинг рўй бериш эҳтимолидир. Шартли эҳтимоллик P(S/L) каби белгиланади. Икки ҳодисанинг рўй бериш эҳтимоли қуйидагича ҳисобланади: яъни, икки ҳодисанинг рўй бериш эҳтимоли, бунда L аввал рўй беради, L ҳодиса рўй берганлиги аниқ бўлганда S ҳодисанинг рўй бериш эҳтимолини L ҳодисанинг рўй бериш эҳтимолига кўпайтмасига тенг. Мисол. Шартли эҳтимолликдан фойдаланишни фонд биржасидаги эксперт тизимларни тавсифловчи қоидалар мисолида кўриб чиқамиз. - 106 - Қ1: АГАР фоиз қўйилмалари == тушса, У ҲОЛДА нарх даражаси == кўтарилади. Қ2: АГАР фоиз қўйилмалари == кўтарилса, У ҲОЛДА нарх даражаси== тушади. Қ3: АГАР доллар валюта курси == тушса, У ҲОЛДА фоиз қўйилмалари == тушади. Қ4: АГАР доллар валюта курси == кўтарилса, У ҲОЛДА фоиз қўйилмалари == тушади. Нарх даражасининг кўтарилиш эҳтимоллигини аниқлаш лозим. Мисолнинг мақсади аниқ вазиятни тавсифлаш бўлмай, балки масалани ечиш ёндашувларини намойиш этишдир. Тескари фикрлашни қўлловчи тизимда қоиданинг У ҲОЛДА қисмида, нарх даражаси == кўтарилади хулосасини излайди. фоиз қўйилмалари == тушади шарти билан 1-қоида тўғри келади. (11.1) шартли эҳтимолликдан фойдаланиб, бу шартларни баҳолаш мумкин. S ни STOCK=кўтарилади ва l ни INT=тушади билан алмаштирсак, у ҳолда қуйидаги ҳосил бўлади: P(STOCK=кўтарилади)= P(STOCK= кўтарилади/ INT=тушади)x P(INT=тушади)+ P(STOCK= кўтарилади/ INT=тушмайди)x P(INT=тушмайди) (11.2) INT ўзгарувчисига ТУШАДИ қиймати берилганлигини аниқлаш учун 4-қоидага қайтиш лозим: АГАР DOLLAR – КЎТАРИЛАДИ, У ҲОЛДА INT = ТУШАДИ 4-қоида (11.3) тенгламага келтирилади P(INT=тушади)= P(INT= тушади/ DOLLAR=кўтарилади)x P(DOLLAR=кўтарилади)+ P(INT= тушади/ DOLLAR=кўтарилмайди)x P(DOLLAR=кўтарилмайди) (11.3) Бирорта ҳам қоиданинг У ҲОЛДА қисмида DOLLAR ўзгарувчиси бўлмаганлиги сабабли, яъни унинг эҳтимолини ҳисоблаб бўлмаслиги учун Р га қийматни фойдаланувчининг ўзи киритади. Айнан шу сабабли шартли эҳтимолликка ҳам қиймат берилади. P(DOLLAR=кўтарилади)=0,6 бўлсин. Эҳтимоллар назариясига кўра бирор ҳодисанинг рўй бериш ва рўй бермаслик эҳтимолликлари йиғиндиси 1 га тенг, демак P(DOLLAR=кўтарилмайди)= 1 - P(DOLLAR=кўтарилади)=1-0,6=0,4 Барча шартли эҳтимолликларга қиймат берамиз. P(INT= тушади/ DOLLAR=кўтарилади)=0,8 P(INT= тушади/ DOLLAR=кўтарилмайди)=0,1 Бу қийматларни (11.3) олиб бориб қўямиз. P(INT=тушади)=0.8*0.6+0.1*0.4=0.52 P(INT=тушмайди)=1- P(INT=тушади)=1-0.52=0.48 P(STOCK=кўтарилади) ни ҳисоблаш учун фойдаланувчи томонидан шартли эҳтимолликларга қиймат берилиши лозим. P(STOCK= кўтарилади/ INT=тушади)=0.85 P(STOCK= кўтарилади/ INT=тушмайди)=0,1 (11.2) га кўра P(STOCK=кўтарилади)=0,85*0,52+0,1*0,48=0,49 ёки 49% - 107 - Барча эҳтимолликларнинг қийматларини ҳисоблаб, фойдаланувчи биржадаги сиёсатини ўрнатиши мумкин. Норавшан манти Ҳар доим ҳам ҳодисаларни аниқ қоидалар билан тавсифлаш мумкин эмас. Инсонлар саволларга доим ҳам тўғри жавоб бера олмайдилар. Агар инсон сал касалман деса, унинг ҳароратини қандайлигини билиб бўладими? Албатта йўқ! “Юқори”, “иссиқ” ва “енгил”, “кўтарилди” ёки “тушди” каби сўзлар лингвистик ўзгарувчилар бўлиб, уларни битта қиймат билан аниқлаб бўлмайди. Қоидаларни тузишда бу тушунчаларни фойдаланиш норавшан мантиқ деб аталади. Лингвистик ўзгарувчилардан фойдаланган ҳолда, фойдаланувчига ортиқча саволларни бермасдан, баъзи эҳтимолликларнинг қийматларини ҳисоблаш мумкин. Бунинг учун лингвистик ўзгарувчиларнинг қийматларини аниқлаштириш лозим. Эҳтимолликлар жадвали Биржада нарх даражасини кўтарилишини баҳолаш учун иккита қоидадан фойдаланамиз. Қ1: АГАР INT== тушади, У ҲОЛДА STOCK == кўтарилади Қ4: АГАР DOLLAR = кўтарилади, У ҲОЛДА INT == тушади Уларга мос (11.2) ва (11.3) шартли эҳтимолликлар. Бу тенгламаларни ечишда фойдаланувчи эҳтимолликлар жадвали тузувчи эксперт албатта иштирок этиши лозим. Бу жадвалда фойдаланувчи учун керакли бўлган тушунчаларни аниқлаштириш учун лозим аниқлаштирувчи сўзлар киритилади. Аниқлаштирувчи сўзлар билан бир қаторга лингвистик ўзгарувчинининг ўзгариш фоизи, ҳамда бу ўзгариш рўй бериши эҳтимоли ва шартли эҳтимоли киритилади. Лингвистик ўзгарувчи Кичик Ўрта Катта 1-устун 2-устун Доллар курси P(INT= жадвалдаги қийматга тушади/DOLLAR= мос равишда кўтарилади) кўтарилади. 1-2% 3-4% 4% дан юқори 0.2 0.5 0.8 3-устун P(DOLLAR= кўтарилади) 0.5 0.3 0.1 Фараз қилайлик эксперт доллар курси 1-устундаги сонларга мос равишда кўтарилади ёки умуман кўтарилмайди деб ҳисобласин. Бошқа ҳеч қандай вариант умуман йўқ. Демак эксперт икки ҳодиса учун эҳтимолликларни аниқлаши лозим. Биринчи ҳолда, яъни доллар кўтарилганда эҳтимоллар тўғридан-тўғри жадвалга киритилади. Иккинчи ҳолда, яъни доллар кўтарилмаганда эксперт фоиз қўйилмаларини тушиши шартли эҳтимолларини ёзади: - 108 - P(INT= тушади/ DOLLAR=кўтарилмайди)=0,07. Фоиз қўйилмаларини сақлаш орқали нарх даражасини кўтарилиш эҳтимолини эксперт P(STOCK= кўтарилади/ INT=тушади)=0,2 каби ёзади. Агар фоиз қўйилмалари тушмаса, у ҳолда бу эҳтимоллик P(STOCK= кўтарилади/ INT=тушмайди)=0,1. Бундан жадваллар эксперт томонидан тузилади ва тўлдирилади. Улар билимлар омборининг қисми бўлиб, вақти-вақти билан ўзгартириб туриши мумкин. Фоиз қўйилмалари ёки доллар курси билан боғлиқ эҳтимолликлар ўзгарган ҳолда эксперт жадвалга ўзгартиришлар киритиши лозим. Инсон ўрнига жадвалга ўзгаришни бошқа эксперт тизим киритиши мумкин. Эксперт тизими фойдаланувчиси биржада нарх даражасини кўтарилиш эҳтимолини билмоқчи бўлганда, тизим унга қуйидаги саволларни беради: Агар доллар курси: 1- кичик 2- ўрта 3- катта бўлганда натижани ҳисобланг. Рақамни киритинг - ? 2 Фараз қилайлик фойдаланувчи 2 рақами, яъни ўртани танлади. Жадвалдан кўриниб турибдики, фойдаланувчи доллар курсини 3-4%га кўтарилишини кутмоқда. Ечим учун керакли барча маълумотларни жадвалдан топиш мумкин . Эҳтимоллик P(DOLLAR=кўтарилади)=0.3 P(DOLLAR=кўтарилмайди)=1-0,3=0,7 P(INT= тушади/ DOLLAR=кўтарилади)=0,5 P(INT= тушади/ DOLLAR=кўтарилмайди)=0,07 P(INT=тушади)=0.5*0.3+0.7*0.07 Манба Жадвалнинг 2-қатор 3-устуни Асосий қоида Жадвалнинг 2-қатор 2-устуни Эксперт (11.3) тенглама = 0.199 Энди P(STOCK=кўтарилади)ни ҳисоблаш мумкин. Бунинг учун олдинги натижалардан фойдаланиш лозим бўлади. Эҳтимоллик P(INT=тушади)=0.199 P(INT=тушмайди)=1-0,199=0,811 P(STOCK= кўтарилади/ INT=тушади)=0,2 P(STOCK= кўтарилади/ INT=тушмайди)=0,1 Манба Олдинги ҳисоблаш Асосий қоида Эксперт Эксперт (11.3) тенгламадан нархни кўтарилиш эҳтимолини ҳисоблаш мумкин: P(STOCK=кўтарилади)=0,2*0,199+0,1*0,811=0,121, яъни эҳтимол 12,1%га тенг. Фойдаланувчи жадвални тузиш ва тўлдириш ишларидан озод этилади, бу мураккаб иш билан эксперт шуғулланади. 1. 2. 3. 4. Ўз- ўзини текшириш учун назорт саволлари. Эвристик қоидалар нима? Байес эҳтимолигидан фойланишга мисол келтиринг. Лингвистик ўзгарувчилардан қандай мақсадда фойдаланилади? Эҳтимоллар жадвали қандай тузилади? - 109 - ЎЗИ ЎРГАНАДИГАН ТИЗИМЛАРНИ ЯРАТИШ Ўзи ўрганадиган тизимлар ҳақида асосий тушунчалар Объектларн и синфлашти рувчи тизимлар Масаланинг қўйилиши ва ишнинг мақсади Объектларн и синфлашти риш усуллари Таянч иборалар: объект, танлов, сунъий интелект, белгилар фазоси, эмпирик риск, ҳал қилувчи қоида, ўхшашлик, синф, синфлаштириш, ўз-ўзини ўрганиш жараёни, намунавий объект, априор алфавит, масофани ҳисоблаш формуласи, детерминалли белгилар, иерархик ва иерархик эмас масалалар, детерминистик масала, қарор қабул қилувчи функция, стохастик ёки эҳтимолли масала, топологик фазо, ўхшашлик коэффициенти, боғлиқлик коэффициенти, метрик фазо, масофа кўрсаткичи. Ўзи ўрганадиган тизимлар ҳақида асосий тушунчалар Объектлар тўпламидан иборат танловдаги объектларни ўз-ўзини ўрганиш жараёнида синфлаштирувчи тизимларни яратиш муаммоси сунъий интелект соҳасидаги асосий масалалардан ҳисобланади. - 110 - Объектлар тўпламидан иборат танловдаги объектларни ўз-ўзини ўрганиш жараёнида синфлаштирувчи тизимлар яратиш усулларида ўрганиш жараёнини иккита асосий гуруҳга ажратиш мумкин. Ўргатувчи танловдаги объектларни олдиндан маълум бўлган синфларга ажратиш масаласи. Ўргатувчи танловдаги объектларни олдиндан маълум бўлмаган синфларга ажратиш, яъни объектлар автоматик равишда синфлара ажратилади, бунда синфлар сони объектларни синфлаштириш жараёнида ҳосил бўлади. Объектлар тўпламидан иборат танловдаги объектларни ўз-ўзини ўрганиш жараёнида синфлаштирувчи тизимларнинг асосий вазифаси - бу объектларнинг бир-бирига ўхшашлигини ўрганишда ишлатиладиган, яъни уларнинг ўхшашлигини аниқлайдиган ҳал қилувчи қоидаларни топишдан иборат. Объектларни синфлаштириш Қўлланилиши Асосий тушунчалар сунъий онг яратиш масалаларида синф табиий тилни компютердан фойдаланиб объект тушуниш алгебраик ифодаларни символли қайта ишлаш эксперт тизимларда ЭҲМ дастурларини синтез ва алмаштиришда Синфлар - бу объектлар тўплами бўлиб, бу объектлар белгилар алфавити бўйича бир-бирига яқин, яъни ўхшаш бўлади. Шундай қилиб, объектни синфлаштириш масаласи – бу объектлар тўпламидан иборат танловдаги объектларни ўз-ўзини ўрганиш жараёнида объектларни бир-бири билан таққослаш натижасида уларни маълум бир гурухларга ажратишдан иборат. Объектларни синфлаштиришда қуйидаги ҳоллар мавжуд: объектлар тўпламидан иборат танловдаги объектларни ўз-ўзини ўрганиш жараёнида синфлаштиришда нечта синфга объектларни синфлаштириш кераклиги олдиндан маълум бўлади. объектлар тўпламидан иборат танловдаги объектларни ўз-ўзини ўрганиш жараёнида синфлаштиришда синфлар сони олдиндан маълум эмас, бу ҳолда синфлар сони автоматик равишда объектларни синфлаштириш жараёнида ҳосил бўлади. Автоматик равишда объектларни синфлаштириш жараёнида синфлар сони энг ёмон ҳолда объектлар сонига тенг бўлади. - 111 - Объектларни синфлаштирувчи тизимлар Объектлар тўпламидан иборат танловдаги объектларни ўз-ўзини ўрганиш жараёнида синфлаштирувчи тизимларни яратишда энг асосий масалалардан бири – бу объектларнинг белгилар алфавитини аниқлашдан иборат. Объектларнинг белгилар алфавити детертермими- узлуксиз сонли қийматлар эҳтим олли таваккалли структурали мантиқ ий рост ёки ёлғон символ кўрини шда номинал сифатий Объектлар тўплами билан берилган танловдаги объектларни масофалари бўйича солиштиришда белгилар детерминалли бўлса, у ҳолда объектлар орасидаги масофани ҳисоблашда квадратик масофани ҳисоблаш формуласидан фойдаланилади 1 mi 2 R(S, Si ) r (s, si ) mi i1 бу ерда mi объектлар сони. Объектлар тўплами билан берилган танловдаги объектларни масофалари бўйича солиштиришда белгилар детерминалли бўлганда объекларни координаталар бўйича солиштиришда масофа m R(Si , S j ) ik jk 2 k 1 аниқланади. Детерминалли белгилар билан берилган S i ва S j объектлар орасидаги масофани ҳисоблашда Евклид формуласидан ҳам фойдаланилади[2,5,6] - 112 - 2 m ( ik R(Si , S j ) jk . k 1 S i ва S j объектлар орасидаги масофани ҳисоблашда Евклид формуласининг қуйидаги кўринишидан ҳам фойдаланилади 1 2 m m R ( S i , S j ) [ f k ik jk ] ; f k 1 k 1. k 1 Кўп ҳолларда Евклид масофаси ўрнига, қуйидаги қулай R( S i , S j ) max ik jk k фойдаланилади. Объектлар тўплами билан берилган танловдаги объектларни масофалари бўйича солиштиришда белгилар детерминалли бўлганда объеклардаги белгиларнинг информативлиги ҳам эътиборга олинса, у ҳолда объектлар орасидаги ўртача квадратик масофа 1 R( S , S i ) mi mi N d 2 j mn mi j 1 k 1 Потенциал функцияларда[2,5,6] умумлашган масофани ҳисоблаш формуласи R(S i , S j ) F (S i , S j ) F (S i , S j ) 2 F (S j , S i ) потенциал функция бўлиб, у F ( S i , S j ) 2 k фойдаланилади. Бу ерда F ( S i , S j ) f k ( S i ) f k ( S j ) кўринишда аниқланади. (k ) f k (S ) , k 1,2,...K – функциялар тизимси. Агар K – ўлчовли фазони Евклид фазоси ва F ( S i , S j ) ( ik , jk ) k – S i ва S j объектларнинг скаляр кўпайтмаси деб қаралса, у ҳолда умумлашган масофа оддий Евклид масофасига айланади. Объектлар тўплами билан берилган танловдаги объектларни масофалари бўйича солиштиришда белгилар мантиқий бўлганда S i ва S j объектлар орасидаги масофа Хемминг формуласи билан ҳисобланади m R( S , S i ) ik jk . k 1 аниқланади. Объектлар тўпламидан иборат танловдаги объектларни ўз-ўзини ўрганиш жараёнида синфлаштириш жараёни қуйидаги қадамлардан иборат: - 113 - объектлар тўпламини ҳосил қилиш объектларнинг белгилар алфавитини аниқлаш объектларнинг белгилар алфавитини қабул килиш, сақлаш ва қайта ишлаш(нормаллаштириш) объектлар тўпламидан иборат танловдаги объектларнинг орасидан маълум бир тамойил асосида намунавий объектларни танлаш танланган намунавий объектлар ёрдамида тайинланган мезон асосида объектлар тўпламини гурухларга ажратиш танланган намунавий объектларга хос белгилар алфавитини аниқлаш намунавий объектларга хос белгилар алфавитига мос ҳал килувчи қоидани қуриш қурилган ҳал килувчи қоида ёрдамида намунавий объектлар асосида ҳосил қилинган синфларга янги объектларни синфлаштириш Масаланинг қўйилиши Айтайлик, бизга объектлардаги хоссалар сони, S1, S1,..., Sm Tnm танлов ( n – m – объектлар сони) берилган бўлсин. Tnm танловдаги S1, S1,..., Sm объектлар тўпламидан иборат объектлардаги белгилар алфавитини S 1 11 , 12 ,..., 1 n S 2 21 , 22 ,..., 2 n ………….......... S m m 1 , m 2 ,..., mn бериш мумкин. Tnm танловдаги S1, S1,..., Sm объектларнинг белгилар алфавити бинар, узуксиз сонлар, кесмадаги нуқталар ва номинал (сифатли кўрсаткичлар) белгилардан иборат бўлиши мумкин. Tnm танловдаги S1, S1,..., Sm объектларни ўрганиш жараёнида ушбу бир нечта гуруҳларга ажратувчи тизимларни ҳосил қилишдан иборат. - 114 - объектларни Объектларни синфла штириш усуллари S ( S1 , S 2 ,..., S m ) берилган бўлсин. S тўпламдаги объектларни гуруҳлаш натижасида ҳосил бўлган синфларни K K 1 , K 2 ,..., K l деб Айтайлик, бизга объектлар тўплами белгилаймиз. У ҳолда F : S K ҳал қилувчи қоидани синфларга ажратувчи ҳал қилувчи қоида деб айтамиз. Объектларни синфларга ажратишда оптимал ечимга эга бўлиш учун F :S K ҳал қилувчи қоида учун мақсад функция минимал қийматга эга бўлиши керак . Объектларни ўз - ўзини ўрганиш жараёнида синфлаштириш масаласининг қўйилишига қараб детерминистик масала стохастик ёки эхтимолли масала Объектларни ўз - ўзини ўрганиш жараёнида синфлаштириш масаласини ечиш йўли иерархик масала иерархик эмас масала Объектларни ўз - ўзини ўрганиш жараёнида уларни синфлаштиришда детерминистик масаланинг қўйилишида F ( Si ) K j аниқлаш талаб этилади. Чизиқли қарор қабул қилувчи F ( Si ) функция билан объектларни синфга ажратувчи содда тизими қуйидаги расмда келтирилган. x2 a1 x1 a 2 x2 a 0 Қуйидаги расмда чизиқли ажралмайдиган синфлар келтирилган. - 115 - x2 s1 x1 Агар объектларни ўз - ўзини ўрганиш жараёнида синфлаштириш масаласи стохастик ёки эҳтимолли кўринишда қўйилса, у ҳолда ҳал қилувчи қоида сифатида[2, 5,7] S P ( K 1 / S ) S P ( K / S ) 2 F (S ) : .......... .......... ... S P ( K m / S ) топиш талаб этилади. Бу ерда K j – синфлар; P ( K j / S ) – S объектнинг K j синфга қарашлилигининг эҳтимоллик даражаси. Амалиётда объектларни ўз - ўзини ўрганиш жараёнида объектларни гуруҳларга ажратишда асосан объектларнинг ўхшашлик коэффициенти, боғлиқлик коэффициенти ва метрик фазода масофа кўрсаткичидан фойдаланилади. Tnm танловдаги S1, S1,..., Sm объектларни ўрганиш жараёнида ушбу объектларни бир нечта гуруҳларга ажратишда объектларнинг бир-бирига ўхшашлигини ифодоловчи коэффициентларни ҳисоблашга асосланган усуллардан фойдаланилади. Бундай усуллар асосан бинар белгилар билан берилган объектларнинг ўхшашлигини аниқлашда ва уларни синфлаштиришда қўлланилади. Шунингдек, объектларнинг ўхшашлигини аниқлашда ва уларни синфлаштиришда объектларнинг бир-бирига боғлиқлигини ифодоловчи коэффициентлардан ҳам фойдаланилади. Метрик фазода S i ва S j объектлар орасидаги ўхшашлик улар орасидаги масофа кўрсатгичига асосланади. Бу ҳолда энг асосий масала S i ва S j объектлар орасидаги масофани қандай формула асосида ҳисоблашга боғлиқ. - 116 - Метрик фазода S i ва S j объектлар орасидаги масофа қўйидагича бўлади. Ўз- ўзини текшириш учун назорт саволлари. 1. Танловдаги объектларни ўз-ўзини ўрганиш жараёни деганда нимани тушунасиз? 2. Танловдаги объектларни ўз-ўзини ўрганиш жараёнида синфлаштирувчи тизимлар яратиш усулларида ўрганиш жараёнини нечта асосий гуруҳга ажратиш мумкин? 3. Қандай вақтда иккита объект ўртасида мослик мавжуд бўлади? 4. Синфлар деганда нимани тушунасиз? 5. Объектларни синфлаштиришни ўргатишнинг асосий масаласи қандай? 6. Объектларни синфлаштиришда қандай ҳоллар мавжуд? 7. Объектларни синфлаштиришнинг асосий муаммоси нимадан иборат? 8. Объектларни синфларга ажратиш ёки уларни синфлаштириш қандай амалга оширилади? 9. Объектларнинг белгилар алфавити қандай белгилардан иборат бўлиши мумкин? 10. Объектлар орасидаги масофани ҳисоблашнинг қандай формулаларини биласиз? 11. Ўзи ўрганадиган тизимларни яратишда масаланинг қўйилишини изохланг. 12. Объектларни ўз - ўзини ўрганиш жараёнида синфлаштириш масаласининг қўйилишига қараб қандай масалаларга бўлинади? 13. Объектларни ўз - ўзини ўрганиш жараёнида уларни синфлаштиришда детерминистик масаланинг қўйилиши қандай кўринишда бўлади? 14. Агар объектларни ўз - ўзини ўрганиш жараёнида синфлаштириш масаласи стохастик ёки эҳтимолли кўринишда қўйилса, у ҳолда ҳал қилувчи қоиданинг кўриниши қандай бўлади? 15. Амалиётда объектларни ўз - ўзини ўрганиш жараёнида объектларни гуруҳларга ажратишда қандай кўрсаткичлардан фойдаланилади? - 117 - ЭКСПЕРТ ТИЗИМЛАРИНИ ҚУРИШ ВОСИТАЛАРИ ЭТларни яратишнинг инструментал воситалари ЭТ қуриш усуллари ЭТни қуришда муҳандисли билим тиллари ЭТни қуришда қўшимча воситалар Таянч иборалар: Муҳандислик тиллари, скелетли тил, универсал тиллар, лойиҳалаш тизим воситалари, билимларни эгаллаш воситалари; АGЕ, ТIММ, ЕХPЕRТЕАSЕ, TEIRESIAS ROGET тизимлари, ёрдамчи воситалар, тушунтириш воситалари, ENYCIN тизими, ишлаб чиқиш усуллари; DENDRAL, MYCIN тизимлари; LISP, INTERLISP PROLOG тиллари; OPS-5, KRL, LOOPS, ПЛЭНЕР, RLL, HEARSAY-III, TEIRESIAS, EMYCIN, KAS, GURU, ЭКСПЕРТ-МИКРО тизимлари. ЭТларни яратишнинг инструментал воситалари Инструментал воситаларни билимларни тақдим этиш ва қайта ишлаш даражасига қараб қуйидагича синфлаштириш мумкин: 1 2 3 Анъанавий (шунингдек, объектга мўлжалланган) программалаштириш тиллари С, С++ Символли программалаштириш тиллари (масалан Lisp, Prolog ва бошқалар). ЭТ компоненталарини ўз ичига олган воситалар. бу тиллар нафақат ЭТ ларни яратишда, балким ривожланган инструментал воситаларни хам яратишда қўлланилади Бу тиллар охирги вақтларда хақиқий иловаларда кам ишлатилаяпти, чунки улар анъанавий программалаштириш тиллари билан биргаликда ишлатишга яхши мослаштирилмаган. Бу воситалар ЭТ яратувчиларига мўлжалланган бўлиб, ушбу яратувчилардан дастурлаш тилларини билиш ва дастурий комплекслардаги компонентларни бирлаштириш билимларига эга бўлишни талаб этади. Бундай воситаларга мисол - 118 - 4 Барча дастурлаштириш компоненталарни ўз ичига олган ЭТ қобиғи. 5 Муаммоли/объектга мўлжалланган қобиқлар: сифатида OPS 5, ИЛИС ва бошқаларни келтириш мумкин. Бундай қобиқларга ЭКО, Leonardo, Nexpert Object, Kappa, ESWin ва бошқаларни келтириш мумкин. Шунингдек, статик ЭТ ларни яратишда Nexpert Object, ProKappa, ART*Enterprise, Level 5 Object ва бошқа қобиқлардан хам фойдаланилади. объектга мўлжалланган қобиқлар(problem-specific), улар баъзи бир ечиладиган масалалар синфига мўлжалланган бўлади (масалан излаш, бошқариш, ташхис қўйиш, режалаштириш, башорат қилишп ва бошқалар); объектга мўлжалланган воситалар(domain-specific), улар баъзи бир предмет сохага мўлжалланган бўлиб, бу соха ҳақидаги билимларга эга бўлади; ЭТни қуришда муҳандисли билим тиллари Муҳандислик тиллари Негизли (скелетли) Скелетли тил – бу махсус фан билимларисиз очиқ ЭТ. Скелетли тизимлар билимларни ва чиқувчи тайёр механизмларни структуралашни таъминлайди. Лекин уларга умумийлик ва эгилувчанлик етишмайди. Улар фақат тор доирадаги муаммоларга қаратилган ва ЭТ ишлаб чиқарувчи имкониятини қаттиқ чегаралайди. Универсал Универсал тиллар турли амалий доирадаги ҳар хил типдаги муаммоларга қаратилган бўлиб, улар маълумотларни қидириш ва уларга рухсат олиш имкониятига эга. Лекин улардан фойдаланиш “скелетли тилларга” нисбатан мураккаб ҳисобланади. - 119 - ЭТ яратиш учун ускуналар сифатида қуйидагилар хизмат қилиши мумкин: белгили ахборотларни қайта ишлашга йўналтирилган процедурали дастурлаш тиллари (LISP, INTERLISP ва бошқалар); исталган ЭТ яратишга йўналтирилган тиллар: (PROLOG, OPS-5, KRL, LOOPS, ПЛЭНЕР ва бошқалар). ЭТ яратишда ускуналар билан биргаликда соҳа эксперти, билимлар бўйича инженер (яъни ЭТ қуриш бўйича мутахассис) ва дастурчи (ускуна воситаларини интеграция қилувчи ва ўзгаришларни амалга оширувчи) қатнашади. ЭТни қуришда қўшимча воситалар Эксперт билимларига эга бўлишда ёрдам берадиган ва уларни тақдим қиладиган дастурлардан ҳамда ЭТ лойиҳаларини қуришга ёрдам берадиган дастурлардан ташкил топган. Бу воситалар бироз кам бўлиб, икки гуруҳга бўлинади: Лойиҳалаш тизим воситалари Билимларни эгаллаш воситалари АGЕ, ТIММ, ЕХPЕRТЕАSЕ тизимлари– бу лойиҳалаш тизимларига TEIRESIAS ROGET – бу билимларни эгаллаш тизимларига ТЕIRЕSIАS тизими – билимлар базаси экспертидан билимларни эгаллаш тизимларига мисол бўлади. Тизим янги қоидаларни эксперт билан мулоқот орқали соҳадан эгаллайди. АGЕ тизими ЭТ қисмларини шакллантириш учун йиғиладиган ускуналар наборидан ташкил топган. Ёрдамчи воситалар, шунингдек, ЭТни қуришда уни соддалаштирадиган қувватлаш воситаларидан ҳам ташкил топган бўлади. Тушунтириш воситалари. Баъзи тизимлар, ENYCIN га ўхшаган - ички тушунтириш механизмларига эга. Қолганларида бундай фикр юритиш воситалари йўқ, лекин улардан фойдаланиш зарур. Тушунтириш механизмларининг бир неча турлари мавжуд: o Қадимий тақсимлаш; o Гипотезали тақсимлаш; o Қалбаки тақсимлаш. - 120 - Қўллаб-қувватлаш компоненталари воситалари Восита Тўхтатиш Меню Бажарувчи воситалари Трассалаштириш Кириш- чиқиш воситалари Тестдан ўтказиш Хужжатлаштириш Тахрирлагичлар базасии Қарама-қаршилик йўқлигини текшириш Қўллабқувватлаш воситалари Тушунтириш Билимлар ЭТ қуриш усуллари - 121 - Синтактик бошқарув Ишлаб чиқиш усуллари Эксперт тизимларини ишлаб чиқиш жараёнларида 3 та усулдан фойдаланиш мумкин: Тўғридан-тўғри усулда универсал дастурлаш тилларидан фойдаланилади. Билимларни намойиш қилиш тиллари асосида ёки ЭТ қуриш тилларида бу усул оддийсидан фарқ қилиб, янги ЭТ қуришга бир неча кун сарфлайди. Одатда ЭТ учун биринчи навбатда маҳсулот моделидан фойдаланади. Билимларни намойиш қилишда классик усулидан фойдаланиш. Фреймли модел катта эгилувчанликка эга ва бу битта фреймда иккала декларатив ва процедурали билимларни йиғиш имконига эга. Муаммо Амалий ЭТ 1 3 ЭТ модели 2 Билимларни тақдим этиш тили Дастурлашнинг универсал тиллари (Лисп, Си, Pascal) Ўз- ўзини текшириш учун назорт саволлари. 1. Муҳандислик тиллари қандай турларга бўлинади? 2. Скелетли тил нима? 3. Универсал тиллар қандай имкониятига эга? 4. Қандай лойиҳалаш тизимларини биласиз? 5. Билимларни эгаллашнинг қандай тизимлари мавжуд? - 122 - 6. Ёрдамчи воситалар деганда нимани тушунасиз? 7. Қўллаб-қувватлаш воситалари компоненталарини келтиринг. 8. Тушунтириш механизмларининг қандай турлари мавжуд? 9. Эксперт тизимларини ишлаб чиқиш жараёнларида нечта усул мавжуд? 