ZÙ>$$∫°uZÙ
yb°<Ÿ‹™>
tF°≤°t°∫d
ydu„°∫
fit# $$
1
N°<ÌJ¡<b ZÙtπ°vtÙ<J¡tF°tC<fi≈®dÙw
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
≈≤tFaŸ ZÙtÌg N°fiaÌ f°u@u∏B Ÿ≤_bwÙ ≈®dÙw
"b°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d' (w°Ã≈∫Õ≈®J¡°„°¶∫∆∫°¶∫°Ÿ<Fw) J¡° <F∏ÌÙ NfiCb°Ì
bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
≈FÔ° ŸyÕ
Ÿ‡≈®Ì°∫ J¡∑ <b„C<] Ju¡ <ÔÎ M¡<T-Ìub Ÿab°Ì N°æ≤ ≈°uÌg|°w Ju¡ <ÔÎ
ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ NI°fi Ju¡ <fi¿tW J¡° bdÕfi $
Nfi°<Ì tF°t°uFR¡≈Ù <fi„° tu* Ÿ°u∫u F…Î oŸ ıywg J¡°u f°≤f°≤ Ì…#©R¡≈Ù ˚®t°u* Ÿu ≤<ªw; ı∏t,
ı≤°, ∆∫°<@, t¨Ã∫C, FTÕ, „°uJ¡, J®¡°u@ N°<Ì NfiS°u˘ Ÿu ∆∫°›w; N°º∫°<ÃtJ¡, N°<@Ìæ<bJ¡ N°æ≤
N°<@˚°æ<wJ¡ wÙfi w°≈R¡≈Ù Ì°b°fiÔ Ÿu (bfi J¡∑ N<Àfi Ÿu) ª°≤°u* N°u≤ <|≤u F…Î ŸaŸ°≤R¡≈Ù tF°≤^∫
tu* t°u<Fw, <bbuJ¡≤<Fw N°æ≤ ≈®f°u@ Ju¡ ≈°∫ Ju¡ fi <tÔfiu Ju¡ J¡°≤d Ì…#©Ù Ìu©J¡≤ „°˜R¡≈Ù Ÿ¥∫Õ
Ju¡ Ì∫ Ÿu Ÿu (ıywg J¡°u) ≈®f°u<@w J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ˚yb°fi ZÙf®ÊÌub Ju¡ N°Ìu„ Ÿu wS° N≈fiu
N°≈ ˚Ù ≈®b¨W ≈≤tÌ∫°ÔC tF<TÕ ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ ≤ªu ı°fiub°Ôu <b„°Ô „°˜ J¡∑, ∫°uyb°<Ÿ‹™> y®∏S
J¡∑ <fi<bÕPfi Ÿt°<›w Îba <b„uTR¡≈ Ÿu ≈®ª°≤ Ju¡ <Ô∫u ZC<w, _t¨<w N°æ≤ ŸÌ°ª°≤ Ÿu ≈®°›w wS°
Ÿ‡≈¥dÕ <bPfi°u* Ju¡ <fit¥ÕÔfi tu* ŸtSÕ Ÿwg, <ªwg Îba N°fi∏Ì_bR¡≈ N<πwÙ∫ ≈≤f®Ê ≈≤t°Ãt° J¡°
≈®d°tR¡≈ tayÔ°ª≤d J¡≤wu F…Î „°˜ Ju¡ <bT∫ N°æ≤ ≈®∫°uıfi J¡°u w¸>_SÔsd N°æ≤ _bR¡≈Ôsd
π°≤° Ÿasu≈ Ÿu <Ì©Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ ≈FÔu "∫w°u b°' oŸ Z¨<w Ÿu ≈®<w≈°<Ìw w¸>_SÔsd<Ÿ] wÃ≈Ì°SÕ
≈≤f®Ê J¡°u fit_J¡°≤ J¡≤wu Fæ* $
Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ tu* N°J¡°„ N°<Ì tF°˚¥w Îba |¸>, ≈¸> N°<Ì ˚°æ<wJ¡ ≈Ì°SÕ <ıŸ N<πwÙ∫ b_wC
J¡∑ ŸW° Ÿu N<_wÃb J¡°u ≈®°›w J¡≤ N°<b˚¥Õw F°uwu Fæ*, <_S<wJ¡°Ô tu* <ıŸJ¡∑ ŸW° Ÿu FÙ <_Sw ≤Fwu Fæ*
N°æ≤ ≈®Ô∫J¡°Ô tu* <ıŸtu* ÔÙfi F°uwu Fæ* Ÿ ŸÃ∫_bR¡≈ (N≈fiu tu* N°≤°u<≈w Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ ≈°≤t°<SÕJ¡
_bR¡≈ Îba Ÿf ≈®°<d∫°u* Ju¡ ⁄Ì∫ tu* <_Sw N°ÃtR¡≈) ≈≤t°Ãt° J¡°u fit_J¡°≤ Fæ >$$1$$
ŸÃ∫_bR¡≈ Ju¡ <ªÌuJ¡Ãb≤Ÿ NfiC˚b π°≤° ≈≈°Ìfi J¡≤wu F…Î Ãb‡≈Ì°SÕ ıÙb Ju¡ w[b˚¥w ŸÙ
_bR¡≈ J¡°u ≈Cfi# fit_J¡°≤ J¡≤wu Fæ* $
<ıŸ <ªÌuJ¡≤Ÿ ≈≤t°Ãt° Ÿu I°w°, I°fi, Iu∫, ‹¸>°, Ì„Õfi, Âÿ∫, J¡w°Õ, FuwC N°æ≤ <J®¡∫° - ∫u
Ÿf ∆∫°bF°¿≤J¡ ≈Ì°SÕ N°<b˚¥Õw F°uwu Fæ* $ Ÿ I°w° N°<Ì Ju¡ Ÿ°sÙ N°æ≤ ≈≤t°SÕw# I°fiR¡≈ Ÿu Nb<_Sw
≈®Ã∫y°Ãt° J¡°u fit_J¡°≤ Fæ (!) $$2$$
(!) "Nfiufi ıÙbufi°Ãtfi°fiC≈®<bÿ∫ fi°tR¡≈u ∆∫°J¡≤b°<d' oŸ ıÙbR¡≈ N°Ãt° Ÿu ≈®bu„J¡≤ ıywg
J¡∑ ≤ªfi° J¡≤w° Fq≥ $ oŸ ZC<w Ju¡ NfiCŸ°≤ <f‡f˚¥w J¥¡¸>_S ªæw∏∫ FÙ ≈®<w<f‡fR¡≈ Ÿu N∏w#J¡≤dR¡≈
2
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
oŸ ≈®J¡°≤ "wwg' N°æ≤ "Ãbtg' ≈Ì°SÕ J¡° „°u@fi J¡≤Ju¡ w¸>_S Ôsd tu* ≈∫Õb<Ÿw F°ufiub°Ôu "N°fi∏Ì°u
f®Êu<w ∆∫ı°fi°wg' oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu <fi<ÌÕ‹¸> <fi≤<w„∫ N°fi∏ÌR¡≈ ≈≤t≈C”T°SÕ˚¥w N©^±> b°•∫°SÕ
J¡°u fit_J¡°≤ J¡≤wu Fæ* $
<ıŸ ≈®Ã∫°y°Ãt_bR¡≈ ≈¿≤≈¥dÕ <fi≤<w„∫°fi∏Ì-tF°ŸtCB Ÿu _byÕ N°<Ì Ô°uJ¡°u* tu* NS°Õwg Ìubw°N°u*
tu* N°æ≤ ˚¥<t tu* NS°Õwg ªuwfi-Nªuwfi Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ tu* ∏∫¥fi°<@J¡˚°b Ÿu N°fi∏ÌÔu„ J¡° NfiC˚b
F°uw° Fæ N°æ≤ b°_wb tu* <ıŸJ¡° N°fi∏ÌÔu„ ıÙb°u* J¡° ıÙbfi (N°Ãt°) Fæ, Ÿ ≈≤t≈C”T°SÕ˚¥w f®Ê°fi∏Ì
J¡°u fit_J¡°≤ Fæ $$3$$
∫°u* tayÔ°ª≤d Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S <bT∫ N°<Ì J¡° ≈®Ì„Õfi J¡≤wu F…Î Ÿasu≈w# „°˜°SÕ J¡° ≈®Ì„Õfi
<J¡∫° $ Nf ŸÙ „°˜°SÕ J¡° Ã≈<W N°<Ì Ÿu <b_w°≤≈¥bÕJ¡ <fiR¡≈d J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Z°uw°N°u* Ju¡
<bÿb°Ÿ J¡∑ »w° Ju¡ <ÔÎ y®∏SJ¡°≤ tF°tC<fi b<Ÿ‹™> N°æ≤ ˚yb°fig ≤°tª∏BıÙ Ju¡ Ÿab°Ì Ju¡ N°≤‡˚ Ju¡
≈FÔu ≈°uÌg|°wR¡≈ N°¶∫°<∫J¡° J¡Fwu Fæ* $
ŸCwÙ‚d fi°t J¡° J¡°uoÕ f®°Êd S° $ ŸJ¡° ⁄Ì∫ NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ Ÿ∏ÌuF°u* Ÿu ˚≤° S°, NwÎb Ÿfiu
tF°tC<fi Ny_Ã∫ Ju¡ N°Zt tu* ı°J¡≤ fiŸu Ÿ°Ì≤ ≈®ÿfi <J¡∫° $$4$$
ŸCwÙ‚d fiu J¡F° # ˚ybfig, N°≈ @tÕ Ju¡ w[b J¡°u ı°fiwu Fæ*, Ÿ‡≈¥dÕ „°˜°u* J¡° N°≈fiu ˚ÔÙ ˚°≥<w
taSfi <J¡∫° Fæ, tCHu ÎJ¡ fn° ˚°≤Ù Ÿa„∫ Fæ, J¨¡≈° J¡≤ N°≈ oŸu Ìq≤ J¡∑<ıÎ $$5$$ •∫° t°us J¡° (")
Ã≈°ÌJ¡ J¡tÕ Fæ ? NSb° I°fi FÙ t°us J¡° ∆∫aıJ¡ Fæ ? ∫° J¡tÕ N°æ≤ I°fi Ì°ufi°u* <tÔJ¡≤ t°us Ju¡ Ÿ°@fi
Fæ* ? ofi wÙfi°u* ≈s°u* tu* Ÿu <fiÿª∫ J¡≤Ju¡ <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡°≤d J¡°u J¡<FÎ $$6$$
"∫` Ì…#©ufi Ÿ¿‡˚∏fitg' oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu _byÕ tu* <fiÃ∫Ãb N°<ÌJ¡° ≈¿≤I°fi F°uw° Fæ, b°_wb tu*
NfiuJ¡ ZC<w∫°u* Ju¡ Ÿ°S <b≤°u@ F°ufiu Ÿu _byÕ tu* ¿fiÃ∫Ãb N°<ÌJ¡° Zbd N°≈u<sJ¡ Fæ NS°Õwg <ıwfiu
≈°<@ tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ w›w Ô°uF<≈^±> tu* N<Àfi Ju¡ Ÿt°fi w°Ì°Ã‡∫ Ju¡ Nº∫°Ÿ Ÿu N∏w#J¡≤d J¡∑ ınw°
J¡°u Ìq≤J¡≤ Ÿu ≈®J¡°„fi-Ÿ°tØ∫Õ Ìuw° F…N° I°w° J¡FÔ°w° Fæ $ bFÙ <ªfiy°¿≤∫°u* Ju¡ Ÿt°fi N∏w#J¡≤d
J¡∑ b¨<W∫°u* J¡°u ≈®J¡°„fi-Ÿ°tØ∫Õ Ìufiu Ÿu I°fi J¡FÔ°w° Fæ $ b¨<W Ju¡ <bT∫°J¡°≤ F°ufiu ≈≤ _b∫a ˚Ù b¨<W
π°≤° <bT∫°J¡°≤ F…N°-Ÿ° Iu∫ J¡FÔ°w° Fæ $ bFÙ I°fiu¿∏B∫°u* Ju¡ π°≤° B‹¸>° J¡FÔ°w° Fæ $ N°æ≤ o¿∏B∫Ÿ‡≈®∫°uy Ÿu Ã≈∏fi o¿∏B∫b¨<W Ju¡ π°≤° Ì„Õfi J¡FÔ°w° Fæ $ b¨<W Ju¡ k¡ÔR¡≈ Ÿu <bT∫°u* J¡°u ∆∫°›w J¡≤
wB¥≈ Ÿu _b∫a ˚٠̨ÿ∫-Ÿ° F°u ı°w° Fæ, Nw# Âÿ∫ J¡FÔ°w° Fæ $ J¡tuÕ¿∏B∫, ≈®°d N°æ≤ „≤Ù≤ Ju¡ π°≤° J¡w°Õ
J¡FÔ°w° Fæ $ k¡Ô J¡° ˚°u•w° F°ufiu Ÿu <J®¡∫° J¡∑ Ã≈<W tu* <fi<tW F°ufiu Ju¡ J¡°≤d FuwC J¡FÔ°w° Fæ $ <J®¡∫°
J¡∑ ∏∫¥fiw° N°æ≤ N<@J¡w° tu* "tæ* FÙ ∏∫¥fi ∫° N<@J¡ Fq≥' ÎuŸ° <J®¡∫° Ju¡ <bT∫ tu* N<˚t°fi J¡≤fiu Ÿu <J®¡∫°
J¡FÔ°w° Fæ $ •w NSÕ tu* "ÎT <F B‹¸>° Z°uw° t∏w° J¡w°Õ f°u]° <bI°fi°Ãt° ≈C”T# ≈®°d∏fiub ≈®°d°u fi°t
˚b<w' oÃ∫°<Ì ZC<w ≈®t°d Fæ $
" ≈≤t ≈C”T°SÕ˚¥w f®Ê°fi∏Ì FÙ ∫F°≥ t°us„ÆÌ J¡° NSÕ Fæ $ ŸJ¡° ≈∫ÕbŸ°fi _byÕ tu* FÙ F°uw° Fæ, •∫°u<J*¡
"∫∏fi Ì…#©ufi Ÿ<‡˚∏fia fi ª y®_wtfi∏w≤tg $ N<˚Ô°T°u≈fiÙw*ª wßC©a _b#≈Ì°_≈Ìtg $$' ı°u <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤
Ju¡ Ì…#© Ÿu Ÿ‡f∏@ fi ≤©fiub°Ô°, <fi≤<w„∫, N<bfi°„Ù Îba N<˚Ô°T° J¡≤wu FÙ ≈®°›w F°ufiub°Ô° ŸC© Fæ, ŸÙ
J¡°u _byÕ J¡Fwu Fæ* $ oŸ ZC<w Ÿu wS° "Ÿ _byÕ# Ÿb°Õ∏≈®Ã∫<b<„‹¸>Ãb°wg' Ÿ _byÕ J¡°u Ÿ˚Ù Ô°uy ª°Fwu Fæ* $
ŸyÕ - 1]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
3
N<fiÃ∫ ∫° Ì…#©<t<Zw ≈Ì°SÕ Fæ*, fiŸu _byÕ N<@J¡ _S°∫Ù Fæ N°æ≤ Ÿtu* ÌC#© J¡° <tZd ˚Ù J¡t Fæ,
Nw# NŸ‡˚b F°ufiu Ÿu ≈®St ≈®ÿfi <fi≤SÕJ¡ Fæ $ ≤F yoÕ <πwÙ∫ N°æ≤ w¨wÙ∫ ≈®ÿfi J¡∑ f°w, Ÿtu* <ªW„C<]
Ju¡ π°≤° J¡tÕ Ju¡ I°fi°ay F°ufiu ≈≤ ˚Ù ZC<w-w°Ã≈∫Õ Ju¡ Ÿ°S <b≤°u@ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d I°fi N°æ≤ J¡tÕ J¡°u
N<˚∏fi t°fi J¡≤ Ny_Ã∫ tC<fi ŸCwÙ‚d f®°Êd Ju¡ ≈®ÿfi J¡° W≤ Ìuwu Fæ* $
Ny_Ã∫ tC<fi fiu J¡F° # ıæŸu N°J¡°„ tu* Ì°ufi°u* FÙ ≈a©°u* Ÿu ≈sÙ nwu Fæ*, ÎJ¡ Ÿu fiFÙ*, bæŸu FÙ
I°fi N°æ≤ J¡tÕ Ì°ufi°u* Ÿu ≈≤t≈Ì J¡∑ ≈®°<›w F°uwÙ Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ıæŸu N°J¡°„-t°yÕ Ÿu
ı°fiub°Ôu ≈sÙ N≈fiu N˚Ù‹¸> Ìu„ tu* ı°fiu Ju¡ <ÔÎ Ì°u ≈a©°u* Ju¡ π°≤° FÙ n J¡≤ ı° ŸJ¡wu Fæ*, ÎJ¡
Ÿu fiFÙ*; bæŸu FÙ "w<π‹d°u# ≈≤ta ≈Ìtg' oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu <ıŸ ≈≤t≈ÌR¡≈ Jæ¡bv∫ J¡° bdÕfi <J¡∫°
y∫° Fæ, ŸJ¡°u N<@J¡°≤Ù Ô°uy N≈fiu N°Ãt° tu* FÙ I°fi N°æ≤ J¡tÕ Ì°ufi°u* Ÿu ≈®°›w J¡≤ Ôuwu Fæ*, Nw#
I°fi N°æ≤ (#) J¡tÕ Ì°ufi°u* t°us Ju¡ J¡°≤d Fæ* $$7$$
≈¥b°uÕ•w NSÕ J¡°u ̨» J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <k¡≤ J¡Fwu Fæ* $
Ju¡bÔ J¡t°u˘ Ÿu ∫° Ju¡bÔ I°fi Ÿu t°us fiFÙ* F°uw°, <J¡∏wC I°fi N°æ≤ J¡tÕ Ì°ufi°u* Ÿu t°us F°uw° Fæ, Nw#
f®ÊI fnu fnu tC<fi J¡tÕ N°æ≤ I°fi Ì°ufi°u* J¡°u t°us Ju¡ Ÿ°@fi t°fiwu Fæ* $ oŸ<ÔÎ NfiC˚b <Ÿ] <bT∫ tu*
<J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° Ÿ∏ÌuF fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ $$8$$ oŸ <bT∫ tu* ÎJ¡ ≈®°ªÙfi o<wF°Ÿ J¡Fw° Fq≥ # ≈®°ªÙfi
J¡°Ô tu* Ÿ‡≈¥dÕ buÌ°u* J¡° I°w° J¡°”^∫ fi°t J¡° ÎJ¡ f®°Êd S°, ŸJu¡ <≈w° J¡° fi°t N<Àfibuÿ∫ S° $
yC”ıÙ Ÿu buÌ N°æ≤ Ÿ˚Ù buÌ°ay, „°˜ N°<Ì J¡° ≈¥dÕR¡≈ Ÿu Nº∫∫fi J¡≤ bF J¡°”^∫ N≈fiu |≤
N°∫° $$9-10$$ |≤ N°J¡≤ bF Ÿ∏º∫°b∏Ìfi N°<Ì J¡°uoÕ J¡tÕ fiFÙ* J¡≤w° S°, f<vJ¡ fitu* NfiuJ¡ w≤F
Ju¡ Ÿ∏ÌuF J¡≤fiu Ôy° $ N≈fiu ≈C` J¡°u ∫°u* J¡tÕ≤<Fw NwÎb <fi∏Ω Ìu©J¡≤ N<Àfibuÿ∫ fiu ŸJu¡ <Fw Ju¡
oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ ıæ<t<fiŸ¥` Ÿu _byÕ FÙ t°us Fæ, ÎuŸ° t°Ô¥t ≈nw° Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ J¡° t°us ≠∫°u<w‹¸>°ut N°<Ì J¡t°u˘
Ÿu FÙ F°u ŸJ¡w° Fæ, Nw# tÙt°aŸJ¡-tw Ju¡ NfiCŸ°≤ •∫° J¡tÕ FÙ t°us J¡° J¡°≤d Fæ ? ÎuŸ° ≈®St ≈®ÿfi J¡° N°„∫
Fæ $ "fi J¡tÕd° fi ≈®ı∫°', "›Ôb° fluwu N̨i>° ∫IR¡≈°#', "I°Ãb° wa t¨Ã∫CtÃ∫u<w' oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* Ÿu ∫F I°w
F°uw° Fæ <J¡ tC<•w J¡° I°fi Ÿu N<w¿≤•w ÌqŸ≤° J¡°uoÕ ˚Ù J¡°≤d fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, Nw# ≈<fiTwgtw Ju¡ NfiCŸ°≤
