HETERODOKS VE POST-OTİSTİK BİR
İKTİSADİ YAKLAŞIM OLARAK
İSLAMİ İKTİSAT
Mücahit KUMANDAVEREN
II. INTERNATIONAL SIIRT CONFERENCE
ON SCIENTIFIC RESEARCH
MARCH 21-23, 2022
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, yayınlanamaz ve kopyalanamaz.
Sunum Planı
Presentation Plan
•Özet
•Abstract
•Giriş
•Introduction
•Kapitalizmin Felsefi Arka Planı
•Philosophical Background of Capitalism
•Kapitalizmin Tarihi Arka Planı
•Historical Background of Capitalism
•Neo-klasik İktisat
•Neo-classical Economics
•Heterodoks & Post-otistik İktisat
•Heterodox & Post-autistic Economics
•İslami İktisat
•Islamic Economics
•Sonuç ve Öneriler
•Conclusion and Recommendations
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, yayınlanamaz ve kopyalanamaz.
***
•Özgürlük vaadiyle insanı «tanrılaştıran» «Hümanizm» ortaya çıkalı yaklaşık 700 yıl
•Descartes «Yöntem Üzerine Söylem» ini yazarak «akıl çağı»nı başlatalı 385 yıl
•Newton «Felsefenin Matematiksel İlkeleri» ni yazarak «bilimsel devrim»i başlatalı 335 yıl
•Adam Smith «Ulusların Zenginliği» ni yazalı 245 yıl
• «I. Sanayi Devrimi» gerçekleşeli 238 yıl
•«Fransız Devrimi» gerçekleşeli tam 233 yıl ve
•«Modernite»den, «Post-modernite»ye geçeli 70 yıl olmuş
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, yayınlanamaz ve kopyalanamaz.
***
ANCAK BUNA RAĞMEN
•Ne Hümanizm insanı özgürleştirebilmiştir
•Ne «akıl ve bilim» insanoğluna güvenli bir liman inşa edebilmiştir
•Ne tüm uluslar zenginleşebilmiştir
•Ne tüm ülkeler sanayileşip, kalkınabilmiştir
•Ne «Fransız Devrimi» adalet ve eşitlik getirebilmiştir
•Ne «Neo-klasik iktisat» insanlığın temel iktisadi sorunlarını çözebilmiştir ve
•Ne de «post-modernite» bir umut vadedebilmiştir
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, yayınlanamaz ve kopyalanamaz.
ÖYLEYSE
•YENİ BİR «PARADİGMA»YA
•YENİ BİR «İKTİSADİ SÖYLEME»
İHTİYAÇ VAR
PEKİ!
BU YENİ İKTİSADİ SÖYLEM «İSLAMİ İKTİSAT» OLABİLİR Mİ?
«İSLAMİ İKTİSAT» TÜM İNSANLIĞA BİR KURTULUŞ REÇETESİ SUNABİLİR Mİ?
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, kopyalanamaz ve yayınlanamaz.
Giriş
• Konuya açıklık getirmek için Kapitalizmin tanımına ve gelişim sürecine kısaca bakmamız lazım
• Kapitalizm, bir iktisadi «form»dur ve normunu dayatmaktadır; ideolojisi «liberalizm»dir.
• Bugün tüm dünyada, ekonomi, temelleri 16. yy’da atılmış olan bu «form»a göre dizayn edilmektedir.
• Kapitazlizm: üretim araçlarının özel mülkiyetine ve bunların kâr amacıyla işletilmesine dayanan
• Kısaca «Serbest Piyasa Ekonomisi» olarak tanımlayabileceğimiz iktisadi sistemin adıdır.
• Sistemin iyi anlaşılabilmesi için hem tarihi, hem de felsefi arka planına bir arada bakılmalıdır.
• Tarihi süreç içerisinde ortaya çıkan ve birbirini tetikleyen ve besleyen bir takım toplumsal ve
siyasal olaylar ve felsefi-düşünsel gelişmeler neticesinde ortaya çıkmış olan «kapitalizm»,
• 18. yüzyılda Sanayi Devrimi ile tüm Avrupa'ya yayılmış ve
• 19. yüzyılda kurumsallaşarak dünyanın büyük bir bölümünde hâkim hale gelmiştir.
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde çoğaltılamaz, kopyalanamaz ve yayınlanamaz.