10. ЭТда қандай муҳандислик билим тилларидан фойдаланилади? СТАТИК ВА ДИНАМИК ЭКСПЕРТ ТИЗИМЛАРИНИ ҚУРИШНИНГ ТЕХНИК КОМПЛЕКСЛАРИ Статик эксперт тизимларни яратиш учун техник комплекс ( интеграллашган ЭКО комплекс мисолида) Билимларни намойиш этиш воситалари ва бошқариш стратегиялари Реал вақт бўйича ишлайдиган эксперт тизимларни яратиш учун техник комплекс (g2gensym corp интеграллашган муҳити мисолида, АҚШ) Таянч иборалар: ишчи хотира, агендлар, ўзгармаслар, боғлиқлик (агрегация), ички алоқалар, ташқи алоқалар, синтактик, параметрик, семантик ва мажбурий таққослаш, ЭКО комплекси, интеграллашган қатлам, ИЛИС тизими, платформалар. - 123 - Статик эксперт тизимларни яратишнинг техник комплекси (интеграллашган ЭКО комплекси мисолида) ЭКО комплексининг қўлланилиш сохалари ташхис (техник ва тиббий) масалаларини ечишда эвристик (ишончлиликни, рискни) баҳолашда шахсий ЭҲМ ларда тижорат ва саноат ЭТ ларини яратишда сифатли башорат қилишда таълим ўргатишда ЭТни яратишда аниқ муммоли сохаларда билимлар инженери усулларининг қўлланилишини аниқлаш мақсадида ЭТнинг турли типларини тезкор яратишда ЭКО комплекси асосида 100 дан ортиқ амалий ЭТ ишлаб чиқилган. Улар орасидан қуйидагиларни келтирамиз: шахсий компьютерда баъзи нотузатмаларни излаш; гидротехник мосламаларнинг ҳолатини баҳолаш (Чорвоқ ГЭС мисолида) ; хорижий хамкорлар билан ишни олиб боришда иш хужжатларини тайёрлаш; хронологик ўпка касалликлари билан азият чекувчи мижозларни микробиологик таҳлилдан ўтказиш. Билимларни намойиш этиш воситалари ва бошқариш стратегиялари ЭКО комплекси учта компонентни ўз ичига олади. Интеграллашган қатлами ЭКО эксперт тизимининг асосий ядроси ҳисобланади. У 1 ва 2 – типдаги статик мумуаммо муҳитида таҳлил қилиш масалаларини ечиш учун самарали иловаларни тез яратишни таъминлайди. Билимларни намойиш қилиш воситасини яратишда қатламлар 2 та асосий мақсадга йўналтирилган: шахсий компьютерлар воситасида масалаларнинг етарлича кенг ва амалий жиҳатдан муҳим бўлган синфларини самарали ечиш фойдаланувчи интерфейсини тавсифлашда мустаҳкам имкониятлар яратиш ва аниқ иловаларда сухбатлар ўтказиш ЭТни қайта ишлаш технологияси нуқтаи назаридан қатлам билимлар ва ечим жараёнини структуралашга асосланган ёндошувларни қўллаб-қуватлайди. - 124 - Қатлам 2 режимда ишлайди: билимларни ҳосил қилиш режими маслахат (масала ечими) режими Биринчи режимда эксперт тизим яратувчиси аниқ илованинг параметрларини билимлар базасига киритади. Бу параметрлар чиқариш тармоқларига аниқ тасдиқлар ва қоидаларнинг манзилларига юборилади. Иккинчи режимда қатлам фойдаланувчининг аниқ масалаларини мулокотли ёки пакетли режимда ечади. Мураккаб, чуқур билимлар билан ишлашда қатлам имкониятларини кенгайтириш учун ЭКО комплекси К – ЭКО компоненти билан тўлдирилган бўлиш мумкин. Комплекснинг учинчи компоненти ИЛИС тизими – у маълумотлар (мисоллар)ни индуктив умумлаштириш ҳисобига статик муаммо муҳитларида ЭТ яратишга имкон беради, муаммо муҳим қонуниятларини акс эттирувчи қоидалар бўлмаган ҳолларда, иловаларда қўлланилиш учун мўлжалланган. Реал вақт режимида ишлайдиган эксперт тизимни яратишнинг техник комплекси (g2 – gensym. corp. интеграллашган муҳити мисолида, АҚШ) Реал вақт режимида ишлайдиган ЭТни яратиш учун техник воситалар (ТВ) ни ривожлантириш тарихи 1985 йилдан бошланган. Ўша пайтда Lips Machine Inc. фирмаси Symbolics белгили ЭҲМ учун Picon тизимини чиқарган. Ушбу ТВ нинг ютуғи шунга олиб келдики, Picon ни ишлаб чиққан гурух 1986 йилда Gensym хусусий фирмасини ташкил этишди. Picon ни яратишдаги фикрларни ривожлантириб, 1988 йилда бу гурух томонидан G2 номи остида 1.0 версияси ишлаб чиқилди. Ҳозирги кунда 4.2 версияси ишлатилмоқда ва 5.0. версияси чиқаришга тайёрланмоқда. Gensym (АҚШ) фирмаси маҳсулотларининг асосий мақсади – реал вақт режимида ишлайдиган интелектуал тизимидаги иқтидорли ва малакали ишчиларнинг тажриба ва билимларидан фойдаланишда ва уларни сақлашда ташкилотларга ёрдам беришдан иборат. Бошқариш тизимида ишлатилаётган ЭТнинг дунё бозоридаги 50 % Gensym фирмасига таааллуқлиги, унинг бу масалани мувоффақиятли бажараётганлигини кўрсатади. Gensym дан 2-3 йил орқада қолса ҳам бошқа фирмалар ЭТ учун ўзининг ТВ ларини ишлаб чиқаришни бошлади. - 125 - NASA экспертларининг нуқтаи назарига кўра, санаб ўтилган тизимларнинг имкониятларидан аниқландики, ҳозирги кунда ривожланган интелектуал тизимларни яратишда қуйидаги фирмалар етакчи ўринни эгаллайдилар 1 2 3 4 5 G2 (Gensym, АҚШ) RTWorks – Talarian фирмаси (АҚШ) COMDALE/C Comdale Techn - Канада COGSYS (SC - АҚШ) ILOG Rules (ILOG - Франция) G2 ва шунга ўхшаш ЭТга мўлжалланган масалалар синфига қуйидагилар киради : - реал вақт режимидаги мониторинг; - юқори поғоналарни бошқариш тизимлари; - хатоликларни аниқлаш тизимлари; - ташхис; - жадваллар тузиш; - режалаштириш; - оптималлаштириш; - операторнинг маслаҳатчилар тизими; - лойиҳалаштириш тизимлари. Gensym фирмасининг ютуқларида фирма томонидан яратилган янги ишларини қўллаб – қуватлайдиган асосий принциплар сифатила қуйидагиларга амал қилади: муаммо / предмет сохага йўналтирилганлиги стандартларга мувофиқлаштирилганлиги амалий масалаларнинг технологик асослар билан таъминланганлиги ҳисоблаш жараёнларидан боғлиқмаслиги олдинги версиялар билан мос келиши яратишнинг комфорт муҳити технологияни равожлантиришнинг янги йўлларини излаш ечиладиган масалага боғлиқ бўлмаган, универсал имкониятлар мижоз – сервер архитектурасининг тақсимланганлиги юқори ишлаб чиқаришга эришганлиги - 126 - ишлаб чиқаришни интеллектуал бошқариш Gensym фирмасининг ТВ лар тўплами муаммо сохага мўлжалланиши бўйича ишлаб чиқариш жараёнининг барча босқичларини қамраб олади ва қуйидаги кўринишга эга: тезкор режалаштириш ишлаб чиқариш жараёнини моделлаштириш ва яратиш корпоратив тармоқлар ва операцияларни бошқариш G2 тизимнинг биринчи версияси 1988 йилда чиқарилган бўлса ҳам, уни ҳатто Америкадек бой давлатда хам ҳеч ким арзон демайди. 1996 йилда G2 нинг дастурий маҳсулотларининг 5000 нусхаси бозорга чиқарилганди. Gensym фирмаси 30 дан ортиқ соҳага – аэрокосмик изланишлардан тортиб озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришгача хизмат кўрсатади. G2 нинг фойдаланувчилар рўйхати жаҳон саноатида Who-IS-Who маълумотномасидек кўринишига эга. Жаҳоннинг 25 та йирик саноат коорпорани қўллашади. G2цияси техникG2 комплексининг ютуғи нимада? Авваламбор, G2 – тўлиқ маънода динамик тизим. G2 – реал вақт режимидаги иловаларни таъминловчи ва яратувчи объектга мўлжалланган интеграллашган муҳит. G2 ишлатиладиган қатламлар Ишлаб чиқарувчи фирма номи Хисоблаш тизими Digital Equipment VAX Зххх,4ххх,бххх, 7ххх, 8ххх,9ххх SUN Microsystems Операцион мухит VMS DECstation Зххх, бххх ULTRIX DEC Alpha APX Open VMS, OSF/1, Windows NT SUN=4 Sun OS SPARC 1,2, 10, LX, Classic Sun OS/Solaris 1, Solaris 2.x - 127 - Hewlett Packard НР9000/4хх, 7хх, 8хх HP-UX IBM RISC 6000 AIX Data General AViiON DG/UX Silicon Graphics IRIS, INDIGO IRIX ПЭВМ Intel 486/Pentium Windows NT, Windows-95 Motorola Motorola 88000 UNIX Ўз ўзини текшириш учун назорат саволлари 1. 2. 3. 4. 5. Таққослаш амалининг қандай шаклларини биласиз? Синтактик таққослаш ҳолатини тасвирланг? Семантик таққослаш ҳолатига нима мос келади? Предмет соҳа муҳимлигини қандай параметрлар билан ҳарактерлаш мумкин? ЭТда масалаларни ечишда ишлатиладиган усулларни қандай қилиб синфлаштириш мумкин? 6. ЭКО комплекси нима учун ишлатилади? 7. G2 учун мўлжалланган масалаларнинг қандай синфларини биласиз? 8. G2 техник комплексининг ютуқларини тушунтиринг. БИЛИМЛАРНИ ОЛИШ Экспертдан билимларни олиш Билимларни олиш усуллари Билимларни олиш аспектлари Таянч иборалар: билимларни эгаллаш, объектлаштирилган билимлар, эксперт билимлар, эмпирик билимлар, билимларнинг конгитив структураси, билимлар майдони, протокол таҳлил, профессионал фаолиятнинг ўйинли иммитацияси, интервью, кластерлар. - 128 - Экспертдан билимларни олиш Билимларни манбалардан аниқлаш ва уларни керакли шаклга ўзгартириш, шунингдек, техник восита(ТВ)ларнинг билимлар базасига киритиш билимларни ҳосил қилиш деб номланади. китоблар бошқа билимлар базалари Билимларнинг манбалари бошқалар архив хужжатлари Эгалловчига тушунарли бўлган шаклга келтирилган билимлар объектлаштирилган билимлар дейилади. Мутахассисларда мавжуд билимлар эксперт блимлар Субъектив билимларнинг яна бир кўриниши эмпирикдейилабилимлар ди. ҳисобланади. Бундай билимлар ташқи муҳитни кузатиш йўли Эксперт субъектив билан ТВбилимлар лар томонидан қўлгаҳисобланади. киритилиши мумкин. Экспертлардан олинадиган субъектив билимларни эгаллаш услубиётини ишлаб чиқиш учун билимларни қайта намойиш этишнинг икки хил шаклини аниқ фарқлай олиш лозим. Биринчи шакл бу билимлар инсон – экспертда қандай ва қайси моделларда сақланиши билан боғлиқ. Бунда эксперт ундаги билимлар қандай қайта намойиш этилганини ҳар доим ҳам тўлиқ тушунмайди. Иккинчи шакл ЭТ ни лойиҳалайдиган билимлар инженери билимларни қандай тавсифлаши ва намойиш этиши билан боғлиқ. Билимлар инженери ишининг самарадорлиги ушбу икки қайта намойиш этиш шаклларининг ўзаро мослик даражасига боғлиқ. Конгнитив психологияда инсон учун характерли бўлган (конгнитив билимлар структураси) билимларни қайта намойиш этиш (репрезентация) шакллари ўрганилади. - 129 - Қуйидагилар мисол бўла олади: тушунчалар синфини уларнинг элементлари орқали тасвирлаш (масалан, “қуш” тушунчаси чайка, қарға, чумчуқ каби қаторида қайта намойиш этилади) (масалан, “қуш” тушунчаси қанот, тумшуқ, учиш ва шу каби қандайдир прототиплар билан қайта намойиш этилади) Тушунчалардан ташқари улар орасидаги муносабатлар ҳам қайта намойиш этилади. Қоидага кўра, тушунчалар орасидаги муносабатлар процедурали усул билан, тушунчаларни ташкил этувчилари орасидаги муносабатлар эса деклоратив усул билан аниқланади. Билимларни олиш усуллари Билимлар инженерининг эксперт – мутахассисдан билимларни олиши уч режимда амалга оширилади: протоколли таҳлил, интервью профессионал фаолиятнинг ўйинли иммитацияси. Протоколли таҳлилда олинган билимлар белгилаб қÿйишдан иборат. Интервью режимида билимлар инженери эксперт билан уни керакли томонга йўналтириб, фаол мулоқотни олиб боради. Ўйинли иммитацияда эксперт унинг профессионал фаолияти кечадиган ҳолатга ўхшаш ҳолатга тушиб қолади. Унинг ҳаракатларини турли ҳолатларда кузатиб билимлар инженери кейинчалик интервью режимида эксперт томонидан чуқурлаштириладиган эксперт билимлар ҳақидаги ўз қарашларини шакллантиради. Ҳар бир эслатиб ўтилган билимларни олиш усуллари ўзининг хато ва камчиликларига эга. Экспертдан билимларни олишнинг 3 та ёндашувидан интервью босқичи муҳимдир. У билимларни эгаллашнинг муҳим усуллардан бири бўлишига олиб келади. - 130 - Интервью олишнинг 20 тадан ортиқ стратегиялари мавжуд. Улардан 3 таси энг кўп тарқалган: поғоналарга бўлиш Поғоналарга бўлишда экспертга унинг фикрича предмет соҳасининг муҳим тушунчаларини айтиш ва улар орасидаги структуралаштириш муносабатларини кўрсатиш, яъни «элемент - синф», «бутун-қисм» ва бошқа турдаги муносабатларни кўрсатиш таклиф этилади. репертуар панжара Репертуар панжара стратегияси бир тушунчани бошқасидан ажратишга имкон яратувчи тушунчаларнинг ҳарактеристик хусусиятларини аниқлашга йўналтирилган. Учликка ҳар икки тушунча учун уларни учинчисидан ажратадиган белгиларни аташни таклиф этиш орқали экспертга тушунчалар учлигини тақдим қилишдан иборат. мосликни тасдиқлаш Мосликни тасдиқлаш стратегияси экспертга предмет соҳасидаги ҳар бир тушунчалар жуфтлигини бирор мослик (толерантлик) муносабатига тегишлилигини ўрнатишни таклиф қилишдан иборат. Бунинг учун экспертга етарлича оддий саволлар кетма – кетлиги берилади ва бу саволларни беришдан мақсад мослик тушунчаларини аниқлашдир. Билимлар инженери билан эксперт мутахассиснинг ўзаро муносабати жараёни 3 босқични ўз ичига олади. 1)Тайёрловчи босқич. Мулоқот самарали ўтиш учун иккала иштирокчи ҳам ўйин ёки мулоқотга чуқур тайёрланишлари лозим. Эксперт фақатгина компетентли мутахассис бўлиб қолмасдан, балки асосий мақсадга эришиш – ТВ ларни қуришда манфаатдор(маънавий ёки моддий) шахс бўлиши мақсадга мувофиқ. У билимлар инженерига хайрихох бўлиши ва ўз билимларини тушунтира олиши лозим(энг яхши ҳолат экпертнинг ўқитувчилик маҳорати бўлса). Билимлар инженерига қуйидагилар керак: - 131 - - «ахмоқона» саволларни бермаслиги учун предмет соҳаси бўйича махсус адабиётлар билан танишиш (шунчаки «ахмоқона» саволлар жуда ҳам керак бўлади), шунингдек, «кутиш пакетлари» сонини ошириш[ Шенк ва б., 1987]; эшитишни билиш ва тўғри саволлар бериш; - «имтиҳон олувчи эмас, ўқувчи» ролига мослашиш; - конгнитив психология моделларини, шунингдек, эксперт билимларидан аниқ структураларни ажратиб олиш учун билимларни тасвирлаш моделларини тушуниш. Ҳар қандай ҳамкорлик фаолиятида тадқиқотчиларнинг шахс, хулқ - атвор, илмий фикрлаш услуби каби психологик хусусиятлари катта аҳамиятга эга. Илмий ходимларнинг турли синфлари мавжуд. Мисол сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин: ташаббускор(инициатор) ташхисчи(диагност) эрудит ҳунарманд дидли (эстет) услубиётчи мустақил фикрловчи фанатик истиқболли муаммоларга тезда жавоб беради, яъни, биринчилардан бўлиб масалани ноаниқлик элементлари билан ечиш лозимлигини сезади масала ечимининг кучли ва кучсиз томонларини баҳолай олиш қобилиятларига эга яхши хотирага эга, икир - чикирларга жуда эътиборилилиги ва тартиблиликка эришиши билан ажралиб туради бошқаларнинг ёмон расмийлаштирган ғояларини амалга ошириш имконига эга ажойиб натижаларга олиб келувчи муаммоларни тадқиқ қилишга интилади, синчковлик талаб қиладиган меҳнатга мойил эмас изланишларнинг услубий томонлари билан қизиқади муаммони мустақил ҳал қилишга интилади ўзининг илмий муаммосига фидокорона қизиқади ва атрофдагилардан ҳам шуни талаб қилади Илмий ходимнинг қайси типга тегишлилиги билвосита усуллар (шахсийлик тестлари, интеллект тестлари, когнитив усуллар, лойиҳали усуллар) ёрдамида аниқланади. Эксперт роли учун ташаббускор, эрудит, ташхисчи ва хунарманд тўғри келса, билимлар инженери ролига эса – ташхисчи, услубчи, эрудит ва инициатор тўғри клади. Бунда турли типдагиларнинг бириктирилиши яхши натижа беради. Жуфтликда бошловчилик қилиш ҳам катта аҳамиятга эга. Ихтиёрий мулокотда бир томон одатда бошловчи мавқеини эгаллайди, кўпинча бу ролни интервью олувчи, яъни билимлар инженери эгаллайди. Мулоқотда бошловчининг роли экспертга жараённи ортиқча деталлаштиришга имкон бермасдан билимлар инженерига билимлар майдонини яратиш жараёнини тизимлаштириш ва йўналтиришга имкон беради. 2) «Умумий код» ни ўрнатиш. Ўзаро муносабатнинг лингвистик холатини (тушунчалар лÿғатини аниқлаб олиш) яратиш учун иштирокчилар «объект (яъни, изланиш олиб борилаётган предмет соҳаси) ва билимлар инженери ўртасидаги масофани» қисқартиришга ҳаракат қилиши лозим. Асосий тушунчаларни аниқлаб олиш керак, яъни билимлар базасининг луғатли асосини, деталлилик даражасини ва тушунчалар орасидаги ўзаро алоқаларни ишлаб чиқиш лозим. - 132 - Умумий кодни ўрнатишда иккита тил, яъни муҳандис тили ва эксперт тилидан фойдаланилади. Муҳандис тили Эксперт тили Тайёргарлик даврида махсус адабиётлардан олган предмет соҳасида ишлатиладиган атамалар Предмет соҳасига тааллуқли атамалар Предмет соҳага тааллуқли умумий атамалар Умумий атамала ва ҳаётий тил Ҳаётий (табиий) суҳбат тили Эксперт иш жараёнидаги неологизм – янги касбий терминлар Ҳаётий тил Адабиётлардаги махсус атамалар Билимлар муҳандиси Умумий код Умуммиллий атама Экспертнинг махсус атамалари Эксперт 3) Гносеологик босқич. Бу босқичда предмет соҳага хос қонуниятларни, ишончлилик шартлари ва тасдиқларнинг ростлигини аниқлаш, муносабатларни киритиш ҳисобига тизимлаштириш амалга оширилади. Бу босқич билимлар инженери ва эксперт ўзаро муносабатини аниқловчи ҳисобланади. Ўйин ёки мулоқотни таҳлил қилиш жараёнида эксперт билимлари ÿзлаштирилади ва одатда унинг ўзи учун янги билимлар ҳосил бўлади. Унинг хотирасида ташқи оламнинг қайти намойиши билимлар майдони шаклида моддий тимсолга эга бўлади. Билимлар инженери санъати муаммоли соҳанинг аниқ ва тушунарли моделини куришга интилишдан иборат. Билимларни олиш аспектлари Лингвистик аспект Интеллектуал ахборот технологияларини яратишда асосий масалалардан бири – эксперт билимларини компьютер хотирасида адекват ифодалашдан иборат. Бу информатикада янги йўналиш бўлиб, у инсон билими ва уни ЭҲМ хотирасида тасвирлашдан иборат, яъни билимлар муҳандислиги йўналишини яратишга олиб келади. Билимлар муҳандиси билимларни йиғиш, уларни таҳлил этиш ва интеллектуал тизимлар учун уларни формаллаштириш масалалари билан шуғулланади. Бунда билимлар олишнинг лингвистик жиҳатлари эътиборга олинади. Гносеология – фалсафада билиш назарияси ва инсон онгида мавжудлик назарияси билан боғлиқ бўлим. Билимлар - 133 - Гносеологик аспект муҳандислиги фан сифатида иккиланган гносеология сифатида ифодалаш мумкин. Мавжудлик (D) аввал эксперт (М1) онгида шаклланади, кейин экспертнинг фаолияти ва тажрибаси билимлар муҳандиси (М2) ёрдамида ЭТнинг билимлар базасини ташкил этувчи билим (Рz)га интерпретацияланади. Мавжудликни билиш жараёни инсон онгида борлиқни англашга йўналтирилган. D Психологик аспект I1 М1 I2 М2 I3 Pz бу расмда D – мавжудлик, М1 – мавжудликнинг эксперт модели, М2 – мавжудликнинг билимлар муҳандиси модели. Билим олишнинг психологик жиҳатлари билимлар муҳандиси ва билим манбаси – эксперт орасидаги ўзаро муносабатнинг самарали ва муваффаққиятли бўлишида асосий омил ҳисобланади. Сабаби билим тўпланиши бевосита ЭТ яратувчилари орасидаги мулоқоти натижаси ҳисобланади. Аниқланишича, инсон 7±2 та сўздан иборат жумлаларни яхши қабул қилади. Бу сон (7±2) Ингве-Миллер сони деб аталади. Уни нутқнинг “суҳбатлилик” ўлчами деб ҳам аташади. Натижаларни баённомалаштиришни учта услубда ташкил қилиш мумкин: 1) Суҳбат жараёнида билимни қоғозга ёзиб бориш (камчилиги – суҳбатда ҳалал беради, стенограф кўникмаларга эга бўлса ҳам барчасини ёзиб қолиш қийин ҳисобланади). 2) Магнитофон (диктофон)га ёзиб олиш билимлар муҳандисига бутун суҳбатни ва ўзининг ҳаракатларини қайта таҳлил қилишга ёрдам беради (камчилиги – экспертни чеклаб қўйиши мумкин). 3) Суҳбатдан сўнг хотирада қолганларни эслаб чиқиш (кучли хотирага эга аналитикларга мос келади). Шу нарса маълумки, Эксперт билан оғзаки мулоқот жараёнида ахборотнинг йўқолиши қуйидагича: Ахборотни ўйлашда Сўз шаклида ифодалашда Айтиб беришда Эшитишда Тушунишда Билимлар муҳандиси хотирасида қолиши 100 % 90 % 80 % 70 % 60 % 24 % Билимлар майдонини шакллантириш бўйича эксперт билан ишлаш усулига мисол келтирамиз. Тайёрловчи босқич: - 134 - 1. Лойиҳаланаётган тизимнинг масалаларини, кириш ва чиқишда нима бўлишини, иш режими, маслахат олиш, ўргатиш ва бошқаларни аниқлаш. 2. Экспертларни танлаш: экспертлар сонини аниқлаш; компетентлик даражасини танлаш (ҳар доим ҳам бирданига энг юқори даражани танлаш яхши эмас); экспертларни ишга қизиқтириш имкониятлари ва усулларини аниқлаш; экспертларни синовдан ўтказиш; 3. Билимлар инженерини предмет соҳасидаги махсус адабиётлар билан таништириш. 4. Билимлар инженери ва экспертлар танишуви (бундан кейин соддалик учун эксперт битта деб ҳисоблаймиз).Экспертни СИ бўйича машҳур адабиётлар билан таништириш. 5. Билимлар инженерининг адабиётлардаги априор билимлардан билимлар майдонининг биринчи яқинлашишини қуришга ҳаракати(билимлар майдонининг прототипи). Асосий босқич: 1. Билимлар майдонининг «Тайёргарлиги»: а) предмет соҳасига боғлиқ ҳолда интервью олиш усулини танлаш; б) фикрларни овоз чиқариб протоколлаштириш ёки эксперт мулоҳазаларини магнитофонда ёзиш (билимлар инженери иложи борича ҳозирча мулоҳазаларга аралашмаслиги лозим). 2. «Уй иши». Билимлар инженерининг эксперт мулоҳазаларидан баъзи бир сабабий – натижавий алоқаларни ажратишга ҳаракати; предмет соҳасининг луғатини тузиш ва экспертга саволларни тайёрлаш; 3. Билимлар майдонини «бироз тайёрлаш». Билимлар майдони прототипи ва уй иши, шунингдек, билимлар инженерининг саволга жавобини эксперт билан муҳокама қилиш. 4. Концептуал моделни шаклллаштириш. 5. Иккинчи яқинлашишнинг билимлар майдонини қуриш. Ўз - ўзини текшириш учун назорат саволлари. 1. 2. 3. 4. Объектлаштирилган билимлар тушунчасини изохланг. Қандай билимлар субъектив ҳисобланади? Когнитив психологияда нима ўрганилади? Билимлар инженери ва эксперт – мутахассис ўзаро муносабатининг қандай режимлари мумкин? 5. Протокол таҳлил нимадан иборат? 6. Билимлар инженери ва эксперт – мутахассис ўзаро муносабати жараёни қайси босқичларни ўз ичига олади. 7. Тайёрловчи босқич тушунчасини ҳарактерланг. - 135 - СИФАТЛИ БИЛИМЛАРНИ ОЛИШНИ ФОРМАЛЛАШТИРИШ Экспертлардан билимларни олиш тизимлари Сифатли билимларни формаллаштириш Сифатли билимларни формаллаштиришга мисоллар Таянч иборалар: эксперт билимлар, гипотеза, симптом, шарт, йўл, симптом шартлашганлик, сегментларнинг семантик таҳлили, метопроцедуралар, метоқоидалар, лингенетик ноаниқлик, тегишлилик функцияси, терм-тўплам, семантик фазо, ўлчовлар модели. Экспертлардан билимлар олиш тизимлари [Kahn et al, 1985] да MORE ташхис тизими мисолида интервью олиш техникаси тавсифланган. У моҳиятлар, гипотезалар, симптомлар, шартлар, алоқалар ва йўлларни тушунтиришга йўналтирилган. Гипотеза – индентификацияси ўзининг ташхис натижасига эга ҳодиса. Симптом – гипотезанинг мавжудлиги натижаси ҳисобланган ҳодисадир, уни кузатиш кейинги гипотезаларни қабул қилишни яқинлаштиради. Шарт – қандайдир гипотеза учун тўғридан тўғри симптоматик ҳисобланмайдиган, аммо қандайдир бошқа ҳодисалар учун ташхис қийматларга эга бўла оладиган ҳодисалар ёки ҳодисалар тўплами. Алоқалар – моҳиятлар бирлашмасидир(шу жумладан бошқа Йўл - гипотезаларни симптомлар билан уловчи алоқаларнинг алоқаларнинг). ажратилган тури. Шунга мос ҳолда қуйидаги интервью стратегиялари ишлатилади: гипотезалар дифференциацияси, симптомларни фарқлаш, симптомли шартлашиш, йўлларни бўлиш ва бошқалар - 136 - Гипотезаларни дифференциаллаш гипотезаларни аниқроқ фарқлаш(ажратиш) имконини берадиган симптомларни излашга йўналтирилган. Бу маънода, энг кучли симптомлар ташхис қилинадиган ҳодисаларнинг биридан келиб чиқадиган симптомлар ҳисобланади. Симптомларни ажратиш унинг махсус ҳарактеристикаларини аниқлайди. Бу характеристикалар бир томондан, уни бирор бир гипотезанинг натижаси сифатида идентификациялайди, бошқа томондан, бошқаларига қарама-қарши қўяди. Симптомли шартланганлик салбий симптомларни, яъни уларнинг бўлмаслиги мавжудлигидан кўра катта оғирликка эга бўлган симптомларни аниқлашга йўналтирилган. Йўлларни бўлиш топилган симптомлар йўлида ётган симптомли ҳодисаларни топишни таъминлайди. Агар бундай симптом мавжуд бўлса, у ҳолда у топилган симптомга кўра катта ташхис қийматга эга. Эксперт интервью олишнинг ўхшаш стратегиялари ИДИС (Голубев и др., 1987) техник ташхис тизимни яратишда қўлланилган. KRIION [Diederich et al, 1987] тизимида билимларни эгаллаш учун 2 та манба ишлатилади: Эксперт, унинг амалиётида ҳосил қилинган билимлари билан (бу билимлар, қоида бўйича, тўлиқсиз, боғланмаган, ёмон структуралаштирилган); китобий билимлар, хужжатлар, кулланмалар тавсифи (бу билимлар яхши структуралаштирилган ва анъанавий воситалар ёрдамида қайд қилинган). [Morik, 1987] да предмет соҳаси моделини аниқлаш усули тавсифланган. Биринчи фаза – билимлар инженери томонидан предмет соҳасининг қўпол моделини предметлар ва уларнинг маълум аргументлари турлари ва соҳасининг ушбу предикатлар билан ифода этиладиган фактлар тизимига маълумот бериш йўли билан шакллантирилади. Билимларни ҳосил қилиш тизимини ифода қилишнинг асосий босқичларини келтирамиз. 1. Қизиқтирадиган муаммоларни ечиш жараёни содир бўладиган актуал соҳани аниқлаш ва уларни автоном соҳаларга ажратиш учун интервью 2. Предмет соҳасининг декларатив моделини аниқлаш ва шакллантириш учун автоматлаштирилган интервью. 3. Моделни процедурали билимлар билан тўлдириш учун олдинги босқичда аниқланган предмет соҳа муносабатлари ва тушунчаларининг пртоколли таҳлили. ( 2 ва 3 босқичларни модел керакли тўлиқликка эришгунга қадар давом эттириш мумкин). 4. Моделнинг декларатив билимлар билан тўлдирилиши учун протоколлли таҳлил. Моделнинг тўлиқлигини текшириш. Одатда протоколли таҳлил моделдаги бўшлиқларни аниқлайди. Сифатли билимларни формаллаштириш Сифатли билимларни формаллаштиришда ноаниқ тўпламлар назариясидан, айниқса эксперт билан табиий тилда ишлаганда юзага келадиган лингвистик ноаниқлик билан боғлиқ йÿналишларидан фойдаланиш мумкин. Лингвистик моделларда ишлатиладиган асосий тушунчалардан бири лингвистик ўзгарувчи тушунчаси ҳисобланади. - 137 - Лингвистик ўзгарувчининг қиймати сон билан эмас, балки қандайдир сунъий ёки табиий тилдаги сўз ёки гап ҳисобланади. Масалан «ёш» сонли ўзгарувчи 0 дан 100 гача бўлган дискрет қийматларни қабул қилади, бутун сон эса ўзгарувчининг қиймати ҳисобланади. «ёш» лингвистик ўзгарувчи эса масалан, ёш, қари, жуда қари ва ҳ.