•∫° I°fi FÙ t°us J¡° J¡°≤d Fæ ? ÎuŸ° <πwÙ∫ J¡v≈ J¡° ˚°b Fæ $ "JC¡bÕ∏fiubuF J¡t°Õ<d', "<bΩ°*ª°<bΩ°*ª
∫_wπuÌ°u˚∫ ŸF' oÃ∫°<Ì t∏`°u* Ÿu ŸJu¡ I°fi N°æ≤ J¡tÕ Ì°ufi°u* <tÔJ¡≤ J¡°≤d Fæ*, ÎuŸ° I°w F°uw° Fæ, Nw#
•∫° I°fi-J¡tÕ Ì°ufi°u* ŸtChª∫R¡≈ Ÿu tC<•w Ju¡ J¡°≤d Fæ* ? ∫°u* w¨wÙ∫ ≈®ÿfi J¡° N°„∫ Fæ $
# ∫F°≥ I°fi N°æ≤ J¡tÕ J¡° ŸtChª∫ t°us J¡° FuwC Fæ, ÎuŸ° ≈®<w≈°Ìfi fiFÙ* <J¡∫° y∫° Fæ, <J¡∏wC ≈FÔu
J¡t°ÕfiC‹™>°fi π°≤° <ªW J¡∑ „C<] F°ufiu ≈≤ I°fi F°uw° Fæ, wÌfi∏w≤ tC<•w F°uwÙ Fæ, ∫°u* I°fi tu* FÙ Ÿ°s°wg tC<•w
J¡∑ FuwCw° J¡° ≈®<w≈°Ìfi <J¡∫° y∫° Fæ; oŸ<ÔÎ ≈sÙJ¡° ‹¸>°∏w I°fi N°æ≤ J¡tÕ Ju¡ ∫°æy≈Ω°a„ tu* _bR¡≈ŸtChª∫
tu* fiFÙ* ŸtHfi° ª°<FÎ, <J¡∏wC J®¡tŸtChª∫ tu* ŸtHfi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ ≈®b¨<W N°æ≤ <fib¨<W J¡wÕ¨ÃbNJ¡wÕ¨Ãb ÎJ¡ Ÿt∫ tu* fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, oŸŸu ˚Ù I°fi Ÿu ≈FÔu J¡t°u˘ J¡∑ N<_ww° NSÕw# ≈®wÙw F°uwÙ Fæ $
ıæŸu Ì≈Õd tu* <J¡ŸÙ b_wC J¡° ≈®<w<f‡f ≈nfiu Ju¡ ≈FÔu Ì≈Õd J¡° ≈¿≤t°ıÕfi N°æ≤ ≈®J¡°„ Ì°ufi°u* N≈u<sw F°uwu Fæ*,
•∫°u*<J¡ fiJu¡ <ffi° Ÿtu* ≈®<w<f‡f FÙ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, bæŸu FÙ N<bΩ°-tÔ J¡∑ <fib¨<W tu* <ªW J¡∑ „C<]
N°æ≤ ≈®t°d Ÿu Ã≈∏fi F°ufiub°ÔÙ „C]b¨<W ∫u Ì°ufi°u* N≈u<sw Fæ*, •∫°u*<J¡ N„C] <ªWb°Ôu J¡°u Fı°≤ f°≤ Zbd
J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù N°ÃtI°fiR¡≈ k¡Ô J¡∑ ≈®°<›w fiFÙ* Ìu©Ù ı°wÙ $
4
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
<ÔÎ ∫u bªfi J¡Fu # Fu bß, ∫F •∫° J¡≤ ≤Fu F°u ? N≈fiu J¡t°u˘ J¡° ≈°Ôfi •∫°u* fiFÙ* J¡≤wu ? ˚Ô°
fwÔ°N°u w°u ŸFÙ ∫<Ì J¡tÕ fi J¡≤°uyu, w°u wC‡Fu* <Ÿ<] Jæ¡Ÿu ≈®°›w F°uyÙ ? N°æ≤ ∫F ˚Ù fwÔ°N°u <J¡
wC‡F°≤Ù J¡t°u˘ tu* ≈®b¨<W •∫°u* fiFÙ* F°uwÙ ? $$11-13$$ N≈fiu <≈w° Ju¡ ∫°u* ≈¥~>fiu ≈≤ J¡°”^∫ fiu J¡F° #
ZC<w N°æ≤ _t¨<w∫°u* fiu ıÙbfi≈∫Õ∏w N<ÀfiF°u`, Ÿ∏º∫°b∏Ìfi N°<Ì ≈®b¨<WR¡≈ @t°u˘ J¡° <b@°fi ∫°
≈®<w≈°Ìfi <J¡∫° Fæ Îba "@fi Ÿu, J¡tÕ Ÿu wS° ≈®ı°N°u* Ju¡ Ã≈°Ìfi Ÿu Nt¨wR¡≈ t°us ≈®°›w fiFÙ* F°uw°,
tC¶∫-tC¶∫ ∫<w Ô°uy ÎJ¡t°` Ã∫°y Ÿu t°us ≈®°›w J¡≤wu Fæ*', ÎuŸu NSÕ J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiub°ÔÙ "fi
@fiufi' oÃ∫°<Ì ZC<w tC<•w≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ Ju¡bÔ Ã∫°y J¡°u FÙ Ÿ°@fi fwÔ°wÙ Fæ $ oŸ<ÔÎ ≈¥≠∫b≤, ofi
≈≤_≈≤ <b”] NS°u˘ tu* Ÿu <J¡ŸJ¡° tCHu NfiCŸ≤d J¡≤fi° ª°<FÎ ? ∫°u* Ÿ∏ÌuF tu* ≈nJ¡≤ tæ* J¡t°ÕfiC‹™>°fi
Ÿu Ì°ŸÙfi F…N° Fq≥ $$14-16$$ Ny_Ã∫ fiu J¡F° # ˚B, <≈w° Ÿu J¡F J¡≤ J¡°”^∫ ªC≈ F°u y∫°, Ÿ Ju¡
<≈w° fiu ªC≈-ª°≈ fæ™>u F…Î ≈C` Ÿu J¡F° $$17$$ N<Àfibuÿ∫ fiu J¡F° # <≈®∫ ≈C`, tæ* wCtŸu ÎJ¡ ŸC∏Ì≤ J¡S°
J¡Fw° Fq≥ , Ÿu ŸCfi°u $ ŸJu¡ NSÕ J¡° tCHŸu <fiÿª∫ J¡≤Ju¡ wC‡Fu* ı柰 Nh~>° Ôyu b柰 J¡≤fi° $$18$$
N›Ÿ≤°N°u* tu* NÃ∫∏w ŸC∏Ì≤Ù ŸC”<ª fi°tJ¡∑ ÎJ¡ N›Ÿ≤° SÙ $ bF t∫¥≤°u* Ÿu N°b¨W <Ft°Ô∫ Ju¡ <„©≤
≈≤ fæ™>Ù SÙ, ıF°≥ ≈≤ J¡°tŸaw›w <J¡∏fi¿≤∫°≥ <J¡∏fi≤°u* Ju¡ Ÿ°S J®¡∑±>° J¡≤wÙ Fæ* N°æ≤ ≈°≈°u* J¡° fi°„
J¡≤fiub°Ô° ZÙyay°ıÙ J¡° ≈®b°F <J¡Ô°u*Ôu t°≤w° Fæ $ Ÿfiu N°J¡°„-t°yÕ Ÿu ı° ≤Fu o∏B Ju¡ Ìqw J¡°u
Ìu©° $ ŸC”<ª fiu Ìqw Ÿu J¡F° # tF°˚°y, N°≈ J¡F°≥ Ÿu N° ≤Fu Fæ*, Nf J¡F°≥ ı°wu Fæ* ? bF Ÿf J¨¡≈°≈¥bÕJ¡
tCHŸu J¡<F∫u $ Ìqw fiu J¡F° # ŸC∏Ì≤Ù, N°≈fiu fn° Nh~>° ≈®ÿfi <J¡∫° $ tææ* N°≈Ju¡ ≈®ÿfi J¡° ∫S°bwg W≤
Ìuw° Fq≥ $ @t°ÕÃt° ≤°ı<TÕ N¿≤‹¸>fiu<t N≈fiu ≈C` J¡°u ≤°≠∫ ÌuJ¡≤ w≈ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ bfi tu* y∫° $ bF ≤°ı°
y∏@t°Ìfi ≈bÕw ≈≤ w≈_∫° J¡≤ ≤F° Fæ $ bFÙ J¡°∫Õ J¡≤Ju¡ tæ* N° ≤F° Fq≥ N°æ≤ Nf bF°≥ J¡° b¨w°∏w J¡Ffiu
Ju¡ <ÔÎ o∏B Ju¡ ≈°Ÿ ı°w° Fq≥ $$19-25$$ N›Ÿ≤° fiu J¡F° # ˚ybfig, bF°≥ ≈≤ J¡°æfi |¸>fi° F…oÕ, Ÿu
tCHŸu J¡<F∫u tæ* N°≈Ÿu <bfi∫≈¥bÕJ¡ ≈¥~>wÙ Fq≥ $ tu≤Ù NbFuÔfi° fi J¡∑<ı∫u $$26$$ ÌubÌqw fiu J¡F° # Fu
ŸC∏Ì≤Ù, ŸCfi°u, tæ* <b_w°≤ Ÿu wC‡Fu* bF°≥ J¡∑ |¸>fi° ŸCfi°w° Fq≥ $ ≤°ı° N¿≤‹¸>fiu<t y∏@t°Ìfi ≈bÕw tu*
J¡<™>fi w≈_∫° J¡≤ ≤F° Fæ, ∫F ı°fiJ¡≤ Ìub≤°ı o∏B fiu tCHu N°I° ÌÙ <J¡ "Fu Ìqw, wCt N›Ÿ≤°N°u* N°æ≤
<b<b@ f°ı°u* Ÿu ŸC„°u<˚w, y∏@bÕ, <Ÿ], <J¡∏fi≤ N°<ÌŸu <b˚¥<Tw <bt°fi J¡°u Îba w°Ô N°<Ì Ÿu Ÿ<≠ıw
Ÿufi° J¡°u ÔuJ¡≤ NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ b¨s°u* Ÿu „°u<˚w y∏@t°Ìfi ≈bÕw ≈≤ ı°N°u N°æ≤ ≤°ı° N¿≤‹¸>fiu<t J¡°u
<bt°fi ≈≤ fæ™>° J¡≤ _byÕŸC© ˚°uyfiu Ju¡ <ÔÎ Nt≤°bwÙ ≈C≤Ù tu* Ôu N°N°u $$27-31$$ Ìub≤°ı o∏B J¡∑
bæŸÙ N°I° ≈°J¡≤ Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ°t<y®∫°u* Ÿu ∫C•w Ÿ <bt°fi J¡°u ÔuJ¡≤ tæ* •w ≈bÕw y∫° $ bF°≥ ≈F…≥ª J¡≤
≤°ı° Ju¡ N°Zt tu* ı°J¡≤ tæ*fiu fiJ¡°u Ìub≤°ı o∏B J¡∑ Ÿf N°I° J¡F ŸCfi°oÕ $ Fu ŸC∏Ì≤Ù, tu≤u bªfi°u* J¡°u
ŸCfifiu Ju¡ f°Ì ŸaÌuF tu* ≈nJ¡≤ ≤°ı° fiu J¡F° # Fu Ìqw, tæ* N°≈Ÿu ≈¥~>fi° ª°Fw° Fq≥, tu≤u ≈®ÿfi J¡° W≤
ÌÙ<ı∫u $ _byÕ tu* J¡°æfi yCd N°æ≤ Ì°uT Fæ* ? fiJ¡° tu≤u Ÿ°tfiu bdÕfi J¡∑<ı∫u $ tæ* ∏Fu* ı°fiJ¡≤ ıæŸÙ
oh~>° F°uyÙ b柰 J¡R¡≥y° $$32-35$$ ÌubÌqw fiu J¡F° # ≤°ıfig, ≈C^∫ J¡∑ Ÿ°ty®Ù Ju¡ NfiCŸ°≤ tfiC‹∫ _byÕ
tu* Wt k¡Ô ˚°uyw° Fæ $ ÃJ¨¡‹¸> ≈C^∫ Ÿu ÃJ¨¡‹¸> _byÕ <tÔw° Fæ, tº∫t ≈C^∫ Ÿu tº∫t _byÕ <tÔw°
Fæ Îba J¡<fi‹™> ≈C^∫ Ÿu wÌgfiCR¡≈ J¡<fi‹™> FÙ k¡Ô˚°uy <tÔw° Fæ $ oŸtu* Fu≤ku¡≤ fiFÙ* F°uw° $ tF°„∫, ≈C^∫
Ju¡ w°≤w‡∫ Ju¡ NfiCŸ°≤ _byÕ-_S°fi N°æ≤ bF°≥ Ju¡ ŸC© J¡° w°≤w‡∫ (ÃJ¡TÕ N°æ≤ N≈J¡TÕ) F°uw° Fæ $
ŸyÕ - 1]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
5
<ı∏Fu* Wt _byÕ ≈®°›w fiFÙ* Fæ, fiJ¡°u Wt _byÕb°Ô°u* J¡∑ ÃJ¨¡‹¸>w° NŸfl ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, Ÿt°fi
_byÕb°Ôu ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ Ÿ°S oÕ‹∫°Õ, _≈@°Õ, <bπuT N°<Ì J¡≤wu Fæ* N°æ≤ Wt _byÕb°Ôu N≈fiÙ N≈us° FÙfi
_byÕb°Ô°u* J¡∑ FÙfiw° NS°Õwg Nv≈ ŸC© Ìu©J¡≤ Ÿ∏w°uT J¡≤wu Fæ* $ ıf wJ¡ ≈C^∫-s∫ fiFÙ* F°uw°, wf
wJ¡ _byÕb°ŸÙ ∫°u* Wt, tº∫t N°æ≤ N@t ŸC© J¡° NfiC˚b J¡≤wu J¡°Ô-∫°≈fi J¡≤wu Fæ* $ wÌfi∏w≤
≈C^∫°u* Ju¡ sÙd F°ufiu ≈≤ oŸÙ tfiC‹∫-Ô°uJ¡ tu* N°J¡≤ ı∏t y®Fd J¡≤wu Fæ* $ tF°≤°ı _byÕ tu* ∫u FÙ yCd
N°æ≤ Ì°uT <bΩt°fi Fæ* $$36-39$$ _byÕ Ju¡ ∫u FÙ yCd N°æ≤ Ì°uT°u* J¡°u ŸCfiJ¡≤ tF°≤°ı f°uÔu # ÌubÌqw, tæ*
ÎuŸu _byÕ-˚°uy J¡∑ oh~>° fiFÙ* J¡≤w° $ ıæŸu Ÿ°≥≈ ≈C≤°fiÙ Ju*¡ªCÔÙ J¡°u ~>°un Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ tæ* N°ı Ÿu
tF°y® w≈ J¡≤Ju¡ oŸ |¨d°_≈Ì „≤Ù≤ J¡°u ~>°un Ìq≥y° $ Fu ÌubÌqw, N°≈ oŸ <bt°fi J¡°u ÔuJ¡≤ Ìub≤°ı
o∏B Ju¡ ŸtÙ≈ ıæŸu N°∫u Su bæŸu b°<≈Ÿ ªÔu ı°o∫u, N°≈J¡°u fit_J¡°≤ Fæ $$40-42$$ ÌubÌqw fiu J¡F° #
ŸC∏Ì≤Ù, ≤°ı° Ju¡ ∫°u* J¡Ffiu ≈≤ tæ* bF <fibuÌfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ o∏B Ju¡ ≈°Ÿ y∫° $ bF°≥ ı°u b¨W°∏w F…N° S°
bF Ÿf tæ*fiu Ìub≤°ı o∏B J¡°u J¡F ŸCfi°∫° $ ≤°ı° N¿≤‹¸>fiu<t J¡∑ _byÕ Ju¡ ≈®<w <b≤<•w, Ìu©J¡≤ o∏Fu*
fn° N°ÿª∫Õ F…N° $ <k¡≤ tFu∏B fiu t@C≤ b°dÙ Ÿu tCHŸu J¡F° # Fu Ì¥w, wCt <k¡≤ bF°≥ ı°N°u N°æ≤ Ÿ
<b≤•w, ≤°ı° J¡°u f®ÊI°fi-≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ w[bI tF<TÕ b°vtÙ<J¡ Ju¡ N°Zt tu* Ôu ı°N°u N°æ≤ tF<TÕ
b°vtÙ<J¡ Ÿu tu≤° ∫F Ÿ∏Ìu„° J¡F°u <J¡ tF<TÕıÙ, oŸ <b≤•w, <bfiÙw N°æ≤ _byÕ Ju¡ ≈®<w <fi_≈¨F ≤°ı°
J¡°u w[bI°fi J¡° ≈Ìu„ ÌÙ<ı∫u w[bI°fi Ju¡ ≈Ìu„ Ÿu ŸaŸ°≤-Ì…#© Ÿu ≈Ù<nw bF J®¡t„# tC<•w J¡°u
≈®°›w F°uy° $ ∫F J¡F J¡≤ Ìub≤°ı fiu tCHu ≤°ı° Ju¡ ≈°Ÿ ˚uı° $ tæ*fiu bF°≥ ı°J¡≤ o∏B Ju¡ Ÿ∏Ìu„ Ju¡ Ÿ°S
≤°ı° J¡°u b°vtÙ<J¡ıÙ Ju¡ ŸtÙ≈ ≈<_Sw <J¡∫° N°æ≤ ≤°ı° fiu tF<TÕ Ÿu t°us Ju¡ Ÿ°@fi Ju¡ <bT∫ tu*
<ıI°Ÿ° J¡∑ $ wÌfi∏w≤ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu ≤°ı° Ÿu ≈®Ù<w≈¥bÕJ¡ Ìu„, @fi, ≈C`, w≈ N°<Ì Ju¡ ≈®ÿfi π°≤°
N°≤°uÀ∫-JC¡„Ô ≈¥~>° $$43-49$$ ≤°ı° fiu J¡F° # ˚ybfig N°≈ Ÿf @t°u˘ Ju¡ w[b°u* J¡°u ı°fiwu Fæ* N°æ≤
<ıwfiu I°w∆∫ <bT∫ Fæ* fi ŸfJu¡ N°≈ I°w° Fæ*, tæ* N°≈Ju¡ Ì„Õfi Ÿu J¨¡w°SÕ Fq≥, ∫FÙ tu≤Ù JC¡„Ô Fæ $
˚ybfig ! oŸ Ÿt∫ tæ* <ıI°ŸC N°æ≤ ŸaŸ°≤Ì…#© Ÿu J¡°w≤ Fq≥ $ <ıŸ ˚°≥<w <bPfi fi N°bu bæŸu tCHu w[b J¡°
≈Ìu„ ÌÙ<ı∫u $ <ıŸŸu tæ* ŸaŸ°≤-f∏@fiR¡≈ ≈Ù±>° Ÿu tC•w F°u ı°«≥¡ $$50-51$$ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu
J¡F° # ≤°ıfig, ŸC<fiÎ, tæ* N©^±>w[b-≈®<w≈°ÌJ¡ ≤°t°∫d J¡∑ J¡S° J¡Fq≥y°, ∫Ãfi≈¥bÕJ¡ Ÿu ŸCfiJ¡≤ Îba
⁄Ì∫ tu* @°≤d J¡≤ N°≈ ıÙb∏tC•w F°u ı°∫u*yu $$52$$ •w ≤°t°∫d b<Ÿ‹™>-≤°t Ÿab°Ì_bR¡≈ Fæ $
(c) bF tC<•w J¡° N<πwÙ∫ ≈°∫ N°æ≤ NÃ∫∏w J¡v∫°dJ¡°≤Ù Fæ $ Fu ≤°ıu∏B, N°≈ Ÿu ŸtHfiu tu*
ŸtSÕ Fæ* N°æ≤ tæ* ˚Ù Ÿu ı°fiw° Fq≥, oŸ<ÔÎ tæ* N°≈J¡°u Ÿu ŸCfi°w° Fq≥ $ N°≈ Ÿ°b@°fi F°uJ¡≤ ŸCfiu* $$53$$
≤°ı° fiu J¡F° # Fu w[bI°<fi∫°u* tu* Zu‹™>, ≤°t J¡°æfi Fæ* ? fiJ¡° Jæ¡Ÿ° _bR¡≈ Fæ ? bu <J¡Ÿ ba„ tu* Ã≈∏fi
F…Î Su ? bu f] Su NSb° tC•w ? ≈FÔu N°≈ tCHŸu ∫FÙ <fiÿª∫J¡≤ J¡Ffiu J¡∑ J¨¡≈° J¡≤u* $$54$$
(c) b<Ÿ‹™> N°æ≤ ≤°t Ju¡ Ÿab°Ì Ÿu ∫F Ÿ¥<ªw F°uw° Fæ <J¡ b<Ÿ‹™> fiu ≤°tª∏BıÙ J¡°u ≈Ìu„ <Ì∫°
S° $ b<Ÿ‹™> yC” Su N°æ≤ ≤°t fiJu¡ <„‹∫ $ oŸ J¡S° fiu ≤°ı<TÕ Ju¡ tfi tu* Ÿ∏ÌuF Ã≈∏fi J¡≤ <Ì∫° <J¡
NI ıÙb FÙ I°fi-≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ <„‹∫ F°uw° Fæ, <J¡∏wC ≤°t _b∫a Ÿfi°wfi f®Ê Su, bu •∫°u* <„‹∫ F°u*yu ?