Kapitalizmin Felsefi Arka Planı
• «Arapçadan Latinceye «tercüme faaliyetleri» Avrupa’daki «düşünce devrimi»ni tetiklemiş,
• Bu da «Kültür ve Zihniyet Devrimi»ne yol açmıştır: Yani Rönesans ve Reform.
• Rönesans’tan «Hümanizm» doğmuştur= insan-merkezcilik=insanın tanrılaştırılması (insan sevgisi değil)
• Ardından dinde «Reform» yaşanmış, Kapitalizmi mümkün kılan «Protestan Ahlak» doğmuştur.
• Descartes = Kartezyen felsefe ve Rasyonalizm (akılcılık) = Aydınlanm’anın başlangıcı
• Descartes’e göre doğruya ulaşmanın yolu: «evrensel matematik yöntem».
• «Ampirizmle» deney ve gözlemin ön plana alınmış (Locke, Berkeley ve Hume),
• Newton’la «doğa kanunları» yasalaşmıştır = Bilimsel Devrim
• Sonuç; Pozitivizmle «doğa kanunları»nın Sosyal Bilimlere ve İktisat Bilimine uygulanması,
• İskoç aydınlanmacısı Adam Smith’in ortaya çıkışı = «modern iktisadın başlaması»
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, kopyalanamaz ve yayınlanamaz.
Kapitalizmin Tarihi Arka Planı
• Batı Roma İmparatorluğunun dağılması, «feodalite»nin ortaya çıkışı ve orta çağ boyunca hakim oluşu
• 1500’lerde peş peşe, «işçi sınıfını» ortaya çıkaran gelişmeler yaşanması
• Üç tarla sistemi=at yetiştiriciliği ve uzun mesafe taşımacılık=bölgeler arası fiyat farkları=kar artışları ve
• denizcilikte yaşanan gelişmeler= altın ve gümüş akışı= enflasyon=karların artması=«sermaye birikimi»
• Dokuma sanayinin yün ihtiyacını gidermek için: «çitleme» hareketlerini başlatması
• Sonuç: «kırdan kente göçler»in yaşanması ve «büyük kentler»in ortaya çıkışı
• 1700’lerde İngiltere mallarına rağbet: Dokuma-İplik sanayinde gelişmeler: Uçan mekik, Jenny çıkrığı…
• Eve iş verme sistemi, sonrasında «kapitalist»in üretim süreçlerinde hakimiyeti=«emeğin sömürülmesi»
• Buharlı makinelerin icadı: Atölyeden fabrikaya geçiş ve olağanüstü üretim artışı= «Sanayi Devrimi»
• 1776: Adam Smith’in «Ulusların Zenginliği»ni yayınlanması ve 1784: «Kapitalist Sanayinin Doğuşu»
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, kopyalanamaz ve yayınlanamaz.
Neo-klasik İktisat
• «Neo-klasik İktisat» = «Ortodoksi» = Ana Akım İktisat = Dünya genelinde hakim iktisadi paradigma.
• Bugün hala Türkiye dahil dünyadaki üniversitelerin müfredatları Neo-klasik İktisat ağırlıklıdır
• Felsefi temeli: Kartezyen gelenektir
• Belirleyici karakteristiği: Klasik fizik ve termodinamik yasasının iktisada uyarlanmasıdır.
• Altı temel çıkış noktası: 1-Veri zamanda kaynakların dağılımı 2-Faydacılık, 3-Marjinalizm,
4-Rasyonellik, 5-Metodolojik bireycilik, 6-Genel denge
• Neo-klaisk paradigmayı temel alan iktisat okulları: Klasik İktisat Okul, Neo-klasik İktisat, Keynesyen
İktisat, Monetarist Okul, Rasyonel Bekleyişler Okulu (Teorisi) ve Yeni Keynesyen İktisat
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, kopyalanamaz ve yayınlanamaz.
Neo-klasik İktisada İtirazlar
• İktisadın bir doğa bilimi gibi algılanması ve «doğal yasaların iktisada uygulanması»
• Bunun sonucunda zamanla «matematiğin araç olmaktan çıkıp amaç haline gelmesi»
• Ceteris-paribus: Yani, bir şeyleri sürekli sabit tutarak bir yerlere varma çabası
• Homo-economicus: ekonomik insan=çıkarcı, kusursuz akılcılık, bilgiye kusursuz erişim, robot insan
• Üretim sürecinin, tarihsel ve toplumsal tüm özelliklerden soyutlanması
• Ücret ve karların, emeğin ve sermayenin üretime marjinal katkısından oluştuğu
• Tasarruf ve yatırımın özdeşliği
• Gerçek hayatta tam rekabetin uygulanabilmesinin imkansızlığı.