к. қийматларни олиши мумкин. Бу атамалар ўзгарувчининг лингвистик қийматлари хисобланади. Бу тўпламга ҳам чегара(сонлар каби) қўйилади. Лингвистик ўзгарувчининг мумкин бўлган қийматлари тўплами терм-тўплам дейилади. ЭҲМга лингвистик ўзгарувчилар ва терм-тўпламлар ҳақидаги маълумотларни киритишда уларни ЭҲМда ишлашга яроқли бўлган шаклда тасвирлаш керак. Лингвистик ўзгарувчи бешта компонентдан иборат тўплам кўринишида берилади: < L, T(L), U, 7, A > L- лингвистик ўзгарувчи номи, Т(L)- унинг терм-тўплами. U- лингвистик ўзгарувчининг қийматлари аниқланган соҳа, 7- терм-тўпламга кирадиган қийматлар асосида лингвистик ўзгарувчининг ҳосилавий қийматларини келтириб чиқариш амалларини тавсифлайди. А даги қоидалар ёрдамида лингвистик ўзгарувчининг қийматларини кенгайтириш, яъни унинг терм-тўпламини кенгайтириш мумкин. Расмда «ёш» лингвистик ўзгарувчини аниқлайдиган барча компонентлар кўрсатилган. Термтўплам сифатида U соҳада тегишлилик функциялари ёрдамида берилган 3 та қийматдан иборат тўпламдан фойдаланилган: жуда ёш(жё), кекса(к) ва қари(қ). Улар лингвистик қийматларни ташкил этувчилар деб аталади. Мисолда U соҳа 0 дан 150 ёшгача бўлган ҳаёт йиллари. Семантик қоидалар сифатида ноаниқ тўпламга тегишлилик функциялари ёрдамида бериладиган тасвирлар иштирок этади. 16.1-расмдан кўринадики 60 ёшли киши Х, жуда ёшга 0 қиймати билан тегишли бўлади(яъни 60 ёшда киши жуда ёш ҳисобланмайди), Х кексага 0.8 қиймат билан ва Х қарига 0.4 қиймат билан тегишли бўлади. - 138 - Тегишлилик функцияларини қуриш усулининг 2 та гуруҳини ажратиш мумкин: бевосита билвосита Бевосита усулларда экперт lia(u) тегишлилик функцияси қийматларини аниқлашни тўғридан-тўғри беради. Билвосита усулларда тегишлилик функцияларининг қийматлари шундай танланадики, олдиндан таърифланган(ифодаланган) шартларни қаноатлантирсин. Тегишлилик функциялари ҳам қандайдир экспертлар гуруҳининг фикрини, ҳам битта экспертнинг фикрини акс эттириши мумкин. Сифатли билимларни формаллаштиришга мисоллар - 139 - Экспертдан олинган билимларни формаллаштириш жараёни қуйидаги қадамлардан иборат: ноаниқликни ўлчаш усулини танлаш экспертни сўроқ қилиш орқали бошланғич маълумотларни олиш тегишлилик функциясини қуриш алгоритмини ифода қилиш Ноаниқликни формаллаштиришнинг маълум бўлган усулларини ифода қилиш жараёнида қуйидаги характеристикалар ишлатилади: ўлчаш усулининг тури(П-бевосита, К-билвосита) тегишлилик интерпретацияси(ВЧ-эҳтимоллик частотали, ВС-эҳтимоллик субъектив, В-мумкинлик, Д-детерминистик) бошланғич маълумотларни олиш процедураси(ОФ тегишлилик функциясини формула кўринишида аниқлаш, 03-тегишлилик қийматларини тайинлаш, ОДН-«ҳа-йўқ» турдаги баҳолаш, ОПО-объектлар жуфтлигини баҳолаш; Р-ранжирлаш; РП- объектлар жуфтлигини ранжирлаш; ПС-жуфт-жуфт қилиб таққослаш) ўлчовлар(Ф-фундаментал, П-ҳосилавий) шкала тури(Н-номинал, П-тартибли, И-интервал, О-муносабатлар, А-абсолют) Ўз-ўзини текшириш учунназорат саволлари. 1. Гипотезалар дифференциацияси нимага йўналтирилган? 2. Симптом шартлашганлик тушунчасини характерланг? 3. KRITON тизимида қандай манбалар ишлатилади? 4. Қандай қадамлар ёрдамида протоколли тахлил усули амалга оширилади? 5. Метапроцедура ва метақоидалар нима учун ишлатилади? 6. Билимларни эгаллаш тизимини ифода қилишнинг асосий босқичларини тушунтиринг? 7. Лингвистик ноаниқликда нима тушунилади? 8. Лингвистик ўзгарувчи тушунчасини характерланг. 9. Семантик фазо нима? 10.Бевосита усуллар нима учун ишлатилади? - 140 - ЭКСПЕРТ ТИЗИМЛАРИ ҚУРИШ ВОСИТАЛАРИНИ РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ Реал вакт эксперт тизимлари Сунъий интеллектнинг асосий йўналиши Кириш Сунъий интеллектнинг ривожланиш ҳолати ва йўналиши Сунъий интеллект тизимларининг муваффақиятлари ва уларнинг сабаблари Таянч иборалар: дастурий муҳит, эксперт тизим, нейрон тўрлар, тибиий-тилли тизимлар, прагматик, лойиҳа, генетик дастурлаш, интеграллашганлик, очиқлик, кўчувчанлик. - 141 - Кириш сунъий интеллект сунъий ҳаёт амалий масалаларни ечишда оммавий фойдаланиш(1993-1995 йиллар) биринчи қизиқишлар(1960 йил) бир қатор амалий масалаларни ечишдаги биринчи муваффақиятлар (1962-1992 йиллар) сохта фан(1960-65 йиллар) ўйин ва бошқотирмаларни ечишдаги муваффақиятлар(1965-75 йиллар) амалий масалаларни ечишдаги умидсизликлар(1970-85 йиллар) Аммо тижорат муваффақиятларнинг асосини ЭТлар ва биринчи ўринда реал вақт режимида ишлайдиган ЭТлари ташкил этади. Айнан улар Сунъий интеллектни ўйин ва бошқотирмалардан амалий аҳамиятга эга бўлган масалаларни ечишда оммавий равишда фойдаланишга имкон берди. Сунъий интеллектнинг ривожланиш ҳолати ва йўналиши ЭТлар Сунъий интеллект(СИ) усуллари ва технологиялари нейрон тўрлар ЭТлар технологияси-анъанавий дастурлашнинг глобал муаммоларини ҳал қилишда муҳим восита ҳисобланади. Бу муаммолар: дастурларни ишлаб чиқариш баҳосининг юқорилиги ва узоқ давом этиши; мураккаб тизимлар баҳосининг юқорилиги; дастурлардан такрорий фойдаланиш ва ҳ.к. - 142 - ЭТлар ва нейрон тўрлар технологияси анъанавий дастурлаш технологияси Дастурларга янги сифатларини қўшмоқда: иловалар «тиниқ» лигининг юқорилиги фойдаланувчи интерфейсининг энг яхши график воситалари ва ўзаро ҳаракати. Дунё бўйича СИ маҳсулотлари 1993 йилда тижорат бозорида қарийб 0,9 млрд долларга баҳоланган, уларнинг 600 млн доллари АҚШ ҳиссасига тўғри келади. АКШ 600 млн Бутун дунё 0,9 млрд ЭТ лар - ҳозир уларни кўпинча билимларга асосланган тизим деб номлашади нейрон тўрлар ва мантиқ СИ бозорнинг бир нечта асосий йўналишлари табиий тилли тизимллар 1993 йил АҚШда бу йўналишлар ўртасидаги бозор қуйидагича тақсимланган: - 143 - 12% Этлар нейрон тўрлар 26% табиий тилли тизимлар 62% Сунъий ҳаёт соҳасидаги кейинги йўналиш - генетик дастурлаш(genetic programming) - турли хил алгоритмларни тавсифлаш учун ген инженерияси метафорасидан фойдаланишга уриниш ҳисобланади. Ҳозирги пайтда Стендфорд Университетида профессори Джон Коза раҳбарлигида ишлаётган тадқиқотчилар гуруҳи генетик дастурлаш соҳасидаги лидерлардан бири ҳисобланади. Генетик дастурлаш рўйхатларни қайта ишлаш ва функционал дастурлаш учун яратилган ва аллақачон унутилган LISP(List Programming) тилига янги интеллектли муваффақиятлари уларнинг сабаблари ҳаётСунъий бағишлади. Айнан тизимларнинг шу тил АҚШда СИ масалалариваучун кенг тарқалган дастурлаш тилларидан бири бўлган ва бўлиб қолмоқда. ЭТлар ва нейрон тўрларни қўллаш муҳим иқтисодий самарага олиб келади. Масалан, American Express у ёки бу фирмага кредит бериш ёки бермасликнинг мақсадга мувофиқлигини аниқлайдиган ЭТ туфайли ўзининг йўқотишларини йилига 27 млн долларга қисқартирди СИ тизимларни тижорат муваффақиятларига олиб келган сабаблар қуйидагилар: Умумий мўлжалланган техник воситаларни Ихтисослаштириш яратишдан муаммоли/предметли ихтисослашган воситаларни яратишга ўтиш иловаларни ишлаб чиқиш муддатининг камайишини таъминлади, техник воситалардан фойдаланиш самарадорлигини оширди, экспертнинг ишини тезлаштирди ва соддалаштирди, ахборот ва дастурий таъминотдан (объектлар, синфлар, қоидалар, проце- - 144 - Анъанавий дастурлаш тиллари ва ишчи станциялардан фойдаланиш Интеграллашганлик Очиқлик ва кўчувчанлик Мижоз/сервер архитектураси дуралар) қайта фойдаланишга имкон берди. СИ тилларига (Lisp, Logos) асосланган тизимлардан анъанавий дастурлаш тилларига ўтиш (C, C++) «интеграллашганлик»ни соддалаштирди ҳамда иловаларнинг тезлик ва хотира ҳажмига бўлган талабларини камайтирди. Шахсий компьютер ўрнига ишчи станциялардан фойдаланиш СИ усулларининг мумкин бўлган иловалари доирасини бирданига оширди. Бошқа ахборот технологиялар ва воситалар билан осон интеграллашадиган СИнинг техник воситалари яратилди. Ишлаб чиқариш мазкур характеристикаларни таъминлайдиган стандартларга риоя қилган ҳолда олиб борилмоқда. Мазкур архитектурада тақсимланган ахборот тизимларини ишлаб чиқариш иловада ишлатиладиган қурилмалар баҳосини пасайтиришга, иловаларни марказлашган тизимдан марказлашмаган тизимга ўтказишга, умумий самарадорлик ва ишончлиликнинг ошишига имкон берди. Чунки ЭҲМ лар ўртасида юбориладиган ахборот ҳажми қисқаради ва илованинг ҳар бир модули адекват (ўхшаш) қурилмаларда бажарилади. Келтирилган сабабларни СИни яратишнинг техник воситаларига қўйиладиган умумий талаблар сифатида қараш мумкин. Ривожланган мамлакатларда уларнинг муваффақиятларини таъминлайдиган 5 факторнинг 4, 5 таси Россияда тўлиқ амалга оширилмаган. Бундан ташқари Россия ва МДҲ да бир қатор йўналишларда тадқиқотлар олиб борилмаяпти. Шундай экан, бу мамлакатлардан тижорат маҳсулотларини кутиш керак эмас. Шундай қилиб СИ соҳасида ЭТлар ва уларни ишлаб чиқариш воситалари энг кўп тижорат муваффақиятларига эришди. Ўз навбатида бу йўналишда муаммоли/предметли ихтисослашган воситалар энг кўп муваффақиятларга эришди. 1988 йилда улардан олинган даромад 3 млн долларни ташкил этган бўлса, 1993 йилда 55 млн долларни ташкил этган. Реал вақт эксперт тизимлари - Сунъий интеллектнинг асосий йўналиши Билимларга асосланган ихтисослашган тизимлар ўртасида реал вақт ЭТлари ёки динамик ЭТлар катта аҳамиятга эга. Бозорнинг 70% уларнинг улушига тўғри келади. - 145 - Реал вақт техник воситаларининг аҳамияти уларнинг шиддатли тижорат муваффақиятлари билан эмас, балки биринчи навбатда, фақатгина бундай воситалар ёрдамида стратегик аҳамиятга эга иловалар яратиш мумкинлиги билан аниқланади. Бундай иловалар: -химия, фармокология соҳаларида узлуксиз ишлаб чиқариш жараёнларини бошқаришда; - цемент, озиқ - овқат маҳсулотлари ва ш.к. ларни ишлаб чиқаришда; - аэрокосмик тадқиқотларда; - нефть ва газни қайта ишлаш ва ташишда; - атом ва иссиқлик электр станцияларни бошқаришда; - молиявий операциялар ва бошқа кўплаб соҳаларда қўлланилади. реал вақт масштабида мониторинг юқори даражаларни бошқариш тизимлари хатоликларни аниқлаш тизимлари Реал вақт ЭТлари ечадиган масалалар синфи лойиҳалаш тизимлари ташхислаш маслаҳатчи тизимлар оптималлаштириш Реал вақт ЭТларига қўйиладиган талаблар: 1. Ташқи манбаалардан келадиган вақт бўйича ўзгарадиган маълумотларни акс эттириш, ўзгарувчан маълумотларнинг синтези ва тахлилини таъминлаш; 2. Бир вақтнинг ўзида бир қанча асинхрон жараёнларни вақт бўйича муҳокама қилиш; 3. Чегараланган ресурсларга (вақт, хотира) кўра мулоҳаза механизмини таъминлаш. Бу механизмни амалга ошириш тизим тезлигининг юқорилигини ва бир қанча масалаларни бир вақтда ечиш имкониятини талаб қилади. 4. Тизим ҳолатининг «Башоратчилик» ини таъминлаш, яъни ҳар бир масаланинг қатиъй вақт чегараларига мос ҳолда ишга тушиши ва тугалланиш кафолатини таъминлаши; 5. Мазкур иловада қаралаётган «атроф олам» ни моделлаштириш, унинг турли ҳолатларини яратишни таъминлаш; 6. Ўзининг ва шахс ҳаракатларининг протоколини тузиш, тўхтаб қолишдан сўнг қайта тиклашни таъминлаш; - 146 - 7. Реал мураккаблик даражасидаги иловалар учун минимал вақт ва мехнат сарфлари балан билимлар базасининг тўлдирилишини таъминлаш(объектга йўналтирилган технология, умумий қоидалар, модуллик ва ш.к. лардан фойдаланиш) 8. Тизимнинг ечиладиган масалаларга мосланишини таъминлаш (муаммоли/ предметли йўналганлик). 9. Турли хил категориядаги фойдаланувчилар учун фойдаланувчи интерфейсини яратиш ва қўллаб - қувватлаш; 10. Ахборотларнинг ҳимояланиш даражасини таъминлаш(фойдаланувчилар категорияси бўйича) ва рухсатсиз мурожаатни бартараф этиш. Статик ЭТлар бундай масалаларни ечишга қодир эмас, чунки улар реал вақтда ишлайдиган тизимларга қўйиладиган талабларни бажара олмайдилар. Ўз - ўзини текшириш учун назорат саволлари. 1. Тижорат бозорининг бир нечта асосий йўналишларини санаб ўтинг 2. Қандай дастурлаш ген инженерияси метафорасидан фойдаланишга уриниш ҳисобланади? 3. Генетик алгоритмларда нима асосий қурилиш блоки ролини ўйнайди? 4. Сунъий интеллектли тизимларнинг тижорат муваффақиятларига сабаблар келтиринг 5. Мижоз/сервер архитектураси тушунчасини тушунтириб беринг 6. Статик ЭТлар қандай талабларга жавоб беради? 7. Реал вақт ЭТларига қўйиладиган махсус талаблар нималарга олиб келди? - 147 - ЭКСПЕРТ ТИЗИМЛАРИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ АСОСИЙ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ Илованинг хаёт цикли Асосий компонентлар Билимлар базаси Чиқариш машинаси, моделлаштириш ва режалаштириш тизимости Таянч иборалар: альтернатив ёндашув, созлаш фазаси, объектлар/синфлар, қоида, процедуралар, функциялар, формулулар, модуллар, режалаштирувчи, билимлар базаси, билимлар кутубхонаси, дарахтсимон иерархия, иерархия илдизи, ўзгарувчилар, параметрлар, рўйхатлар, массивлар, ишчи фазо. Илованинг ҳаёт цикли G2 тизимда илованинг ҳаёт цикли бир қатор босқичлардан иборат: Илованинг ÿхшашини ишлаб чиқиш Ишлаб чиқарувчи одатда муайян билим соҳасидаги мутахассис бўлади. У асосий фойдаланувчи билан муҳокама давомида ÿхшашнинг бажарадиган функциясини аниқлайди. Ўхшашни ишлаб чиқишда анъанавий дастурлаш ишлатилмайди. Ўхшашни яратиш учун одатда бир ҳафтадан икки ҳафтагача вақт сарфланади(ишлаб чиқарувчи бу муҳитда илова яратиш тажрибасига эга бўлса). Илова сингари ÿхшаш объекти графика, объект синфлари иерархияси, қоидалар, ташқи оламнинг динамик моделларидан фойдаланган ҳолда - 148 - Ўхшашни иловагача кенгайтириш Иловани хатоликлар мавжудлиги бÿйича тестдан ÿтказиш Илова ва чегараланишларни (вақт ва хотира бўйича) мантиқан тестдан ÿтказиш Иловани кузатиш структуралаштирилган табиий тилда яратилади. Асосий фойдаланувчи ишни босқичма-босқич олиб боришни таклиф этади, унга ҳужжатларни кўрсатади. Ишлаб чиқарувчи ҳатто илова ишлаётганда ҳам фойдаланувчи иштирокида билимлар базасини кенгайтириши ва модификация қилиши мумкин. Бу иш жараёнида ÿхшаш шундай ҳолатгача ривожланиши мумкинки, асосий фойдаланувчи тасаввурини қондира бошлайди. Катта иловаларда ищлаб чиқарувчилар гуруҳи иловани ягона билимлар базасига интеграллашадиган алоҳида модулларга бўлиши мумкин. G2 да синтаксис хатолар маълумотлар базасига конструкцияларни (маълумотлар структураси ва бажариладиган тасдиқлар) киритиш жараёнида тўғридан тўғри кўрсатилади. Фақат ҳеч қандай хатоларга эга бўлмаган конструкциялар киритилиши мумкин. Шу тарзда бутун иловани созлаш фазаси тушиб қолади ва иловани ишлаб чиқаришни тезлаштиради. Динамик моделлаштириш блоки текшириш давомида ташқи оламга адекват бўлган турли хил ҳолатларни тиклашга имкон беради. Шу тарзда илова мантиқи у яратилган шароитда текширилади. Асосий фойдаланувчи синаш жараёнига рангларни (яъни берилган ҳолат талаб қилинганда ёки шарт бажарилганда рангнинг ўзгариши) ва анимацияларни (яъни ҳолат/шарт талаб қилганда мохиятни силжитиш/буриш) бошқариш туфайли тўғридан - тўғри иштирок этиши мумкин. Шу туфайли қоида ва процедураларни тахлил қилмай шунчаки техник иншоат, бошқарилувчи жараён ва ҳ.к. ларнинг график тасвирини кўриб, илова ишининг мантиқини тушуниш ва баҳолаш мумкин. Мазкур иловани нафақат ишлаб чиқарувчи, балки ихтиёрий фойдаланувчи осонгина тушуниши ва кузатиши мумкин. Чунки барча объектлар, синфлар, қоидалар, процедуралар, функциялар, формулалар, моделлар билимлар базасида структуралаштирилган табиий тилда графикли объектлар кўринишида сақланади. Уни кўриш учун “Inspect” имкониятидан фойдаланилади. Асосий компонентлар - 149 - Реал вақт эксперт тизимлари билимлар базаси, чиқариш машинаси, моделлаштириш ва режалаштириш тизимостидан иборат. Билимлар базаси G2 да билимлар икки турдаги файлларда сақланади билимлар кутубхонасида билимлар базасида умумий билимлар сақланади илова ҳақидаги билимлар сақланади барча объектларни тавсифлаш, объектлар, қоидалар, процедуралар ва ҳ.к. Бу билимлар бирдан ортиқ иловаларда ишлатилиши мумкин. Масалан, стандарт объектларни аниқлаш. - 150 - Билимлар базаси билимлар кутубхонасини бирлаштирилиши натижасида бирлаштирилган билимлардаги келишмовчиликлар аниқланади: билимлар базаси синфлар иерархияси модуллар иерархияси ишчи фазолар иерархияси билимлар кутубхонаси Мохиятлар ва синфлар иерархияси Синф - объектга йўналтирилган технологиянинг базавий тушунчаси бўлиб, G2 да билимларни тасвирлашнинг асоси. Бу ёндашув умуман дастурлашда ривожланиш йўналишининг асосини ташкил этади, чунки у ортиқчаликни камайтиради ва синфларни тавсифлашни соддалаштиради(тўлиқ синф эмас, фақат унинг суперсинфдан фарқи тавсифланади), умумий қоидалар, процедуралар, формулаларни қўллашга имкон беради, уларнинг сонини камайтиради, мохиятларни тавсифлашда инсон учун оддий усул ҳисобланади. Бундай ёндашувда маълумотлар структураси маълум атрибутларга эга объектлар синфлари(ёки объектлар аниқловчиси) кўринишида тасвирланади. Маълумотлар базасида сақланадиган ва тизим фойдаланадиган барча нарса у ёки бу синфнинг нусхаси ҳисобланади. G2 да барча синтаксик конструкциялар синф ҳисобланади. Умумийликни сақлаш учун ҳатто маълумотларнинг базавий турлари - белгили, сонли, мантиқий ва ноаниқ мантиқнинг рост қиймати - мос синфлар билан тасвирланган. Синфларни тавсифлаш суперсинфларга мурожаатни ўз ичига олади ва синфга хос бўлган атрибутлар рўйхатига эга. Модуллар ва ишчи фазолар иерархияси G2 иловани структуралаштириш учун «модул» ва «ишчи фазо» лар қўлланилади. Бу конструкцияларнинг функциялари ўхшаш бўлишига қарамасдан улар ўртасида муҳим фарқлар бор. Илова модуллар деб номланган бир ёки бир нечта билимлар базаси кўринишида ташкил этилган бўлиши мумкин. Бу ҳолда илова модуллар структураси (иерархияси) орқали тасвирланган дейилади. Юқори даражада - битта юқори даражадаги модул. Кейинги даражадаги модуллар олдинги даражадаги модуллар уларсиз ишлай олмайдиган модуллардан ташкил топган. Ишчи фазолар бошқа синфлар ва уларнинг нусхалари, масалан, объектлар, алоқалар, қоидалар, ва ҳ.к. жойлашадиган синфлар мажмуаси ҳисобланади. «Модуллар» ва «ишчи фазолар» ўртасидаги фарқ қуйидагидан иборат. Модуллар иловани турли иловаларда биргаликда ишлатиладиган алоҳида билимлар базасига ажратади. Улар - 151 - иловадан ишлаш жараёнида эмас, уни ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланади. Аксинча ишчи фазо илова бажарилаётганда ўзининг ролини бажаради. Улар турли хил мохиятларни ўз ичига олади ва иловани тушуниш ва қайта ишлаш осон бўладиган каттароқ қисмларга ажратишни таъминлайди. Билимлар базасидаги мохиятларни уларни ишлатиш нуқтаи назаридан маълумотлар структураси ва бажариладиган тасдиқларга ажратиш мумкин. Маълумотлар структурасига объектлар ва уларнинг синфлари, алоқалар(connection), муносабатлар(relation), ўзгарувчилар, параметрлар, рўйхатлар, массивлар ишчи фазолар мисол бўлади. Бажариладиган тасдиқларга қоидалар, процедуралар, формулалар, функциялар мисол бўлади. Чиқариш машинаси, моделлаштириш ва режалаштириш тизимости Статик ЭТ ларда ишлатиладиган тўғри ва тескари чиқаришнинг асосий камчилиги уларни бажаришга кетадиган вақтни олдиндан билиб бўлмаслик. G2 даги чиқариш машинаси учун қўйидаги ҳолатлар кўзда тутилган: Чап қисм қоидаларга кирадиган маълумотлар ўзгарган(тўғридан тўғри чиқариш forward chaining). Қоида бошқа қоида ёки прцедурага керак бўладиган ўзгарувчининг қийматини аниқлайди(обратный вывод - backward chaining). Ҳар бир n секунд, бу ерда n- мазкур қоида учун аниқланган сон (сканерлаш - scan). Фокуслаш ва уйғотиш ҳаракатларини қўллаш йўли билан бошқа қоидаларни ошкор ёки ошкормас ҳолда уйғоташ (focus ва invoke). Илова ҳар сафар ишга тушганда. Чап қисмга кирувчи ўзгарувчига у ўзгарган ёки ўзгармаганлигидан қатъий назар қиймат таъминланган. Экранда муайян объект фойдаланувчи ёки бошқа қоида ёрдамида силжитилган. Объектлар ўртасида маълум муносабат ўрнатилган ёки йўқотилган. Ўзининг маълумотлар манбаига мурожаат қилиши натижасида ўзгарувчи қиймат қабул қилади. G2 нинг моделлаштириш қисм тизими етарлича алохида(автоном), аммо тизимнинг муҳим қисмидир. Амалий тизим ҳаёт циклининг турли босқичларида у турли хил мақсадларга эришишга хизмат қилади - 152 - Амалий тизимни экплуатация қилиш босқичида моделлаштириш процедуралари мониторинг ва жараёнларни бошқариш функциялари билан параллел бажарилади ва шунинг учун қуйидаги имкониятларни таъминлайди: илова бажарилиши давомида датчиклар кўрсаткичини назорат қилиш; хақиқий қийматларни олиш имкони бўлмаганда ўзгарувчиларнинг моделли қийматларини алмаштириш (датчикнинг ишдан чиқиши ёки сўровга муносабатининг узоқ чўзилиши). алгебраик Ташқи дунёни тавсифлаш учун моделлаштириш қисм тизими 3 турдаги тенгламалардан фойдаланади: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. айирмали дифференциал(1тартибли) Ўз- ўзини текшириш учун назорат саволлари. G2 да илованинг ҳаёт цикли қандай босқичлардан иборат? Ўхшашнинг иловагача кенгайишини тушунтириб беринг? Иловани хатоликларга текшириш қандай йўл билан амалга оширилади? G2 да барча билимлар қандай турдаги файлларда сақланади? Ишчи фазолар ва модуллар иерархияси тушунчасини тавсифлаб беринг? «Модуллар» ва «ишчи фазолар» ўртасидаги фарқ нимадан иборат? Билимлар базаси бажариладиган тасдиқларнинг асосини нима ташкил этади? G2 даги қоидалар қандай анъанавий кўринишга эга? Тўғри ва тескари чиқаришнинг асосий камчилиги нимадан иборат? - 153 - 3.2. Амалий машғулотларда таълим технологиялари 3.2.1. Амалий машғулотларида таълим технологияларини ишлаб чиқишнинг концептуал асослари Амалий машғулот (семинар) - ОЎЮ таълимни ташкиллаштириш шакли Амалий машғулот - бу таълим берувчини таълим олувчилар билан фаол суҳбатга киришишига йўналтирилган, назарий билимларни амалий фаолиятда амалга ошриш учун шароитни таъминловчи, машғулотни ўқитиш шаклидир. Амалий машғулот қуйидаги мақсадларга эришиш учун қўлланилади: Назарий материални тартибга солиш. Кўникмаларни ҳосил қилиш. Билимларни назорат қилиш. Таълим берувчи амалий машғулотни самарали ўтказиш учун қуйидагиларни ҳисобга олиш зарур: ўзининг тайёргарлиги, бунда савол ва жавоб техникасига эга бўлиши; ўқув гуруҳининг ҳолати: унинг мотивацияси, унинг ташкил этиш хусусияти; ўқув жараёнининг техник жиҳозланиши. Амалий машғулот шаклидаги машғулотга ўтиш ўзаро ҳаракатни эшиттириш (трансляция) схемасидан мулоқотга ўтишни, монологдан диалогга ўтишни англатади. Тайёргарлик ва амалий машғулотни олиб бориш бир қатор саволларга жавоб беришни талаб этади: 1. Нима учун? - Вазифа ва семинарни олиб бориш умумий қилиб олганда таълим бериш мақсадларига мос бўлиши керак. 2. Амалий машғулот шаклида олиб бориш технологиясини Қандай қилиб? - ишлаб чиқиш керак 3. Амалий машғулот вақтида муҳокама қилиш керак бўлган, материал мазмунида - Нимани? ишлаб чиқиш зарур. 4. Амалий машғулотни олиб бориш вақтида, яъни ҳисобга олиш муҳим бўлган омиллар Нимани ҳисобга олган ҳолда? елгиланиши зарур. 5. Амалий машғулотни бошқариш учун унинг самарадорлигини таъминлаш мақсадида ундан фойдаланиш мумкин бўлган, таъсир этиш воситасини- Қандай йўл билан? аниқлаш мумкин. Ўқув дастурининг мақсад ва қўлланиш соҳаларига мувофиқ асосий уч турдаги амалий машғулотни ажратиб кўрсатиш мумкин:__ 1) таълимий - асосан қуйидагиларга йўналтирилган бўлади: назарий билимларни тартибга солиш, фаоллаштириш ёки уларни мустақил ривожлантиришга; 2) амалий - ўзлаштирилган билимларни амалий қўллаш кўникмаларини шакллантиришга. - 154 - 3) ривожлантирувчи - таълим олувчиларда муаммоли кўриш, таҳлилий қобилиятлар ҳамда башорат қила олиш кўникмаларини шакллантиришга йўналтирилган. Амалий машғулот машғулотларининг ўзига хос хусусиятлари - 155 - Амалий машғулотни педагогик бошқариш, унинг самарадорлигини баҳолаш Амалий машғулотларда таълим бериш технологиясини лойиҳалаштириш ва режалаштириш 1. Билимларни мустаҳкамлаш ва кенгайтириш бўйича таълим технологияси Бундай амалий машғулотларни ўтказишнинг асосий йўли таълим олувчилар томонидан тайёрланган маъруза ва маълумотларни жамоавий муҳокама қилишни ташкиллаштиришдан иборат бўлади. - 156 - Бундай амалий машғулотлар самарадорлиги таълим олувчиларни амалиётга тайёрланиш сифати билан аниқланади. Маъруза ва янгиликлар билан чиқувчи, таълим олувчиларнинг тайёргарлиги аҳамиятга эга бўлади. - 157 - - 158 - 3.2.2. Амалий машғулотларини ўтказиш таълим технологиялари АМАЛИЙ МАШҒУЛОТДАДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ Талабалар сони:20-30 Ўқув соати: 2 соат Ўқув машғулотининг шакли Мавзу – кўргазмали лаборатория Мавзу режаси 1. Масаланинг қўйилишини таҳлил қилиш; 2. Масаланинг қисқача назарий қисми; Машғулотнинг мақсади:Ўқитиш методларининг классификасияси тўғрисида билимларини шакллантириш. Педагогик вазифалар: Ўқув фаолияти натижалари: Репродуктив метод Репродуктив методлар тушунтирадилар; Информасион-ресептев методлар Информасион-ресептев методлар усулларини кўрсатиб беради; Намойиш ва кўргазмали метод- Намойиш ва кўргазмали методларидан лар фойдаланишни характерлаб берадилар; Таълим методлари савол-жавоб, суҳбат, ўзаро ўқитиш методи Таълим воситалари Амалий иш матни, кодоскоп, слайдлар, формат қоғозлари, маркерлар, чизмали органайзерлар, асосий маълумот ва таянч тушунчалардан иборат лаборатория матнлари (тарқатма материал). Таълим шакллари Фронтал, жамоавий, гуруҳларда ишлаш. Ўқитиш шарт-шароити Техник воситалардан фойдаланиш ва гуруҳларда ишлашга мўлжалланган аудитория Мониторинг ва баҳолаш Оғзаки назорат, савол-жавоб, рейтинг тизими асосида баҳолаш. АМАЛИЙ МАШҒУЛОТНИНГ ТЕХНОЛОГИК КАРТАСИ Фаолият босқичлари И. Кириш босқичи (10 минут) ИИ. Асосий босқич (60 минут) Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчининг 1.1.