bu J¡°æfi ≤°t Su, •∫° bu ≤°t fi°t Ju¡ J¡°uoÕ ıÙb Su ? ∫° ˚yb°fig Ju¡ Nbw°≤ ≈®<Ÿ] ≤°t Su, ÎuŸ° Ÿ∏ÌuF
F°ufiu ≈≤ ≤°ı<TÕ fiu tF<TÕ Ÿu <ıI°Ÿ° J¡∑ <J¡ N°≈ <J¡Ÿ ≤°t J¡∑ J¡S° J¡Fu*yu Ÿu tCHŸu J¡<F∫u $
6
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # <fiy®F°fiCy®FŸtSÕ ˚yb°fig ZÙF¿≤fiu „°≈ ≈°Ôfi Ju¡ fF°fiu ≤°ı° Ju¡ bu„ tu* Nbw°≤
<Ô∫° S° $ bu ŸbÕI F°ufiu ≈≤ ˚Ù N≈fiu ˚•w°u* Ju¡ b°•∫°u* J¡°u ŸÃ∫ J¡≤fiu J¡∑ oh~>° Ÿu Ÿ°@°≤d tfiC‹∫°u* J¡∑
˚°≥<w NI F°u y∫u Su $$55$$ ≤°ı° fiu J¡F° # ˚ybfig, N≈≤°@Ù ∆∫<•w FÙ „°≈ J¡° ˚°ıfi F°uw° Fæ Îba
N≈≤°@ ˚Ù N≈¥dÕJ¡°t N°æ≤ Nv≈I ∆∫<•w FÙ J¡≤wu Fæ*, ı°u Ÿ<hªÌ°fi∏Ì_bR¡≈ N°æ≤ <ªÌg|fit¥<wÕ
≈≤tuÿb≤ Su, ∏Fu* N<˚„°≈ Jæ¡Ÿu ? NwÎb fiJu¡ ≈®<w N<˚„°≈ F°ufiu J¡° J¡°≤d •∫° S° N°æ≤ fiJ¡°u
<J¡Ÿfiu N<˚„°≈ <Ì∫° ? ∫F N°≈ tCHu fwÔ°oÎ $$56$$ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # ≤°ıfig ! J¡°tJ®¡°u@
≤<Fw N°æ≤ ≈≤t I°fiÙ f®Ê° Ju¡ t°fiŸ≈C` ŸfiÃJC¡t°≤ ÎJ¡ Ÿt∫ f®ÊÔ°uJ¡ tu* fæ™>u Su $ ŸÙ Ÿt∫
`æÔ°u•∫°<@≈<w ˚yb°fig <b‹dC bæJC¡^™> Ÿu bF°≥ ≈@°≤u $ ŸÃ∫Ô°uJ¡ tu* <fib°Ÿ J¡≤ub°Ôu N∏∫°∏∫ Ìubw°N°u*
Ju¡ Ÿ°S f®Ê° fiu NU∫CÃS°fi N°<Ì Ÿu fiJ¡° ŸÃJ¡°≤ <J¡∫° $ Ju¡bÔ ŸfiÃJC¡t°≤ fiu, N≈fiu J¡°u <fi‹J¡°t
ŸtHJ¡≤, fiJ¡° NU∫CÃS°fi N°<Ì fiFÙ* <J¡∫° $ ∫F Ìu©J¡≤ ˚yb°fig <b‹dC fiu J¡F° # ŸfiÃJC¡t°≤, wCt
NFaJ¡°≤Ù F°u, wC‡F°≤Ù ªu‹¸>° ybÕŸ¥ªJ¡ Fæ, oŸ J¡°≤d wCt J¡°<wÕJu¡∫ fi°t Ÿu <b¶∫°w N°æ≤ J¡°t°Ÿ•w
F°uN°uyu $$57-59$$ ∫F ŸCfiJ¡≤ ŸfiÃJC¡t°≤ fiu ˚Ù NÃ∫∏w Ì…#©Ù F°uJ¡≤ <b‹dC J¡°u ∫F „°≈ <Ì∫° <J¡
N°≈J¡°u ˚Ù ŸbÕIw° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ JC¡~> J¡°Ô wJ¡ NI ıÙb J¡∑ ˚°≥<w ≤Ffi° ≈nuy° $ tF<TÕ ˚¨yC fiu ˚Ù
<b‹dC π°≤° N≈fiÙ ˚°∫°Õ J¡° <bfi°„ Ìu©J¡≤ J®¡°u@b„ ∏Fu* ∫F „°≈ <Ì∫° S° <J¡ "Fu <b‹dC, ıæŸu wCtfiu
tCHu ˜Ù<b∫°uyı<fiw Ì…#© Ÿu Ì…#<©w <J¡∫°, bæŸu FÙ wC‡Fu* ˚Ù ˜Ù<b∫°uyı<fiw Ì…#© J¡° NfiC˚b J¡≤fi°
≈nuy°(!) $$60-61$$ ≈FÔu <b‹dC fiu ıÔa@≤ J¡° R¡≈ ($) @°≤d J¡≤ ŸJ¡∑ ≈®°d<≈®∫° ˚°∫°Õ
! ∫F°≥ ≈≤ ∫F ≈°æ≤°<dJ¡ J¡S° Fæ <J¡ ≈¥bÕ J¡v≈ tu* ¶∫°<w fi°t J¡∑ ˚¨yC≈ÃfiÙ fiu <b‹dC-„≤Ù≤
tu* ÔÙfi F°ufiu Ju¡ <ÔÎ ˚yb°fig <b‹dC J¡∑ ≈®°SÕfi° J¡∑ SÙ $ ˚yb°fig fiu ŸJ¡∑ ≈®°SÕfi° ≈¥dÕ J¡∑, ≈≤∏wC
˚¨yC Ju¡ tfi tu* N°∫° <J¡ <b‹dC fiu Ft°≤Ù ˜Ù J¡° <bfi°„ <J¡∫°, oŸÙ Ÿu ∏F°u*fiu sCÆ@ F°uJ¡≤ <b‹dC
J¡°u •w „°≈ <Ì∫° $
$ f®ÊbæbwÕ≈C≤°d tu* <Ô©° Fæ <J¡ y°uÔ°uJ¡_S ŸCÌ°t° fi°tJ¡ y°u≈°Ô ≤°@° Ju¡ „°≈ Ÿu ıÔa@≤ fi°t
Ÿu Ã≈∏fi F…N° N°æ≤ wCÔŸÙ fi°tJ¡∑ y°u≈Ù @tÕºbı ≤°ı° J¡∑ ≈ÃfiÙ Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ SÙ $ ıÔa@≤ f®Ê° Ju¡
b≤Ÿu Nbº∫ F°u y∫° S° $ f®Ê° <J¡ŸÙ J¡°u ˚Ù <fiÃ∫ Nt≤ fiFÙ* J¡≤wu $ t≤fiu J¡° ÎJ¡ fi ÎJ¡ <fi<tW ≤©
~>°unwu Fæ* $ ∫FÙ f°w ∏F°u*fiu ıÔa@≤ Ÿu ˚Ù J¡FÙ SÙ <J¡ wC‡F°≤Ù ≈ÃfiÙ Ju¡ ŸwÙÃb J¡° fi°„ F°ufiu ≈≤, wC‡F°≤°
t≤d F°uy°, N∏∫S° wCtJ¡°u J¡°uoÕ fi t°≤ ŸJu¡y° $ fÔ Ÿu y<bÕw ıÔa@≤ fiu fÔ≈¥bÕJ¡ _byÕ J¡° ≤°≠∫ ~>Ùfi
<Ô∫° $ f®Ê°, <„b N°<Ì Ìubyd ŸJ¡∑ F≤J¡w°u* J¡°u J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ bæJC¡^™> y∫u $ ˚yb°fig <b‹dC fiu <„b Ÿu
ŸJu¡ Ÿ°S ∫C] J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ J¡F° $ ıÔa@≤ Ju¡ <„bıÙ Ju¡ Ÿ°S ∫C] J¡≤fiu ≈≤ ˚yb°fig <b‹dC ıÔa@≤
Ju¡ R¡≈ tu* ŸJu¡ |≤ y∫u N°æ≤ ŸJ¡∑ ≈ÃfiÙ J¡° ŸwÙÃb fi‹¸> J¡≤ <Ì∫° $ oŸ ≈®J¡°≤ ıÔa@≤ J¡∑ t¨Ã∫C F°u
yoÕ $ b¨∏Ì° J¡°u ıf ıÔa@≤ J¡∑ t¨Ã∫C Ju¡ f°Ì ∫F b¨W°∏w <b<Ìw F…N°, w°u Ÿfiu <b‹dC J¡°u ≈¥b°uÕ•w „°≈
<Ì∫° $ <J¡ŸÙ <J¡ŸÙ ≈C_wJ¡ tu* ıÔa|≤ Ju¡ fÌÔu „a©ª¥n fi°t Ìu©° ı°w° Fæ $ ≈µ≈C≤°d tu* ıÔa@≤ J¡°
≈°¶∫°fi ÌqŸ≤u ≈®J¡°≤ Ÿu <Ô©° y∫° Fæ, ∫F ™>ÙJ¡ Fæ, ≈≤∏wC Ÿtu* ˚Ù ŸJ¡∑ ≈ÃfiÙ J¡° <b‹dC π°≤° t°u<Fw
F°ufi° b<dÕw Fæ $ Ì°ufi°u* ≈C≤°d°u* J¡∑ J¡S°N°u* J¡∑ N°Ô°uªfi° J¡≤fiu Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ <J¡ <b‹dC fiu b¨∏Ì° J¡°u t°u<Fw
<J¡∫° S° N°æ≤ ŸŸu b¨∏Ì° J¡° ≈°<wb®Ã∫ fi‹¸> F…N° S° $ ŸbÕ∆∫°≈Ù N°æ≤ ŸbÕZu‹™> <b‹dC ≈C^∫ N°æ≤ ≈°≈
Ÿu N<Ô›w Fæ*, Nw# fiJ¡° ∫F J¡°∫Õ Ì°uT∫C•w fiFÙ* Fæ $
ŸyÕ - 2]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
7
b¨∏Ì° J¡°u <bt°u<Fw J¡≤ ŸJ¡° ≈<wb®Ã∫ ˚ay <J¡∫°, oŸ<ÔÎ b¨∏Ì° fiu ˚Ù ∏Fu* „°≈ <Ì∫° <J¡ "Fu <b‹dC,
wCtfiu ~>Ô J¡≤Ju¡ tu≤° ≈°<wb®Ã∫˚ay <J¡∫° N°æ≤ tCHu Ÿaw°<≈w <J¡∫°, Nw# tu≤u b°•∫ Ÿu wCtJ¡°u ˚Ù
˜Ù<b∫°uyı<fiw Ì…#© J¡° NfiC˚b J¡≤fi° ≈nuy° $$62$$ ˚yb°fi fiu ıf fi¨<Ÿ*FR¡≈ @°≤d <J¡∫° S° wf
y˚ÕbwÙ ÌubÌW J¡∑ ˚°∫°Õ fiu fiJ¡° <bJ¡≤°Ô_bR¡≈ Ìu©J¡≤ ≈∫°u‹dÙ fiÌÙ Ju¡ <J¡fi°≤u ≈®°d ~>°un <Ì∫u
Su $ oŸ<ÔÎ ŸJu¡ _b°tÙ ÌubÌW fiu ˚°∫°Õ Ju¡ <b∫°uy Ÿu ÌC#©Ù F°uJ¡≤ ∫F „°≈ <Ì∫° <J¡ N°≈fiu ıæŸu tCHu
˜Ù<b∫°uy Ÿu ÌC#©Ù <J¡∫° bæŸu FÙ N°≈ ˚Ù JC¡~> J¡°Ô Ju¡ <ÔÎ N≈fiu _bR¡≈ J¡°u ˚¥ÔJ¡≤ ˜Ù<b∫°uy Ÿu
ÌC#©Ù F°u*yu $ $$63-64$$ ˚•wbÃŸÔ ˚yb°fi fiu oŸ ≈®J¡°≤ ˚¨yC, ŸfiÃJC¡t°≤, b¨∏Ì° Îba ÌubÌW π°≤°
N<˚„›w F°uJ¡≤ tfiC‹∫ı∏t @°≤d <J¡∫° N°æ≤ fiJu¡ „°≈°fiCŸ°≤ wwg-wwg J¡°∫Õ _bÙJ¡°≤ <J¡∫u $
N<˚„°≈R¡≈Ù ~>Ô J¡° J¡°≤d tæ*fiu N°≈Ÿu J¡F° $ Nf tæ* ≈®_w°<bw J¡S° J¡Fw° Fq≥, Ÿ°b@°fi F°uJ¡≤
ŸC<fi∫u $ ˚yb°fig fiu N≈fiÙ „<•w Ju¡ π°≤° „°≈t°uªfi tu* ŸtSÕ F°uJ¡≤ ˚Ù ˚•wbßÔw° Ju¡ J¡°≤d
˚•w°u* J¡∑ t∫°ÕÌ° J¡∑ ≤s° Ju¡ <ÔÎ wwg-wwg J¡°∫Õ <J¡∫u $ ˚¨yC N°æ≤ b¨∏Ì° Ju¡ „°≈ Ÿu fiJ¡° ˜Ù<b∫°uy
N°æ≤ ÌubÌW Ju¡ „°≈ Ÿu y˚ÕbwÙ ŸÙw° Ÿu <b∫°uy F…N° $ tF°≤°ı, <ıŸ <ıŸ J¡°≤d Ÿu ˚¥w˚°bfi
˚yb°fig N<˚„›w F…Î Su, bF Ÿf N°≈Ÿu tæ* J¡F ªCJ¡° Fq≥ $ Nf t°us Ju¡ ≈°∫˚¥w Ÿ°@fi°u* Ju¡ <bT∫ tu*
N°≈fiu tCHŸu ı°u <ıI°Ÿ° J¡∑ Fæ, ŸJu¡ <ÔÎ fWÙŸ Fı°≤ ÿÔ°uJ¡°u* J¡° ∫°uyb°<Ÿ‹™>fi°tJ¡ tF°≤°t°∫d
N°≈Ju¡ <fiJ¡¸> J¡Fw° Fq≥ $$65-66$$
≈FÔ° ŸyÕ Ÿt°›w
Ì¥Ÿ≤° ŸyÕ
N<@J¡°≤Ù, T¸>gJ¡°^±>°ÃtJ¡ ≈¥bÕ≤°t°∫d Ju¡ Ÿ°S oŸ y®∏S J¡° Ÿ‡f∏@ f®Ê° Ju¡ N°Ìu„ Ÿu oŸ y®∏S
J¡° <fit°Õd wS° tC•w°u* J¡∑ ª∫°Õ J¡° bdÕfi $
"tayÔ°ÌÙ<fi tayÔtº∫°<fi' oÃ∫°<Ì ≈°waıÔ tF°˚°‹∫ tu* Ì<„Õw ZC<w Ju¡ NfiCŸ°≤ ≤ªu ı°fiub°Ôu
tF°„°˜ J¡∑ <fi<bÕPfi ≈¿≤Ÿt°<›w N°æ≤ ≈®ª°≤ N°<Ì Ju¡ <ÔÎ tº∫ tu* ˚Ù Ÿb°Õb˚°ŸJ¡ <ªÌg|fit¥<wÕ
≈®Ã∫y<˚∏fi ≈≤f®Ê J¡° fit_J¡°≤R¡≈ tayÔ°ª≤d J¡≤wu F…Î y®∏SJ¡°≤ oŸ „°˜ Ju¡ <bT∫ N°æ≤ ≈®∫°uıfi
J¡°u ˚Ù NSÕw# J¡Fwu Fæ* $
ı°u _byÕ tu*, ˚¥<t tu*, N°J¡°„ tu*, Ft°≤u N∏Ì≤ N°æ≤ f°F≤ <fi≤∏w≤ <b≤°ıt°fi Fæ, NS°Õwg <ıŸJ¡∑
ŸW° N°æ≤ ≈®J¡°„ Ÿu ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ≈®≈*ª ŸW°b°fig N°æ≤ ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ, Ÿ Ÿb°ÕÃt° N°æ≤ Ÿb°Õb˚°ŸJ¡