• «Kısacası; «Neo-klaisk İktisat» bugünkü iktisadi sorunlara çözüm üretememektedir».
• Dolayısıyla «insanlığın temel iktisadi sorunları» devam etmektedir.
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, kopyalanamaz ve yayınlanamaz.
Heterodoks & Post-otistik İktisat
• Ortodoksi (ana akım ) Neo-klasik iktisadın yetersizliği, yeni iktisadi yaklaşımları tetiklemiş ve beslemiştir
• Bu bağlamda Heterodoks iktisadi yaklaşımlar ilk olarak 1960’larda ortaya çıkmaya başlamış,
• 1970 ve 1980’li yıllar Heterodoks paradigmayı inşa çabalarıyla geçmiştir
• 1990’lara gelindiğinde ana akım iktisada karşı olan birçok teorik yaklaşım popüler olmaya başlamıştır.
• Başlıca Heterodoks yaklaşımlar: Avusturya İktisat Okulu, Ekolojik İktisat, Feminist İktisat,
Kurumsal İktisat, Evrimci İktisat, Marksist Radikal Okul ve Post-Keynesyen İktisat
• Post-otistik iktisat yaklaşımı ise: İlk olarak 2000 yılında Fransa’da bir grup öğrenci tarafından internette
yayımlanan Autisme-economie adlı bildiriyle ortaya çıkmıştır.
• İktisat biliminin kendilerinden önceki tüm öngörü, teori ve uygulamalarını «otistik» olarak nitelendirir
ve alternatif olarak başka bir iktisat ortaya koymak için çabalarlar
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, kopyalanamaz ve yayınlanamaz.
İslami İktisat & İslam İktisadı
• İslami iktisat, metodolojik ve sistematik olarak müstakil bir ilim dalı olarak ortaya çıkmamış olsa da,
• İktisadi konular fıkıh başta olmak üzere, birçok İslami kaynakta, detaylı olarak ele alınıp incelenmiştir
• İslam ilim geleneğinde iktisadi konuları, iktisadi olmayan konularla bir arada ele alan fıkıh, fıkıh usulü
ve kelam gibi genel kaynakların yanında, sadece iktisatla ilgili bazı temel konuları ele alan özel
kaynaklar da mevcuttur.
• Birinci Kaynak, Kurucu metin: Kur’an’ı Kerim: iktisadi bir metin olmamakla birlikte, ribâ (faiz), zekât,
mülkiyet, servet, gelir dağılımı, miras ve tereke, bazı temel iktisadi işlemler, ağırlık ve uzunluk ölçüleri,
tüketim kalıpları, harcama ve kesb gibi birçok iktisadi konuda Kur’an, yol gösterici çok sayıda ayet içerir.
• İkinci Kaynak: Sentez metin: Hadis: Hadis kaynaklarında iktisat ahlakı, iktisadi işlemler ve iktisadi
ibadetlerle ilgili meseleler geniş bir yer teşkil eder.
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, kopyalanamaz ve yayınlanamaz.
İslami İktisat & İslam İktisadı
• Üçüncü kaynak Fıkıh ve Fıkıh Usulü: İslam iktisadının omurgasını asıl olarak fıkıh literatürü oluşturur.
• Fıkıh Usulü: «İslâm Hukuku Metodolojisi»: Fıkıh Usulünde ele alınan tüketim teorisi, iktisadi haklar ve
genel olarak iktisat felsefesine dair bilgiler paha biçilmezdir.
• Dördüncü Kaynak: Tasavvufi kaynaklar: iktisat psikolojisi, iktisat ahlâkı ve iktisat felsefesine dair bilgiler içerir
• İslami iktisat, bir doktrin olarak; II. Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkmaya başlamıştır.
• Kapitalizm ve sosyalizmden farklı bir biçimde ve İslam’ın iktisadi hassasiyetleri doğrultusunda «İslami
kimlik» teziyle paralel bir doktrin olarak ortaya çıkmış ve
• «Siyasal İslam» ya da «İslamcılık» olarak bilinen toplumsal hareketler sonucunda yaygınlık kazanmıştır.
• Temel kavramlarını Kur’an ve Hadisten alır
• Ayrıca son yıllarda «İslami finans» alanında «katılım bankacılığı» uygulamalarıyla ön plana çıkarak iktisadi
literatürde yer almaya başlamıştır.