Мавзунинг номи, мақсади, кутилажак натижаларини еълон қилади. 1.3. Мавзу бўйича лаборатория матнларини тарқатади (ҳар бир талабага). 1.4. Мавзунинг режаси ва асосий тушунчаларини ешиттиради ва қисқача изоҳ беради. 2.1. Мавзу бўйича тушунчаларга таъриф беришни таклиф килади. 2.2. Режа саволлари бўйича лабораторияишининг материалларини гапириб беради, визуал материаллардан фойдаланади, диққатни жалб қилувчи саволлар беради: - 159 - талабанинг Тинглайдилар. Кўриб чиқадилар ва саволлар берадилар Мавзу номини ва режасини ёзиб оладилар. Саволларни муҳокама қилиб, уларга жавоб берадилар. 1. Ўқитиш шакллари. 2.. Индивидуал-гуруҳли шакллар. 3. Оммавий шакл. Мавзунинг асосий жиҳатларига еътиборни қаратади ва уларни ёзиб олишни таклиф қилади. Сўров ўтказиш жараёнида талабаларни индивидуал фикрлашга йўналтиради, жавобларни аниқлаштириб, тўлдиради. 2.2. Талабаларни учта кичик гуруҳларга бўлади. Ҳар бир гуруҳ ўтилаётган мавзунинг бир режадаги саволи бўйича «експерт» бўлиб, ўзгаларга ҳам ўргатишини тушунтиради. 2.3. Тақдимот бошланишини еълон қилади.Йўналтирувчи-маслаҳатчи сифатида иштирок етади. Жавобларни аниқлаштиради, тўлдиради, изоҳ беради ва тузатишлар киритади. ИИИ. Якуний босқич (10 минут) Иловаларда келтирилган асосий таъриф ва қоидаларни ёзиб оладилар. Гуруҳлар фаолиятини ташкил қиладилар. Тайёр маълумотни тақдим етиш учун чизмали органайзерлар ишлаб чиқади. Гуруҳ сардорлари тайёр маълумотларни тақдим етадилар. 2.4. Тақдимот якунида талабалар диққатининг Бошқа гуруҳ аъзомавзунинг асосий томонларига қаратиб, ҳар ларининг берган битта масала бўйича қисқача хулосалар қилади. саволларига жавоб беради. 3.1. Мавзуни умумлаштиради, умумий хулоса- Ешитадилар. лар қилади, якун ясайди. 3.2. Амалий машғулот ишлашлари учун вазифа Вазифани ёзиб олаберади: (1) назорат саволларига оғзаки жавоб дилар. бериш 3-илова. Баҳолаш мезонлари ва кўрсаткичлари (балл) Гурух 1-топшириқ 1 балл 2-топшириқ 1,4 балл 1-савол 0,2 балл 3-топшириқ 2-савол 0,2 балл 3-савол 0,2 балл Балллар йиғиндиси 1 2 3 4-илова Б.Б.Б. усули асосида билимларни синаш учун тарқатма материаллар Биламан “+”, Билмайман “-”. Тушунча 1 2 3 4 5 Иқтисодиёт ва унинг бош масаласи Иқтисодий ресурслар Иқтисодиётнинг доимий ва бош муаммоси Эҳтиёжларнинг чексизлиги Иқтисодий ресурсларнинг чекланганлиги - 160 - Билдим “+”, Била олмадим “-”. 6 Асосий иқтисодий оқимлар 7 Интеллектуал тизимларнинг фан сифатида қарор топиши 8 Ижтимоий-иқтисодий эҳтиёжлар 9 Эҳтиёжларнинг таркиби 10 Эҳтиёжларнинг турлари 11 Эҳтиёжларни қондириш муаммолари 12 Шарқ ва Ғарбдаги иқтисодий ғоялар 13 Интеллектуал тизимлар фанининг предмети 14 Иқтисодий қонунлар 15 Иқтисодий категориялар 5-илова Гуруҳлар учун топшириқлар. 1- гуруҳ. Иқтисодиёт, эҳтиёж, иқтисодий ресурслар, Интеллектуал тизимлар тушунчаларининг мазмунини ёритинг. “Иқтисодиёт” сўзига кластер тузинг. 2- гуруҳ. Иқтисодиётнинг бош масаласи қандай? У билан боғлиқ қандай муаммолар мавжуд? “Эҳтиёж” тушунчасига кластер тузинг. 3- гуруҳ. Интеллектуал тизимлардаги асосий иқтисодий оқимлар қайсилар ва улар таълимотининг мазмуни қандай? “Иқтисодий оқимлар” тушунчасига кластер тузинг. 4- гуруҳ. Интеллектуал тизимларнинг асосий билиш усуллари қандай? “Иқтисодий қонунлар ва категориялар” тушунчасига кластер тузинг 6-илова “Инсерт усули” Инсерт - самарали ўқиш ва фикрлаш учун белгилашнинг интерфаол тизими ҳисобланиб, мустақил ўқиб-ўрганишда ёрдам беради. Бунда маъруза мавзулари, китоб ва бошқа материаллар олдиндан талабага вазифа қилиб берилади. Уни ўқиб чиқиб, «V; +; -; ?» белгилари орқали ўз фикрини ифодалайди. Матнни белгилаш тизими (v) - мен билган нарсани тасдиқлайди. (+) – янги маълумот. (-) – мен билган нарсага зид. (?) – мени ўйлантирди. Бу борада менга қўшимча маълумот зарур. - 161 - 3.3. Лаборатория машғулотларда таълим технологиялари 3.2.1. Лаборатория машғулотларини ўтказиш таълим технологиялари ЛАБОРАТОРИЯДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ Талабалар сони:15-20 Ўқув машғулотининг шакли Мавзу режаси Ўқув соати: 2 соат Мавзу – кўргазмали лаборатория 3. Масаланинг қўйилишини таҳлил қилиш; 4. Масаланинг қисқача назарий қисми; Машғулотнинг мақсади:Ўқитиш методларининг классификасияси тўғрисида билимларини шакллантириш. Педагогик вазифалар: Ўқув фаолияти натижалари: Репродуктив метод Репродуктив методлар тушунтирадилар; Информасион-ресептев методлар Информасион-ресептев методлар усулларини кўрсатиб беради; Намойиш ва кўргазмали метод- Намойиш ва кўргазмали методларидан лар фойдаланишни характерлаб берадилар; Таълим методлари савол-жавоб, суҳбат, ўзаро ўқитиш методи Таълим воситалари Лаборатория матни, кодоскоп, слайдлар, формат қоғозлари, маркерлар, чизмали органайзерлар, асосий маълумот ва таянч тушунчалардан иборат лаборатория матнлари (тарқатма материал). Таълим шакллари Фронтал, жамоавий, гуруҳларда ишлаш. Ўқитиш шарт-шароити Техник воситалардан фойдаланиш ва гуруҳларда ишлашга мўлжалланган аудитория Мониторинг ва баҳолаш Оғзаки назорат, савол-жавоб, рейтинг тизими асосида баҳолаш. ЛАБОРАТОРИЯ МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК КАРТАСИ Фаолият босқичлари И. Кириш босқичи (10 минут) ИИ. Асосий босқич (60 минут) Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчининг 1.1.Мавзунинг номи, мақсади, кутилажак натижаларини еълон қилади. 1.3. Мавзу бўйича лаборатория матнларини тарқатади (ҳар бир талабага). 1.4. Мавзунинг режаси ва асосий тушунчаларини ешиттиради ва қисқача изоҳ беради. 2.1. Мавзу бўйича тушунчаларга таъриф беришни таклиф килади. 2.2. Режа саволлари бўйича лабораторияишининг материалларини гапириб - 162 - талабанинг Тинглайдилар. Кўриб чиқадилар ва саволлар берадилар Мавзу номини ва режасини ёзиб оладилар. Саволларни муҳокама қилиб, ИИИ. Якуний босқич (10 минут) беради, визуал материаллардан фойдаланади, диққатни жалб қилувчи саволлар беради: 1. Ўқитиш шакллари. 2.. Индивидуал-гуруҳли шакллар. 3. Оммавий шакл. Мавзунинг асосий жиҳатларига еътиборни қаратади ва уларни ёзиб олишни таклиф қилади. Сўров ўтказиш жараёнида талабаларни индивидуал фикрлашга йўналтиради, жавобларни аниқлаштириб, тўлдиради. уларга берадилар. жавоб 2.2. Талабаларни учта кичик гуруҳларга бўлади. Ҳар бир гуруҳ ўтилаётган мавзунинг бир режадаги саволи бўйича «експерт» бўлиб, ўзгаларга ҳам ўргатишини тушунтиради. 2.3. Тақдимот бошланишини еълон қилади.Йўналтирувчи-маслаҳатчи сифатида иштирок етади. Жавобларни аниқлаштиради, тўлдиради, изоҳ беради ва тузатишлар киритади. Гуруҳлар фаолиятини ташкил қиладилар. Иловаларда келтирилган асосий таъриф ва қоидаларни ёзиб оладилар. Тайёр маълумотни тақдим етиш учун чизмали органайзерлар ишлаб чиқади. Гуруҳ сардорлари тайёр маълумотларни тақдим етадилар. 2.4. Тақдимот якунида талабалар диққатининг Бошқа гуруҳ аъзомавзунинг асосий томонларига қаратиб, ҳар ларининг берган битта масала бўйича қисқача хулосалар қилади. саволларига жавоб беради. 3.1. Мавзуни умумлаштиради, умумий хулоса- Ешитадилар. лар қилади, якун ясайди. 3.2. Лаборатория ишлашлари учун вазифа бера- Вазифани ёзиб олади: (1) назорат саволларига оғзаки жавоб бериш дилар. - 163 - 1-лаборатория иши. Билимларни такдим этишда семантик тармоқларни қўллаш. Ишнинг мақсади: Exsys Rulebook дастурий муҳит билан танишиш, эксперт тизимларини қуришда билимларни такдим этишнинг семантик тармоқларни қўллаш жараёнини ўрганиш. Машғулот вақти: 2 соат. Фойдаланиладиган воситалар: Компьютер, виртуал лаборатория, Exsys Rulebook дастурий муҳити, Интернет тармоғи. Мисол. Мақсадлар дарахти. 1 2 3 5 4 6 7 1. Давлат тузилмаси а) Социализм б) Демократия в) Капитализм г) Тоталитар 2. Дунёга хукмронлик ҳоҳиши а) бор б) йўқ 3. Нефт қазилма бойлиги а) бор б) йўқ 4. Худуди етарлими а) ха б) йўқ 5. Оммабоплиги а) бор б) йўқ 6. Маъмурий бошқарув даражаси а) юқори б) паст 7. Иқтисодий аҳволи а) стабиль б) ностабиль Exsys Rulebook дастурий муҳитда эксперт тизимини қуриш - 164 - Қоидалар дарахти. «Дунёга хукмронлик ҳоҳиши» дарахти «Миллий ғоянинг оммабоплиги» дарахти - 165 - «Давлат тузилмаси» дарахти Консультация баённомаси - 166 - Тушунтиришлар баённомаси - 167 - Топшириқ. 1. Exsys Rulebook дастурий муҳити билан танишиб чиқинг. 2. Exsys Rulebook да “Ишга янги ходимни қабул қилиш” эксперт тизимини қуриш учун қоидалар дарахтини ҳосил қилинг 3. Натижаларни хулоса қилинг. Ҳисобот тайёрланг. 3.4. Мустақил ўқув фаолиятининг таълим технологиялари 3.4.1. Мустақил ўқув фаолиятини ташкил этиш усул ва воситалари Тақдим этилган таълим технологияларида янги ўқитиш модели қўйидагиларга асосланган: таълимнинг ҳар бир шахсга йўналтирилганлик ва тизимли ёндашув, таълим субъектлари муносабатларини демократлаштирилиши ва инсонпарварлаштирилишига; таълимда талабалар роли ўзгаришига: ўқув фаолиятини мустақил олиб борувчи таълим жараёнининг тенг ҳуқуқли субъекти; таълимда ўқитувчининг роли ўзгаришига: мустақил ўқув фаолиятининг ташкилотчиси, талабаларининг саводли маслаҳатчиси ва ёрдамчиси. Талабалар билими, кўникмалари, маҳоратларининг назоратини ҳамда эҳтимолли оғишларни ўз вақтида тўғрилаш мақсадида уларнинг билим даражаси диагностикасини таъминлайди; таълимнинг услублари ва воситаларининг ўзгаришига: (1) муаммоли ҳолатлар, фаол ижодий-тадқиқий фаолиятни яратишга асосланган, муаммоларни қидириш ва ечиш, билимларни амалда қўллашга йўналтирилган фаол ва интерфаол усуллар анъанали бўлиб қолмоқда; (2) жамоа ва гуруҳ ишлари кенг қамровли таълим шаклига нисбатан кўпаймоқда; (3) ахборот технологиялари таълимнинг анъанавий воситалари билан бир қаторда кенг қўлланмоқда; ўқув материаллари таълим олаётганлар томонидан билимларни мустақил қидириш учун фойдаланилмоқда; педагогик бошқариш услублари ва воситаларининг ўзгаришига: ўқитувчи муаммоларни аниқлашга, ғояларни регенерация қилишга, қарорларни қабул қилишга қодир ва уларнинг амалга ошишига масъулдор менежерга айланмоқда. У нафақат педагогик балки талабаларнинг ўқув фаолиятини ҳам башоратлайди, лойиҳалаштиради ва режалаштиради, яъни қўйилган таълим мақсадини амалга ошириш ва ўқув фаолиятининг режалаштирилган натижаларига эришиш бўйича қўшма фаолият тизими ва мазмунини ишлаб чиқади, башоратлаш, лойиҳалаштириш ва режалаштиришда ва ўқув фаолиятини ташкиллаштиришда талабаларни қўллаб-қувватлайди, таълим жараёнини ўқув диалоги ва полилоги сифатини тузади. Шу билан бирга, ўқитувчилар – лойиҳалаштирувчилар талабаларнинг янги таълим моделлари бўйича қурилган таълим жараёнига тайёр эмаслигига дуч келашади. Бу талабаларнинг таълим субъекти сифатида таъсир этмаслигида ва ўқитувчилар томонидан таклиф этиладиган ўқув фаолиятининг услуб ва воситаларини амалий қўллаш қўникмаларининг йўқлигида намоён бўлади. Шу муносабат билан замонавий педагогика технологияларини амалга ошириш шароитларида биринчи босқич талабалари қуйидаги қўникма ва маҳоратларни эгаллаб олишлари зарур: (1) маъруза, амалиёт ва лаборатория машғулотларда мустақил фаолият кўникмалари: асосий қоида ва хулосаларни қисқа, чизма шаклида ва кетма-кет ёзиб бориш, ўқув вазифалари ва масалаларини ҳал этиш учун зарур бўлган маълумотларни топиш, билиш, тушуниш, танқидий баҳолай олиш ва етказиб бериш, ҳамда белгилар ва рамзлар ёрдамида уни реферат, ҳисобот шаклига келтира билиш; қўйилган талабларга мувофиқ ўз матнини туза олиш. Бу эса талабанинг Инсерт, Тоифали шарҳ қуриш каби таълим услуб ва воситаларини амалга - 168 - оширишга фаол иштирок этишига, маълумотларни тизимлаштириш ва тизимдан чиқариш, таҳлиллаш ва қиёслашга, ўрганилаётган тушунчалар (воқеалар, ҳодисалар, мавзулар ва бошқалар) ўртасидаги алоқалар ва ўзаро алоқаларга, кластер, тоифали жадвал, концептуал ҳарита, SWOT, Т-жадвал, Венн диаграммаси, пирамида, балиқ скелетидан фойдаланган ҳолда муаммони ҳал этишни режалаштиришга тайёр эканлигидан ва асосланган эссе ва ўқув лойиҳаси бажарилиши тўғрисида ҳисобот ёза олишига далолат беради; (2) тақдимот кўникмалари: чиқиш вақтида, шу ҳисобда ўқув топшириғи бажарилиши натижалари бўйича, сиз ўзингизни ўқитувчи ва бошқа талабалар билан ишончли тута оласиз ва ҳар хил воситалардан фойдалана оласиз; (3) коммуникатив кўникмалар: ўқитувчи ва талабалар ўртасида ўқув муносабатларини ярата олиш хусусияти, ўз нуқтаи назарини ҳимоя қила олиш ва муросага келиш, диалогга қўшилиш, моҳияти бўйича савол бериш, асосланган жавобларни бериш, қоидага риоя қилган ҳолда баҳслашиш, музокаралар ва давра суҳбатларида қатнашиш; (4) ҳамкорликдаги ишлар кўникмалари: гуруҳ билан ҳаракат қилишга тайёр бўлиш – ўқув топшириғини бажариш бўйича қўшма фаолиятни жамоали режалаштириш, умумий масалаларни ечишда ҳамкорлик қилиш, ишбилармон шерикчилик ва ўзаро алоқада бўлиш; (5) муаммоли ҳолатлар таҳлил қилиш кўникмалари, ўқув вазифасини ечиш, ғояларни генерация қилиш ва қарорларни қабул қилишнинг ностандарт усулларини топиш, бу ўз навбатида сизнинг муаммоли лекция, таҳлилда ва ўқув ҳолатларини (Кейс стади) ҳал этиш фаол иштирокингизни таъминлайди. (6) маълумотларни қидириш, йиғиш, ишлов бериш ва сақлаш учун замонавий компьютер ва ахборот технологиялардан фойдалана олишнинг амалий кўникмалари: мустақил иш натижаларини безаш бўйича ўқув топшириқларини бажариш (нутқлар, рефератлар, ўқув лойиҳалари ва бошқалар). - 169 - 3.4.2. Мустақил ўқув фаолиятни ташкил этиш таълим технологияси Маслаҳат (консультация) машғулоти таълим технологияси Вақти – 2 соат Ўқув машғулоти шакли Ўқув машғулоти режаси Талабалар сони: 25-30 нафар Маслаҳат, Визуал маъруза 1. Адабиётлар билан ишлаш жараёни 2. Режа тузиш қоидаси 3. Конспект ёзиш 4. Рефератни тайёрлаш қоидалари ва рефератни баҳолаш 5. Ахборотни оғзаки равишда узатиш ва тақдимот Ўқув машғулотининг мақсади: Талабаларнинг мустақил ўқув фаолиятни ташкил этишларини ўргатиш ва мустақил иш бўйича рефератни баҳолаш мезонларини тушунтириш. Педагогик вазифалар: Ўқув фаолиятининг натижалари: Мустақил фаолият олиб Талаба: бориш қоидаларини Мустақил иш мавзулари билан танишадилар, тушунтиради. Мустақил иш мавзусига оида адабиётларни тахлил Адабиётлар билан қиладилар, ишлаш жараёни, Реферат режасини итузадилар, рефератни тайёрлаш Мустақил иш мавзусига реферат тайёрлайди, қоидалари ва рефератни Рефератни баҳолаш мезонларини билади, баҳолаш, Оғзаки гапириб бериш қоидаларини билиб оладилар. тақдимот қилиш қоидалари ҳақида ахборот беради Ўқитиш услуби ва тех- Визуал маъруза, баён қилиш никаси Ўқитиш воситалари Маъруза матни, ўқув қўлланмаси, проектор, флипчарт, маркер, доска. Ўқитиш шакли Фронтал, жамоавий, гуруҳларда ишлаш. Ўқитиш шароитлари Компьютер технологиялари, проектор билан таъминланган, гуруҳда дарс ўтишга мослаштирилган аудитория. Семинар машғулотининг технологик картаси Фаолият Фаолиятнинг мазмуни босқичлари Ўқитувчининг 1-босқич. Кириш 1.1. Мавзуни, мақсади режадаги ўқув (10 мин.) натижаларини эълон қилади, уларнинг аҳамиятини ва долзарблигини асослайди. Мустақил иш мавзулари эълон қилади 2-босқич. 2.1. Китоб, илмий журнал, мақолалар тўплами, Асосий тезислар тўплами билан ишлаш жараёнининг (60 мин.) таркиби билан таништиради. 2.2. Мустақил иш режаси тузиш қоидаси ўргатади 2.3. Материаллардан конспект ёзиш, конспект турлари ҳақида маълумот беради 2.4. Рефератни тайёрлаш қоидалари ва рефератни баҳолаш рейтинг низомини таништиради. 5. Ахборотни оғзаки равишда узатиш ва тақдимот қилиш шарт-шароитларини тушунтиради. 3-босқич. 3.1. Машғулотни якунлайди, талабаларни Якуний босқич баҳолайди ва фаол иштирокчиларни (10 мин.) рағбатлантиради. - 170 - талабаларнинг 1.1. Мустақил иш мавзуларини ёзадилар. 2.1. Тинглайдилар, ёзиб оладилар. 2.2. Схема ва жадваллар мазмунини муҳокама қилади. 2.3. Саволлар бериб, асосий жойларини ёзиб олади. 3.1. Эшитадилар. 3.2 Топшириқни оладилар. Иловалар Китоб, илмий журнал, мақолалар тўплами, тезислар тўплами билан ишлаш жараёнининг таркиби Бос=ич – тезликда кыздан кечириш, мундарижани ы=иш. Ма=сад – тезликда керакли ва =изи=арли материални ани=лаш Бос=ич – белгилаб =ыйилган ма=олаларни чу=ур =араб чи=иш. Ма=сад – зарурий маълумотни олиш. Агарда сиз журнал, тыплам таркибий тузилмасини, сизга таниш олим ва тад=и=отчилар фамилиясини билсангиз, у щолда маълум бир мавзудаги материални излаш анча енгиллашади. Журнал ёки тыпламга биринчи маротаба мурожаат =илинганда ы=иш зарур быладиган ма=олалар номлари щошияларига белги =ыйиш фойдадан холи былмайди. Ушбу бос=ичда алощида белгилаш, ажратиш, матнни алощида маъноли былимларга былиш, =ир=имлар =илиш кыникмаларига эга былишликка ырганиб боришингиз зарур былади. Китобнинг таркибий аппарати Китоб билан ишлаш маҳорати кўп жиҳатдан унинг таркибий элементлари ҳақида билимга эга бўлиш ва ролини тушиниш, уни ўқишгача китоб ҳақида зарурий маълумотни чиқариб олиш маҳоратига боғлиқ бўлади. К итобн инг тарк ибий аппарати (элементлари) сарлавща аннотация мундариж а сыз боши сыз охири маълумот аппарати Сарлавҳа: илмий адабиётларда мавзуга урғу берилади Аннотация: титул варағи орқасида жойлашган; қай йўналишга қаратилганлиги кўрсатилган мазмуннинг қисқартирилган тавсифи Мундарижа: мавзу режаси, китоб бўйича йўл кўрсатувчи Сўз боши: муаллиф томонидан қўйилган вазифалар баёни; нашр ёки қайта нашр этиш зарурлиги Хотима: қисқача хулосалар Маълумотлар: тушунтириш талаб этиладиган тушунча, атама, фактларга изоҳ 1. Битта илмий китобни танланг, унинг таркибий аппаратини ўрганинг. Китоб мазмуни ва таркиби ҳақида ўзингизнинг фикрингизни билдиринг. 2. Тўплам ёки журнални танланг. Шарҳ беринг. Шарҳда қуйидаги ҳолатларни қайд этинг: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Тўплам, журнал номланиши; ихтисослиги. Нашриёт. Чиқиш даврийлиги. Шу каби нашрлар ўртасида унинг ўрни. Бўлимлари, мавзулари. Чоп этилган материалларнинг ажралиб турадиган жиҳатлари. Энг қизиқарли ишлар, уларнинг муаммо доираси. 7. Таҳлил қилинаётган нашрни баҳолаш. - 171 - Режа Режа – энг қисқа ёзма матн: фикрлар кетма-кетлигини ўзида мужассам этади ва умумлаштиради; матн мазмунини очиб беради; манба мазмунини хотирада тиклайди; конспект ва тезислар ўрнини босади; ҳар хил турдаги ёзишмалар, маъруза, хабарнома, ҳисобот тузишга ёрдам беради; амалдаги ёзмани яхшилайди; ўз-ўзини назорат қилишни тезлаштиради; эътиборнинг бир нуқтада бўлишлигига ва машғулотларни рағбатлантиришга имкон беради; яхши таниш матннинг хотирада пайдо бўлишида фойдаланилади. ЛЕКИН: ҳақиқатдаги мазмунни узатмайди, фақат унга йўналиш беради ва узатиш схемасини кўрсатади. Режа тури ва таркиби Оддий Мураккаб Мазмунни муайянлаштирадиган ва бўлакларга ажратилган қисмчалардан иборат Асосий қисмлардан ташкил топади 1. ... 2. ... 3. ... бошқ. I. ... 1.1. ... 2.1. ... II ... бошқ. Режа тузиш тамойиллари Тайёр илмий матн 1) мазнуний блокларга матн бўлакланишини ўрнатиш; 2) ҳар бир ажратилган мазмуний блокида бош фикрни аниқлаш; 3) режа бўлимини ифода этиш. Яъни бўлимни матннинг бошқа бўлимлари билан мантиқий бутунликка боғловчи, ажратиб турадиган маъноликни ифода этиш Яратилаётган илмий матн 1) яратилаётган илмий матннинг таркибини унинг уч бўлими (кириш, асосий қисм, хулоса) орқали башоратлаш; 2) ҳар бир бўлим бош фикрини аниқлаш; 3) мантиқ бирлигини ташкил этувчи умумийликдаги режанинг доирасини аниқлаш - 172 - Матнни ўқинг. Асосий фикрни ифода этадиган ҳар бир хат боши учун савол тузинг. Оддий ёки мураккаб матн режасини режасини тузинг. Тушунтиринг. Нима учун ушбу ҳолатда у ёки бу турдаги режа танлаб олинди? Режа қисмларини тузилган саволлар билан солиштиринг. Шакл ва мазмун бўйича улар ўртасида қандай фарқланиш мавжуд? КОНСПЕКТ -режа, кўчириб олинган матн ва тезисларни бирлаштириш тушунилади; -ифоданинг ички мантиқини кўрсатади; -асосий хулоса, фактлар, исботлар, услубларни ўзида мужассам этади; -материалга бўлган унинг тузувчиси муносабатини акс эттиради; -фақатгина тузувчи эмас, балки бошқа китобхон томонидан ҳам фойдаланиш мумкин. Нима ҳақида гап кетиши Нима тасдиқланиши Қандай исботланиши Конспектда муҳим Кўп сўзлардан, ортиқча иқтибос (цитата) келтиришдан, мантиққа зарар келтирувчи матн стилистик хусусиятларини сақлашга ҳаракат қилишдан эҳтиёт бўлинг. Ўқилгандан сўнг матнни конспектлаш усуллари КОНСПЕКТ ТУРЛАРИ Режали Дастлабки режа ёрдамида тузилади: унинг ҳар бир қисмига конспектнинг маълум бир қисми мос келади Матнли Мантиқий ўтишларга боғланган иқтибослардан тузилади Тематик Матннинг барча мазмунини қамраб олмайди, аниқ, муайян мавзуни қайта ишлайди, қўйилган саволга жавоб беради Хронологик Ходисалар ўзини кўрсатиш билан уларнинг хронологик кетмакетлигини акс эттиради - 173 Эркин Кўчирмалар, иқтибослар, айрим Шарҳли Бир қанча манбалардан фойдаланган ҳолда аниқ мавзу моҳияти очиб берилади Таянч сўзлар Моҳият, асосий фикр Асосий саволлар 1-вариант Асосий фикрни очиш Хулоса, саволлар, шахсий муносабат 2-вариант Саволларни очиб бериш ? Бу каби конспектлаш нима беради? Ўзингиз учун қандай шаклдаги конспектлашни танладингиз? Ҳар хил кўринишдаги конспектларга ўзингизнинг талаб доирангизни аниқланг: режали, матнли, эркин, мавзули (шарҳли ҳамда хронологик). У ёки бу турдаги конспектга зарурият нима билан тушунтирилади? РЕФЕРАТ Реферат – мавжуд матн ёки бир қанча матнларни изоҳловчи шаклларидан бири саналади. Шу боисдан, конспектдан фарқли ўлароқ, реферат янги, муаллиф матн саналади. Ушбу ҳолатда янгилик янгича тақдим этиш, материалларни тартиблаштириш, ҳар хил нуқтаи назарларни ўзаро солиштиришда алоҳида муаллифлик ёндашуви тушунилади. Шундай қилиб, рефератлаштириш ўзида бир ёки бир қанча манбаларни турлаштириш, умумлаштириш, таҳлил ва синтез қилишга асосланиб маълум бир саволни ифода этишни мужассам этади. Реферат – ҳар хил нуқтаи назарларни ўзаро солиштириш ва таҳлил қилиш кўникмасига эга бўлишни талаб этадиган бир ёки бир қанча манбаларни ўзида мужассам этадиган ғояларни қисқача ёзма кўринишдаги тақдимотидир. Рефератнинг хусусияти: - муфассал исботлар, солиштирмалар, мулоҳазалар, баҳоларни ўз ичига олмайди - матнда янги, муҳим саволларга жавоб беради. Реферат турлари Ифодаланиш тўлиқлигича кўра Информатив (рефератлар - конспектлар) Индикатив (рефератлар – резюме (қисқача мазмун)) Рефератлаштириладиган манбалар сонига кўра Монографик Шарҳ шаклида - 174 - Реферат ифода этилаётган саволга референтнинг субъектив қарашларини ҳамда матнга баҳо беришни ўзида мужассам этмаслиги лозим. Реферат таркиби 1. Библиографик қайд этилиши 2. Реферат матни Ф.И.Ш. Ишнинг номи. Чоп этилган манзили. Нашриёт, йил. Саҳифалар сони. - мавзу, муаммо; реферат қилинадиган иш предмети, мақсади ва мазмуни; - тадқиқот усуллари; - аниқ натижалари; - муаллиф хулосаси; - иш натижаларини қўлланилиш соҳаси (Муаллиф Ф.И.Ш.) «......» китобида «......» берилган. Муаллиф шундан келиб чиқадики, яъни ...... Шу билан биргаликда у ...... лозим топади. Китоб (миқдори) қисмдан иборат: «...», «...», «...». Муаллиф таъкидлайдики, яъни (муаллиф Ф.И.Ш.)