≈≤f®Ê ≈≤t°Ãt° J¡°u fit_J¡°≤ Fæ $ (")$$1$$ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # tæ* oŸ ŸaŸ°≤R¡≈ J¡°≤°y°≤ tu* f]
(") oŸ ÿÔ°uJ¡ Ju¡ N°æ≤ ˚Ù NfiuJ¡ NSÕ ¸>ÙJ¡°J¡°≤°u* fiu <J¡∫u Fæ*- ıæŸu "≈¨<SbÙ ≈¥bÕR¡≈a
Ω°æ”Ww≤R¡≈tg' oŸ ZC<w tu* Ì„°Õ∫° y∫° Fæ, bæŸu FÙ oŸ ÿÔ°uJ¡ tu* <Ì<b-f®Ê°^±> Ju¡ ŸCbdÕ t∫ «¡≈≤
Ju¡ J¡≈°Ô tu*, ˚¥t°æ - f®Ê°^±> Ju¡ ≤ıwt∫ fiÙªu Ju¡ J¡≈°Ô tu*, N°J¡°„ - fi Ì°ufi°u* Ju¡ Ÿ¿∏@˚¥w Ÿ¥‚t
N°J¡°„ tu* N°æ≤ ˚Ùw≤ Ÿ¥∫Õ, ª∏B N°æ≤ N<Àfi Ÿu ˚Ù ı°u N<@J¡ ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ, Ÿ Ÿf b_wCN°u*
Ju¡ ≈≤t°SÕ_bR¡≈ Nb˚°Ÿ°Ãt° ≈≤t°Ãt° J¡°u fit_J¡°≤ Fæ $ NSb° <Ì<b-Ω°uwfi°ÃtJ¡ ˚¥t°fi∏ÌR¡≈
wC∫Õ_bR¡≈ tu*, ˚¥t°æ-Ì°u Nb_S°N°u* J¡∑ _S¥Ô-Ÿ¥‚t J¡∑ Ã≈<W˚¥<t tu*, N°J¡°„u-N∆∫°J¨w
8
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
Fq≥ , oŸŸu tCHu tC•w F°ufi° ª°<FÎ, ÎuŸÙ <ıŸJ¡°u tC<•w J¡∑ ≈®fÔ oh~>° F…oÕ Fæ Îba ı°u NÃ∫∏w NI°fiÙ
fiFÙ* Fæ N°æ≤ ı°u NÃ∫∏w I°fiÙ ˚Ù fiFÙ* Fæ, bFÙ oŸ „°˜ Ju¡ Zbd tu* N<@J¡°≤Ù Fæ $$2$$
˚°b ∫F Fæ <J¡ fi NÃ∫∏w I°fiÙ N°æ≤ fi NÃ∫∏w NI°fiÙ oŸ „°˜ J¡° N<@J¡°≤Ù Fæ, ∫F J¡Ffi°
™>ÙJ¡ Fæ, <J¡∏wC tæ* J¡°≤°y°≤ tu* FSJ¡<n∫°u* Ÿu f≥@u F…Î Jæ¡ÌÙ J¡∑ fi°o˘ Nfi°<ÌJ¡°Ô Ÿu f] F°uJ¡≤ ≈≤b„w°,
≈¿≤¿h~>∏fiw°, ı∏t, ı≤°, t≤d N°<Ì Ì…#© Ÿ°y≤ tu* ±¥>f° F…N° Fq≥, oŸ Ì…#© J¡∑ N°Ã∫°¿∏wJ¡ <fib¨<W
J¡° ≈°∫ ÎJ¡t°` N°ÃtI°fi FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ "w≤<w „°uJ¡t°Ãt<bwg' (N°Ãt° J¡°u ı°fifiub°Ô° ≈C”T FÙ
Ì…#© Ÿu <btC•w F°uw° Fæ $) ∫F ZC<w N°ÃtI°fi FÙ tC<•w J¡° ≈°∫ Fæ, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ $ oŸ<ÔÎ tæ* Ÿ
N°ÃtI°fi J¡° Ô°˚ J¡≤ tC•w F°u«≥¡, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ÃJ¡¸> <ıI°Ÿ° Ÿu ∫C•w <ıŸJ¡° <fiÿª∫ Fæ, bF
oŸ „°˜ J¡° N<@J¡°≤Ù Fæ, ÎuŸu FÙ ≈C”T J¡°u oŸ „°˜ Ju¡ Zbd J¡° k¡Ô <tÔw° Fæ $ <fi‹J¡TÕ ∫F
<fiJ¡Ô° <J¡ NfiuJ¡ ≈C^∫°u* Ÿu <ıŸJu¡ ≤°y N°<Ì Ì°uT sÙd F°u y∫u Fæ* N°æ≤ <bbuJ¡ Ÿu <ıŸu N°Ãt° J¡∑
<ıI°Ÿ° F…oÕ Fæ, ÎuŸu <b„uTR¡≈ Ÿu N°Ãt° J¡°u fi ı°fifiub°Ôu NI°fiÙ J¡° FÙ oŸ „°˜ tu* N<@J¡°≤ Fæ $
„aJ¡° - <ıŸJu¡ ≤°y N°<Ì Ì°uT fi‹¸> F°u y∫u Fæ*, ÎuŸ° `æb<dÕJ¡ oŸ ∫°uyb°<Ÿ‹™>R¡≈ „°˜ tu* N<@J¡°≤Ù
Fæ, ÎuŸ° ∫<Ì t°fi°u, w°u ∫F Ÿa∏∫°Ÿ≈¥bÕJ¡ buÌ°∏w Zbd tu* FÙ N<@J¡°≤Ù Fæ, ÎuŸ° Nbÿ∫ _bÙJ¡°≤ J¡≤fi°
≈nuy°, •∫°u*<J¡ ≈¥bÕJ¡°^±> Ju¡ (J¡tÕJ¡°^±> Ju¡) NfiC‹™>°fi Ÿu <ªW Ju¡ „C] F°ufiu ≈≤ FÙ W≤J¡°^±> tu*
(buÌ°∏w tu*) N<@J¡°≤ ≈®°›w F°uw° Fæ, ÎuŸ° "wtuwa buÌ°fiCbªfiufi' oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu <Ÿ] Fæ $ N°æ≤ ı°u
`æb<dÕJ¡ fiFÙ* Fæ, ŸJ¡° N<@J¡°≤ ˚Ù oŸtu* fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ "fi°buÌ<b∏tfiCwu wa f¨F∏wtg'
oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu ŸJu¡ N<@J¡°≤ J¡° <fiTu@ <J¡∫° y∫° Fæ $ oŸ ≈¿≤¿_S<w tu* oŸ „°˜ J¡° N<@J¡°≤Ù
Jæ¡Ÿu ŸCÔ˚ F°uy° ?
N°J¡°„ tu*, fFÙ# f<F#≈®I π°≤° ˚°uÀ∫ ı°y®wg tu*, Naw# N∏w#≈®I π°≤° ˚°uÀ∫ _b›fi tu* Îba t≤d,
t¥h~>°Õ N°<Ì Nb_S°N°u* tu* ı°u _S¥Ô Ÿ¥‚t J¡°≤d°u* Ju¡ N<˚t°fiÙ-R¡≈ Ÿu, ˚°u•W¨ÃbR¡≈ Ÿu, Ÿ°sÙR¡≈
Ÿu N°æ≤ <fi‹≈®≈*ª≈¥d°Õfi∏Ì<ª∏t°`_b˚°b Ÿu fi°fi° ≈®J¡°≤ J¡° ≈®wÙw F°uw° Fæ, ≈≤ b_wCw# ªæw∏∫_b˚°b
FÙ Fæ, Ÿ Ÿb°ÕÃt° ≈≤f®Ê J¡°u fit_J¡°≤ Fæ $ NSb° J¡°≤d°u≈°<@ tu*, J¡tÕfÙı Ju¡ Ìg˚b_S°fi
J¡°∫°uÕ≈°<@ tu*, ıÙb∏tC<•wÌ„° tu*, <fi”≈°<@ _bR¡≈ tu* Îba t°∫° N°æ≤ N∏w#J¡≤d J¡∑ b¨<W∫°u* tu* ı°u
I°fi_b˚°b ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ, Ÿ Ÿb°uÕ≈°<@ „¥∏∫ ≈≤t°Ãt° J¡°u fit_J¡°≤ Fæ $ NSb° <Ì<b≈®J¡°„_bR¡≈ wuı tu*, ˚¥t°æ-≈¨<SbÙ tu*, ∆∫°u<∏t-N°J¡°„ tu*, N∏w-N∏w≤°Ô_S ıÔ N°æ≤ ≈bfi tu*,
f<F# f<F˚¥Õw N∆∫°J¨¡w tu* wS° <fi”≈°<@J¡ ≈≤t°SÕR¡≈ tu* ı°u NfiCb¨W F°uJ¡≤ Ÿ∏t°`_b˚°b ≈≤t°Ãt°
˚°Ÿw° Fæ, Ÿ Nb˚°Ÿ°ÃtJ¡ ≈≤t°Ãt° J¡°u fit_J¡°≤ Fæ $ NSb° f°F≤ w¸>_SR¡≈ J¡°u @°≤d J¡≤
≈¥≠∫ Ìubw° N°<Ì Ju¡ R¡≈ Ÿu ÌubÔ°uJ¡ tu* ÌuF Ju¡ tº∫ tu* ≤FJ¡≤ ≈¥ıJ¡R¡≈ Ÿu ˚¥Ô°uJ¡ tu* N°æ≤ <J®¡∫°,
k¡Ô, Ÿ°@fi N°<Ì Ju¡ R¡≈ Ÿu N∏w≤°Ô tu* _bR¡≈ J¡∑ NI°fi°b_S° tu* ≈¿≤¿h~>∏fiR¡≈ Ÿu N∏∫S°
≈®wÙw F°uJ¡≤ ˚Ù w[bÂ<‹¸> Ju¡ <Ìw F°ufiu ≈≤ ı°u ≈¿≤h~>uÌ ≤<Fw ≈®wÙw F°uw° Fæ, Ÿ Ÿb°ÕÃt°
<`<b@≈¿≤h~>uÌ„¥∏∫ ≈≤t°Ãt° J¡°u fit_J¡°≤ Fæ $ NSb° «¡≈≤, fiÙªu, tº∫ tu*, ≈¥bÕ N°<Ì <Ì„°N°u*
tu*, „≤Ù≤ Ju¡ ˚Ùw≤, ˚¥w N°æ≤ ˚<b‹∫wg J¡°Ô tu* ı°u Nb˚°Ÿ°Ãt° tCH w[bI°fiÙ J¡°u ≈®wÙw F°uw° Fæ,
Ÿ Ÿ‡≈¥dÕ ≈®≈*ª Ju¡ f°@ Ju¡ N°Z∫˚¥w ≈≤t°Ãt° J¡°u fit_J¡°≤ Fæ $
ŸyÕ - 2]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
9
Ÿt°@°fi - N°≈J¡° J¡Sfi ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ıæŸu `æb<dÕJ¡J¡° `uw°<ÀfiŸ°º∫ (N°FbfiÙ∫,
y°FÕ≈Ã∫ N°æ≤ Ì<sd°<Àfi- ofi wÙfi N<Àfi∫°u* Ÿu Ÿ°º∫) J¡tÕ tu* N<@J¡°≤ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ı°u Nfi°<Fw°<Àfi
(<ı∏F°u*fiu NÀ∏∫°@°fi fiFÙ* <J¡∫° Fæ) Fæ*, ÎuŸu ≈C”T°u* π°≤° NfiC‹™>u∫ _t°wÕ J¡tÕ tu* ˚Ù N<@J¡°≤ Fæ FÙ, bæŸu
FÙ Z°æwI°fi Ju¡ N<@J¡°≤Ù J¡° ˚Ù NŸa∏∫°ŸÙ tCtCsC ≈C”T°u* Ju¡ N<@J¡°≤ Ju¡ Ÿt°fi oŸ y®∏S tu* ˚Ù
N<@J¡°≤ Fæ $ N°æ≤ ∫F N<@J¡°≤ w˚Ù wJ¡ Fæ, ıf wJ¡ NI°fi ≤Fw° Fæ, •∫°u*<J¡ ∫F ∫°uyb°<Ÿ‹™> „°˜
_t¨<w Ju¡ Ÿt°fi buÌ°SÕ J¡°u FÙ <b„Ì J¡≤w° Fæ $
J¡F° ˚Ù Fæ $
buÌbuΩ°u ≈≤u ≈Ca<Ÿ ı°wu Ì„≤S°Ãtıu $ buÌ# ≈®°ªuwŸ°Ì°ŸÙwg Ÿ°s°Ìg ≤°t°∫d°Ãtfi° $$
NS°Õwg Ju¡bÔ buÌ°u* Ÿu ı°fifiu ∫°uÀ∫ Ì„≤Sfi∏Ìfi ≈≤t≈C”T ˚yb°fig ≤°tª∏BıÙ Ju¡ N°<b˚¥Õw F°ufiu
≈≤ b°vtÙ<J¡ tF<TÕ π°≤° ≤°t°∫d Ju¡ R¡≈ tu* Ÿ°s°wg buÌ J¡° FÙ N°<b˚°Õb F…N° $ Ÿtu* ZÙ≤°tª∏BıÙ
J¡∑ J¡S° π°≤° ≈¥bÕ≤°t°∫d tu* W≤J¡°^±>Ÿ<Fw ~># J¡°^±>°u* Ÿu J¡tÕJ¡°^±> J¡° <fiR¡≈d <J¡∫° Fæ N°æ≤ oŸ
W≤≤°t°∫d tu* ∫°fiu ∫°uyb°<Ÿ‹™> tu* ~># ≈®J¡≤d°u* π°≤° I°fiJ¡°^±> J¡° <fiR¡≈d <J¡∫° Fæ $ oŸ ≈¿≤¿_S<w
tu* ∫F <fi‹J¡TÕ <fiJ¡Ô° <J¡ ıæŸu JC¡~> _t°wÕ J¡t°u˘ tu* - `æb<dÕJ¡°u* Ju¡ Ÿ°S ˜Ù „¥B N°<Ì J¡° ˚Ù N<@J¡°≤
Ìu©° ı°w° Fæ, bæŸu FÙ oŸ y®∏S Ju¡ Zbd tu* ˚Ù ≈C≤°dZbd Ju¡ Ÿt°fi `æb<dÕJ¡ N°æ≤ N`æb<dÕJ¡Ÿ°@°≤d
tCtCsCN°u* J¡° N<@J¡°≤ Fæ $ oŸ NSÕ tu* ≈®t°d˚¥w "Z°b∫uhªwC≤°u bd°Õfig J¨¡Ãb° f®°Êdty®w#' (f®°Êd
J¡°u tC¶∫ Z°uw° ffi°J¡≤ ª°≤°u* bd°u˘ J¡°u (f®°Êd, s<`∫, bæÿ∫ N°æ≤ „¥B-ofi ª°≤°u* bd°u˘ J¡°u) ≈C≤°d
ŸCfi°bu), "fi°buÌ<b∏tfiCwu wa f¨F∏wtg' (buÌ J¡°u fi ı°fifiub°Ô° Ÿ fnÙ b_wC J¡°u ≈≤t°Ãt° J¡°u- fiFÙ* ≈°
ŸJ¡w°), "wab Ãb°æ≈<fiTÌa ≈C”Ta ≈¨h~>°<t' (Ÿ ≈<fiTÌuJ¡y‡∫ ≈C”T Ju¡ <bT∫ tu* ≈¥~>w° Fq≥) oÃ∫°<Ì
bªfi°u* J¡° "buÌ J¡°u fi ı°fifiub°Ôu J¡° Z°æw I°fi tu* N<@J¡°≤ fiFÙ* Fæ, oŸÙ NSÕ tu* w°Ã≈∫Õ Fæ, ÎuŸ° JC¡~>