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, kopyalanamaz ve yayınlanamaz.
Sonuç ve Öneriler
• «Kartezyen felsefe»nin ve «Protestan ahlak»ının ürünü olan mevcut Neo-klasik İktisat teorisi
bugünkü koşullarda geçerliliğini yitirmiştir.
• Mevcut iktisadi düşünce tarihi ve iktisat felsefesi «Avrupa-merkezci» bir bakış açısıyla oluşturulmuştur.
• Üretim, tüketim, emek, faiz, rant, kâr, kazanç, girişim, servet, tasarruf, yatırım, kalkınma ve diğer pek
çok iktisadi kavramın içeriği, mefhumu, kapsamı Avrupa-merkezci bakış açısıyla oluşturulmuştur.
• Batı’nın hak, adalet, zulüm, eşitlik ve özgürlük gibi sosyal, siyasal ve hukuki alana ait kavramlara
yüklediği mana, bizim yüklediğimiz manaya göre farklılık arz etmektedir.
• Dolayısıyla bu kör ve topal iktisadi sistem bize uymamaktadır.
• Bu anlamda «İslami İktisat» «Ortodoksi» iktisada alternatif olma potansiyeline sahiptir. Çünkü:
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, kopyalanamaz ve yayınlanamaz.
Sonuç ve Öneriler
• İslam iktisadı, hak, adalet, infak, sadaka, kanaat gibi çok önemli değerler ekseninde gelişmiştir.
• Sınırsız üretim ve tüketim, aşırı kâr, yüksek kazanç, sermaye birikimi gibi nihai hedefleri yoktur.
• Kur’an ve sünnet, haksız kazancı, zulmü ve fırsatçılığı yasaklar
• İslam finansı her türlü faizi yasaklar
• Bölüşüm ve paylaşım esastır.
• Emek kutsaldır.
•İslam iktisadı bir ilkeler iktisadıdır. Özellikle fıkhın ilkeleri: emir ve yasaklar etrafında döner
• Mekânsal olarak evrenseldir, yani tüm coğrafyalara hitap eder.
• Zamansal olarak evrenseldir, yani kıyamete kadar geçerlidir
• Toplum yararını esas alır. Ama bireyi de feda etmez, insan «eşrefi mahlukat»tır.
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, kopyalanamaz ve yayınlanamaz.
Sonuç ve Öneriler
• İslam iktisadı ve finansı hukukidir, fıkhi esaslara aykırılık teşkile demez
• Sınıf sistemi yoktur, herkes İslam hukuku önünde eşittir
• Mubahlık esastır
• Cimrilik ve israf yasaklanmıştır
• Stokçuluk yasaktır
• Aldatma, hile, haksızlık yasaktır
• Fiyat kızıştırma yasaktır
• Spekülasyon ve kumar yasaktır.
• İhtiyaç sahipleri, muhtaçlar her zaman gözetilir ve bu gözetim zekat, fitre gibi müesseseler yardımıyla
kurumsallaştırılır.
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, kopyalanamaz ve yayınlanamaz.
Sonuç ve Öneriler
• «Homo-economicus»a karşı «Homo-İslamicus» yani «Kul» vardır: Kul, ilahi terbiyeyle eğitilmiş ve
aşırı duyguları törpülenmiş insandır. Hayatını, nefsinin arzularına göre değil yaratıcının taleplerine
göre ayarlar; bencil değildir, pragmatist değildir, kendi faydasını toplumun faydasına tercih etmez.
• Tüm bunların ışığında; İslami İktisadın, Heterodoks bir iktisat olup olmadığı konusu tartışmalıdır.
• İslami İktisat her ne kadar, Heterodoks iktisat gibi, ana akım İktisada bir aykırılık oluşturuyorsa da,
«Heterodoks İktisatla birebir örtüşmemektedir».
• Bununla birlikte Neo-klasik teorinin ele alındığı kaynaklarda İslam iktisadı, davranışsal iktisat ve
kurumsal iktisat gibi Heterodoks yaklaşımlar arasında gösterilerek, bir çıkış yolu olarak görülmektedir.
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde çoğaltılamaz, kopyalanamaz ve yayınlanamaz.
***
BENİ SABIRLA DİNLEDİĞİNİZ İÇİN
TEŞEKKÜR EDERİM
Her hakkı saklıdır. İzinsiz olarak hiçbir şekilde, çoğaltılamaz, kopyalanamaz ve yayınlanamaz.