нинг ...... қуйидагилар билан таништиради ......, ...... масалаларни қараб чиқади. Китоб (муаммо келтирилади) доир ... та луғат ва чоп этилган ишлар номларидан ташкил топган рўйҳат билан тугатилади. Реферат асосий эътиборни янги маълумотларга қаратади ва дастлабки матнга эътибор қаратиш мақсадга мувофиқлигини аниқлаб беради! Ўқув фани бўйича реферат тайёрлаш қуйидаги вазифаларни ҳал этишни назарда тутади: Ўқув предмети долзарб назарий масалалари бўйича билимларини чуқурлаштириш, талаба томонидан мавзуга ушбу олинган назарий билимларни ижодий қўллаш кўникмасини ҳосил қилиш. Танланган касбий соҳада хориж тажрибаларини, мавжуд шароитларда уларни амалий жиҳатдан қўллаш имкониятлари ва муаммоларини ўзлаштириш. Танланган мавзу бўйича ҳар хил адабий манбаларни (монография, даврий нашрлардаги илмий мақолалар ва шу кабилар) ўрганиш қобилиятини такомиллаштириш ва улар натижалари асосида танқидий ёндашган тарзда мустақил ҳамда билимдон ҳолда материални ифода этиш, ишончли хулоса ва таклифлар қилиш. Ёзма кўринишдаги ишларни тўғри расмийлаштириш кўникмаларини ривожлантириш. - 175 - Реферат оддий тарзда материалларни кўчириш, бир ёки бир нечта манбалар материалларини ўғирлаб кўчириш билан ҳеч қачон муросаса қилмайди. Унда муаллиф томонидан адабиётни ўрганиш орқали ўз фикрлари, қарашлари, хулоса ва таклифлари аниқ тарзда ифода этилиши лозим. Реферат устида ишлаш тартиби 1. Мавзуни танлаш Кафедра томонидан таклиф этиладиган реферат мавзулари мисол тарикасида бўлади. Ўзингиз шахсий қизиқишингиз ва майлингизга жавоб берадиган мавзу танлашга ҳаракат қилиш мақсадга мувофиқдир. Ўзингиз қизиқишингиз доирасида, танланган муаммо ва уни асослашга таяниб кафедра таклиф этган мавзуга кирмаган реферат мавзусини тақдим этишингиз мумкин. Ушбу ҳолатда таклиф этаётган мавзуингизни қатъий равишда илмий раҳбарингиз билан келишиб олишингиз зарур бўлади. 2. Тайёрлов босқичи: асосий манбаларни ўрганиш Реферат мавзусини танлаганингиздан сўнг (1) танланган мавзуга оид саволлар доираси билан танишинг: маъруза материалларини қараб чиқинг; фан бўйича ўқув дастурида ушбу мавзуни ўрганиш учун тавсия этилган адабиётлар билан қайтадан танишиб, уларни таҳлил қилинг. Ушбулар мавзу моҳияти, унинг ўрганилаётган курсдаги ўрни ва аҳамияти ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлишингизга ёрдам беради. (2) СамДУ ахборот-кутубхона мажмуаси, шунингдек Самарқанд шаҳри кутубхоналарида мавжуд бўлган каталоглардан фойдаланган ҳолда реферат мавзуси бўйича адабий манбалар доирасини кенгайтиринг. Ўқув ва монографик адабиётлар билан бир қаторда қуйидаги даврий ойлик журналларда: «Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси», «Маркетинг», «Лизинг ревю», «Бозор, пул ва кредит», «Компания», «Эксперт», «Секрет фирмў», «Деньги», «Искусство управления», «Экономист», «Проблемў теории и практики управления», «Вопросў экономики» ва шу кабиларда чоп этилган илмий мақолалардан ҳам фойдаланиш мумкин. Реферат сифатини оширишда мавзуга тааллуқли Ўзбекистон Республикасининг қонуний ҳужжатлари ҳамда ҳукумат қарорларидан фойдаланиш ҳам муҳим ўрин тутади. Ишнинг дастлабки босқичи якуни бўлиб библиография хизмат қилади. 3. Зарурий материалларни конспектлаш 4. Тадқиқот муаммоси мантиқини яратиш, реферат режасини тузиш Реферат режаси қуйидагилардан иборат бўлиши лозим: - кириш; - асосий қисм; - хулоса; - фойдаланилган адабиётлар рўйҳати; - илова (зарурат бўлганда). - 176 - Реферат режаси танланган мавзуга тааллуқли ва унинг асосий мазмунини қамраб оладиган саволлар доирасини аниқлайди. У референтга мавзу материалларини йиғишда умумий йўналишни олишга имкон беради, унинг тўғри танланиши ва ифода этилишини таъминлайди. Пухта ўйлаб чиқилган, ҳар бир қисми танлаб олинган материал билан таъминланган режа – рефератни муваффақиятли ёзиш муҳим асосидир. Рефератнинг асосий қисмини ўз лўнда ва аниқ номига эга савол ва кичик саволчалар (қисмчалар)га бўлиб чиқиш зарур. 5. Йиғилган материални тартиблаштириш ва ёзиш Кириш қисмида назарий ва амалий жиҳатдан мавзунинг долзарблиги асосланади, мақсадлар шакллантирилади ва вазифалар белгиланади. Агарда реферат монографик (битта манба ва муаллиф рефератлаштирилса) кўринишда бўлса, кириш қисмида: муаллиф ҳақида қисқача маълумот (илмий даражаси, унвони, унинг мутахассислиги, бошқа ишлари); мавзу манбасининг қисқача баёни; иш мақсади; рубрикаси; муаллифнинг тутган ўрни ва бошқалар келтирилади. Реферат асосий қисмида барча муҳим фикрлар акс эттирилиши зарур. Режага биноан, рефератнинг асосий қисми йиғилган материални тақсимлашга кўра мос равишда саволлар ва саволчаларга (қисмларга) ажратилиши талаб этилади. Ҳар ажратилган савол, саволча (қисм), рефератни таркибий қисмларга ажратиш бутунлигича қуйидаги формула асосида бўлиши лозим: вазифа-ишланма-хулоса. Ифода шакли – референт танлови: конспект шаклида, фрагментли, таҳлилий. Адабиётларни аннотация йўлига сакрашга йўл қўйилмайди. Ҳар бир манба тадқиқот қилинаётган мавзу доирасидагина таҳлил қилинмоғи лозим бўлади. Реферат матнидаги ибора ва сўз бирикмалари намуналари « ... ишда ... тизим қараб чиқилади» «Кириш қисмида кўрсатиладики, яъни ... » «Муаллиф шуни назарда тутадики, яъни ... » «1-бобда қуйидаги саволлар ёритилади ... » « ... 2-бобда тадқиқ этилади» « ... ҳақда гапириб, муаллиф таъкидлайдики, ... » «Ишда шунингдек қуйидагига эътибор қаратилади ... » «Шундай қилиб, муаллиф ... деган хулосага келади» «3-бобда ... татқиқ этилади, ... қараб чиқилади» « ... зарурати аниқланадики ...» «Хулосада муаллиф шундай ёзади: ... » Материални ифода этиш тавсифий характерга эга бўлмаслиги керак. Мос равишда хулосалари бўлган таҳлил, шунингдек матн билан узвий боғланган статистик материаллар таҳлили бўлмоғи лозим. Катта ҳажмли статистик маълумотларни жадвал ҳолига келтириш мақсадга мувофиқ бўлади. Статистик маълумотлар асосида диаграммалар, графиклар, гистограммалар қуриш у ёки бу ижтимоий-иқтисодий ҳодиса ва жараёнларни тушунарлироқ ифода этишга ёрдам беради. - 177 - Барча рефератда келтириладиган жадваллар, диаграммалар, графиклар, схемалар, расмлар номланиши ва тартиб рақами қўйилиши керакдир. Улар тагига ушбу статистик маълумотлар олинган манбалар бетлари ҳам кўрсатилган ҳолда қўйилиши қатъий талаб этилади. Матнда келтириладиган барча рақамлар тегишли манбаларга ҳаволаларни келтирилиши талаб этилади. Матнда иқтибос келтирилса ёки муаллифлар илмий-тадқиқот ишларидаги хулосалар, қайдлар, мулоҳаза ва фикрлардан фойдаланилган ҳолатда муқаррар равишда ҳаволалар бўлиши лозим. Реферат қадр-қиммати муаммоли саволлар бўйича ҳар хил қарашларни таҳлил қилиш, қабул қилинадиган ёки ўзининг тутган мавқеини асослаш саналади. Хулоса танланган мавзуни ўрганиш натижасида талаба қилган хулосаларни ўз ичига олади, шунигдек, ҳал этилмаган ва келгусида ҳал этилиши талаб этиладиган саволларга бағишланади. 6. Адабиётлар рўйҳатини расмийлаштиришни текшириш Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати маълум бир тартиб асосида тузилади: 1. Ўзбекистон Республикаси Қонунлари; 2. Ўзбекистон Республикаси Фармонлари; 3. Ўзбекистон Республикаси ҳукумати қарорлари; 4. Меъёрий актлар, кўрсатмалар; 5. Даврий нашрларда чоп этилган китоблар, мақолалар. Манбалар библиографик қайдида қуйидагилар кўрсатилади: муаллиф исми ва шарифи, китоб номи, чоп этилган манзилгоҳи, нашриёт номи ва чоп этилган йили. Агарда мақола журнал (газета) да чоп этилган бўлса, журнал (газета) номи, тартиб рақами ва йили, бети келтирилади. 7. Матнни таҳрир қилиш. Матнни имло ва стилистика нуқтаи назаридан текшириш и Реферат равон тилда аниқ ёзилган бўлиши ва жалб этадиган кўринишга эга бўлмоғи лозим. Сўзлар қисқартирилишига, фақат умумий қабул қилинганлардан ташқари, шунингдек, хатоликларга, тушунарсизликларга, стилистик тафовутларга йўл қўйилмайди. Реферат илмий раҳбарга тақдим этилиши ҳолатида барча тарафлама максимал даражада меъёрига етказилган бўлмоғи лозим. 8. Рефератни расмийлаштириш Илмий раҳбарга тақдим этиладиган реферат компьютерда 12-шрифт, 1,5 интервал оралиғида А4 шаклидаги қоғознинг бир томонида чапдан – 2,5 см, ўнгдан – 1,5 см, юқори ва пастидан – 2 см дан кам бўлмаган ҳошия қолдирилган ҳолда терилиши талаб этилади. Матн саҳифалари тартиб рақамларига эга бўлиши лозим. Тартиб рақамлари бир варақдан иккинчи вараққа ўтадиган ва 3 бетдан бошланиши (биринчи ва иккинчи варақ - бу титул варағи ва иш режаси бўлиб, номерланмайди) лозим бўлади. Варақ тартиб рақами юқорига ўртадан ёки ўнг томонга қўйилади. Реферат ҳажми 16-20 бетдан ошмаслиги лозим. Реферат қуйидагилардан: 1) титул варағи; 2) ҳар бир савол, саволча (қисм) варағи тартиб рақами кўрсатилган иш режаси; 3) кириш, тартиб рақами қўйилмайди; - 178 - 4) манбаларга ҳаволалар келтирилган савол ва саволчаларга (қисмларга) бўлинган матн ифодаси; 5) хулоса, тартиб рақами қўйилмайди; 6) фойдаланилган адабиётлар рўйхати; 7) жадвал, диаграмма, график, расм ва схемалардан ташкил топган иловадан ташкил топади. Иловалар қаъий кетма-кет тикилади. Рефератни баҳолаш Реферат илмий раҳбар томонидан баҳоланади. Бунда қуйидаги шартли равишдаги кўрсаткич ва баҳолаш мезонлари қўлланилиши мумкин: Баҳолаш Баҳолаш мезонлари кўрсаткичлари 1.1. Рефератлаштирилган - муаммо ва мавзу долзарблиги; матн янгилилиги - муаммо қўйилиши янгилилиги ва мустақиллилиги, муаммо таҳлили учун танланган янги жиҳатлар шакллантирилиши; Максимал баҳо – 20 балл - муаллиф мавқеи мавжудлиги, мулоҳаза юритишдаги мустақиллиги 1.2. Муаммо моҳияти очиб берилиши даражаси Максимал баҳо – 30 балл 1.3. Манбаларни танлашни асосланганлиги Максимал баҳо – 20 балл 1.4. Расмийлаштириш қоидаларига амал қилиш - реферат режасининг мавзуга мослиги; - мавзу мазмунининг реферат мавзуси ва режасига мос келиши; - муаммо асосий тушунчаларининг тўлиқлиги ва очиб берилиши доираси; - материаллар билан ишлаш услуб ва усуллари асосланганлиги; - адабиёт билан ишлаш маҳорати, материаларни тизимлаш ва тартиблаштириш; - қараб чиқилаётган масала бўйича ҳар хил қарашларни умумлаштириш, солиштириш бўйича кўникма, асосий мулоҳаза ва хулосаларни далиллаш - муаммо бўйича адабий манбаларни доираси, улардан фойдаланиш тўлиқлик даражаси; - муаммо бўйича энг янги манбани жалб этиш (журналда чоп этилган, илмий ишлар тўпламлари ва бошқалар) - фойдаланилган адабиётларга тўғри ҳавола қўйиш; - ифода тўғрилиги ва маданияти; - муаммо атамалари ва тушунчалар аппаратидан самарали фойдаланиш; - реферат ҳажмига қатъий риоя қилиш; - расмийлаштириш маданияти: хат бошиларни ажратиш Максимал баҳо – 15 балл 1.5. Равонлик, саводлилик - орфографик ва синтактик хатоликлар бўлмаслиги, стилистик тафовутлар йўқлиги; - хатоликлар, қисқартирилган сўзлар, умумий қабул Максимал баҳо – 15 балл қилинганидан ташқари, бўлмаслиги; - адабий тарз Пировардида реферат 100-балли тизимда баҳоланади ва 5-балли билимни баҳолаш қуйидагича амалга оширилади: - 179 - 86-100 балл – «аъло» 70-85 балл – «яхши» 51-69 балл – «ўрта» 51 баллдан паст – «қониқарсиз» Дастурда кўзда тутилган материалдаги билимни кундалик баҳолашда баллар ҳисобга олинади. 1. Ўқитувчи билан маслаҳатлашиб, реферат мавзусини танланг. 2. Танланган мавзу бўйича библиография тузинг. 3. Танланган иш юзасидан тадқиқот иши олиб боринг. У бўйича режа ёки конспект кўринишида ёзувни амалга оширинг – ўзингиз учун мақбул вариантдаги ишчи ёзувни танланг. 4. Танлаб олинган материаллардан фойдаланиб, барча талабларга биноан реферат ёзинг. АХБОРОТНИ ОҒЗАКИ РАВИШДА УЗАТИШ Бўлимда илмий тавсифдаги маълумотларни оғзаки равишда тақдим этиш шакли – маъруза, шунингдек ўқув топшириғини бажариш натижаси – тақдимот қараб чиқилади. Гапириш – бу нутқий ўзаро ҳаракат қилишнинг энг фаол шакли бўлиб унинг ёрдамида оғзаки равишда мулоқат амалга оширилади; маъруза, хабарлар билан сўзга чиқишда мустақил фаолият сифатида намоён этилади. ИЛМИЙ ТАРЗДАГИ НУТҚ: ТАВСИФИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ Илмий тарздаги нутқда мақсадни таҳминлаш МОТИВ Муҳокама қилиш: рад этмоқ, танқид қилмоқ, эътироз билдирмоқ, инкор қилмоқ, баҳслашмоқ Хабар бериш: маълумот бермоқ, хабар бермоқ Ишонч ҳосил қилиш: исбот қилмоқ, асосламоқ Маъқуллаш: тавсия қилмоқ, тасдиқламоқ, қўллаб-қувватламоқ Тушунтириш : конкретлаштириш, кўрсатмоқ, тавсифламоқ, аниқлик киритмоқ, ифодаламоқ, ажратмоқ, ишорат қилмоқ, шарҳламоқ Монологик тарзда гапириш сифати Мақсадга йыналганлик Боғлиқлик Мантиқийлик Тугалланганлик Монологик тарзда гапириш сифати - 180 - Узлуксизлик ТАҚДИМОТ (ХАБАР БЕРИШ) Тақдимот – ўқув (илмий) иш ҳақида оғзаги равишда ҳабар бериш. Тақдимот ўтказиш шакллари: Интерфаол диалог (масалан, консалтинг фирмаси – компания вакиллари) Барча гуруҳ иштироқчилари сўзга чиқади Гуруҳ бошлиғи сўзга чиқади Муваффақиятли тақдимотнинг сирлари гапираётганингизда доимо ишончли бўлинг; аниқ, буро гапиринг; фикрнинг доимо тугалланган жумла билан ҳамда муҳим жойларига урғу бериб ажратган ҳолда ифода этинг; бир маромда ва аста гапирманг, аммо нисбатан қаттиқ гапирманг ҳам; ҳушмуомали ва зийран бўлинг, жаҳлдор бўлманг; доимо кулиб турган ҳолда бошланг ва тугатинг, аммо бунга ортиқча ҳаракат қилманг; қуйидаги сўз бирикмаларини қўлламанг: «Мумкин бўлса», «Уни Ким билади?», «Мумкин ... » ва шу кабилар. Бу каби жумлалар сизнинг чиқишингизда ўзига ишончлилик бўлмасликни келтириб чиқаради ва натижада сиз ўзингизга ишончни йўқотасиз: кўриш контакти (боғланиши) ни сақлашга ҳаракат қилинг – тингловчиларга қарашга ҳаракат қилинг (ҳар бир қатнашчига 3 секунддан); оёқни чалиштирманг, қўлни орқада ушламанг, стол, минбарга таянманг, кучли имо-ишора қилманг, ручка, маркерни ўйнатманг, елпиғич, қоғоз билан елпиманг ва шу кабилар; ҳар бир жавоб ва таклифни доимо рағбатлантиринг. Тақдимот қоидаси Чиқиш регламентига риоя қилиш Чиқиш навбатига риоя қилиш гуруҳ аъзолари ўртасида вазифаларни аниқ тақсимлаш ва улар хатти-ҳаракатида келишувга эришиш маълумотлар график кўринишида (схема, жадвал, график) тўқдим этилиши лозим бўлади; ҳар қандай график кўринишидаги маълумот шарҳланиши талаб этилади. Тақдимотда нимага йўл қўйилмайди: ҳолатни тасвирлаш ва уни қайта сўзлаб беришга; иштирокчиларнинг сўзга чиқишларидаги қарама-қаршиликларга; тушунарсиз, ноаниқ, ўринсиз ибораларга. - 181 - Ўйлаб кўринг ва гуруҳда тақдимотни баҳолаш кўрсаткичлари ва мезонларини муҳокама қилинг. Тақдимотни муваффақиятли ўтказиш қоидалари ва сирларига асосланиб ўз иш натижаларингиз тақдимотини ўтказинг. МУСТАҚИЛ ИШ МАВЗУЛАРИ 1. Объектларни классификация килиш учун семантик тармоқларни қўллаш. 2. Медицина эксперт тизимларида семантик тармоқларни қўллаш. 3. Реал вақт ЭТ фрейм моделларини қўллаш. 4. Харбий сохада фрейм моделларини қўллаш. 5. Ишлаб чиқариш АБТларида фрейм моделларини қўллаш. 6. Башорат қилиш масалаларида фрейм моделларини қўллаш. 7. Медицина масалаларида фрейм моделларини қўллаш. 8. Техник тизимни диагностика қилишда махсулий қоидаларни қўллаш. 9. Медицина масалаларида диагностика қилишда махсулий тизимларни қўллаш. 10. Қишлоқ хўжалиги масалаларини башоратлашда махсулий тизимларни қўллаш. 11. Харбий сохада башоратлаш масаласида махсулий тизимларни қўллаш. 12. Бюджетни режалаш масаласида махсулий тизимларни қўллаш. 13. Молиявий масалаларни режалашда махсулий тизимларни қўллаш. 14. Ўйинларни лойихалашда мантиқий моделларни қўллаш. 15. Медицина масалаларида мантиқий моделларни қўллаш. 16. Таълимда мантиқий моделларни қўллаш. 17. Объектларни классификация килиш масалаларида мантиқий моделларни қўллаш. 18. Диагностика қилишда мантиқий моделларни қўллаш. 19. Ўқитувчи тизимлар. IV БОБ. НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ ВА БИЛЕТЛАР 4.1. Биринчи оралиқ назорат саволлари ва билетлар 1. Асосий тушунча ва таърифлар. 2. Қўлланилиш соҳаси. 3. Интеллектуал тизимлар ва унинг ривожланиш босқичлари. 4. Интеллектуал тизимлар тизимлар қўлланишининг функционал тузилиши. 5. Андроидлар ва электромеханик роботлар. 6. Роботлар. 7. Интеллектуал тизимлар. 8. Мантиқий моделлар. 9. Тўрли моделлар. 10. Самарали моделлар. 11. Сценарийлар. 12. Ақлли интерфейс. 13. Тушуниш даражаларининг классификацияси. 14. Далилар (асослар) ва билимлар. 15. Билимларнинг хоссалари. 16. Маълуотлар базасидан билимлар базасига кўчиш. 17. Билимларни тасвирлаш моделлари. 18. Ноформал моделлар. 19. Билимларни тасвирлашнинг формал моделлари. 20. Эксперт тизимларнинг тарихи. 21. Эксперт тизимларнинг характеристикалари. 22. Эксперт тизимларни қуришда кимлар қатнашади. 23. Эксперт тизимлар нима? - 182 - 24. Маълумотлар ва билимлар. 25. Интеллектуал тизимлар. 26. Мантиқий программалаш тиллари. “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 1 1. Асосий тушунча ва таърифлар. 2. Мантиқий программалаш тиллари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 2 1. Қўлланилиш соҳаси. 2. Интеллектуал тизимлар. 3. Қўшимча савол. “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 3 1. Интеллектуал тизимлар ва унинг ривожланиш босқичлари. 2. Маълумотлар ва билимлар. 3. Қўшимча савол. “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 4 1. Интеллектуал тизимлар тизимлар қўлланишининг функционал тузилиши. 2. Эксперт тизимлар нима? 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 5 1. Андроидлар ва электромеханик роботлар. 2. Эксперт тизимларни қуришда кимлар қатнашади. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 6 1. Роботлар. 2. Эксперт тизимларнинг характеристикалари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 7 1. Интеллектуал тизимлар. 2. Эксперт тизимларнинг тарихи. - 183 - 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 8 1. Мантиқий моделлар. 2. Билимларни тасвирлашнинг формал моделлари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 9 1. Тўрли моделлар. 2. Ноформал моделлар. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 10 1. Продукцион моделлар. 2. Билимларни тасвирлаш моделлари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 11 1. Сценарийлар. 2. Маълуотлар базасидан билимлар базасига кўчиш. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 12 1. Ақлли интерфейс. 2. Билимларнинг хоссалари. 3. Қўшимча савол 1. 2. 3. 1. 2. 3. “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 13 Тушуниш даражаларининг классификацияси. Далилар (асослар) ва билимлар. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 14 Интеллектуал интерфейс. Эксперт тизимлар тарихи. Қўшимча савол - 184 - “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 15 1. Интеллектуал тизимларнинг функционал блок схемаси. 2. Эксперт тизимларни қуришда кимлар қатнашади. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 16 1. Интеллектуал тизимларнинг асосий тушунча ва таърифлари. 2. Эксперт тизимларда билимларни намойиш этиш. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 17 1. Интеллектуал тизимларнинг қўлланилиш соҳалари. 2. Далилар (асослар) ва билимлар. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 18 1. Интеллектуал тизимлар ва унинг ривожланиш босқичлари. 2. Маълумотлар базасидан билимлар базасига кўчиш. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 19 1. Интеллектуал тизимлар тизимлар қўлланишининг функционал тузилиши. 2. Ноформал моделлар. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 20 1. Андроидлар ва электромеханик роботлар. 2. Эксперт тизимларнинг тарихи. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 21 1. Роботлар. 2. Эксперт тизимларнинг характеристикалари. 3. Қўшимча савол - 185 - “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 22 1. Интеллектуал тизимлар. 2. Эксперт тизимларни қуришда кимлар қатнашади. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 23 1. Мантиқий моделлар. 2. Эксперт тизимлар нима? 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 24 1. Тўрли моделлар. 2. Маълумотлар ва билимлар. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 25 1. Продукцион моделлар. 2. Интеллектуал тизимлар ва уларнинг ривожланиш босқичлари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 26 1. Сценарийлар. 2. Мантиқий программалаш тиллари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 27 1. Интеллектуал тизимлар ва унинг ривожланиш босқичлари. 2. Билимларнинг хоссалари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 28 1. Андроидлар ва электромеханик роботлар. 2. Эксперт тизимларнинг характеристикалари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан - 186 - БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 29. 1. Мантиқий моделлар. 2. Билимларни тасвирлашнинг формал моделлари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан БИРИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 30 1. Тўрли моделлар. 2. Эксперт тизимларнинг характеристикалари. 3. Қўшимча савол 4.2. Иккинчи оралиқ назорат саволлари ва билетлар 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Эксперт тизимнинг функционал блок-схемаси. Билимлар базаси. Эксперт тизимларни яратиш босқичлари. Фойлаланувчи билан мулоқат. Эксперт тизимларда билимларни намоён қилиш. Интегралланган эксперт тизимнинг архитертураси. Сунъий интеллект тизимлари соҳасидаги тадқиқотлар ривожи ҳамда ҳозирги кундаги аҳволи. 8. Тасвирлаш поғаналари ва деталлаштириш поғаналари. 9. Ишчи тизимларда билимларни ташкиллаштириш. 10. Маълумотлар базасида билимларни ташкиллаштириш.. 11. Эксперт тизимларда ечимни излаш усуллари. 12. Статистик эксперт тизимларни яратишнинг инструментал мажмуаси(ЭКО интеграл мажмуаси мисолида). 13. Билимларни намоён қилиш воситалари ва бошқариш стратегиялари. 14. Билимлар билан ишлаш усуллари. 15. Тайёргарлик босқичи. 16. Асосий босқич. 17. Экспертлардан билимларни олиш тизимлари. 18. Сифатли билимларни формаллаштириш 19. Табиий тилни тушуниш тизимларининг пайдо бўлиши тамойиллари. 20. Мулоқотли тушуниш. 21. Табиий тилни қайта ишлаш тизимларига мисоллар. 22. Нутқни чиқариш усуллари. - 187 - 23. Нутқни синтез қилувчи тизимлар. 24. Ахборотларни нутқга айлантириш.. 25. Матнлардан компъютер ёрдамида нутқларни автоматик синтез қидиш. 26. Нутқларни синтеэ қилиш усуллари. 27. Синтезаторларнинг умумий функционал структураси. 28. Лингвистик қайта ишлаш модули. 29. Лингвистик тахлил. 30. Русча нутқлар синтезатори 31. Нутқларни аниқловчи тизимлар. 32. Акустик модел. 33. Лингвистик модел. 34. Нутқларни аниқловчи тизимлар классификацияси. 35. Интеллектуал тизимларининг муваффақиятлари ва уларнинг сабаблари. 36. Интеллектуал тизимларининг ривожланиш ҳолати ва йўналиши. 37. Интеллектуал тизимларининг асосий йўналиши. 38. Асосий ишлаб чиқарувчилар. 39. Маълумотлар структураси. “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 1 1. Эксперт тизимнинг функционал блок-схемаси. 2. Нутқларни аниқловчи тизимлар. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 2 1. Билимлар базаси. 2. Акустик модел. 3. Қўшимча савол. “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 3 1. Эксперт тизимларни яратиш босқичлари. 2. Лингвистик модел. 3. Қўшимча савол. “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 4 1. Фойлаланувчи билан мулоқат. 2. Нутқларни аниқловчи тизимлар классификацияси. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 5 1. Эксперт тизимларда билимларни намоён қилиш. 2. Интеллектуал тизимларининг муваффақиятлари ва уларнинг сабаблари. 3. Қўшимча савол - 188 - “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 6 1. Интегралланган эксперт тизимнинг архитертураси. 2. Интеллектуал тизимларининг ривожланиш ҳолати ва йўналиши. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 7 1. Сунъий интеллект тизимлари соҳасидаги тадқиқотлар ривожи ҳамда ҳозирги кундаги аҳволи. 2. Интеллектуал тизимларининг асосий йўналиши. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 8 1. Тасвирлаш поғаналари ва деталлаштириш поғаналари. 2. Асосий ишлаб чиқарувчилар. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 9 1. Ишчи тизимларда билимларни ташкиллаштириш. 2. Маълумотлар структураси. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 10 1. Маълумотлар базасида билимларни ташкиллаштириш. 2. Эксперт тизимнинг функционал блок-схемаси. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 11 1. Эксперт тизимларда ечимни излаш усуллари. 2. Эксперт тизимларни яратиш босқичлари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 12 1. Статистик эксперт тизимларни яратишнинг инструментал мажмуаси(ЭКО интеграл мажмуаси мисолида). 2. Эксперт тизимларда билимларни намоён қилиш. 3. Қўшимча савол - 189 - 1. 2. 3. 1. 2. 