Ô°uy J¡Fwu Fæ* $ JC¡~> Ô°uy J¡Fwu Fæ* <J¡ "buÌ J¡°u fi ı°fifiub°Ôu J¡°u N≈≤°us Ÿ°s°ÃJ¡°≤ fiFÙ* F°uw°' oŸ
NSÕ tu* fiJ¡° w°Ã≈∫Õ Fæ $ JC¡~> Ô°uy°u* J¡° N<˚≈®°∫ ∫F Fæ <J¡ buÌ≈¥bÕJ¡ ≈®°›w F…N° N°ÃtI°fi ≈®„_w
F°uw° Fæ, ∫FÙ fi b°•∫°u* Ÿu ≈®°›w F°uw° Fæ $ ı°u ˚Ù F°u, ≈≤∏wC "Ÿ <F ŸbæÕ<bÕ<ıI°_∫ N°Ãt
bdæÕ_wS°&&Ztæ#' oÃ∫°<Ì NfiuJ¡ bªfi°u* Ÿu I°w F°uw° Fæ <J¡ ≈C≤°d Zbd Ÿu Ã≈∏fi Ÿ°@°≤d I°fi tu*
N°æ≤°u* J¡° ˚Ù (`æb<dÕJu¡w≤°u* J¡° ˚Ù) N<@J¡°≤ Fæ $ N<@J¡°≤ Ju¡ <Ÿ] F°ufiu ≈≤ Z°æw N°ÃtI°fi tu* ıæŸu
J¡tÕJ¡°^±> tu* ≈®<w≈°<Ìw J¡t°u˘ Ju¡ NfiC‹™>°fi Ÿu Ã≈∏fi <ªW J¡∑ „C<] FuwC Fæ, bæŸu FÙ ∫F°≥ ≈≤ ˚Ù
≈¥bÕ≤°t°∫d tu* ≈®Ì<„Õw _b-_b bdÕ N°æ≤ N°Zt Ju¡ J¡t°u˘ Ju¡ NfiC‹™>°fi Ÿu F°ufiub°ÔÙ <ªW J¡∑ „C<]
<ıI°Ÿ° Ju¡ Ã≈°Ìfi π°≤° FuwC Fæ, ∫°u* ≈¥bÕ N°æ≤ W≤≤°t°∫d tu* FuwC FuwCtL°bŸay<w J¡° ≈®Ì„Õfi J¡≤wu
F…Î Ÿ‡≈¥dÕ NfiSÕ J¡∑ <fib¨<WR¡≈ N∏∫ ≈®∫°uıfi <Ì©Ô°wu Fæ* $
≈FÔu <ıŸtu* J¡S°R¡≈ ≈°∫ Fæ Ÿ ≤°tª¿≤wbdÕfi°ÃtJ¡ ≈¥bÕ≤°t°∫d J¡° <bª°≤ J¡≤ ı°u t°us Ju¡
≈°∫˚¥w ofi ~># ≈®J¡≤d°u* J¡° <bª°≤ J¡≤w° Fæ, bF fC<]t°fig oŸ ŸaŸ°≤ tu* ≈Cfi# ı∏t N°<Ì Ì…#© J¡°u
≈®°›w fiFÙ* F°uw° $$3$$
w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ≈¥bÕ≤°t°∫d tu* <ıŸ t∫°ÕÌ°≈C”T°uWt ˚yb°fi ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ J¡S° J¡° bdÕfi
<J¡∫° y∫° Fæ, bF J¡S° FÙ I°fi°<@J¡°≤ J¡°u ≈®°›w J¡≤°fiub°Ôu @tÕ-w[bI°fi, @tÕ J¡° NfiC‹™>°fi N°æ≤
10
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
oÕÿb≤ tu* <bÿb°Ÿ Ju¡ ≈°∫ FuwC Fæ NS°Õwg Ÿ°≤Ù ≤°t°∫d J¡∑ J¡S° ŸCfifiu Ju¡ f°Ì tfiC‹∫ J¡°u @tÕ J¡° ∫S°SÕ
I°fi F°uw° Fæ, <k¡≤ bF ŸJ¡° NfiC‹™>°fi J¡≤w° Fæ N°æ≤ NfiC‹™>°fi Ÿu <fitÕÔ <ªW F°ufiu ≈≤ oÕÿb≤ tu* Ÿu
<bÿb°Ÿ F°uw° Fæ, ofi wÙfi°u* Ju¡ F°ufiu ≈≤ bF f®ÊI°fi J¡° N<@J¡°≤Ù F°uw° Fæ $ Nw# <ıŸŸu ˚yb°fig J¡∑
J¡S° J¡° Ÿ<b_w≤ bdÕfi <J¡∫° Fæ, Ÿ ≈¥bÕ≤°t°∫d J¡° ≈FÔu ©¥f NU∫°Ÿ N°æ≤ ≈¿≤„ÙÔfi J¡≤fiu Ju¡ f°Ì
ı°u ≈C”T oŸ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tu* t°us Ju¡ <ÔÎ fwÔ°∫u y∫u ~># ≈®J¡≤d°u* J¡° <bª°≤ J¡≤uy° ŸJ¡° <k¡≤ oŸ
NfiuJ¡<b@ Ì…#©°u* Ÿu ˚≤u F…Î ŸaŸ°≤ tu* N°ytfi fiFÙ* F°uy° NS°Õwg bF tC•w F°u ı°∫uy° $ ($)
Fu „`Cfi°„J¡, ≈FÔu ~>›≈fi Fı°≤ ÿÔ°uJ¡≈¿≤<tw ≈¥bÕ N°æ≤ W≤ Ì°u ©^±>°u* Ÿu ∫C•w oŸ ≤°t°∫d
Ju¡ Nfi°<ÌJ¡°Ô Ÿu NU∫_w ≤°y, πuT N°<Ì Ì°uT°u* J¡°u Ìq≤ J¡≤fiub°Ôu Wt-Wt ≈Ìu„°u* Ÿu ≈¥dÕ F°ufiu
Ju¡ J¡°≤d tF°fÔb°fig (tF°Ÿ°tØ∫Õ Ÿu ∫C•w) ≤°tJ¡S°R¡≈ (≤°tª¿≤wbdÕfiR¡≈) ≈¥bÕ©^±> J¡∑ (ª°æfÙŸ
Fı°≤ ÿÔ°uJ¡ ≈¿≤<tw W≤J¡°^±> Ÿ<Fw ~># J¡°^±>°u* J¡∑) ≤ªfi° J¡≤ tæ*fiu Ÿu NfiCy®F N°æ≤ ≈®ut Ÿu
ÎJ¡°y®<ªW F°uJ¡≤ ıæŸu Ÿ°y≤ ≤Ãfi°SÙÕ J¡°u ≤Ãfi Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ <bfiÙw N°æ≤ tu|°bÙ N≈fiu <≈®∫ <„‹∫
˚≤π°ı J¡°u <Ì∫° $$4,5$$ tu|°bÙ ˚≤π°ı fiu tCHŸu ≈¥bÕ≤°t°∫d J¡°u ≈®°›w J¡≤ ŸCtu” ≈bÕw_S <J¡ŸÙ
bfi tu* Ÿu f®Ê° J¡°u ŸCfi°∫° $$6$$ Ÿu ŸCfiJ¡≤ ŸfJu¡ <≈w°tF ˚yb°fig f®Ê° ˚≤π°ı Ju¡ «¡≈≤ fnu
≈®Ÿ∏fi F…Î N°æ≤ b≤Ì°fi Ju¡ fF°fiu ıywg Ju¡ ]°≤ Ju¡ Ÿ°@fi t°us„°˜ J¡∑ ≤ªfi° J¡≤fiÙ ª°<F∫u, ∫°u*
Wt N°„∫b°Ôu f®Ê° fiu ˚≤π°ı Ÿu J¡F° # Fu ≈C`, b≤ t°≥y°u $$7$$ ˚≤π°ı fiu J¡F° # Fu ˚ybfig Fu ˚¥w,
˚<b‹∫wg N°æ≤ bwÕt°fi Ju¡ _b°tÙ, <ıŸŸu ∫F ıfiw° Ì…#© Ÿu tC•w F°u ı°∫, bF ≈°∫ tCHŸu J¡<F∫u $
oŸÙ b≤ tu* tu≤Ù N<˚”<ª Fæ $$8$$ ZÙ f®Ê°ıÙ fiu J¡F° # bß ˚≤π°ı, ı°u wCtfiu tCHŸu ≈¥~>° Fæ oŸ
<bT∫ tu* N≈fiu yC” ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ Ju¡ <fiJ¡¸> ı°J¡≤ fiŸu ≈®∫Ãfi Ÿu <bfi∫≈¥bÕJ¡ ≈®°SÕfi° J¡≤°u $ ∏F°u*fiu
<ıŸ N<fi¿∏Ìw (<fiÌ°uÕT) ≤°t°∫d J¡° N°≤‡˚ <J¡∫° Fæ, ŸÙ J¡° Zbd J¡≤fiu ≈≤ N<@J¡°≤Ù tfiC‹∫
Ÿ‡≈¥dÕ t°uF J¡°u (Nfi°<Ì N<bΩ°ı∏∫ NI°fi J¡°u) ≈°≤ J¡≤ ı°∫u*yu $ ıæŸu Ô°uy tF°yCd„°ÔÙ ≤°tŸuwC
(N) π°≤° tF°≈°≈Ÿ°y≤ J¡°u ≈°≤ J¡≤ ı°wu Fæ* bæŸu FÙ tF<TÕ b°vtÙ<J¡ π°≤° ≤<ªw W≤≤°t°∫d Ju¡
Zbd Ÿu FÙ Ì…_w≤ t°uFŸ°y≤ NS°Õwg oŸ ŸaŸ°≤tF°Ÿ°y≤ J¡°u Nfi°∫°Ÿ w≤ ı°∫u*yu $$9,10$$ b°vtÙ<J¡ıÙ
fiu J¡F° # ˚ybfig f®Ê° ˚≤π°ı Ÿu ∫F J¡FJ¡≤ ŸJu¡ Ÿ°S tu≤u N°Zt tu* N°∫u $ tæ*fiu „Ù|® FÙ Ìub°<@Ìub
($) t¥Ô tu* ı°u J¡S°u≈°∫„ÆÌ N°∫° Fæ, ŸJ¡° NSÕ Ÿ›wJ¡°^±>∫C•w ≈¥bÕ≤°t°∫d (f°ÔJ¡°^±>,
N∫°uº∫°J¡°^±> oÃ∫°<Ì J®¡t Ÿu Ÿ°w J¡°^±>°u* Ÿu ∫C•w ≤°t°∫d) Fæ $ ∫F NSÕ "<ıŸ y®∏S J¡∑ J¡S°
tu* tF<TÕ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu @tÕw[bI°fi, @t°ÕfiC‹™>°fi N°æ≤ oÕÿb≤≈®≈<W J¡° <fib°ÕdI°fi Ju¡ ≈°∫R¡≈
Ÿu bdÕfi <J¡∫° Fæ ∫F J¡S°u≈°∫ Fæ oŸ ∆∫CÃ≈<W Ju¡ π°≤° ÔÆ@ F°uw° Fæ $ ≈FÔu Ÿ°w J¡°^±>°u* Ÿu ∫C•w
≈¥bÕ≤°t°∫d J¡° Zbd N°æ≤ ŸJu¡ NSÕ ∫° ŸJu¡ œuÿ∫ J¡° <bª°≤ <J¡∫° ı°w° Fæ $ ŸŸu „t, Ìt
N°<Ì <Ÿ<] N°æ≤ ŸyCd f®Ê J¡° N°≈°ww# I°fi F°uw° Fæ wÌfi∏w≤ tfiC‹∫ <fiyCÕd w[b J¡° N<@J¡°≤Ù
F°uw° Fæ $ bæŸu N<@J¡°≤Ù Ju¡ <ÔÎ FÙ buÌ°∏wbuΩ ≈≤f®Ê≈®<w≈°ÌJ¡ oŸ y®∏S J¡° ≈Ìu„ Fæ $
(N) ZÙ≤°tª∏B<fi<tÕw ŸuwC, ı°u ŸuwCf∏@ ≤°tuÿb≤ Ju¡ fi°t Ÿu ≈®<Ÿ] Fæ $ „°˜ tu* <Ô©° Fæ <J¡
≤°tŸuwC J¡° Ì„Õfi J¡≤Ju¡ ıÙb Ju¡ f®ÊFÃ∫° N°<Ì Ÿf ≈°≈ ~¥>¸> ı°wu Fæ* $ "ŸuwCa ‹x° ŸtCB_∫ f®ÊFÃ∫°a
∆∫≈°uF<w $' ª¥≥<J¡ ≤°tŸuwC Ÿf ≈°≈°u* J¡°u ~C>n°w° Fæ, oŸ<ÔÎ bF tF°yCd„°ÔÙ J¡F° y∫° Fæ $
ŸyÕ - 2]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
11
f®Ê°ıÙ J¡∑ NU∫CÃS°fi, NP∫Õ, ≈°Ω N°<Ì π°≤° ≈¥ı° J¡∑ $ wÌfi∏w≤ Ÿf ≈®°<d∫°u* Ju¡ <FwæTÙ Nw#
Ÿ[byC d Ÿ‡≈∏fi (! ) f® Ê °ıÙ tC H Ÿu J¡Ffiu Ôyu $$11,12$$ Fu tC < fiZu ‹ ™>, ≈<b` <fiÌ°u Õ T
≤°tª¿≤wbdÕfiR¡≈ ≤°t°∫d J¡° N°≤‡˚ J¡≤Ju¡ (∫Ω<≈ N°≈J¡°u <b_w¨w y®∏S J¡∑ ≤ªfi° tu* fn° •Ôu„
F°uy° wS°<≈) ıf wJ¡ ŸJ¡∑ Ÿt°<›w fi F°u wf wJ¡ Ÿu fi ~>°un ÌÙ<ıÎ, Ÿu Nbÿ∫ FÙ ≈¥≤° J¡≤
±>°<ÔÎ $$13$$ Fu tFTuÕ ıæŸu „Ù|®y°tÙ ıF°ı π°≤° Ì…Ô˘P∫ tF°Ÿ°y≤ Nfi°∫°Ÿ WÙdÕ F°u ı°w° Fæ bæŸu
FÙ Ÿf Ô°uy oŸ W≤≤°t°∫d π°≤° oŸ ŸaŸ°≤R¡≈ ŸaJ¡¸> (c) Ÿu ~C>¸>J¡°≤° ≈° ı°∫u*yu $$14$$ oŸÙ<ÔÎ
Ft°≤° NfiC≤°u@ Fæ, N°≈ Ô°uy°u* Ju¡ <Fw Ju¡ <ÔÎ oŸ ≤°t°∫d tF°„°˜ J¡°u „Ù|® ≈®J¡°<„w J¡∑<ıÎ $ ∫F
J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ (#) FÙ tæ* ($) N°≈Ju¡ ≈°Ÿ N°∫° Fq≥ $$15$$ ıæŸu sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ ıÔ≤°<„ Ÿu ™>Ù
«≥¡ªÙ ÔF≤ ŸÙ sd tu* ıÔ tu* ÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ bæŸu FÙ ˚yb°fig f®Ê° ∫F J¡F J¡≤ ŸÙ sd tu* tu≤u Ÿ
≈<b` N°Zt Ÿu N∏w<FÕw F°u y∫u $$16$$ f®Ê°ıÙ Ju¡ N°fiu ≈≤ tCHu NÃ∫∏w <b_t∫ F°u y∫° S°, oŸ<ÔÎ
Ÿ Ÿt∫ tæ* fiJu¡ b°•∫ J¡° ttÕ fiFÙ* ŸtH ŸJ¡° $ fiJu¡ ªÔu ı°fiu≈≤ tæ*fiu <ªW tu* _b_Sw° ≈®°›w
J¡≤ _b_S fC<] Ÿu bF°≥ ≈≤ ¿_Sw ˚≤π°ı Ÿu ≈¥~>° $$17$$ bß ˚≤π°ı, f®Ê°ıÙ fiu ∫F •∫° J¡F° ?