3. “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 13 Билимларни намоён қилиш воситалари ва бошқариш стратегиялари. Сунъий интеллект тизимлари соҳасидаги тадқиқотлар ривожи ҳамда ҳозирги кундаги аҳволи. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 14 Билимлар билан ишлаш усуллари. Ишчи тизимларда билимларни ташкиллаштириш. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 15 1. Тайёргарлик босқичи. 2. Эксперт тизимларда ечимни излаш усуллари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 16 1. Асосий босқич. 2. Билимларни намоён қилиш воситалари ва бошқариш стратегиялари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 17 1. Қўлланилиш соҳаси. 2. Тайёргарлик босқичи. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 18 1. Сифатли билимларни формаллаштириш 2. Экспертлардан билимларни олиш тизимлари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 19 1. Табиий тилни тушуниш тизимларининг пайдо бўлиши тамойиллари. 2. Билимлар базаси. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан - 190 - ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 20 1. Мулоқотли тушуниш. 2. Фойлаланувчи билан мулоқат. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 21 1. Табиий тилни қайта ишлаш тизимларига мисоллар. 2. Интегралланган эксперт тизимнинг архитертураси. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 22 1. Нутқни чиқариш усуллари. 2. Тасвирлаш поғаналари ва деталлаштириш поғаналари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 23 1. Нутқни синтез қилувчи тизимлар. 2. Маълумотлар базасида билимларни ташкиллаштириш.. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 24 1. Ахборотларни нутқга айлантириш.. 2. Статистик эксперт тизимларни яратишнинг инструментал мажмуаси(ЭКО интеграл мажмуаси мисолида). 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 25 1. Матнлардан компъютер ёрдамида нутқларни автоматик синтез қидиш. 2. Билимлар билан ишлаш усуллари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 26 1. Нутқларни синтеэ қилиш усуллари. 2. Сифатли билимларни формаллаштириш 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ - 191 - Билет № 27 1. Синтезаторларнинг умумий функционал структураси. 2. Мулоқотли тушуниш. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 28 1. Лингвистик қайта ишлаш модули. 2. Нутқни чиқариш усуллари. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 29. 1. Лингвистик тахлил. 2. Ахборотларни нутқга айлантириш.. 3. Қўшимча савол “Интеллектуал тизимлар” фанидан ИККИНЧИ ОРАЛИҚ БАҲОЛАШ Билет № 30 1. Русча нутқлар синтезатори 2. Интеллектуал тизимларининг асосий йўналиши 3. Қўшимча савол 4.3. Тест синови учун тест саволлари 1. «Intellekt» so’zi qaysi so’zdan olingan va qanday ma’noni bildiradi? A. *Lotincha «intellyeсtuz» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, u bilish (aniqlash), tushunish yoki fahmlash (aql) ma’nosini bildiradi. B. Grekcha «intellestio» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, idrok qilish, tushunish, xulosa qilish yoki fahmlash ma’nosini bildiradi. C. Yunoncha «intellyestuz» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, idrok qilish, bilish, tushunish, xulosa qilish ma’nosini bildiradi. D. Inglizcha «intellyes» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, idrok qilish, tushunish, xulosa qilish yoki fahmlash ma’nosini bildiradi. 2. «Intellekt» nima? A. *Intellekt - fikrlash qobiliyati, rasional bilish, shaxsni aqliy rivojlanishi, o’z xulqini sozlash yo’li bilan har qanday (ayniqsa yangi) holatga yetarli baho berish qobiliyati, turmushdagi dalillar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni tushunish qobiliyati. B. Intellekt - o’ylash, xulosa qilish, fikrlash, baho berish qobiliyati, turli xil masalalarni yecha olish qobiliyati. C. Intellekt - fikrlash qobiliyati, aqliy rivojlanish, tevarak atrofni idrok qila olish qobiliyati, turmushdagi dalillar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni tushunish qobiliyati. D. Intellekt – aqliy rivojlanish, bilish, fikrlash, har qanday holatga yetarli baho berish qobiliyati, turli xil muammolarni yechish va xulosa qilish qobiliyati. 3. «Intellekt» nima? A. *Barcha javoblar to’g’ri - 192 - B. Intellekt - fikrlash qobiliyati, rasional bilish va shunga o’xshash. Umumiy holda esa fikrlash, shaxsni aqliy rivojlanishi sinonimi bo’lib xizmat qiladi. C. Intellekt (aql) - o’z xulqini sozlash yo’li bilan har qanday (ayniqsa yangi) holatga yetarli baho berish qobiliyati. D. Intellekt- turmushdagi dalillar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni tushunish qobiliyati. Bu qobiliyat belgilangan maqsadga erishishga olib boruvchi harakatlarni ishlab chiqish uchun kerak bo’ladi. 4. Sun’iy intellekt usullarini rivojlantirishning birinchi bosqichida nimalar asosiy tadqiqot maydoni hisoblangan? A. *Turli xil o’yinlar, boshqotirmalar va matematik masalalar B. Fizikaviy va kimyoviy masalalar, tasvirlarni tanish masalalari C. Tabiiy tilda ma’lumotlarni qayta ishlash, matematik masalalar, adaptiv dasturlash D. Mashinada musiqalarni bastalash, fizik masalalar, o’yinlar 5. Android nima? A. *Sun’iy (mexanik) odamcha B. Intellektual EHM C. Yuqori intellektga ega bo’lgan shaxs D. Insonga o’xshash robot 6. «Robot» termini qaysi tildagi so’zdan olingan va qanday ma’noni anglatadi? A. *«robot» degan chex so’zidan olingan bo’lib, odamzodga o’xshab harakat qiluvchi mashina degan ma’noni anglatadi B. Inglizcha «robot» so’zidan olingan bo’lib, sun’iy odam degan ma’noni anglatadi C. Lotincha «robotic» mexanik odam degan ma’noni anglatadi D. Yunoncha «robot» so’zidan olingan bo’lib, intellektual mashina degan ma’noni bildiradi 7. Birinchi avlod robotlarning xarakterli belgilari nima? A. *Oldindan berilgan aniq harakatlarni bir xil tarzda takrorlay olishi. B. Ko’rish, eshitish, his qilish kabi texnik a’zolar bilan jixozlanganligi C. Tashqi dunyoni modellashtira olish qobiliyati, tashqi dunyoni o’zining xotirasida aks ettirishi, tashqi muhit qonuniyatlarini tahlil qilishi. D. Kiritilgan masalaning dasturini avtomatik hosil qilish qobiliyati 8. Ikkinchi avlod robotlarning xarakterli belgilari nima? A. *Ko’rish, eshitish, his qilish kabi texnik a’zolar bilan jixozlanganligi B. Oldindan berilgan aniq harakatlarni bir xil tarzda takrorlay olishi. C. Tashqi dunyoni modellashtira olish qobiliyati, tashqi dunyoni o’zining xotirasida aks ettirishi, tashqi muhit qonuniyatlarini tahlil qilishi. D. Kiritilgan masalaning dasturini avtomatik hosil qilish qobiliyati 9. Uchinchi avlod robotlarning xarakterli belgilari nima? A. *Tashqi dunyoni modellashtira olish qobiliyati, tashqi dunyoni o’zining xotirasida aks ettirishi, tashqi muhit qonuniyatlarini tahlil qilishi. B. Oldindan berilgan aniq harakatlarni bir xil tarzda takrorlay olishi. C. Ko’rish, eshitish, his qilish kabi texnik a’zolar bilan jixozlanganligi D. Kiritilgan masalaning dasturini avtomatik hosil qilish qobiliyati 10. Intellektual axborot - qidiruv tizimlari qanday vazifalarni bajaradi? - 193 - A. *EHM bilan muloqot jarayonida foydalanuvchilarning tabiiy tilga yaqin bo’lgan kasb tillarida so’nggi foydalanuvchilar (programma tuzmaydiganlar) bilan ma’lumotlar, bilimlar manbalari o’rtasida o’zaro muloqotni ta’minlaydi. B. Amaliy matematika va programmalashtirish sohasida mutaxassis bo’lmagan so’nggi foydalanuvchilarni murakkab matematik usullar va shunga mos amaliy programmalardan foydalanib o’zaro muloqot shaklida o’zlarining masalalarini EHMda yechishni ta’minlaydi. C. Global tarmoqlarda ma’lumotlarni qidirishni ta’minlaydi D. Amaliy matematika va programmalashtirish sohasida mutaxassis bo’lmagan so’nggi foydalanuvchilar uchun matematik va mantiqiy masalalarning optimal yechimini topishni ta’minlaydi 11. Hisob-mantiq tizimlari qanday vazifalarni bajaradi? A. * Amaliy matematika va programmalashtirish sohasida mutaxassis bo’lmagan so’nggi foydalanuvchilarni murakkab matematik usullar va shunga mos amaliy programmalardan foydalanib o’zaro muloqot shaklida o’zlarining masalalarini EHMda yechishni ta’minlaydi. B. EHM bilan muloqot jarayonida foydalanuvchilarning tabiiy tilga yaqin bo’lgan kasb tillarida so’nggi foydalanuvchilar (programma tuzmaydiganlar) bilan ma’lumotlar, bilimlar manbalari o’rtasida o’zaro muloqotni ta’minlaydi. C. Amaliy matematika va programmalashtirish sohasida mutaxassis bo’lmagan so’nggi foydalanuvchilar uchun matematik va mantiqiy masalalarning optimal yechimini topishni ta’minlaydi D. Global tarmoqlarda ma’lumotlarni qidirishni ta’minlaydi 12. Perdmet soha deb nimaga aytiladi? A. *Masalani yechish uchun kerak bo’ladigan axborotlarni tushunishning umumiy asosini tashkil etadigan barcha predmet va hodisalar B. Biror bir sohaga oid ma’lumotlar to’plami C. Biror bir sohadagi masalalarni yechish jarayonida hosil bo’ladigan ma’lumotlar D. Fanning asosiy tushunchalari va tamoyillari 13. Produksiyaga mos ifodani ko’rsating? A. *(i); Q; P; A=>B; N. B. F=[(r1, v1), (r2, v2), …, (rn, vn)] C. A=>B; Q; P. D. M=<T, P, A, B>. 14. Ekspert tizimda produksiya qoidalarining ishonchlilik koeffisiyenti sifatida qanday qiymatlar diapazoni ishlatiladi? A. 0 dan 1 gacha B. -1 dan 1 gacha C. 0 dan 100 gacha D. 1 dan 2 gacha 15. Freymga mos ifodani ko’rsating? A. * F=[(r1, v1), (r2, v2), …, (rn, vn)] B. (i); Q; P; A=>B; N. C. A=>B; Q; P. D. M=<T, P, A, B>. 16. Ssenariy deb nimaga aytiladi? A. *Predmet sohaning tipik vaziyatini aniqlaydigan, o’zaro bog’langan faktlar standart ketmaketligining formal tavsifiga aytiladi. - 194 - B. Masalani yechish uchun kerak bo’ladigan axborotlarni izlash jarayoniga aytiladi C. Biror predmet sohaga oid masalani yechish algoritmiga aytiladi D. Masala yechimining to’g’riligini tekshirish jarayoniga aytiladi 17. Intellektual tizimlarda asosiy tushunish darajalari nechta? A. *5 B. 4 C. 6 D. 3 18. Tushunishning birinchi darajasi nima bilan xarakterlanadi? A. *Matndan kiritilgan savollarga javobni tizim to’g’ridan-to’g’ri ma’nosiga asoslanib shakllantirish sxemasi bilan xarakterlanadi. B. Matndagi ma’lumotlarga asoslangan mantiqiy xulosa qilish vositalari qo’shilishi bilan xarakterlanadi. C. Atrof - muhit haqidagi tizimlar bilimlari bilan matnni to’ldirish qoidalarining qo’shilishi bilan xarakterlanadi. D. Matndan tashqari matn manbai bo’lgan va tizim xotirasida aloqaga taalluqli umumiy axborotlarni saqlaydigan muayyan subyekt haqidagi axborotdan foydalanishi bilan xarakterlanadi. 19. Tushunishning ikkinsi darajasi nima bilan xarakterlanadi? A. * Matndagi ma’lumotlarga asoslangan mantiqiy xulosa qilish vositalari qo’shilishi bilan xarakterlanadi. B. Matndan tashqari matn manbai bo’lgan va tizim xotirasida aloqaga taalluqli umumiy axborotlarni saqlaydigan muayyan subyekt haqidagi axborotdan foydalanishi bilan xarakterlanadi. C. Atrof - muhit haqidagi tizimlar bilimlari bilan matnni to’ldirish qoidalarining qo’shilishi bilan xarakterlanadi. D. Matndan kiritilgan savollarga javobni tizim to’g’ridan-to’g’ri ma’nosiga asoslanib shakllantirish sxemasi bilan xarakterlanadi. 20. Tushunishning uchinchi darajasi nima bilan xarakterlanadi? A. * Atrof - muhit haqidagi tizimlar bilimlari bilan matnni to’ldirish qoidalarining qo’shilishi bilan xarakterlanadi. B. Matndan tashqari matn manbai bo’lgan va tizim xotirasida aloqaga taalluqli umumiy axborotlarni saqlaydigan muayyan subyekt haqidagi axborotdan foydalanishi bilan xarakterlanadi. C. Matndagi ma’lumotlarga asoslangan mantiqiy xulosa qilish vositalari qo’shilishi bilan xarakterlanadi. D. Matndan kiritilgan savollarga javobni tizim to’g’ridan-to’g’ri ma’nosiga asoslanib shakllantirish sxemasi bilan xarakterlanadi. 21. Tushunishning to’rtinchi darajasi nima bilan xarakterlanadi? A. * Matn o’rniga unda ma’lumotlarni olishning ikkita kanali mavjud bo’lgandagina kelib chiqadigan kengaytirilgan matn ishlati lishi bilan xarakterlanadi. B. Matndagi ma’lumotlarga asoslangan mantiqiy xulosa qilish vositalari qo’shilishi bilan xarakterlanadi. C. Atrof - muhit haqidagi tizimlar bilimlari bilan matnni to’ldirish qoidalarining qo’shilishi bilan xarakterlanadi. - 195 - D. Matndan tashqari matn manbai bo’lgan va tizim xotirasida aloqaga taalluqli umumiy axborotlarni saqlaydigan muayyan subyekt haqidagi axborotdan foydalanishi bilan xarakterlanadi. 22. Tushunishning beshinchi darajasi nima bilan xarakterlanadi? A. * Matndan tashqari matn manbai bo’lgan va tizim xotirasida aloqaga taalluqli umumiy axborotlarni saqlaydigan muayyan subyekt haqidagi axborotdan foydalanishi bilan xarakterlanadi. B. Matndagi ma’lumotlarga asoslangan mantiqiy xulosa qilish vositalari qo’shilishi bilan xarakterlanadi. C. Atrof - muhit haqidagi tizimlar bilimlari bilan matnni to’ldirish qoidalarining qo’shilishi bilan xarakterlanadi. D. Matn o’rniga unda ma’lumotlarni olishning ikkita kanali mavjud bo’lgandagina kelib chiqadigan kengaytirilgan matn ishlati lishi bilan xarakterlanadi. 23. Intellektual tizimlarda nechta metatushunish darajalari mavjud? A. *2 B. 4 C. 6 D. 3 24. Mashina so’zi nima? A. *Mazkur EHM turi uchun aniqlangan ikkilik razryadlar – bitlar ketma-ketligi B. Dasturlash tilidagi ixtiyoriy operator C. EHM tomonidan vaqt birligida qayta ishlanadigan ma’lumotlar ketma-ketligi D. EHM xotirasida saqlanadigan so’zlar 25. Quyidagi ifodalarning qaysi biri formal tizimni ifodalaydi? A. * M=<T, P, A, B>. B. (i); Q; P; A=>B; N. C. A=>B; Q; P. D. F=[(r1, v1), (r2, v2), …, (rn, vn)] 26. Qaysi javobda bilimlarning xususiyatlari to’g’ri ko’rsatilgan? A. *Ichki izohlanuvchanlik, strukturaviylik, bog’langanlik, semantik metrika, faollik. B. To’liqlik, strukturaviylik, bog’langanlik, natijaviylik, faollik. C. Natijaviylik, strukturaviylik, bog’langanlik, semantik metrika, bir qiymatlilik. D. Strukturaviylik, ichki izohlanuvchanlik, to’liqlik, faollik. 27. Quyidagi ifodalarning qaysi biri to’rli modellarni ifodalaydi? A. *H=<I, C1, C2,…,Cn, G>. B. (i); Q; P; A=>B; N. C. A=>B; Q; P. D. F=[(r1, v1), (r2, v2), …, (rn, vn)] 28. Ekspert tizimning muximligi nimalardan iborat? A. *Barcha javoblar to’g’ri B. Ekspert tizim texnologiyalari kompyuterda yechiladigan va yechimi iqtisodiy samara olib keladigan amaliy masalalar ko’lamini oshiradi; Ekspert tizim texnologiyalari an’anaviy dasturlashtirishdagi global muammolarni yechishda muhim vosita hisoblanadi: murakkab soxalarni qayta ishlashda yuqori sifat va uzoq muddatlilikga erishish; - 196 - C. Bir necha marta qayta ishlashlar sifatini boshqaruvchi murakkab tizimlarni yo’naltirishdagi yuqori sifat; dasturlarni qayta ishlatish darajasining pastligi va boshqalar; D. Ekspert tizim texnologiyalari bilan an’anaviy dasturlashtirish texnologiyalarini birlashtirganda dasturchi tomonidan emas, foydalanuvchi tomonidan soxaning dinamik modifikasiyalarini ta’minlash, soxalarning yanada «silliqligi»; yaxshi grafika; interfeys va o’zaro ta’sir hisobiga dasturiy mahsulotga yangi sifatlar qo’yiladi. 29. Ekspert tizimni yaratishning indenfikasiyalash bosqichida qanday ishlar amalga oshiriladi? A. *Yechimini kutayotgan masalalar aniqlanadi, ishlab chiqishning maqsadi, ekspertlar va foydalanuvchi tiplari aniqlanadi. B. Muammo sohasining tarkibiy tahlili o’tkaziladi, qo’llaniluvchi tushunchalar va ularning o’zaro aloqasi aniqlanadi, masalaning yechilish usuli belgilanadi. C. Texnik vositalar tanlanadi va barcha ko’rinishdagi bilimlarni namoyish etish usullari aniqlanadi, asosiy tushunchalar shakllantiriladi, bilimlarni interpretasiyalash usullari aniqlanadi, tizimning ishi modellashtiriladi, tizimning maqsadiga ko’ra tushunchalarning adekvatligi, yechish usullari, namoyish etish vositalari va bilimlarning manipulyasiyasi baholanadi. D. Ekspert tomondan bilim bazasini to’ldirish amalga oshiriladi. 30. Ekspert tizimni yaratishning konseptuallashtirish bosqichida qanday ishlar amalga oshiriladi? A. * Muammo sohasining tarkibiy tahlili o’tkaziladi, qo’llaniluvchi tushunchalar va ularning o’zaro aloqasi aniqlanadi, masalaning yechilish usuli belgilanadi. B. Ekspert tomondan bilim bazasini to’ldirish amalga oshiriladi. C. Texnik vositalar tanlanadi va barcha ko’rinishdagi bilimlarni namoyish etish usullari aniqlanadi, asosiy tushunchalar shakllantiriladi, bilimlarni interpretasiyalash usullari aniqlanadi, tizimning ishi modellashtiriladi, tizimning maqsadiga ko’ra tushunchalarning adekvatligi, yechish usullari, namoyish etish vositalari va bilimlarning manipulyasiyasi baholanadi. D. Yechimini kutayotgan masalalar aniqlanadi, ishlab chiqishning maqsadi, ekspertlar va foydalanuvchi tiplari aniqlanadi. 31. Ekspert tizimni yaratishning formallashtirish bosqichida qanday ishlar amalga oshiriladi? A. * Texnik vositalar tanlanadi va barcha ko’rinishdagi bilimlarni namoyish etish usullari aniqlanadi, asosiy tushunchalar shakllantiriladi, bilimlarni interpretasiyalash usullari aniqlanadi, tizimning ishi modellashtiriladi, tizimning maqsadiga ko’ra tushunchalarning adekvatligi, yechish usullari, namoyish etish vositalari va bilimlarning manipulyasiyasi baholanadi. B. Muammo sohasining tarkibiy tahlili o’tkaziladi, qo’llaniluvchi tushunchalar va ularning o’zaro aloqasi aniqlanadi, masalaning yechilish usuli belgilanadi. C. Yechimini kutayotgan masalalar aniqlanadi, ishlab chiqishning maqsadi, ekspertlar va foydalanuvchi tiplari aniqlanadi. D. Ekspert tomondan bilim bazasini to’ldirish amalga oshiriladi. 32. Ekspert tizimni yaratishning bajarish bosqichida qanday ishlar amalga oshiriladi? A. * Ekspert tomondan bilim bazasini to’ldirish amalga oshiriladi. B. Muammo sohasining tarkibiy tahlili o’tkaziladi, qo’llaniluvchi tushunchalar va ularning o’zaro aloqasi aniqlanadi, masalaning yechilish usuli belgilanadi. C. Texnik vositalar tanlanadi va barcha ko’rinishdagi bilimlarni namoyish etish usullari aniqlanadi, asosiy tushunchalar shakllantiriladi, bilimlarni interpretasiyalash usullari aniqlanadi, tizimning ishi modellashtiriladi, tizimning maqsadiga ko’ra tushunchalarning - 197 - adekvatligi, yechish usullari, namoyish etish vositalari va bilimlarning manipulyasiyasi baholanadi. D. Yechimini kutayotgan masalalar aniqlanadi, ishlab chiqishning maqsadi, ekspertlar va foydalanuvchi tiplari aniqlanadi. 33. Mo’ljallanishi bo’yicha nutqlarni tanish tizimlarining sinflari to’g’ri berilgan javobni ko’rsating A. *Buyruqli tizimlar; matnni aytib turish tizimlari. B. Diktorga mo’ljallangan (aniq diktor bilan shug’ullanadiganlar uchun); diktordan bog’liq bo’lmagan; alohida so’zlarni tanuvchi; silliq nutqni tanuvchi. C. Sodda (korrelyasion) detektorlar; bilimlar bazasini turli usullar bilan qayta ishlashni va xosil qilishni shakllantiruvchi ekspert tizimlar; qaror qabul qilishning ehtimolli – tarmoqli modeli, shu qatorda neyronli tarmoqlar. D. Alohida so’zlarni tanuvchi; bilimlar bazasini turli usullar bilan qayta ishlashni va xosil qilishni shakllantiruvchi ekspert tizimlar; buyruqli tizimlar 34. Talabgorlarning sifati bo’yicha nutqlarni tanish tizimlarining sinflari to’g’ri berilgan javobni ko’rsating A. *Diktorga mo’ljallangan (aniq diktor bilan shug’ullanadiganlar uchun); diktordan bog’liq bo’lmagan; alohida so’zlarni tanuvchi; silliq nutqni tanuvchi. B. Alohida so’zlarni tanuvchi; bilimlar bazasini turli usullar bilan qayta ishlashni va xosil qilishni shakllantiruvchi ekspert tizimlar; buyruqli tizimlar C. Sodda (korrelyasion) detektorlar; bilimlar bazasini turli usullar bilan qayta ishlashni va xosil qilishni shakllantiruvchi ekspert tizimlar; qaror qabul qilishning ehtimolli – tarmoqli modeli, shu qatorda neyronli tarmoqlar. D. Buyruqli tizimlar; matnni aytib turish tizimlari. 35. Maxsus vazifalarni bajarish mexanizmi bo’yicha nutqlarni tanish tizimlarining sinflari to’g’ri berilgan javobni ko’rsating A. *Sodda (korrelyasion) detektorlar; bilimlar bazasini turli usullar bilan qayta ishlashni va xosil qilishni shakllantiruvchi ekspert tizimlar; qaror qabul qilishning ehtimolli – tarmoqli modeli, shu qatorda neyronli tarmoqlar B. Alohida so’zlarni tanuvchi; bilimlar bazasini turli usullar bilan qayta ishlashni va xosil qilishni shakllantiruvchi ekspert tizimlar; buyruqli tizimlar C. Diktorga mo’ljallangan (aniq diktor bilan shug’ullanadiganlar uchun); diktordan bog’liq bo’lmagan; alohida so’zlarni tanuvchi; silliq nutqni tanuvchi. D. Buyruqli tizimlar; matnni aytib turish tizimlari. 36. Quyidagi ifodalarning qaysi biri produksiyani ifodalaydi? A. *(i); Q; P; A=>B; N. B. H=<I, C1, C2,…,Cn, G>. C. A=>B; Q; P. D. F=[(r1, v1), (r2, v2), …, (rn, vn)] 37. EHM ish ko’radigan axborot qanday turlarga bo’linadi. A. *Prosedurali va deklarativ B. Uzlukli va uzluksiz C. Statik va dinamik D. Kiritiladigan va chiqariladigan - 198 - 38. Jumlani davom ettiring «Prosedurali axborot . . . A. *masalani yechish jarayonida bajariladigan dasturlarda moddiylashtirilgan axborot B. bu dasturlar ishlatadigan ma’lumotlarda moddiylashtirilgan axborot C. proseduralarda ishlatiladigan axborot D. dastur ishlashi natijasida hosil bo’ladigan axborot 39. Jumlani davom ettiring «Deklarativ axborot . . . A. * bu dasturlar ishlatadigan ma’lumotlarda moddiylashtirilgan axborot B. masalani yechish jarayonida bajariladigan dasturlarda moddiylashtirilgan axborot C. proseduralarda ishlatiladigan axborot D. dastur ishlashi natijasida hosil bo’ladigan axborot 40. Ekspert tizim o’z bilimlarini qanday to’ldirib boradi? A. *Ekspert bilan ta’sirlanish vaqtida to’ldirib boradi B. Foydalanuvchi tomonidan kiritiladigan ma’lumot asosida to’ldirib boradi C. Dasturchi tomonidan kiritiladigan bilimlar asosida to’ldirib boradi D. To’g’ri javob ko’rsatilmagan 41. Tipik statik Ekspert tizim qanday komponentlardan iborat? A. Yechuvchi (intepretator), ishchi xotira(ma’lumotlar bazasi), bilimlar bazasi, bilimlarni hosil qilish komponenti, tushuntiruvchi komponent, muloqotli komponent. B. Ma’lumotlar bazasi, bilimlarni hosil qilish komponenti, tushuntiruvchi komponent, muloqotli komponent. C. Dasturiy komponent, doimiy xotira, yechuvchi (intepretator), bilimlar bazasi, muloqotli komponent, kirituvchi komponent. D. Bilimlarni hosil qilish komponenti, tushuntiruvchi komponent, muloqotli komponent, dasturiy komponent, ishchi xotira(ma’lumotlar bazasi), ko’rsatuvchi komponent 42. Statik Ekspert tizimda ma’lumotlar bazasining vazifasi? A. *Joriy vaqtdagi yechilayotgan masalada boshlang’ich va oraliq ma’lumotlarni saqlashga mo’ljallangan B. Ekspert tizimda qaralayotgan sohani tasvirlovchi uzoq muddatli ma’lumotlarni saqlash uchun mo’ljallangan. C. Foydalanuvchi – ekspert tomonidan amalga oshiriluvchi bilimlar bilan Ekspert tizimni to’ldirish jarayonini avtomatlashtiradi. D. Masalasini yechish mobaynida bilimlarni hosil qilish va ishning natijalarini tushuntirish jarayonida foydalanuvchi bilan do’stona muloqotni tashkillashtirishga mo’ljallangan. 43. Statik Ekspert tizimda bilimlar bazasining vazifasi? A. * Ekspert tizimda qaralayotgan sohani tasvirlovchi uzoq muddatli ma’lumotlarni saqlash uchun mo’ljallangan. B. Joriy vaqtdagi yechilayotgan masalada boshlang’ich va oraliq ma’lumotlarni saqlashga mo’ljallangan. C. Foydalanuvchi – ekspert tomonidan amalga oshiriluvchi bilimlar bilan Ekspert tizimni to’ldirish jarayonini avtomatlashtiradi. D. Masalasini yechish mobaynida bilimlarni hosil qilish va ishning natijalarini tushuntirish jarayonida foydalanuvchi bilan do’stona muloqotni tashkillashtirishga mo’ljallangan. - 199 - 44. Statik Ekspert tizimda yechuvchi komponentning vazifasi? A. * Ishchi xotiradagi boshlang’ich ma’lumotlar va ma’lumotlar bazasidagi bilimlaridan foydalanib, shunday qoidalar ketma-ketligini shakllantiradiki, ularni boshlang’ich ma’lumotlarda qo’llaganda masalaning yechimiga olib keladi. B. Joriy vaqtdagi yechilayotgan masalada boshlang’ich va oraliq ma’lumotlarni saqlashga mo’ljallangan. C. Foydalanuvchi – ekspert tomonidan amalga oshiriluvchi bilimlar bilan Ekspert tizimni to’ldirish jarayonini avtomatlashtiradi. D. Masalasini yechish mobaynida bilimlarni hosil qilish va ishning natijalarini tushuntirish jarayonida foydalanuvchi bilan do’stona muloqotni tashkillashtirishga mo’ljallangan. 45. Statik Ekspert tizimda bilimlarni to’plash komponentining vazifasi? A. * Foydalanuvchi – ekspert tomonidan amalga oshiriluvchi bilimlar bilan Ekspert tizimni to’ldirish jarayonini avtomatlashtiradi. B. Joriy vaqtdagi yechilayotgan masalada boshlang’ich va oraliq ma’lumotlarni saqlashga mo’ljallangan. C. Ishchi xotiradagi boshlang’ich ma’lumotlar va ma’lumotlar bazasidagi bilimlaridan foydalanib, shunday qoidalar ketma-ketligini shakllantiradiki, ularni boshlang’ich ma’lumotlarda qo’llaganda masalaning yechimiga olib keladi. D. Masalasini yechish mobaynida bilimlarni hosil qilish va ishning natijalarini tushuntirish jarayonida foydalanuvchi bilan do’stona muloqotni tashkillashtirishga mo’ljallangan. 46. Statik Ekspert tizimda tushuntiruvchi komponentning vazifasi? A. * Tizim qanday qilib yechimga ega bo’lganligi (yoki nima saababdan tizim yechimga ega emasligi)ni va ekspertga tizimni sinovdan o’tkazish va olingan natijaga foydalanuvchining ishonchini oshirishda yordam beradigan qanday bilimlardan foydalanganligini tushuntiradi. B. Joriy vaqtdagi yechilayotgan masalada boshlang’ich va oraliq ma’lumotlarni saqlashga mo’ljallangan. C. Ishchi xotiradagi boshlang’ich ma’lumotlar va ma’lumotlar bazasidagi bilimlaridan foydalanib, shunday qoidalar ketma-ketligini shakllantiradiki, ularni boshlang’ich ma’lumotlarda qo’llaganda masalaning yechimiga olib keladi. D. Masalasini yechish mobaynida bilimlarni hosil qilish va ishning natijalarini tushuntirish jarayonida foydalanuvchi bilan do’stona muloqotni tashkillashtirishga mo’ljallangan. 47. Statik Ekspert tizimda muloqotli komponentning vazifasi? A. * Masalasini yechish mobaynida bilimlarni hosil qilish va ishning natijalarini tushuntirish jarayonida foydalanuvchi bilan do’stona muloqotni tashkillashtirishga mo’ljallangan. B. Joriy vaqtdagi yechilayotgan masalada boshlang’ich va oraliq ma’lumotlarni saqlashga mo’ljallangan. C. Ishchi xotiradagi boshlang’ich ma’lumotlar va ma’lumotlar bazasidagi bilimlaridan foydalanib, shunday qoidalar ketma-ketligini shakllantiradiki, ularni boshlang’ich ma’lumotlarda qo’llaganda masalaning yechimiga olib keladi. D. Tizim qanday qilib yechimga ega bo’lganligi (yoki nima saababdan tizim yechimga ega emasligi)ni va ekspertga tizimni sinovdan o’tkazish va olingan natijaga foydalanuvchining ishonchini oshirishda yordam beradigan qanday bilimlardan foydalanganligini tushuntiradi. 48. *Ekspert tizimni yaratishda ekspert qanday vazifani bajaradi? A. Muammoli sohani tasvirlovchi bilim (ma’lumotlar va qoidalar) ni aniqlaydi, u ekspert tizimga bilimlarni kiritishda to’liqlikni va aniqlikni ta’minlaydi. - 200 - B. Ekspert tizim ishi uchun muhim bo’lgan bilimlarni hosil qilish va tartiblashga yordam beradi; joriy muammoli sohaga to’g’ri keladigan soxalar tanlovini amalga oshiradi va ushbu soxalarda bilimlarni namoyish etish usullarini aniqlaydi. C. Ekspert tizimning barcha asosiy komponentlarini saqlaydigan texnik vositalarni ishlab chiqadi. D. Joriy muammoli sohaga to’g’ri keladigan soxalar tanlovini amalga oshiradi va ushbu soxalarda bilimlarni namoyish etish usullarini aniqlaydi. 49. Ekspert tizimni yaratishda bilimlar bo’yicha injener qanday vazifani bajaradi? A. *Ekspert tizim ishi uchun muhim bo’lgan bilimlarni hosil qilish va tartiblashga yordam beradi; joriy muammoli sohaga to’g’ri keladigan soxalar tanlovini amalga oshiradi va ushbu soxalarda bilimlarni namoyish etish usullarini aniqlaydi; ekspert tomonidan kiritiladigan qoidalarda ishlatiladigan standart funksiyalarni an’anaviy vositalar bilan ajratadi va dasturlaydi. B. Muammoli sohani tasvirlovchi bilim (ma’lumotlar va qoidalar) ni aniqlaydi, u ekspert tizimga bilimlarni kiritishda to’liqlikni va aniqlikni ta’minlaydi. C. Ekspert tizimning barcha asosiy komponentlarini saqlaydigan texnik vositalarni ishlab chiqadi. D. Joriy muammoli sohaga to’g’ri keladigan soxalar tanlovini amalga oshiradi va ushbu soxalarda bilimlarni namoyish etish usullarini aniqlaydi. 50. Ekspert tizimni yaratishda dasturlovchi qanday vazifani bajaradi? A. * Ekspert tizimning barcha asosiy komponentlarini saqlaydigan texnik vositalarni ishlab chiqadi. B. Muammoli sohani tasvirlovchi bilim (ma’lumotlar va qoidalar) ni aniqlaydi, u ekspert tizimga bilimlarni kiritishda to’liqlikni va aniqlikni ta’minlaydi. C. Ekspert tizim ishi uchun muhim bo’lgan bilimlarni hosil qilish va tartiblashga yordam beradi. D. Joriy muammoli sohaga to’g’ri keladigan soxalar tanlovini amalga oshiradi va ushbu soxalarda bilimlarni namoyish etish usullarini aniqlaydi. 51. Ekspert tizim arxitekturasini hisobga olganda bilimlar qanday turlarga bo’linadi? A. *Interpretasiyalanuvchi va interpretasiyalanmaydigan B. Uzluksiz va uzlukli C. Analog va raqamli D. Statik va dinamik 52. Interpretasiyalanmaydigan bilimlar qanday turlarga bo’linadi? A. *Yordamchi va qo’llab – quvvatlovchi B. Texnologik va semantik bilimlar C. Predmetli bilimlar, boshqaruvchi bilimlar va namoyish qilinuvchi bilimlar D. Fokuslovchi va yechuvchi bilimlar 53. Interpretasiyalanuvchi bilimlar qanday turlarga bo’linadi? A. * Predmetli bilimlar, boshqaruvchi bilimlar va namoyish qilinuvchi bilimlar B. Texnologik va semantik bilimlar C. Yordamchi va qo’llab – quvvatlovchi D. Fokuslovchi va yechuvchi bilimlar 54. Bilimlar injenerining ekspert – mutaxassisdan bilimlarni olishi qanday rejimlarda amalga oshiriladi? - 201 - A. B. C. D. *Protokolli tahlil, intervyu va professional faoliyatning o’yinli immitasiyasi. Muloqot, eshitish va protokolli tahlil Protokolli tahlil, tinglash va professional faoliyatning o’yinli immitasiyasi. Muloqot, intervyu va professional faoliyatning o’yinli immitasiyasi. 55. Belgilarni tanishning qanday yondashuvlari mavjud? A. *Shablonli, strukturali va belgili B. Etalonli, strukturali va matrisali C. Matrisali, shablonli va dog’li D. Shablonli, dog’li va matrisali 56. Ekspert tizim nima? A. *Bilimlarga asoslangan amaliy muloqot tizimi B. Amaliy hisoblash tizimi C. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi D. Bilimlarga asoslangan tizim 57. Bilimlar bazasi nima? A. *Predmet soha va masalani qanday yechish haqidagi formallashtirilgan bilimlar B. Predmet soha haqidagi formallashtirilgan bilimlar C. Predmet soha haqidagi ma’lumotlar bazasi D. Predmet sohaning lug’ati 58. Ekspert tizimlarda bilimlarni tasvirlashning qaysi usuli keng tarqalgan? A. *Freylar B. Semantik tarmoqlar C. Produksiyalar D. Lingvistik o’zgaruvchilar 59. Bilimlar ma’lumotlardan nimasi bilan farq qiladi? A. *Strukturalanganligi bilan B. Tushunarsizligi bilan C. Ko’proq qo’llanilishi bilan D. Subyektivligi bilan 60. Quyidagilardan qaysi birini suniy intellektning amaliy tizimi deyish mumkin A. *Tashxislovchi ekspert tizim B. Mashinali tarjima tizimi C. JAVA dasturlash tizimi D. Maoshni hisoblovchi tizim 61. Freymlar g’oyasining muallifi kim? A. *M. Minski B. Dj. Makkarti C. N. Viner D. Mak-Kallok 62. LISP dasturlash tilining muallifi kim? A. *Dj. Makkartni - 202 - B. N. Viner C. M. Minski D. N. Amosov 63. Quyidagi tillardan qaysi biri mantiqiy programmalash tili hisoblanadi? A. *Lisp B. Delphi C. C++ D. Pascal 64. Qaysi dasturlash tillarini bilimlar injeneriyasi tillariga kiritish mumkin? A. *Prolog, Lisp B. S, S++ C. Cobol, Pascal D. Basic, Java 65. Prolog dasturlash tilida bilimlarni tasvirlashning qaysi usuli realizasiya qilingan? A. *1-tartibli predikatlar mantig’i B. Semantik tarmoqlar C. Freymlar D. 2-tartibli predikatlar mantig’i 66. Produksiyalarni bilimlarni tasvirlash usullarining qaysi biriga kiritish mumkin? A. *Mantiqiy usullar B. Evristik usullar C. Statik usullar D. A va B 67. Bilimlarni qayta ishlashning qaysi usullari Ekspert tizimlarda masalani yechish usullari hisoblanmaydi? A. *Induktiv mantiqiy xulosa B. Deduktiv to’g’ri mantiqiy xulosa C. Deduktiv teskari mantiqiy xulosa D. To’g’ri javob ko’rsatilmagan 68. Prolog dasturlash tili bilimlarni tasvirlashning qaysi usuliga asoslangan? A. *1-tartibli predikatlar mantig’i B. Semantik tarmoqlar C. Produksion modellar D. Freymlar 69. Semantik tarmoqlarda bilimlarning qaysi turi oshkor holda mavjud emas? A. *Formal B. Prosedurali C. Deklarativ D. Empirik 70. Mantiqiy xulosa usullaridan qaysi birini gipotezalarni generasiya qilishda qo’llash afzalroq? A. To’g’ri B. Teskari C. Deduktiv D. Produktiv - 203 - 71. Obyektlarning xususiyatlarini tasvirlashda odatda qaysi predikatlar qo’llaniladi? A. *Bir o’rinli B. Ikki o’rinli C. Uch o’rinli D. Ko’p o’rinli 72. Sun’iy intellekt sohasidagi tadqiqotlar necha bosqichga bo’linadi? A. *3 B. 4 C. 2 D. 5 73. Sun’iy intellekt sohasidagi tadqiqotlar birinchi bosqichi nechanchi yillarga to’g’ri keladi? A. *50-yillar oxiri B. 60-yillar oxiri 70-yillar boshi C. 40-yillar oxiridan boshlab D. 80-yillar boshi 74. Sun’iy intellekt sohasidagi tadqiqotlar ikkinchi bosqichi nechanchi yillarga to’g’ri keladi? A. *60-yillar oxiri 70-yillar boshi B. 50-yillar oxiri C. 70-yillar oxiridan boshlab D. 80-yillar boshi 75. Sun’iy intellekt sohasidagi tadqiqotlar uchinchi bosqichi nechanchi yillarga to’g’ri keladi? A. *70-yillar oxiridan boshlab B. 50-yillar oxiri C. 60-yillar oxiri 70-yillar boshi D. 80-yillar boshi 76. Bilimlarni tavsiflash tillari deb nimaga aytiladi? A. *Predmet sohalarni tavsiflash uchun mo’ljallangan tillar B. Obyektga yo’naltirilgan dasturlash tillari C. Modulga yo’naltirilgan dasturlash tillari D. Quyi darajadagi dasturlash tillari 77. Produksiyaning asosiy elementi nima? A. *Produksiya yadrosi (A->B) B. Produksiya yadrosining bajarilish sharti(P) C. Produksiyaning qo’llanilish sohasi (Q) D. Produksiyaning nomi (i) 78. Lokusiya nima? A. *O’z holicha gapirish, ya’ni so’zlovchi o’zining fikrini aytish uchun qilgan harakati B. Gapirish yordamida harakat: savol, istak(buyruq yoki iltimos) va tasdiq C. So’zlovchining tinglovchiga qandaydir ta’sir o’tkazishiga qaratilgan harakati: «xushomad qilish», «ajablantirish», «ko’ndirish» va x.k. D. To’g’ri javob keltirilmagan 79. Illokusiya nima? A. * Gapirish yordamida harakat: savol, istak(buyruq yoki iltimos) va tasdiq - 204 - B. O’z holicha gapirish, ya’ni so’zlovchi o’zining fikrini aytish uchun qilgan harakati C. So’zlovchining tinglovchiga qandaydir ta’sir o’tkazishiga qaratilgan harakati: «xushomad qilish», «ajablantirish», «ko’ndirish» va x.k. D. To’g’ri javob keltirilmagan 80. Perlokusiya nima? A. * So’zlovchining tinglovchiga qandaydir ta’sir o’tkazishiga qaratilgan harakati: «xushomad qilish», «ajablantirish», «ko’ndirish» va x.k. B. O’z holicha gapirish, ya’ni so’zlovchi o’zining fikrini aytish uchun qilgan harakati C. Gapirish yordamida harakat: savol, istak(buyruq yoki iltimos) va tasdiq D. To’g’ri javob keltirilmagan 81. Produksiya yadrolari qanday turlarga bo’linadi? A. *Determinallashgan va determinallashmagan yadrolar B. Deklorativ va prosedurali yadrolar C. Oddiy va murakkab D. Bir o’zgaruvchili va ko’p o’zgaruvchili 82. A→B produksiya yadrosini oddiy o’qish qanday ro’y beradi? A. *Agar A bo’lsa, u holda V bo’ladi B. Agar A bajarilsa, u holda V bajarilmaydi C. Agar V bo’lsa, u holda A bo’ladi D. Agar A bajarilmasa, u holda V bajarilmaydi 83. Ekspert tizimlarni yaratishda qanday mutaxassislarning namoyandalari qatnashadi? A. *Ekspert, bilimlar injeneri, dasturchi B. Ekspert, fizik, dasturchi C. Qurilmaviy ta’minot bo’yicha mutaxassis, dasturchi, ekspert D. Bilimlar injeneri, dasturchi, matematik 85. Quyida keltirilgan neyron to’rlarning modellaridan qaysi biri to’la bog’langan yo’naltirilmagan graflar orqali tavsiflanadi? A. *Ko’pqavatli perseptron B. Grossber-Karpenterning ART modeli C. Xopfild modeli D. Koxonen to’ri 86. Neyron to’rning "energetik funksiyasi" nima? A. *Neyron to’rning holatini baholaydigan maqsad funksiyasi B. Tarmoqda akkumulyasiyalangan va masalani yechish uchun zarur bo’lgan energiyani baholash funksiyasi C. Neyron to’rni hisoblash uchun mo’ljallangan neyron to’r D. To’g’ri javob keltirilmagan 87. Bilimlar injeneriyasida bilimlarni saqlashning mexanizmi sifatida neyron to’rlar bilimlarni tasvirlashning boshqa modellaridan nimasi bilan farq qiladi? A. *Bilimlarni saqlashda ularni formallashtirishning muxim emasligi bilan B. Bilimlarni parallel qayta ishlashning mavjudligi bilan C. Saqlanadigan bilimlar vizuallashtirishning murakkabligi bilan D. Bilimlarning to’rning chiqish qismida sonlar orqali tasvirlanishi bilan 88. Neyron to’rlarning quyida keltirilgan modellaridan qaysi birini o’zi o’rgatuvchi to’r deyish - 205 - mumkin? A. *Xopfild modeli B. Ko’pqavatli perseptron C. Grossberg modeli (ART) D. Koxonen modeli 89. Quyidagi tushunchalardan qaysi birini modellashtirish sun’iy neyton to’rga mos keladi? A. *verbale fikrlash B. anglash C. obrazli fikrlash D. o’ta anglash 90. Neyron to’rlarning asosiy kamchiligi nimada? A. *Tarmoq tomonidan qaror qabul qilishni tushuntirish imkoniyatining mavjud emasligi B. Qaror qabul qilishning aniq algoritmining mavjud emasligi C. Ishlashda mantiqning mavjud emasligi D. Tarmoq tomondan qaror qabul qilishning bir qiymatli emasligi 91. Neyron to’rlarni qo’llashning asosiy afzalligi nimada? A. *to’rning ishlashini parallellashtirish mumkin B. to’rning qaror qabul qilish prosedurasini formallashtirish kerak emas C. signallarni neyron to’rlar yordamida qayta ishlash mumkin D. halaqitlar mavjud bo’lgan sharoitda masalani yechish imkoniyati 92. Quyidagi qo’llanilish sohalaridan qaysi biri neyron to’rlarga xos emas? A. *Nutqni analiz va sintez qilish B. Shaxmat masalalarini yechish C. Medisina diagnostikasi D. Tasvirlarni tanish 93. Quyidagi mulohazani mantiqiy formula ko’rinishida tavsiflang: «Topshiriqni bajargan barcha ishchilar mukofot olishdi» A. * x( P( x) Q ( y )) B. xP(x) C. xyQ( y) D. x( P( x) Q( y)) 94. Neyron to’rlarning sig’imi nimada o’lchanadi? A. *tarmoq eslab qolgan tasvirlar soni bilan B. neyronlarning soni bilan C. litrlarda D. O’rgatish jarayonida tarmoq taqdim etgan misollar soni bilan 95. Quyida keltirilgan formulalardan qaysilari muloxazalarga mos keladi: 1) dvigatelning quvvati oshsa, u holda ishonchliligi oshadi 2) texnik shartlar o’zgaradi yoki dvigatelning quvvati oshmaydi 3) agar dvigatelning quvvati oshmasa u holda ishonchlilik oshmaydi yoki texnik shartlar o’zgaradi Bu yerda: A - dvigatelning quvvati oshadi, B – ishonchliligi oshadi, C – texnik shartlar o’zgaradi A. * A B, C A, A ( B C ) B. A B, A ( B C ) - 206 - C. C A, B ( A C ), B C D. A B, C ( A B ), A ( B C ) 96. X – tekislikdagi to’g’ri chiziqlar to’plami bo’lsin. Bu to’plamda quyidagi predikatlar aniqlangan: R(x, y) = «x to’g’ri chiziq y to’g’ri chiziq bilan kesishadi». S(x, y) = «x to’g’ri chiziq y to’g’ri chiziqqa parallel» x, y X . Bu predikatlar uchun quyidagi mulohazalardan qaysi biri rost(chin): A. * xy (S ( x, y ) R( x, y )) B. x( R( x, y) S ( x, y )) C. xyR( x, y ) D. xy ( R( x, y ) S ( x, y )) 97. Prolog tilidagi parent("Ivanov I. I.", "Sidorov A.S.") predikati qanday muloxazani tasvirlaydi A. *"Ivanov I.I. Sidorova A.S. ning otasi" B. "Ivanov I.I. Sidorova A.S. ning akasi" C. "Ivanov I.I. va Sidorov A.S - qarindosh" D. To’g’ri javob keltirilmagan 98. Natural sonlar to’plamidaquyidagi predikatlar aniqlangan: P(x)-« x son 8 ga bo’linadi» va Q(x)-«x-juft son». Quyida keltirilgan mulohazalardan qaysi biri chin ekanligini ainqlang: A.* x ( P ( x )) , х Q х V. хP х , хQ х S. хQ х , хP х D. хP х Q х 99. Quyidagi mulohazani mantiqiy formula ko’rinishida yozing: «Har bir talaba yoki ingliz tilini, yoki fransuz tilini, yoki nemis tilini o’rganadi » A. * x( A( x) B ( x) C ( x)) ; B. x( A( x) B( x) C ( x)) ; C. x( A( x) B( x)) ; D. x( A( x) C ( x) B ( x)) . 100. Quyidagi mulohazani mantiqiy formula ko’rinishida yozing: «Ba’zi qurilmalar ossillograf bilan jixozlangan» A. * xA(x) ; B. xxA(x) ; C. x A(x) ; D. xx( A( x) P( x)) . 4.4. Якуний назорат билетлари ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 1 1. Асосий тушунча ва таърифлар. 2. Эксперт тизимнинг функционал блок-схемаси. - 207 - 3. Қўйидаги мулоҳазани вақтли боғланишларни ёйлар, феълларга мос боғланишларни эса тугунлар ёрдамида семантик тармоқ кўринишида тасвирланг. «Каримов институтда ишлайди. У институт директори. Каримов техника фанлари доктори илмий даражага эга, илмий унвони - профессор. У институт илмий кенгашининг раиси. Бугун соат 11 да Каримов институт методик кенгашида, соат 16 да эса институт илмий кенгашида маъруза килади». Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 2 1. Қўлланилиш соҳаси. 2. Билимлар базаси. 3. Қўйидаги мулоҳазани вақтли боғланишларни ёйлар, феълларга мос боғланишларни эса тугунлар ёрдамида семантик тармоқ кўринишида тасвирланг. «Акрамов Жасур талаба. У ТАТУ СФ да укийди. Акрамов Жасур эрталаб соат 8 00 да университетга келади. Акрамов Жасурнинг бугун уч пара дарси бор. Акрамов Жасур соат 1120 дан 1200 гача тушлик килади. Акрамов Жасур дарсдан кейин соат 14 00 да «Интеллектуал тизимлар» тугарагига боради. Акрамов Жасур соат 1600 да уйга кайтади. ». Кафедра мудири: доц.Бекмуродов Қ.А. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 3 1. Интеллектуал тизимлар ва унинг ривожланиш босқичлари. 2. Эксперт тизимларни яратиш босқичлари. 3. Қўйидаги мулоҳазани вақтли боғланишларни ёйлар, феълларга мос боғланишларни эса тугунлар ёрдамида семантик тармоқ кўринишида тасвирланг. Шерзод ўқувчи. У 24-сонли умумтаълим мактабида ўқийди. Шерзод аълочи ўқувчи. Шерзод эрталаб соат 600 да уйқудан туради. Соат 800 да Шерзод мактабга келади. Бугун унинг 4 соат дарси бор. У теннисга қизиқади. Дарсдан сўнг Шерзод теннис тўгарагига боради. Теннис машғулотларидан кейин у уйига қайтади. Шерзод бўш вақларида ойисига уй ишларида ёрдам беради. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 4 1. Интеллектуал тизимлар қўлланишининг функционал тузилиши. 2. Фойлаланувчи билан мулоқат. - 208 - 3. Қўйидаги мулоҳазани вақтли боғланишларни ёйлар, феълларга мос боғланишларни эса тугунлар ёрдамида семантик тармоқ кўринишида тасвирланг. Абдуллаев ҳисобчи. У Саноат қурилиш банкида ишлайди. Абдуллаев эрталаб соат 8 00 да ишга келади. Соат 1700 да у уйга қайтади. Абдуллаев малакали мутахассис. Абдуллаев номзодлик диссертацияси устида иш олиб бормоқда. Абдуллаев эртага бўлиб ўтадиган йиғилишда маъруза қилади. У йил якунларига бўйича хисобот беради. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 5 1. Андроидлар ва электромеханик роботлар. 2. Эксперт тизимларда билимларни намоён қилиш. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Мутасил равишда дуппослаш ёки бошкача харакатлар билан кийнаш содир булса, у ҳолда икки йилгача ахлок тузатиш ишлари ёки олти ойгача камок ёхуд уч йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Уша харакатлар: а) вояга етмаган шахсга нисбатан; б) ожиз ахволдаги айбдорга аён булган шахсга нисбатан содир этилган булса,икки йилдан уч йилгача ахлок тузатиш ишлари ёки беш йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 6 1. Роботлар. 2. Интегралланган эксперт тизимнинг архитектураси. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Эхтиётсизлик оркасида баданга уртача огир ёки огир шикаст етказиш, - энг кам ойлик иш хакининг йигирма беш бараваригача микдорда жарима ёки икки йилгача ахлок тузатиш ишлари билан жазоланади. Эхтиётсизлик оркасида баданга огир шикаст етказиш-энг кам ойлик иш хакининг йигирма беш бараваридан эллик бараваригача микдорда жарима ёки икки йилдан уч йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхуд уч ойгача камок билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 7 1. Интеллектуал тизимлар. 2. Сунъий интеллект тизимлари соҳасидаги тадқиқотлар ривожи ҳамда ҳозирги кундаги аҳволи. - 209 - 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг. Улдириш ёки зурлик билан куркитиш содир этилса, у ҳолда энг кам ойлик иш хакининг йигирма беш бараваригача микдорда жарима ёки бир йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхуд олти ойгача камок билан жазоланади. Уша харакатлар: уюшган гурух аъзоси томонидан ёки шу гурух манфаатларини кузлаб содир этилган булса,- энг кам ойлик иш хакининг йигирма беш бараваридан эллик бараваригача микдорда жарима ёки бир йилдан икки йилгача ахолок тузатиш ишлари ёхуд бир йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 8 1. Мантиқий моделлар. 2. Тасвирлаш поғаналари ва деталлаштириш поғаналари. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Била туриб, бошка шахсни таносил касаллигини юктириш хавфи остида колдириш,- энг кам ойлик иш хакининг йигирма беш бараваригача микдорда жарима ёки бир йилгача ахлок тузатиш билан жазоланади. Узида таносил касаллиги борлигини била туриб, бу касални бошка шахсга юктириш,олти ойгача камок ёки уч йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Ушбу модданинг биринчи ёки иккинчи кисмида назарда тутилган харакатлар: а) икки ёки ундан ортик шахсга нисбатан; б) вояга етмаган шахсга нисбатан содир этилган булса,уч йилдан беш йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 9 1. Тўрли моделлар. 2. Ишчи тизимларда билимларни ташкиллаштириш. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Шифокор акушер ёки гинеколог томонидан даволаш муассасаларидан ташкари жойларда ёки тиббий нуктаи назардан мумкин бўлмаган холда сунъий равишда хомила тушириш, -энг кам ойлик иш хакининг йигирма беш бараваригача микдорда жарима солиш ёки уч йилгача муайян хукукдан махрум килиш ёхуд бир йилгача ахлок тузатиш ишлари билан жазоланади. Сунъий равишда хомила туширишга хукуки булмаган шахснинг бундай ишни амалга ошириши, - энг кам ойлик иш хакининг йигирма беш бараваридан эллик бараваригача микдорда жарима ёки бир йилдан икки йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхуд уч ойгача камок билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан - 210 - ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 10 1. Самарали моделлар. 2. Маълумотлар базасида билимларни ташкиллаштириш. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Вояга етган шахсларнинг мехнатга лаёкатсиз ва моддий ёрдамга мухтож булган отаонани ёки уларнинг урнини босувчи шахсларни моддий таъминлашдан буйин товлаши, яъни уларни моддий жихатдан таъминлаш учун суднинг хал килув карорига биноан ундирилиши лозим булган маблагни жами булиб уч ойдан ортик муддат мобайнида туламаслиги, - энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваригача микдорда жарима ёки уч йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхуд олти ойгача камок билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Бекмуродов Қ.А. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 11 1. Сценарийлар. 2. Эксперт тизимларда ечимни излаш усуллари. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Давлат мухофазасига олинган тарих ёки маданият ёдгорликларини касддан нобуд килиш, бузиш ёки уларга шикаст етказиш шундай харакатлар учун маъмурий жазо кулланилганидан кейин содир этилган булса, - энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваригача микдорда жарима ёки уч йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхуд олти ойгача камок билан жазоланади. Давлат мухофазасига олинган тарих ёки маданият ёдгорликларини касддан нобуд килиш, бузиш ёки уларга шикаст етказиш куп микдорда зарар етказилишига сабаб булса, энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваридан юз бараваригача микдорда жарима ёки уч йилгача озоддикдан махрум килиш билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Бекмуродов Қ.А. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 12 1. Ақлли интерфейс. 2. Статистик эксперт тизимларни яратишнинг инструментал мажмуаси(ЭКО интеграл мажмуаси мисолида). 