Ÿu tCHŸu „Ù|® J¡F°u $ tu≤u ∫°u* ≈¥~>fiu ≈≤ ˚≤π°ı fiu tCHŸu <k¡≤ J¡F° # tFTu˘, ˚yb°fig f®Ê° fiu J¡F° <J¡
N°≈fiu ıæŸu ≈FÔu <ªW J¡°u <b„C] J¡≤fiub°Ôu ≤°t°∫d J¡∑ ≤ªfi° J¡∑, oŸ Ÿt∫ ˚Ù bæŸu FÙ Ÿf Ô°uy°u* Ju¡
<Fw Ju¡ <ÔÎ ŸaŸ°≤R¡≈Ù ŸtCB Ÿu w°≤fiu Ju¡ <ÔÎ fi°æJ¡°R¡≈ W≤ ≤°t°∫d J¡∑ ≤ªfi° J¡∑<ıÎ $$18,19$$
(≈¥bÕ≤°t°∫d <ªW„C<]ıfiJ¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ô°uJ¡<FwJ¡°≤Ù Fæ, W≤≤°t°∫d tC<•w≈®Ì F°ufiu Ju¡
J¡°≤d Ô°uJ¡<FwJ¡°≤Ù Fæ, oŸ<ÔÎ Ô°uJ¡ <Fw°SÕÃb Ì°ufi°u* tu* Ÿt°fi Fæ $)
˚ybfig ! oŸ <bT∫ tu* tu≤Ù ˚Ù ÎJ¡ ≈®°SÕfi° Fæ <J¡ tF°tfi° ≤°tª∏BıÙ, ˚≤w, Ô‚td, „`CPfi,
∫„¿_bfiÙ ŸÙw°, tF°fC<] ≤°t°fiC∫°∫Ù t¿∏`≈C` N°<Ì N∏∫°∏∫ ≈¿≤b°≤ Ju¡ Ô°uy°u* fiu oŸ ŸaŸ°≤ŸaJ¡¸>
tu* <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ ∆∫bF°≤ <J¡∫° ? ŸJ¡°u J¡<F∫u $ fi Ô°uy°u* fiu NI°fiÙ ıÙb J¡∑ w≤F „°uJ¡∫C•w F°uJ¡≤
J¡°Ô∫°≈fi <J¡∫° S° ∫° bu tC•w ıÙb J¡∑ w≤F NŸay ≤Fu Su ?$$20,21$$ ˚ybfig, <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ ∏F°u*fiu
Ì…#©t°yÕ J¡° N<wJ®¡td <J¡∫° S°, tCHu ŸJ¡° <b„ÌR¡≈ Ÿu ≈Ìu„ ÌÙ<ıÎ $ tæ* N°æ≤ ŸaŸ°≤ Ju¡ N∏∫
t°fib (N°≈Ju¡ ≈Ìu„Zbd Ÿu J¨¡w°SÕ ıfiw°) Ft Ÿ˚Ù bæŸu FÙ N°ª≤d J¡≤u*yu N°æ≤ bæŸu N°ª≤d
J¡≤ ŸaŸ°≤ŸaJ¡¸> Ÿu tC<•w ≈®°›w J¡≤u*yu $$22$$ tF°≤°ı, ˚≤π°ı fiu fnu N°Ì≤ Ju¡ Ÿ°S tCHŸu J¡Ffiu
Ju¡ <ÔÎ NfiC≤°u@ <J¡∫° wf tæ* ˚yb°fig f®Ê° J¡∑ N°I°fiCŸ°≤ ŸŸu J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ ≈®b¨W F…N° $ tæ*fiu
(!) ∫Ω<≈ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ Ÿt∫ f®Ê° tu* ≤ı°uyCd J¡∑ N<@J¡w° ≤FwÙ Fæ wS°<≈ Ÿ Ÿt∫ ıywg Ju¡
]°≤ Ju¡ <ÔÎ J¡”d°∫C•w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fitu* Ÿ[byCd J¡∑ ≈®ªC≤w° F°u yoÕ, oŸÙ<ÔÎ ∏Fu* "tF°Ÿ[b'
J¡F° $
(c) "ŸaŸ°≤ŸaJ¡¸>°wg' oŸ N≈°Ì°fi ≈a*ªtÙ Ÿu, <ıŸfiu oŸu ≈°≤ J¡≤ <Ô∫°, ŸJu¡ ŸaŸ°≤ J¡°
NÃ∫∏w <bh~>uÌ F°u ı°w° Fæ, Ÿu <k¡≤ ŸaŸ°≤≈®°<›w fiFÙ* F°uwÙ, ∫F Ÿ¥<ªw F°uw° Fæ $
(#) ˚°b ∫F Fæ <J¡ ˚≤π°ı Ju¡ π°≤° N°Ìu„ ∫° Ÿ∏Ìu„ ˚uı° ı° ŸJ¡w° S°, ≈≤ ∫F tæ*fiu <ªw
fiFÙ* ŸtH° $ J¡°∫Õ J¡∑ yC”w°J¡° º∫°fi ≤©wu F…Î tæ* _b∫a FÙ N°≈Ju¡ ≈°Ÿ N°∫° Fq≥ $
($) ıywg≈¥≠∫ f®Ê° $
12
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
J¡F° # bß ˚≤π°ı, ı°u wCtfiu tCHŸu ≈¥~>° Fæ, Ÿu tæ* <b_w°≤ Ÿu wCtŸu J¡Fw° Fq≥, Ÿ°b@°fi F°uJ¡≤
ŸCfi°u $ Ÿu ŸCfifiu Ÿu wC‡F°≤° N°Ãtw[b J¡° NI°fiR¡≈ tÔ Ìq≤ F°u ı°∫uy° N°æ≤ tfi J¡∑ b¨<W <fitÕÔ
F°u ı°∫uyÙ $$23,24$$ tF°twu ˚≤π°ı, J¡tÔfi∫fi ≤°t Ÿ‡≈¥dÕ <bT∫°u* J¡°u <tØ∫° ŸtH J¡≤ fitu*
N°Ÿ<•w J¡° Ã∫°yJ¡≤ ıæŸu Ô°uJ¡∫°`° J¡° <fib°ÕF J¡≤fiu Ÿu ŸC©Ù F…Î Su, wCt ˚Ù bæŸu FÙ ∆∫bF°≤ J¡≤°u,
b柰 J¡≤fiu Ÿu ŸC©Ù F°u ŸJ¡°uyu $$25$$
tF°tfi° Ô‚td, ˚≤w, „`CPfi, J¡°æ„v∫°, ŸC<t`°, ŸÙw°, Ì„≤S Îba ≤°t Ju¡ <t` J¨¡w°˜ N°æ≤
N<b≤°u@, ≈C≤°u<Fw b<Ÿ‹™>, b°tÌub, ∫u Ÿ˚Ù ≈≤tI°fiÙ Su $ ≤°tª∏BıÙ Ju¡ @¨<‹¸>, ı∫∏w, ˚°Ÿ, ŸÃ∫
NS°Õwg ŸÃ∫b•w° <bı∫, <b˚ÙTd, ŸCTud, FfiCt°fig N°æ≤ ŸCy®Ùb J¡° Nt°Ã∫ o∏B<ıwg ∫u N°™> t∏`Ù
˚Ù tF°tfi°, <ıwu¿∏B∫, ŸtÌ„ÙÕ, <bT∫°u* tu* N°Ÿ<•w Ÿu ≤<Fw, ≈®°›w ≈®°≤Æ@ J¡t°uÕ Ju¡ fi°„ J¡∑ ≈®wÙs°
J¡≤fiub°Ôu Îba ıÙb∏tC•w Su $ Fu bß ˚≤π°ı, ∫u Ô°uy <ıŸ ≈®J¡°≤ N°æ≤ <ıŸ ˚°b Ÿu ZC<w N°æ≤ _t¨<w
tu* J¡Fu y∫u F°ut, Ì°fi N°<Ì Z°æw-_t°wÕ J¡tÕ, N°Ì°fi, ≈®Ì°fi N°<Ì Ô°æ<J¡J¡ Ÿf ∆∫bF°≤ N°æ≤ o‹¸><ª∏wfi
N°<Ì <b<Fw J¡tÕ J¡° NfiC‹™>°fi J¡≤wu Su, wCt ˚Ù ∫<Ì bæŸu FÙ J¡≤ ŸJ¡°u, w°u wCt ˚Ù Nfi°∫°Ÿ ŸaŸ°≤R¡≈Ù
ŸaJ¡¸> Ÿu tC•w F°u ı°N°uyu $$26-30$$ N<@J¡ •∫° J¡Fq≥, ÃJ¨¡‹¸> I°fifÔ Ÿu ∫C•w ∆∫<•w N≈°≤
ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ tu* <y≤fiu ≈≤ ˚Ù oŸ ≈≤t ∫°uy J¡°u ≈®°›w J¡≤ o‹¸><b∫°uy Ÿu Ã≈∏fi „°uJ¡, Ì…#©, ÌÙfiw°
N°<Ì ŸaJ¡¸>°u* Ÿu tC•w F°u J¡≤ <fiÃ∫ w¨›w F°u ı°w° Fæ $$31$$
Ì¥Ÿ≤° ŸyÕ Ÿt°›w
wÙŸ≤° ŸyÕ
Âÿ∫ Ju¡ t°ıÕfi Ju¡ ≈°∫, b°Ÿfi°˚uÌ-<fiR¡≈d ≈¥bÕJ¡ fiJu¡ Ôsd wS° ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ wÙSÕ
∫°`° J¡° <b_w°≤ Ÿu bdÕfi $
ıæŸu ıÙb∏tC•w ZÙ≤°tª∏B N°<Ì fiu ∆∫bF°≤ <J¡∫° S° bæŸu FÙ wCt ˚Ù ∆∫bF°≤ J¡≤°u, ÎuŸ° ≈¥bÕ ŸyÕ
tu* J¡F° $ ˚≤π°ı ıÙb∏tC•w¿_S<w J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ J®¡t Ju¡ bdÕfi Ju¡ Zbd π°≤° FÙ ZÙ≤°tıÙ J¡∑
ıÙb∏tC•w¿_S<w-≈®°<›w Ju¡ ≈°∫ J¡∑ <ıI°Ÿ° J¡≤wu F…Î ≈¥~>wu Fæ* $
˚≤π°ı fiu J¡F° # Fu f®Êfig, N°≈ ≤°tª∏BıÙ J¡∑ J¡S° J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ ıÙb∏tC•w J¡∑ ¿_S<w
J¡° NS°Õwg Ôsd N°æ≤ Ô°æ<J¡J¡-bæ<ÌJ¡ ∆∫bF°≤ J¡° bdÕfi J¡∑<ıÎ, ŸJ¡° Zbd J¡≤Ju¡ tæ* ≈≤t ŸC©Ù
F°u«≥¡y° (!) $$1$$
(!) ¸>ÙJ¡°J¡°≤°u* fiu oŸ ÿÔ°uJ¡ Ju¡ N°æ≤ ≈®J¡°≤ Ÿu ˚Ù NSÕ <J¡∫u Fæ* $ ıæŸu Fu f®Êfig, ZÙ≤°tª∏BıÙ
J®¡t Ÿu ıÙb∏tC•w F…Î Su, ÎuŸÙ J¡v≈fi° J¡≤ tCHŸu ≈FÔu Ÿu J¡<F∫u, <ıŸ J®¡t Ÿu tæ* <fiÃ∫ ŸC©Ù F°u«≥¡ $
NSb° Ÿab°Ì-J¡S° tu* ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u ≈FÔu Ÿu ≈®ÿfiJ¡w°Õ N°æ≤ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ J¡°u b•w° ffi°J¡≤ ıæŸu
ZC<w ıfiJ¡ N°æ≤ ∫°Ibv•∫ J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤Ju¡ _b∫a FÙ Ÿab°ÌR¡≈ Ÿu w[b J¡° f°u@ J¡≤°wÙ Fæ bæŸu FÙ
N°≈ ˚Ù tCHu w[bI°fi J¡≤°oÎ $ oŸ ≈®J¡°≤ w[bIR¡≈ Ÿu J¡¿v≈w Ì„≤S N°<Ì J¡∑ ≈¥bÕ≤°t°∫d tu*
t¥i>ª∫°Õ N°æ≤ tC<•w J¡° N˚°b Ìu©fiu Îba <fiÃ∫tC•w ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ "w_∫ F fi Ìub°ÿª fi°˚¥Ã∫°
oÕ„wu' oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu <b”] „°≈t¥ÔJ¡ NIÃb N°<Ì Ju¡ bdÕfi Ÿu ˚Ù J¡°uoÕ s<w fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ıæŸu
ŸyÕ - 3]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
13
˚≤π°ı Ju¡ ∫°u* ≈¥~>fiu ≈≤ tF<TÕ b°vtÙ<J¡ıÙ ıÙb∏tC<•w J¡° Ôsd, _bR¡≈, Ÿ°@fi N°æ≤ k¡Ô
π°≤° ıÙb∏tC•w¿_S<w J¡° <b_w°≤ J¡≤fiu J¡∑ oh~>° Ÿu ŸC©≈¥bÕJ¡ I°fi F°ufiu Ju¡ <ÔÎ ≈FÔu Ÿasu≈ Ÿu
tC<•w J¡° Ôsd N°æ≤ _bR¡≈ <Ì©Ô°wu Fæ* $
ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # bß ˚≤π°ı, ıæŸu ˚®tb„ ”≈≤<Fw N°J¡°„ tu* fiÙÔu, ≈ÙÔu N°<Ì ≤ay°u*
J¡° ˚°fi F°uw° Fæ bæŸu FÙ NI°fib„ f®Ê tu* ıywg J¡° ˚®t F°uw° Fæ $ oŸ<ÔÎ ≈®t°d N°æ≤ NfiC˚b Ÿu tæ*fiu
<fiÿª∫ <J¡∫° Fæ <J¡ fiÙR¡≈ N°J¡°„ tu* fiÙÔu, ≈ÙÔu N°<Ì ≤ay°u* J¡∑ ˚°≥<w f®Ê tu* J¡¿v≈w NÃ∫∏w
NŸ‡˚°<bw ıywg J¡° Ÿt¥Ô N<bΩ° N°æ≤ ŸJu¡ Ÿa_J¡°≤ Ju¡ fi°„ π°≤° ıæŸu <k¡≤ _t≤d FÙ fi F°u Ÿ
≈®J¡°≤ <b_t≤d F°ufi° FÙ ŸfŸu ÃJ¨¡‹¸> tC<•w J¡° Ôsd N°æ≤ _bR¡≈ Fæ (c) $$2$$
≈¥bÕ ÿÔ°uJ¡ tu* tC<•w Ju¡ Ôsd N°æ≤ _bR¡≈ _b°fiC˚b<Ÿ] <Ì©Ô°∫u, fiJ¡° NfiC˚b Ftu* •∫°u* fiFÙ*
F°uw° ? ÎuŸÙ „aJ¡° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
˚≤π°ı, ıf wJ¡ Âÿ∫ Ju¡ NÃ∫∏w N˚°b J¡° I°fi fiFÙ* F°uw° NS°Õwg Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫ ≈®≈*ª
˚®°¿∏wJ¡¿v≈w Fæ, NwÎb NÃ∫∏w NŸwg Fæ, ∫F I°fi ıf wJ¡ »w°≈¥bÕJ¡ fiFÙ* F°uw° wf wJ¡ J¡°uoÕ ˚Ù
<J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ tC<•w Ju¡ Ôsd N°æ≤ _bR¡≈ J¡° I°fi ≈®°›w J¡≤fiu tu* ŸtSÕ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg
Ju¡ N<@‹™>°fi ≈®Ã∫y<˚∏fi N°Ãtw[bJu¡ Ÿ°s°wg Ÿu FÙ Âÿ∫ J¡° NÃ∫∏w f°@ F°u ŸJ¡w° Fæ $ oŸ<ÔÎ
N<bŸab°ÌÙ N°ÃtI°fi J¡°u ≈°∫ Ÿu ≈®°›w J¡≤°u $$3$$
ŸJ¡∑ ≈®°<›w J¡° •∫° ≈°∫ Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
bß, oŸ ∫°uyb°<Ÿ‹™>R¡≈ „°˜ Ju¡ I°w F°ufiu ≈≤ •w I°fi NŸ‡˚b fiFÙ* Fæ, f¿vJ¡ Ÿa˚b FÙ
Nfi°<Ì ıÙb J¡°u f®Ê N˚uÌ f°u@ J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ ZC<w tu* f®Ê tu* J¡°∫°uÕ≈°<@≈®bu„ π°≤° N°y∏wCJ¡ ıÙb˚°b
J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ yoÕ Fæ bæŸu FÙ ∫F°≥ ≈≤ ˚Ù ŸtHfi° ª°<F∫u, oŸ<ÔÎ J¡°uoÕ <b≤°u@ fiFÙ* Fæ$
(c) ∫Ω<≈ ≈≤°usI°fiÙ J¡°u ˚Ù ŸCTC<›w tu* N°æ≤ <fi<bÕJ¡v≈¡Ÿt°<@ tu* Âÿ∫ J¡° <b_t≤d F°uw°
Fæ wS°<≈ bF <b_t≤d ≈Cfi#_t≤d fiFÙ* Fæ NS°Õwg Ÿu ŸCTC<›w N°æ≤ Ÿt°<@ Ju¡ Nfi∏w≤ <k¡≤ f®Ê
tu* ıywg J¡° ˚®t F°uw° Fæ $ NSb° ≈Cfi#_t≤d J¡° NSÕ "≈Cfi# _t∫Õwu&fiufi - <k¡≤ <ıŸŸu _t≤d <J¡∫°
ı°∫' oŸ ∆∫CÃ≈<W Ÿu N∏w#J¡≤d Fæ $ •w N∏w#J¡≤d <ıŸtu* fiFÙ* Fæ ÎuŸ° <b_t≤d-_t≤d J¡°
N˚°b $ ∫F πæw Ju¡ ≈®<w˚°Ÿt°` Ju¡ N˚°b J¡° ≈Ôsd Fæ $ NSb° <b_t≤d Ju¡ Ÿt°fi <b_t≤d
∫F NSÕ Fæ $ ıæŸu <b_t¨w <bT∫ J¡∑ NfiC˚bJ¡w°Õ Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù ≈®wÙ<w fiFÙ* F°uwÙ bæŸu FÙ ªæw∏∫
Ju¡ ≤Fwu F…Î FÙ Âÿ∫ J¡∑ N≈®wÙ<w <b_t≤d Fæ $
„aJ¡° # •∫° ≈≤t°SÕ ŸÃ∫ Âÿ∫ J¡∑ FÙ ıæŸu Ÿ°a¶∫°u* J¡∑ N<˚tw tC<•w tu* N≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ bæŸu
FÙ N°≈Ju¡ N<˚tw tC<•w tu* ˚Ù N≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ ? Ÿt°@°fi # fiFÙ*, Ft°≤u tw tu* ıywg ≈≤t°SÕ
ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ, bF f®Ê tu* Nº∫_w Fæ $ „aJ¡° # bF ˚®t Jæ¡Ÿu Fæ, •∫°u*<J¡ bF Ÿa_J¡°≤ Ÿu ı∏∫ fiFÙ*
Fæ $ Ÿt°@°fi # bF ≈¥bÕ ≈¥bÕ ıywg Ju¡ ∆∫bF°≤ Ÿu Ã≈∏fi Ÿa_J¡°≤ Ÿu ı∏∫ Fæ $ „aJ¡° # Ì°uT Ÿu Ã≈∏fi
fi F°ufiu N°æ≤ N<@‹™>°fi„¥∏∫ F°ufiu Ÿu bF ˚®t fiFÙ* Fæ $ Ÿt°@°fi # ıæŸu Ìq≤Ãb N°æ≤ N<bª°≤R¡≈ Ì°uT
Ÿu N°J¡°„ tu* fiÙÔu ≤ay J¡° ˚®t F°uw° Fæ bæŸu FÙ N<bΩ°R¡≈ Ì°uT Ÿu f®Ê tu* ıywg J¡° ˚®t F°uw° Fæ $
Âÿ∫ J¡° N°Ã∫¿∏wJ¡ h~>uÌ tC<•w J¡° Ôsd Fæ N°æ≤ N°Ã∫¿∏wJ¡ Âÿ∫<bfi°„ Ÿu ≈Ô<sw <ª∏t°`
tu* Nb_S°fi tC<•w J¡° _bR¡≈ Fæ, ∫F <fi‹J¡TÕ <fiJ¡Ô° $
14
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
Fæ $ oŸ œuÿ∫ Ÿu FÙ oŸ y®∏S J¡° <fit°Õd N°≤‡˚ <J¡∫° Fæ $ ∫<Ì wCt ıf wJ¡ w[b J¡° <fidÕ∫ fi F°u,
wf wJ¡ ˚<•w N°æ≤ Z]° Ju¡ Ÿ°S oŸJ¡° Zbd J¡≤°u, w°u Nbÿ∫ FÙ wC‡Fu* w[bI°fi ≈®°›w F°uy°,
N∏∫S° J¡Ì°<≈ ˚®t J¡° Ÿa„°u@fi fiFÙ* F°uy° $ ˚®tŸa„°u@fi F…Î <ffi° w[bI°fi F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡w° $$4$$
•w NSÕ J¡°u FÙ N<@J¡ <b„Ì J¡≤wu F…Î J¡Fwu Fæ* $
Fu Nfi|, ∫F ıywg b_wCw# <tØ∫° Fæ, ∫F N°J¡°„ tu* fiÙÔu, ≈ÙÔu N°<Ì ≤ay°u* J¡∑ ˚°≥<w N°≈°ww#
ŸÃ∫-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, <J¡∏wC oŸ y®∏S tu* Ì<„Õw <bª°≤ Ÿu ŸFı tu* FÙ ∫F NŸwg (<tØ∫°) Fæ, ∫F
≈®wÙw F°u ı°w° Fæ $$5$$
"NfiC˚¥∫wu' oŸŸu •w NfiC˚b •∫° N°Ãtªæw∏∫ FÙ Fæ ∫° N∏∫ Fæ ? N∏∫ w°u F°u fiFÙ* ŸJ¡w°,
•∫°u*<J¡ <ªwg Ÿu N∏∫, ın N°æ≤ <bT∫ F°ufiu Ÿu, NfiC˚b Ju¡ ∫°uÀ∫ fiFÙ* Fæ $ ∫<Ì N°Ãt° FÙ NfiC˚b Fæ, w°u
bF ≈FÔu FÙ <bΩt°fi Fæ, <k¡≤ „°˜ J¡∑ •∫° N°bÿ∫J¡w° ? ÎuŸÙ „*J¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫Ω<≈ N°Ãt° FÙ NfiC˚b Fæ wS°<≈ bF Âÿ∫ Ju¡ Ÿ°S Ÿ<‡t<Ôw Fæ, Nw# ŸJ¡° NfiC˚b fiFÙ*
F°uw°, <J¡∏wC tfi J¡∑ b¨<WR¡≈ N°Ãtw[bŸ°s°ÃJ¡°≤R¡≈ f°u@ π°≤° N<bΩ° J¡° fi°„ F°ufiu Ÿu N<bΩ°ı∏∫
Âÿ∫ wÙfi°u* J¡°Ô°u* tu* ˚Ù fiFÙ* Fæ, NS°Õwg bF t°∫°bÙ J¡∑ t°∫° Ju¡ Ÿt°fi wÙfi°u* J¡°Ô°u* tu* <tØ∫° Fæ $ ı°u
ŸJ¡° B‹¸>° Fæ bFÙ ŸÃ∫ Fæ $ ∫F Ÿwg N°Ãt° FÙ ŸbÕ` <b≤°ıt°fi N°æ≤ ≈®J¡°„t°fi Fæ $$6$$
ªæw∏∫_bR¡≈ N°Ãt° Ju¡ <Ÿb° ı°u JC¡~> <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, bF Ÿf ın NwÎb N°Ãt° tu* J¡¿v≈w N°æ≤
<tØ∫° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ Âÿ∫ b_wC J¡° t°ıÕfi NS°Õwg N¿_wÃb≈¿≤F°≤ F°u ı°∫, w°u <fiÃ∫<Ÿ] N°ÃtR¡≈
˚Ù ≈≤t<fib¨Õ<W (<fib°Õd fi°tJ¡ t°us) Ÿ I°fi Ÿu Ã≈∏fi-ŸÙ F°uwÙ Fæ $ •w b¨<W Ÿu F…N° Ju¡bÔ
_bR¡≈˚¥w NfiC˚b „°˜ J¡° k¡Ô Fæ, ∫F ˚°b Fæ $
N∏∫ „°˜°u* tu* Ì<„Õw ≈°∫°u* Ÿu FÙ tC<•w •∫°u* fi F°u ?