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Шахс тириклигида унинг розилигини олмасдан туриб ёки улганидан кейин якин кариндошларининг розилигисиз илмий ишлар ёхуд таълим ишлари учун трансплантация килиш ёки бузилмайдиган холда саклаш (консервация) максадида мурданинг аъзолари ёки тукималарини ажратиб олиш - энг кам ойлик иш хакининг йигирма беш бараваридан эллик бараваригача микдорда жарима ёки беш йилгача муайян хукукдан махрум килиш ёхуд уч йилгача ахлок тузатиш ишлари билан жазоланади. - 211 - Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 13 1. Тушуниш даражаларининг классификацияси. 2. Билимларни намоён қилиш воситалари ва бошқариш стратегиялари. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Шахвоний ёки бошка максадларда фойдаланиш учун алдаш йули билан одам ёллаш — энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваридан юз бараваригача микдорда жарима ёхуд уч йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхуд мол-мулк мусодара килиниб ёки мусодара килинмай олти ойгача камок билан жазоланади. Уша харакат: а) такроран ёки хавфли рецидивист томонидан; б) бир гурух шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб; мол-мулк мусодара килиниб ёки мусодара килинмай беш йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Бекмуродов Қ.А. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 14 1. Эсперт тизимларда билимларнинг турлари. 2. Билимлар билан ишлаш усуллари. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Тухмат килиш, яъни била туриб бошка шахсни шарманда киладиган уйдирмалар таркатиш, шундай харакатлар учун маъмурий жазо кулланилганидан кейин содир этилган булса, энг кам ойлик иш хакининг йигирма беш бараваригача микдорда жарима ёки икки йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхуд уч ойгача камок билан жазоланади. Нашр килиш ёки бошкача усулда купайтирилган матнда ёхуд оммавий ахборот воситалари оркали тухмат килиш - энг кам ойлик иш хакининг йигирма беш бараваридан эллик бараваригача микдорда жарима ёки икки йилдан уч йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхуд уч ойдан олти ойгача камок ёки уч йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Бекмуродов Қ.А. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 15 1. Редукция усули билан масала ечиш. 2. Тайёргарлик босқичи. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Хакорат килиш, яъни шахснинг шаъни ва кадр-ким-матини беодоблик билан касддан тахкирлаш, башарти, шундай харакатлар учун маъмурий жазо кулланилгандан кейин содир этилган булса, - энг кам ойлик иш хакининг йигирма беш бараваригача микдорда жарима ёки бир йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхуд уч ойгача муддатга камок билан жазоланади. - 212 - Нашр килиш ёки бошкача усулда купайтирилган матнда ёхуд оммавий ахборот воситалари оркали хакорат килиш - энг кам ойлик иш хакининг йигирма беш бараваридан эллик бараваригача микдорда жарима ёки бир йилдан икки йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхуд уч ойдан олти ойгача камок билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 16 1. Нутқларни аниқлаш тизимларида лингвистик модулнинг вазифалари. 2. Эксперт билан билимлар инженери ўртасида мулоқотнинг асосий босқичи. 3. Қуйидаги сўзларни математик мантиқ бўйича ёзинг - Ўзбек тили бўйича: Глак Марига китобни юбораяпти. - Ўзбек тилида: Ҳар бир инсон ўқишга хақли. -Ўзбек тилида: Қайсидир қушлар учади. - Ўзбек тилида: Ҳеч бир самолёт уча олмайди. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 17 1. Нутқларни аниқлаш тизимларида акустик модулнинг вазифалари. 2. Интеллектуал тизимларнинг қўлланилиш соҳалари. 3. Жадвални фреймли моделдан фойдаланиб тасвирланг. Ходимлар рўйхати Фамилияси Туғилган Мутахассислиги Стажи Фарзандлари Маълумоти йили сони Ахмедов 1956 Инженер 20 4 Олий Бозоров 1965 Механик 24 5 ¡рта Попов 1954 Хисобчи 30 3 Олий Максимов 1966 Иқтисодчи 25 6 ¡рта Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 18 1. Далилар (асослар) ва билимлар. 2. Мантиқий программалаштириш тиллари 3. Жадвални фреймли моделдан фойдаланиб тасвирланг. Талабаларнинг фанлардан ўзлаштириши Фамилияси Физика Математика Информатика Тарих Ахмедов 69 70 56 56 Бозоров 65 76 59 65 Попов 54 70 87 66 - 213 - Максимов 66 86 78 Кафедра мудири: 76 доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 19 1. Билимларнинг хоссалари. 2. Табиий тилни тушуниш тизимларининг пайдо бўлиши тамойиллари. 3. Жадвални фреймли моделдан фойдаланиб тасвирланг. Касаллар рўйхати Фамилияси Туғилган Харорати Бош оғриғи Юзининг йили ранги Ахмедов 1956 37 Бор Сариқ Бозоров 1965 38 Йўқ Буғлой ранг Попов 1954 40 Бор Қарароқ Максимов 1966 36.5 Йўқ Оқроқроқ Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 20 1. Маълумотлар базасидан билимлар базасига кўчиш. 2. Интеллектуал тизимларда тушуниш даражалари. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Фукароларнинг уз фукаролик хукукларини амалга оширишларига ёки фукаролик бурчларини бажаришларига тускинлик килиш билан, диндорларга мажбурий йигим ундириш ва солик солиш билан ёхуд шахснинг шаъни ва обрусини камситувчи чора-тадбирлар куллаш билан ёки диний таълим олишда хамда фукаро динга нисбатан, динга эътикод килиш ёки эътикод килмасликка нисбатан, ибодат килишда, диний расм-русумлар ва маросимларда катнашиш, шунингдек диний маросимлар утказишни ташкил этиш шахс баданига енгил ёки уртача огир шикаст етказилишига сабаб булса, энг кам иш хакининг етмиш беш бараваридан юз бараваригача микдорда жарима ёки олти ойгача камок ёхуд уч йилдан беш йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 21 1. Билимларни тасвирлашнинг формал моделлари. 2. Динамик эксперт тизимларнинг компонентлари. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Била туриб, гайриконуний равишда ишдан бушатиш ёки ишга тиклаш тугрисидаги суд карорини бажармаслик, шундай килмишлар учун маъмурий жазо кулланилганидан кейин со- - 214 - дир этилса, - энг кам ойлик иш хакининг йигирма беш бараваригача микдорда жарима ёки уч йилгача муайян хукукдан махрум килиш ёки уч йилгача ахлок тузатиш ишлари билан жазоланади. Аёлни хомиладорлиги ёки ёш болани парвариш килаётганлигини била туриб, уни ишга олишдан гайриконуний равишда бош тортиш ёки ишдан бушатиш - энг кам ойлик иш хакининг йигирма беш бараваригача микдорда жарима ёки уч йилгача муайян хукукдан махрум килиш ёхуд уч йилгача ахлок тузатиш ишлари билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 22 1. Ноформал моделлар. 2. Нутқни чиқариш усуллари. 3. Қўйидаги мулоҳазани вақтли боғланишларни ёйлар, феълларга мос боғланишларни эса тугунлар ёрдамида семантик тармоқ кўринишида тасвирланг. Шерзод инженер. У тўқимачилик фабрикасида ишлайди. Шерзод малакали ходим. Шерзод эрталаб соат 600 да уйқудан туради. Соат 800 да Шерзод ишга келади. Бугун у соат 4 да йиғилишда қатнашади. У футболга қизиқади. Ишдан сўнг Шерзод футбол тўгарагига боради. Футбол машғулотларидан кейин у уйига қайтади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 23 1. Билимларни тасвирлашнинг продукцион(махсулий) модели. 2. Нутқни автоматик синтез қилишнинг босқичлари. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Хужалик фаолиятида усимликларни химоя килишнинг кимёвий воситалари, минерал угит, усиш биостимулятори ёки бошка кимёвий дориларни ишлаб чикариш, сақлаш, ташиш ёки улардан фойдаланиш коидаларини бузиш одамларнинг оммавий касалланиши, ҳайвонлар, паррандалар ёки баликларнинг кирилиб кетиши ёхуд бошкача огир окибатларнинг келиб чикишига сабаб булса, - энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваридан юз бараваригача микдорда жарима ёки беш йилгача муайян хукукдан махрум килиш ёки уч йилгача ахлок, тузатиш ишлари ёхуд уч йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 24 1. Эксперт тизимларни яратиш босқичлари. 2. Нутқни аниқловчи тизимларнинг классификацияси. - 215 - 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Оловга эхтиётсизлик билан муносабатда бўлиш натижасида экинзор, ўрмон ёки бошка дов-дарахтларга шикаст етказиш ёки уларни нобуд килиш ёки бошкача огир оқибатларга сабаб булса, - энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваригача микдорда жарима ёки бир йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхудуч ойгача камок билан жазоланади. Урмон ёки бошка дов-дарахтларни конунга хилоф ра-вишда кесиш куп микдорда зарар етказилишига сабаб булса, - энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваридан ет-миш беш бараваригача микдорда жарима ёки бир йилдан икки йилгача ахлок тузатиш билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 25 1. Статик эксперт тизимларнинг компонентлари. 2. Нутқларни автоматик синтез қилишнинг акустик ва лингвистик моделлари. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Саноат, энергетика, транспорт, коммунал хизмат, агросаноат, илм-фан объектлари ёки бошка объектларни лойихалаш, жойлаштириш, куриш ва ишга тушириб фойдаланиш нормалари ва коидаларининг мансабдор шахс томонидан бузилиши, ёхуд давлат комиссиясининг аъзолари томонидан бу объектларни норматив хужжатларда белгиланган коидаларни бузиб кабул килиниши инсоннинг улими, одамларнинг оммавий равишда касалланиши, экологияга салбий таъсир киладиган даражада атроф мухитнинг узгариб кетишига ёки бошкача огир окибатларнинг келиб чикишига сабаб булса, энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваридан юз бараваригача микдорда жарима ёки уч йилгача муайян хукукдан махрум килиш ёхуд уч йилгача ахлок, тузатиш ишлари ёки олти ойгача камок ёхуд уч йилдан беш йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 26 1. Эксперт тизимларни яратиш босқичлари. 2. Нутқларни синтез қилиш усуллари. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Махсус ваколатга эга мансабдор шахслар томонидан зарарли экологик окибатларни келтириб чикарган халокатлар ёки атроф табиий мухитнинг радиациявий, кимёвий, бактериявий ифлосланганлиги ёхуд одам хаёти ёки сођлиги, тирик табиат учун хавфли булган бошкача тарзда ифлосланганлиги хакидаги ёхуд ахоли саломатлигининг холатига доир маълумотларни касддан яширилиши ёки бузиб такдим этилиши ахолининг оммавий касалланиши, хайвонлар, паррандалар ёки баликларнинг кирилиб кетиши ёки бошкача огир окибатларга сабаб булса, - энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваридан юз бараваригача микдорда жарима ёки беш йилгача муайян хукукдан махрум килиш ёхуд уч йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхуд уч йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. - 216 - ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 27 1. Эксперт тизимларнинг вазифалари ва қўлланилиш соҳалари. 2. Нутқ синтезаторларнинг умумий функционал структураси. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Саноат, энергетика, транспорт, коммунал хизмат, агросаноат, илм-фан объектлари ёки бошка объектларни лойихалаш, жойлаштириш, куриш ва ишга тушириб фойдаланиш нормалари ва коидаларининг мансабдор шахс томонидан бузилиши, ёхуд давлат комиссиясининг аъзолари томонидан бу объектларни норматив хужжатларда белгиланган коидаларни бузиб кабул килиниши инсоннинг улими, одамларнинг оммавий равишда касалланиши, экологияга салбий таъсир киладиган даражада атроф мухитнинг узгариб кетишига ёки бошкача огир окибатларнинг келиб чикишига сабаб булса, энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваридан юз бараваригача микдорда жарима ёки уч йилгача муайян хукукдан махрум килиш ёхуд уч йилгача ахлок, тузатиш ишлари ёки олти ойгача камок ёхуд уч йилдан беш йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 28 1. Интеллектуал тизимларда маълумотлар ва билимлар. 2. Нутқлари синтез қилишда лингвистик қайта ишлаш модули. 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Божхона назоратини четлаб ёки божхона назоратидан яшириб ёхуд божхона хужжатлари ва воситаларига ухшатиб ясалган хужжатлардан алдаш йули билан фойдаланган холда ёки декларациясиз ёхуд бошка номга ёзилган декларациядан фойдаланиб, товар ёки бошка кимматликларни Узбекистон Республикасининг божхона чегарасидан утказиш: а) жуда куп микдорда; б) хизмат лавозимидан фойдаланган холда содир этилган булса, — энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваридан юз бараваригача микдорда жарима ёки беш йилгача муайян хукукдан махрум килиш ёки уч йилгача ахлок, тузатиш ишлари ёхуд молмулк мусодара килиниб, уч йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 29. 1. Интеллектуал тизимларни яратиш босқичлари. 2. Эксперт тизиларни яратишнинг ЭКО комплекси. 3. Қўйидаги мулоҳазани семантик тармоқ кўринишида тасвирланг «Рустамов институтда ишлайди. У институт директори. Рустамов техника фанлари доктори илмий даражага эга, илмий унвони – академик. У институт илмий кенгашининг раиси. Бугун - 217 - соат 9 да Рустамов институт методик кенгашида, соат 16 да эса институт илмий кенгашида маъруза қилади». Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. ТАТУ СФ “Информатика ва педагогик технологиялар” факультети “Умумкасбий фанлар” кафедраси 4 курс ААТ йўналиши талабалари учун “Интеллектуал тизимлар” фанидан ЯКУНИЙ БАҲОЛАШ Билет № 30 1. Мантиқий программалаш тиллари. 2. Русча нутқлар синтезатори 3. Қўйидаги мулоҳазани мантиқий формула кўринишида тасвирланг Угрилик, яъни узганинг мол-мулкини яширин равишда талон-торож килиш - энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваригача микдорда жарима ёки икки йилгача ахлок, тузатиш ишлари ёки олти ойгача камок ёхуд мол-мулк мусодара килиниб ёки мусодара килинмай уч йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Угрилик: а) жабрланувчининг кийими, сумкаси ёки бошка қўл юкидаги ашёга нисбатан (киссавурлик); б) анча микдорда; в) бир гурух шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилган булса, — энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваридан юз бараваригача микдорда жарима ёки икки йилдан уч йилгача ахлок тузатиш ишлари ёки мол-мулк мусодара килиниб ёки мусодара килинмай уч йилдан беш йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади. Кафедра мудири: доц.Рахимов Н.О. - 218 - Inellektual tizimlardan izohli lug`at 1. Bilimlar bo`yicha muhandis - Ekspert tizim(ET)larini tuzuvchi shaxs 2. Bilimlar muhandisligi - ET larni tuzish jarayoni 3. Uskunalar - ET qurish vositalari 4. Sun`iy ong - EHM uchun ongli dasturlar ishlab chiqish bilan bog`liq bo`lgan informatika bo`limi 5. Oxirgi foydalanuvchi - ET lardan foydalanuvchi shaxs 6. Yordamchi va quvvatlash vositalari - Foydalanuvchiga ET qo`llashda yordam beruvchi ET qurish bilan bog`liq bo`lgan dastur va apparat qurilmalar 7. ET larni qurish vositalari - Dasturlash tili va ko`makchi dasturlardan iborat majmua 8. Ekspert - Berilgan aniq soha masalalarini samarali hal qiluvchi shaxs 9. Ekspert tizimi - Ekspert bilimlarini tor doiradagi masalalarni samarali yechishda foydalanuvchi kompyuter dasturi 10. Tushuntirish mexanizmi - ET larining yechimlar qanday olinganligini tushuntiruvchi qism 11. Metabilim - ET ning qanday ishlashi va fikrlashi to`g`risidagi bilim 12. Qidiruv oralig`i - Barcha masalalar yechimlar to`plami 13. Ishlash qobiliyati - Masalalar yechimining sata-sekinlik bilan aniqlik diapazoni chegarasiga yaqinlashish va ish sifatini belgilash qobiliyati 14. Simvol - Tashqi olam tushunchasini shaklllantiruvchi tasavvur va belgilar zanjiri 15. Xulosalar tarmog`i - Tizimdagi qoidalardan olinuvchi deduktiv,induktiv yoki har qanday xulosalar zanjiri 16. Deduktiv xulosa chiqarish - Umumiylikdan xususiylikni keltirib chiqarish 17. Induktiv xulosa chiqarish - Xususiy hollardan umumiy qonuniyatni keltirib chiqarish 18. Fikrlashning to`g`ri zanjiri - Xulosalar,qoidalar va faktlar bilan solishtiriladi va yangi faktlar o`rnatiladi 19. Fikrlashning teskari zanjiri - Xulosalar metodi Z elementdan teskarisiga qarab qoida va faktlar bilan taqqoslanadi. Z tushunchani isbotlashga harakat qilinadi 20. Qoida - Ko`rsatmani shartli so`zlar bilan aniqlash metodi. Agar(..bo`lsa) unda(..bo`ladi) 21. Semantik tarmoq - Obyektlarga mos tugunlar tarmog`idan tashkil topgan va ular orasidagi munosabatni tasvirlovchi bilimlar majmuasini ifoda qilish metodi 22. Freym - Tushuncha yoki obyektni tasavvur qilganda xususiyatlarni bir tugunga bog`lash bilimini shakllantirish metodi 23. Slot - Freymning attribute sifatlarni aniqlaydi 24. Xulosalar zanjiri - Qoidaga asoslangan tizimdagi ishlatiluvchi qadam yoki yo`lyo`riqning ketma-ketligi 25. Uskunaviy vositalar - ET ni ishlab chiqarishni soddalashtiruvchi dasturlash tizimlari 26. Bilimlar ishlab chiqishning universal tili - Bilimni turli sohada ishlatishga imkon beruvchi dasturlash tili 27. Matnlar bilan ishlash tili - Matnlar bilan ishlashda murakkab konsepsiya va qoidalarni ishlab chiqish dasturlash tili 28. Muhandislik ilmining tili - Hozirgacha bor bo`lgan ET lardan barcha fanga oid bilimlarni olib tashlab ET qurish uchun mo`ljallangan dasturlash tili 29. Demon - Ma`lumot bazasidagi faqatgina o`zgartirish kiritilgandan keying holatda aktivlashuvchi jarayon 30. Interpretator - Qanday amalni bajarishni hal qilish uchun dasturni analiz qiluvchi dasturiy ta`minot - 219 - 31. Metaqoida - Qoidalarning qanday ishlatilishi yoki modifikatsiyalanishini belgilovchi qoida 32. Metama`lumot - Fan bilimlarini qo`llash va boshqarish haqidagi bilim 33. Qidiruv - Haqiqiy yechimni topishni kafolatlaydigan mumkin bo`lgan yechimlar to`plamini kuzatish 34. Evristika - Tushunish qiyin bo`lgan sohaga predmetni topishni soddalashtiruvchi yoki chegaralovchi empirik qoida 35. Evristik qoida - Ekspert tomonidan ishlab chiqilgan qoida 36. Predikatlarni sanash - Har xil borliqlar orasidagi munosabatni tasvirlash uchun matematik mantiqning rasmiy tili 37. Haqqoniylik soni - Fakt yoki qoidaning qanchalik haqqoniy hisoblanishni bildiruvchi son 38. Algoritm - Optimal yechim olishni ta’minlaydigan formal protsedura. 39. Bilimlar bazasi - ETning soha bilimidan iborat qismi 40. Dispetcher - Bilimlar bazasidan qachon va qay tartibda qoidalarni qabul qilishni boshqarib turadigan mexanizm qismi 41. Bilim - Dasturda ishlatiladigan intellektual axborot 42. Ishonchlilik koeffitsienti - Berilgan faktlar va qoidalarni aniq hisoblash ehtimoli yoki ishonchlilik darajasi belgilaydigan son 43. Atribut - Obyektning ba`zi xususiyatlari 44. Mantiq operatorlari - Predikatlarni hisoblash operatorlari. Ularga “VA”,”YOKI”,”EMAS” mantiqiy operatorlari tegishli 45. E`lonlar taxtasi - Bilimlarni alohida manbalarga bo`lish imkonini berish va ET lardagi ma`lumotlar strukturasi orasidagi o`zaro harakat 46. Vorislik - Yuqorida turuvchi sinfdan vorislik ierarxiyasidan obyekt qiymatlarini olish jarayoni 47. Qidirish chuqurligi - Mavjud alternativni qidiruv chuqurligi tamom bo`lguncha tekshiruvchi qidiruv strategiyasi 48. Qidiruv kengligi - Avval hamma tugunlar darajalari ko`rib chiqiladi,so`ng esa keying darajani tekshirishga o`tish qidiruv strategiyasi 49. To`qnashuvni yechish - Bir nechta alternativdan kerakli qoidani tanlab olish 50. Faktual bilimlar - Fan sohasi obyektlari haqida ma`lumotlar - 220 - АДАБИЁТЛАР 1. Каримов И.А., “Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир”, Тошкент., “Ўзбекистон”, 2005.-96б. 2. Каримов И.А. «Эришилган ютуқларни мустаҳкамлаб, янги марралар сари изчил ҳаракат қилишимиз лозим». // «Халқ сўзи», 2006 й., 11-февраль. 3. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. – Прeзидeнт Ислoм Кaримoвнинг 2009 йилнинг aсoсий якунлaри вa 2010 йилдa Ўзбeкистoнни ижтимoий-иқтисoдий ривoжлaнтиришнинг энг муҳим устувoр йўнaлишлaригa бaғишлaнгaн Вaзирлaр Мaҳкaмaсининг мaжлисидaги маърузaси // Халқ сўзи, 2010 йил 30 январь. 4. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари / И.А.Каримов. – Т: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 5. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби. Президент Ислом Каримовнинг 2008 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2009 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи, 2009 йил 14 февраль. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори. Ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмани янада ривожлантириш юзасидан қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида. 2009 йил 20 январь, ПҚ-1041-сон. 7. «Таълим тўғрисида»ги Қонун // Халқ таълими Ж., Тошкент, 1997, №5, 4-16 бетлар. 8. «Кадрларни тайёрлаш миллий дастури» // Халқ таълими Ж., Тошкент, 1998, №1, 5-41 бетлар. 9. “Компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президенти фармони. // “Халқ сўзи” газетаси, 2002 йил 6 июн. 10. Государственный образовательный стандарт высшего образования подготовки бакалавра по направлению в 5521900 – Информатика и информационны технология. Постановления Кабинета Министров Республики Узбекистан. 2005 год 1 сентябрь. 11. Государственный образовательный стандарт высшего образования подготовки бакалавра по направлению В 341000 – Профессиональное образование (Информатика и информационны технология). Постановления Кабинета Министров Республики Узбекистан. 2005 год 1 сентябрь. 12. Корнеев В.В., Гарев А.Ф. и др. Базы данных. Интеллектуальная обработка информации. – М.: «Нолидж», 2000. 13. Гаврилова Т.А., Хорошевский В.Ф. Базы знаний интеллектуальных систем. – С-Пб: Питер, 2001. 14. Змитрович А. И. Интеллектуальные информационные системы.- Мн: ТетраСистемс, 1997. 15. Джексон П. Введение в экспертные системы. - М.: «Вильямс», 2001. 16. Гаврилов А.В. Системы искусственного интеллекта. Ч.1. - Учебное пособие, Новосибирск: НГТУ, 2000. 17. Лабораторный практикум по нейронным сетям. Ч.1. - Методическое пособие. / Гаврилов А.В., НГТУ, 1999. 18. Дюк В., Самойленко А. Data Mining. Учебный курс. – С-Пб: «Питер», 2001. 19. Зыков В.В. Основы информационной культуры. – Тюмень: ТГУ, 1996. 20. Косимов С.С. Ахборот технологиялари. Ўкув қулланма. Тошкент. Алоқачи.2006.-369 с. 21. Орифжонов М., Бекмурадов Т., Хожиматова Г., “Эксперт тизимлар”, - Тошкент – “Фан”1991й, 60 б. 22. Хачатурова Е.М., Кимизбаева О.Э. Учебное пособие по курсу «Экспертные системы» Ташкент 2006. - 221 - 23. Хачатурова Е.М., Каримова В.А. Методические указания к практическим и лабораторным работам по курсу «Интеллектуальные системы». ТУИТ, 2008, 29 с. 24. Ходиев Б.Ю. и др. Введение в базы данных и знаний. Ташкент. Изд.ТГЭУ. 2003. – 133 с. 25. Круглов В.В., Борисов В.В.. Искусственные нейронные сети. Теория и практика. - М.: Горячая линия-Телеком, 2001. 26. Бекмурадов Қ.А., Нишонов А.Х., Мамарауфов О.А. Интеллектуал тизимлар: маърузалар матни. Самарқанд. СамДУ нашриёти. 2012. 157 б. 27. Бекмурадов К.А., Ишанкулов А., Ганиева Н. Методическое указания к практическим занятиям по курсу «Интеллектуальных систем». Самарканд. 2009. 28. Бекмурадов К.А., Мамарауфов О.А., Ганиева Н., Муртазаева У. Методическое указания к практическим и лабораторным занятиям по курсу «Интеллектуальных систем». Самраканд. 2013. 29. Голиш Л.В. Что нужно знать обучающему о современных технологиях обучения? // Экспериментальное учебно-методическое пособие. Ташкент: ИРССПО, 2002. 30. Азизходжаева Н.Н. Педагогические технологии и педагогическое мастерство. Т.: ТГПУ им.Низами, 2003. 31. Фарберман Б.Л., Мусина Р.Г. и др. Инструменты развития критического мышления. Т.: МинВУЗ, 2002. 32. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования // Учебное пособие для студ. пед. вузов и системы повыш. квалиф. пед. кадров / Е.С. Полат и др. М.: Изд. Центр «Академия», 2000. 33. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии / Учебное пособие. М.: Народное образование, 1998. 34. Фарберман Б.Л. Передовые педагогические технологии // Т.: ФАН, 2000. 35. Мамарауфов О.А., Бекмурадов Д.К., Джумаев С. Интеллектуал тизимлар. Электрон масофавий таълим курси. http://etuit.uz/dl/course/view.php?id=808 36. Зaйнутдинова M.Б. Интеллектуал тизимлар. Электрон масофавий таълим курси. http://etuit.uz/dl/course/view.php?id=552 37. Kaримoвa В.A. Интеллектуальные системы. http://etuit.uz/dl/course/view.php?id=557 http://www.searchengines.ru/ 38. http://elkutubbhona.narod.uz 39. http://uz.ref.uz 40. www.ziyonet.uz Муаллифларга мурожаат учун электрон манзиллар: Мамарауфов О.А. – odil0375@inbox.uz ТАТУ Самарқанд филиали катта ўқитувчиси. - 222 - E-mail.