N∏∫S° ≈¥b°uÕ•w ≈°∫ J¡° y®Fd fi J¡≤fiu ≈≤ Nfi°<Ì NI°fi Ÿu N∏@u Nfi°Ãt° J¡° ≈®<w≈°Ìfi
J¡≤fiub°Ôu „°˜R¡≈Ù y»gi>°u* tu* ™>°uJ¡≤ ©° ≤Fu-≤°y°∏@ ıfi°u* Ju¡ ≈wfi Ju¡ J¡°≤d˚¥w ywÕwCv∫ wwg wwg
„°˜°u* π°≤° <fi<ÌÕ‹¸> ≈°∫°u* Ÿu Îu<FJ¡ N°æ≤ ≈°≤Ô°æ<J¡J¡ <bT∫°u* tu* N°Ÿ•w F°uJ¡≤ N°ª≤d J¡≤ ≤Fu
NwÎb <bT∫°u* Ju¡ ≈˚°uy Ju¡ <ÔÎ f°≤ f°≤ ı∏t y®Fd J¡≤ ≤Fu t¥©°u˘ J¡°u Nfi∏w f®ÊJ¡v≈°u* Ÿu ˚Ù
<fib¨Õ<W (<fib°Õd t°us) fiFÙ* <tÔ ŸJ¡wÙ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ Nfi°<Ì NI°fi J¡∑ I°fi Ÿu N<w¿≤•w Fı°≤°u*
Ÿ°@fi°u* Ÿu ˚Ù <fib¨<W fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $$7$$
≈°Ÿfi° N°<Ì N∏∫ ≈°∫°u* Ÿu ≈®°›w F°ufiub°Ôu Ÿ°Ô°u•∫ N°<Ì N°æ≤ ˚Ù t°us Fæ*, fiŸu <fib¨Õ<W
•∫°u* fiFÙ* F°uyÙ ?
Fu f®Êfig, <fi#„uTR¡≈ Ÿu b°Ÿfi°N°u* J¡° (ı∏t Ju¡ fÙı°u* J¡°) ı°u ≈¿≤Ã∫°y (t¥Ô°uh~>uÌ) Fæ, bF
Wt (tC¶∫) (!) t°us J¡F° ı°w° Fæ $ •w tC¶∫ t°us J¡°u N<bΩ°R¡≈ tÔ Ÿu ≤<Fw I°fiÙ FÙ
≈®°›w J¡≤ ŸJ¡wu Fæ*, N∏∫ fiFÙ* $$8$$
b°Ÿfi°N°u* Ju¡ fi‹¸> F°ufiu ≈≤ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ J¡°≤d R¡≈ tfi Ju¡ N¿_wÃb Ÿu <k¡≤ b°Ÿfi°Î≥ ≈æÌ° F°u
(!) "tªg' @°wC f∏@fi J¡∑ <fib¨<WR¡≈ NSÕ tu* R¡» Fæ $ b°Ÿfi°Î≥ FÙ tC¶∫ f∏@fi Fæ $ Ÿ°Ô°u•∫
N°<Ì tC<•w∫°u* tu* b°Ÿfi°N°u* J¡° fi°„ fiFÙ* F°uw°, oŸ<ÔÎ fitu* t°us„ÆÌ y°æd Fæ $
ŸyÕ - 3]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
15
ı°∫uyÙ, fiŸu f∏@fi ˚Ù F°uy° ?
Fu f®Êfig, ıæŸu „Ùw Ju¡ fi‹¸> F°ufiu ≈≤ <FtJ¡d wC≤∏w yÔ ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ fi‹¸> F°ufiu
≈≤ b°Ÿfi°≈CaıR¡≈ <ªW „Ù|® fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$9$$
tfi Ju¡ fi‹¸> F°ufiu ≈≤ ˚Ù _S¥Ô ÌuFR¡≈ f∏@ ffi° FÙ ≤Fuy° ?
ıæŸu <≈≤°u∫u F…Î Ÿ¥‚t Ÿ¥` Ÿu (@°yu Ÿu) t°u<w∫°u* J¡° Ÿt¥F ¿_Sw ≤Fw° Fæ bæŸu FÙ ≈*ªtF°˚¥w°u* Ÿu
ffi° F…N° ∫F „≤Ù≤ b°Ÿfi° Ÿu ©n° Fæ $$10$$
oŸ ≈®J¡°≤ ≈°uÌg|°w Ÿu ÃJ¨¡‹¸> tC<•w J¡° bdÕfi J¡≤ ≈®_wCw ıÙb∏tC<•w J¡°u J¡Ffiu J¡∑ oh~>° Ÿu
ŸJu¡ bdÕfi tu* N≈u<sw b°Ÿfi°πæ<bº∫ (b°Ÿfi° Ì°u ≈®J¡°≤ J¡∑ Fæ, ÎuŸ°) J¡Fwu Fæ* $
b°Ÿfi° Ì°u ≈®J¡°≤ J¡∑ J¡FÙ yoÕ Fæ „C] N°æ≤ t<Ôfi $ t<Ôfi b°Ÿfi° ı∏t J¡∑ J¡°≤d Fæ N°æ≤ „C]
b°Ÿfi° ı∏t J¡° fi°„ J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ t°us J¡° Ÿ°@fi Fæ $$11$$
t<Ôfi b°Ÿfi° J¡° Ôsd J¡Fwu Fæ* $
b°Ÿfi° fÙı°u* Ju¡ NaJC¡¿≤w F°ufiu tu* NI°fi FÙ ŸCsu` Fæ $ NI°fiR¡≈ ŸCsu` tu* <ıŸJ¡° J¡Ôub≤ ©¥f
<b„°Ô F…N° Fæ NS°Õwg <bT∫°u* Ju¡ NfiCŸ∏@°fi Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu ©¥f f»Ù F…oÕ, ≤°y-πuT N°<Ì Ÿu b¨<]
J¡°u ≈®°›w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d |fi (<fi<bn) NFaJ¡°≤R¡≈ su` Ju¡ _b°tÙ π°≤° ˚ÔÙ ˚°≥<w ≈°ÔÙ-≈°uTÙ yoÕ
NwÎb „°u<˚w oŸÙ ≈CfiıÕ∏tJ¡°¿≤dÙ (f°≤-f°≤ ı∏t J¡≤°fiub°ÔÙ) b°Ÿfi° J¡°u ≈¿^±>w Ô°uy°u* fiu
t<Ôfi J¡F° Fæ $$12$$
„C] b°Ÿfi° J¡° Ôsd J¡Fwu Fæ* $
ı°u ˚¥fiu F…Î fÙı Ju¡ Ÿt°fi NaJC¡≤ Ã≈∏fi J¡≤fiu J¡∑ „<•w Ÿu „¥∏∫ F°uJ¡≤ ≤FwÙ Fæ NS°Õwg ≈CfiıÕ∏t
J¡∑ Ã≈°ÌJ¡ J¡°≤d fi F°uJ¡≤ Ju¡bÔ t°` ≈®°≤Æ@b„ ÌuF N°<Ì J¡° NbÔ‡ffi J¡≤Ju¡ ≤FwÙ Fæ NS°Õwg
ÌuF@°≤dt°` Ÿu ≈∫Õb<Ÿw F°uwÙ Fæ, bF „C] b°Ÿfi° J¡FÙ ı°wÙ Fæ $$13$$
ıæŸu fÙı Ju¡ N∏Ì≤ ≈FÔu Ÿu FÙ <bΩt°fi N°æ≤ Ÿ¥‚t N*JC¡≤ Ÿt∫, ıÔ, <t\>Ù N°<Ì Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu
N°<b˚Õ¥w F°u ı°wu Fæ* bæŸu FÙ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ N∏Ì≤ ≈FÔu Ÿu FÙ <bΩt°fi N°y°tÙ ı∏t≈≤‡≈≤° J¡°t, J¡tÕ
N°<Ì <fi<tW Ÿu N°<b˚Õ¥w F°uwÙ Fæ, •∫°u*<J¡ NÃ∫∏w NŸwg J¡° ı∏t FÙ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ ÎuŸÙ Nb_S°
tu* w[bI°fi π°≤° N<bΩ°R¡≈Ù su` Ju¡ ıÔ ı°fiu Ÿu ŸJu¡ N∏wyÕw ı∏t°*JC¡≤ J¡° fi°„ F°ufiu ≈≤ ˚Ù N≈fiu
≈®°≤Æ@ Ÿu ≈®<wf] ˚¥fiu F…Î fÙı°u* Ju¡ Ÿt°fi Ju¡bÔ ÌuF@°≤dt°` FÙ <ıŸJ¡° ≈®∫°uıfi Fæ ÎuŸÙ ı°u b°Ÿfi°
Nb<„‹¸> ≤FwÙ Fæ, bF „C] b°Ÿfi° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $
•w NSÕ J¡°u FÙ _kC¡¸> J¡≤wu Fæ* $
≈CfiıÕ∏t J¡° <fib°≤d J¡≤fiub°ÔÙ „C] b°Ÿfi° ıÙb∏tC•w ≈C”T°u* Ju¡ „≤Ù≤ tu*, ªJ®¡ tu* ˚®td Ju¡
Ÿt°fi, t¨w Ÿa_J¡°≤R¡≈ Ÿu ≤FwÙ Fæ NS°Õwg ÌuF@°≤dR¡≈ J¡°∫Õ Ÿu fitu* ˚Ù b°Ÿfi° Ju¡ N¿_wÃb J¡°
NfiCt°fi F°uw° Fæ $$14$$ ı°u Ô°uy „C] b°Ÿfi° Ÿu ∫C•w Fæ*, bu FÙ I°wIu∫ (<ı∏F°u*fiu I°w∆∫ ≈Ì°SÕ J¡°u,
f®Ê J¡°u ı°fi <Ô∫° Fæ) F°uwu Fæ*, I°wIu∫ F°uJ¡≤ bu <k¡≤ ı∏tR¡≈ NfiSÕ Ju¡ ˚°ıfi fiFÙ* F°uwu NS°Õwg
Ì…#©˚°ıfi ≈CfiıÕ∏t≈≤ <bı∫ ≈°J¡≤ ıÙb∏tC•w ≈Ì ≈®°›w J¡≤wu Fæ* bu FÙ b°_wb tu* fC<]t°fig J¡Fu ı°wu
Fæ* $ (ıÙb∏tC•w J¡° ∫F Ôsd k¡<Ôw F…N° <J¡ <ıŸ b°Ÿfi° J¡∑ w[bI°fi Ÿu ≈CfiıÕ∏t°*JC¡≤ J¡∑ Ã≈°<Ì
16
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
„<•w ıÔ yoÕ Fæ ÎuŸÙ b°Ÿfi°t°` Ÿu <ıfiJ¡° „≤Ù≤@°≤d <J¡∫° y∫° Fæ, bu ıÙb∏tC•w ≈C”T Fæ $)
(!) $$15$$ Fu tF°t<w ˚≤π°ı, tF°fC<] ZÙ≤°tª∏BıÙ <ıŸ ≈®J¡°≤ ıÙb∏tC<•w ≈Ì J¡°u ≈®°›w
F…Î, Ÿu tæ* ıÙb Ju¡ ı≤° N°æ≤ t≤d J¡∑ „°a<w Ju¡ <ÔÎ wCtŸu J¡Fq≥y°, ŸCfi°u $ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑
≈≤tta y ÔÌ°<∫fiÙ oŸ J¡S° J¡° Zbd J¡≤°u , oŸJu ¡ Zbd Ÿu FÙ wC t Ÿ‡≈¥ d Õ w[b J¡°u ı°fi
ı°N°uyu $$16,17$$ bß ˚≤π°ı ! ≤°ıÙbÔ°uªfi ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu yC”JC¡Ô Ÿu Ô°æ¸>J¡≤ JC¡~> <Ìfi
˚°≥<w-˚°≥<w J¡∑ ÔÙÔ°N°u* π°≤° <fi˚Õ∫ F°uJ¡≤ N≈fiu |≤ tu* FÙ <fw°∫u $$18$$ wÌfi∏w≤ JC¡~> Ÿt∫
fÙwfiu ≈≤ ıf <J¡ tF°≤°ı Ì„≤S ≈¨<SbÙ J¡° ≈°Ôfi J¡≤wu Su, „°uJ¡≤<Fw ≈®ı° fnu N°fi∏Ì tu* SÙ $
≤°≠∫ J¡∑ ŸC∆∫b_S° Ÿu ≈®ı°N°u* tu* ≠b≤°<Ì ≈Ùn° ˚Ù fiFÙ* SÙ, ˚∫, NJ¡°Ôt≤d N°<Ì N∏∫ ≈Ùn°N°u*
J¡∑ w°u f°w FÙ •∫° SÙ ? $$19$$
∫F Ÿ¥<ªw J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ "<byw≠b≤tg' ≈Ì <Ì∫° Fæ $
Ÿ Ÿt∫ tF°yCd„°ÔÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡° tfi wÙSÕ N°æ≤ ≈C^∫°Zt Ìu©fiu Ju¡ <ÔÎ NÃ∫∏w ÃJ¡<^™>w
F…N° $ ($) $$20$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu ≈C^∫ wÙS°u˘ Ju¡ Ì„Õfi J¡° ∫°u* <bª°≤ J¡≤ ZÙ<≈w¨ª≤d°u* Ju¡ (ZÙtF°≤°ı
Ì„≤S Ju¡) <fiJ¡¸> ı°J¡≤ ıæŸu FaŸ fibÙfi J¡tÔ°u* J¡° N°Z∫ Ôuw° Fæ bæŸu FÙ <≈w°ıÙ Ju¡ fi©R¡≈Ù Ju¡Ÿ≤
Ÿu ŸC„°u<˚w ª≤dJ¡tÔ°u* J¡°u y®Fd <J¡∫° $$21$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # <≈w°ıÙ ! wÙSÕ, Ìubt¿∏Ì≤,
bfi N°æ≤ N°Zt°u* Ju¡ Ì„Õfi Ju¡ <ÔÎ tu≤° tfi NÃ∫∏w ÃJ¡<^™>w F°u ≤F° Fæ $$22$$ tF°≤°ı, tu≤Ù oŸ ≈®St
≈®°SÕfi° J¡°u Ÿk¡Ô (≈¥dÕ) J¡≤fiu J¡∑ J¨¡≈° J¡∑<ı∫u oŸ ŸaŸ°≤ tu* J¡°uoÕ ÎuŸ° fiFÙ* Fæ, ı°u ≈®°SÙÕ F°uJ¡≤ N°≈Ju¡
≈°Ÿ N°∫° F°u N°æ≤ ŸJ¡∑ N<˚Ô°T° N°≈fiu ≈¥dÕ fi J¡∑ F°u $$23$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ π°≤° ∫°u* ≈®°<SÕw
tF°≤°ı Ì„≤S fiu JC¡ÔyC” b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ Ÿ°S ≈≤°t„Õ J¡≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u, <ıfiJ¡∑ ∫F ≈®St
! ıÙb∏tC•w ≈C”T°u* π°≤° <J¡∫u y∫u J¡tÕ J¡° k¡Ô W≤ J¡°Ô tu* ˚°uy ≈æÌ° fiFÙ* J¡≤w° $ oŸÙ <ÔÎ
fiJu¡ Ÿ‡≈¥dÕ J¡t°u˘ J¡° ˚°uy π°≤° s∫ F°u ı°w° Fæ $
$ „aJ¡° # oŸ Nº∫°Ãt„°˜ tu* wÙSÕ∫°`° Ju¡ bdÕfi Îba N°yu <J¡∫u ı°fiub°Ôu t¨y∫°bdÕfi J¡° •∫°
Ÿ‡f∏@ Fæ ? ∫<Ì J¡<F∫u <J¡ ∫u ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ FÙ ª¿≤w Fæ*, oŸ<ÔÎ ofiJ¡° ∫F°≥ ≈≤ bdÕfi <J¡∫° y∫°
Fæ, w°u ÎuŸÙ Nb_S° tu* ≤°tª∏BıÙ Ju¡ ı∏t N°<Ì J¡° ˚Ù ∫FÙ* ≈≤ bdÕfi ≈®°›w F°uy° N°æ≤ ZÙ≤°t°∫d
∆∫SÕ F°u ı°∫uy° ? Ÿt°@°fi # "J¡S°u≈°∫°fig <bª°∫Õ' (213) oŸ ÿÔ°uJ¡ tu* N≈fiu N≈fiu bdÕ N°æ≤
N°Zt°u* Ju¡ ∫°uÀ∫ ∫I°<Ì J¡t°u˘ Ÿu Ã≈∏fi <ªW„C<] J¡° f®Ê<bΩ°<@J¡°≤ tu* ≈∫°uy Fæ, ÎuŸ° J¡F° Fæ $ ı°u
Nb_S°, <bΩ° N°<Ì Ÿ°ty®Ù Ju¡ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∫I N°<Ì J¡° NfiC‹™>°fi J¡≤fiu tu* ŸtSÕ fiFÙ* Fæ, ŸJ¡°
N°<Ì Ÿu ˚Ù ∫I Ÿu F°ufiub°ÔÙ <ªW„C<] F°ufiu ≈≤ f®Ê<bΩ° tu* N<@J¡°≤ <Ÿ] F°uw° Fæ, •∫°u*<J¡ "Îwu
˚°ut°‡t∫° ∫I°_wÙSÕR¡≈ud <fi<tÕw°#' (∫u _SÔt∫ N°æ≤ ıÔt∫ ∫I wÙSÕR¡≈ Ÿu ffi°∫u y∫u Fæ*) oÃ∫°<Ì
b°•∫ Fæ* $ oŸ f°w J¡°u Ÿ¥<ªw J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ wÙSÕ∫°`° J¡° bdÕfi <J¡∫° $ NwÎb ZÙ≤°tª∏BıÙ tu*
b¨]°b_S° J¡∑ J¡v≈fi° <J¡∫u <ffi° N°Ãt<ıI°Ÿ° J¡° bdÕfi <J¡∫° •w NSÕ J¡∑ Ÿ¥ªfi° tu* J¡°uoÕ N°≈<W
fiFÙ* Fæ $ t¨y∫° J¡° bdÕfi ≈¥bÕ‹¸> J¡°æw¥FÔ≈¥dÕ _S°fi°u* J¡°u ≈Cfi# Ìu©fiu J¡∑ ÃJ¡^™>° ˚Ù N°Ãt<ıI°Ÿ° tu*
f°@J¡ Fæ, ∫<Ì •w J¡°æwCJ¡ Ju¡ NfiC˚b Ju¡ <ffi° bF ÃJ¡^™>° Ìq≤ fiFÙ* F°uwÙ F°u, w°u ŸJ¡° NfiC˚b
J¡≤Ju¡ FÙ ∫° ŸJ¡∑ NŸ°≤w° Ju¡ <fiÿª∫ π°≤° Ÿ ÃJ¡^™>° J¡°u Ìq≤ J¡≤ ıÙb <fi<bÕPfi Zbd N°<Ì tu*
ŸaÔÀfi F°u, ∫F <b„uTf°u@fi Ju¡ <ÔÎ Fæ $ oŸ<ÔÎ ŸJ¡° bdÕfi <ªw Fæ $
ŸyÕ - 4]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
17
≈®°SÕfi° SÙ, wÙSÕÌ„Õfi Ju¡ <ÔÎ fnu NŸtaıŸ tu* ≈nJ¡≤ NfiCI° Ìu FÙ ÌÙ $$24$$ „C˚ fis` N°æ≤ „C˚ <Ìfi
tu* f®°Êd°u* π°≤° tayÔ≈°™> J¡≤°J¡≤ Îba tayÔt∫ bu„-˚¥T° Ÿu „≤Ù≤ J¡°u NÔaJ¨¡w J¡≤, N°„Ùb°ÕÌ Ìu ≤FÙ*
t°w°N°u* π°≤° ≈Cfi# ≈Cfi# N°<Ôayfi J¡≤ ©¥f <b˚¥<Tw <J¡∫u y∫u ZÙ≤°tª∏BıÙ ˚°o∫°u*, b<Ÿ‹™> π°≤° ≈®u<Tw
„°˜I f®°Êd°u*, J¡<w≈∫ N≈fiu ≈®utÙ Zu‹™> ≤°ıJC¡t°≤°u* Ju¡ Ÿ°S wÙSÕ∫°`° Ju¡ <ÔÎ N≈fiu |≤ Ÿu
<fiJ¡Ôu $$25-27$$ fiy≤ÔÔfi°N°u* Ÿu ˚≥b≤°u* J¡∑ ≈*<•w Ju¡ Ÿt°fi ª*ªÔ fiu`°u* π°≤° fnu N°Ì≤ Ju¡ Ÿ°S
Ìu©u ı° ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ ıf fiy≤ Ÿu <fiJ¡Ôu w°u fiy≤b°<Ÿ∫°u* fiu fiJ¡∑ ∫°`° Ju¡ ≈Ôs tu* tayÔ Ju¡
<ÔÎ w¥≤Ù|°uT Ÿu fiJ¡° N<˚fi∏Ìfi <J¡∫° $$28$$ ıæŸu fkÕ¡ J¡∑ H<n∫°u* Ÿu <Ft°Ô∫ N°h~>°<Ìw F°u ı°w°
Fæ bæŸu FÙ y®°tÙd t<FÔ°N°u* Ju¡ ª*ªÔ F°S°u* Ÿu f≤Ÿ°oÕ yoÕ Ô°ı° (@°fi N°<Ì) J¡∑ b¨<‹¸> Ÿu fiJ¡° „≤Ù≤
∆∫°›w F°u y∫° $$29$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ f®°Êd°u* J¡°u Ì°fi, Ÿ‡t°fi N°<Ì Ÿu N≈fiu b„ tu* J¡≤wu, ≈®ı°N°u*
Ju¡ N°„Ùb°ÕÌ ŸCfiwu N°æ≤ <Ì„°N°u* Ju¡ N∏w ˚°y°u* J¡°u Ìu©wu F…Î yFfi bfi°u* tu* ©¥f |¥tu $$30$$ wÌ…≈≤°∏w
N<w Zu‹™> N≈fiÙ ≤°ı@°fiÙ J¡°u„Ô Ÿu N°≤‡˚ J¡≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu _fi°fi, Ì°fi, w≈, º∫°fi J¡≤wu F…Î
≈<b`wt fiÌÙw¸>, ≈C^∫ bfi, N°Zt, ıayÔ, Ìu„°u* J¡∑ ŸÙt°N°u* tu* <_Sw ŸtCB N°æ≤ ≈bÕw°u* Ju¡ w¸>,
ª°≥ÌfiÙ Ju¡ Ÿt°fi _bh~> ZÙ˚°yÙ≤SÙ, fiÙÔ J¡tÔ Ju¡ wCv∫ <fitÕÔ ZÙ∫tCfi°, Ÿ≤_bwÙ, ŸwÔı, <ªfi°f,
o≤°bwÙ, Ju¡bÔ budÙ fiÌÙ, J¨¡‹d° Ÿu <tÔÙ F…oÕ budÙ, <fi<bÕ∏º∫°, Ÿ≤∫¥, ªtÕ^bwÙ, <bw_w°, ∆∫°Ÿ,
f°F…Ì°, ≈®∫°y, fiæ<tT°≤^∫, @t°Õ≤^∫, y∫°, J¡°„Ù, ZÙ„æÔ, Ju¡Ì°≤fi°S, ≈C‹J¡≤, J®¡t≈®°›w t°fiŸ
Ÿ≤°ub≤, W≤ t°fiŸ, F∫y®ÙbwÙSÕ, N<ÀfiwÙSÕ (≠b°Ô°tC©Ù), tF°wÙSÕ o∏BΩC‡fiŸ≤ N°<Ì ≈C^∫ wÙSÕ,
Ÿ≤, ≈C^∫wt fi<Ì∫°≥, fiÌ, w°Ô°f N°<Ì Ju¡ Ÿ°Ì≤ Ì„Õfi <J¡∫u $ _b°tÙ J¡°<wÕJu¡∫, „°Ôy®°tR¡≈Ù F¿≤,
ZÙF¿≤ Ju¡ wS° tF°ÌubıÙ Ju¡ ª°æŸ™> _S°fi, N°ÿª∫Õt∫ <b<b@ <b<ª`w°N°u* Ÿu ≈¥dÕ ª°≤°u* ŸtCB°u* Ju¡ w¸>,
<b∏º∫°ªÔ N°æ≤ t∏Ì≤°ªÔ Ju¡ Ôw°y¨F (H°<n∫°≥), <Ft°Ô∫ N°<Ì Ÿ°w JC¡Ô ≈bÕw, fnu fnu tF<TÕ∫°u*,
≤°ı<TÕ∫°u*, Ìubw°N°u* N°æ≤ f®°Êd°u* Ju¡ ≈<b`wt N°æ≤ tayÔt∫ N°Zt°u* Ju¡ fnu N°Ì≤ Ÿu Ì„Õfi <J¡∫u $
ÌqŸ≤°u* J¡° Ÿ‡t°fi J¡≤fiub°Ôu ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu N≈fiu ˚°o∫°u* Ju¡ Ÿ°S ª°≤°u* <Ì„°N°u* Ju¡ ≈®°∏w˚°y°u*
(ŸÙt°N°u*) Îba Ÿ‡≈¥dÕ ≈¨ØbÙ tu* ≈Cfi# ≈Cfi# (≈FÔu Ì„Õfi J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù Ô°æ¸>wu Ÿt∫ <fiJ¡¸> tu* N°∫u F…Î
_S°fi°u* tu* J¡°æw¥FÔ Ÿu ∫° fiJ¡∑ N<@J¡ t<Ft° ≈®J¡¸> J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <k¡≤ <k¡≤) ˚®td <J¡∫° $$31-41$$
ıæŸu Ÿ‡≈¥dÕ <Ì„°N°u* tu* <bF°≤ J¡≤ ZÙ<„bıÙ <„bÔ°uJ¡ tu* (Jæ¡Ô°Ÿ tu*) ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ wwg wwg _S°fi°u*
tu* ¿_Sw Ìubw°, <J¡∏fi≤ N°æ≤ tfiC‹∫°u* π°≤° ŸÃJ¨¡w ZÙ≤°tª∏BıÙ oŸ Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥t^±>ÔJ¡°u (ı‡f¥πÙ≈R¡≈
≈¨<SbÙ J¡°u) ˚ÔÙ ˚°≥<w Ìu©J¡≤ N≈fiu |≤ N∫°uº∫° Ô°æ¸> N°∫u $$42$$
wÙŸ≤° ŸyÕ Ÿt°›w
ª°æS° ŸyÕ
ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ wÙSÕ∫°`° Ÿu Ô°æ¸>fiu ≈≤ |≤ tu* <t`°u* J¡° N°fi∏Ì-Ÿt°≤°uF wS°
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ N°©u¸>ª∫°Õ N°<Ì J¡° bdÕfi $
ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # Fu ˚≤π°ı, fiy≤b°<Ÿ∫°u* fiu ZÙ≤°tª∏B Ju¡ «¡≈≤ ≈C‹≈°aı<Ô∫°u* ≈≤
≈C‹≈°aı<Ô∫°≥ f≤Ÿ°oÕ $ ∫°u* fiy≤b°<Ÿ∫°u* π°≤° ŸÃJ¨¡w ZÙ≤°tª∏BıÙ ıæŸu ZÙt°fig ı∫∏w (o∏B J¡°
18
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
≈C`) _byÕ tu* (Nt≤°bwÙ tu*) ≈®bu„ J¡≤w° Fæ bæŸu FÙ N≈fiu |≤ tu* ≈®<b‹¸> F…Î $ wÌ…≈≤°∏w ≈®St ≈®b°Ÿ
Ÿu Ô°æ¸>u F…Î ≤°tıÙ fiu <≈w°ıÙ J¡°u, JC¡ÔyC” b<„‹™>ıÙ J¡°u, ˚°oÕ-f∏@CN°u* J¡°u, f®°Êd°u* J¡°u, JC¡Ô
Ju¡ fnu-f¥»°u* J¡°u ∫S°∫°uÀ∫ ≈®d°t <J¡∫° $$1,2$$ <t`°u* fiu ˚°o∫°u* fiu, <≈w° fiu N°æ≤ f®°Êd°u* fiu
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u f°≤ f°≤ N°<Ôayfi <J¡∫° $ N°<Ôayfi J¡≤fiub°Ô°u* Ju¡ ≈®<w ∫S°∫°uÀ∫ N<˚b°Ìfi,
<≈®∫ ˚°Td N°<Ì ŸC∏Ì≤ ∆∫bF°≤ J¡≤fiub°Ôu ZÙ≤°tª∏BıÙ FTÕ Ÿu k¥¡Ôu fiFÙ* Ÿt°wu Su $$3$$ tF°≤°ı
Ì„≤S Ju¡ |≤ tu* ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ f°≥ŸC≤Ù J¡∑ J¡°utÔ ºb<fi Ju¡ Ÿt°fi t@C≤ <≈®∫bªfi°u* Ÿu N°á°<Ìw
F…Î Ô°uy ≈≤_≈≤ <Ì„°-<Ì„° tu* |¥tfiu Ôyu $ ∫° FTÕ Ÿu Ã≈∏fi ∆∫°t°uF Ÿu ∏Fu* <ÌÀ˚®t F°u y∫°, ∫F
NSÕ Fæ $$4$$ ZÙ≤°tª∏B Ju¡ „C˚°ytfi Ju¡ ≈Ôs tu* N°™> <Ìfi wJ¡ f≤°f≤ N°fi∏Ì≈¥bÕJ¡ ßb F°uw°
≤F° $ •w ßb FTÕ Ÿu ©¥f ≈®Ÿ∏fi Ô°uy°u* π°≤° <J¡∫u y∫u y‡˚Ù≤ J¡°uÔ°FÔ Ÿu ≈¥dÕ ≤F° $$5$$ wfŸu
ZÙ≤°tª∏BıÙ ˚°≥<w-˚°≥<w Ju¡ Ìu„°ª°≤°u* J¡° o@≤ @≤ bdÕfi J¡≤wu F…Î |≤ tu* FÙ ŸC©≈¥bÕJ¡ ≤Fu $$6$$
ZÙ≤°tª∏BıÙ <fiÃ∫ ≈®°w#J¡°Ô „˙∫° J¡° Ã∫°y J¡≤, <b<@≈¥bÕJ¡ _fi°fi, Ÿ∏º∫° N°<Ì J¡tÕ J¡≤Ju¡
Ÿ˚° tu* fæ™>u F…Î o∏BwCv∫ N≈fiu <≈w°ıÙ J¡° Ì„Õfi J¡≤wu Su N°æ≤ ÎJ¡ ≈F≤ wJ¡ ZÙb<Ÿ‹™> N°<Ì Ju¡
Ÿ°S fæ™>J¡≤ I°fi≈¥dÕ <b<b@ <b<ª` J¡S°N°u* π°≤° fnu N°Ì≤ Ju¡ Ÿ°S ŸÃŸay J¡≤ wÌfi∏w≤ <„J¡°≤
©uÔfiu J¡∑ oh~>° Ÿu, <≈w°ıÙ J¡∑ N°I° ÔuJ¡≤, fnÙ ˚°≤Ù Ÿufi° Ju¡ Ÿ°S bfib≤°F, bfit<FT N°<Ì
Ÿu ˚≤u F…Î bfi tu* ı°wu Su $$7-9$$ bF°≥ Ÿu |≤ Ô°æ¸>J¡≤ _fi°fi N°<Ì J¡tÕ J¡≤ wS° <t` N°æ≤ f∏@CN°u*
Ju¡ Ÿ°S ˚°uıfi J¡≤ <t`°u* Ju¡ Ÿ°S ≤°<` <fw°wu Su $$10$$
ZÙ≤°tª∏BıÙ wÙSÕ∫°`° Ÿu Ô°æ¸>J¡≤ Ô‚td N°æ≤ „`CPfi Ju¡ Ÿ°S ≈®°∫# oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ <Ìfiª∫°Õ
J¡≤wu F…Î <≈w°ıÙ Ju¡ |≤ tu* ŸC©≈¥bÕJ¡ ≤Fwu Su $ Fu ˚≤π°ı, ZÙ≤°tª∏BıÙ ≤°ı°N°u* Ju¡ ∫°uÀ∫ ∆∫bF°≤
Ÿu tfi°uF≤, Ÿ≠ıfi°u* Ju¡ <ªW J¡°u ª°≥ÌfiÙ Ju¡ Ÿt°fi N°fi∏Ì Ìufiub°ÔÙ, ÿÔ°|fiÙ∫ Îba Nt¨wBb Ju¡
Ÿt°fi ŸC∏Ì≤ ªu‹¸>° Ÿu J¡°Ô∫°≈fi J¡≤wu Su $$11,12$$
ª°æS° ŸyÕ Ÿt°›w
≈°≥ªb° ŸyÕ
ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju „≤Ù≤ tu* J¨¡„w° N°<Ì, bæ≤°À∫ N°<Ì N°æ≤ ≤°ı° π°≤° ŸJu¡ J¡°≤d J¡∑ <ıI°Ÿ°
wS° ZÙ b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ W≤ J¡° ≈J®¡t $
oŸ ≈®J¡°≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ <ªW„C<] Ju¡ <ÔÎ Ÿ°@fi˚¥w <Ìfiª∫°Õ J¡° bdÕfi J¡≤ ŸJu¡ k¡ÔR¡≈
bæ≤°À∫ J¡∑ Ÿ°@fiŸ°ty®Ù J¡°u J¡Ffiu J¡∑ oh~>° Ÿu ≈J®¡t J¡≤wu Fæ* $
b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # Fu ˚≤π°ı, wÌfi∏w≤ <J¡ŸÙ Ÿt∫ ıf <J¡ ≤°tª∏BıÙ Îba ≤°t°fiC∫°∫Ù
Ô‚td N°æ≤ „`CPfi Ju¡ ≈¥≤u Ÿ°uÔF bTÕ Ju¡ F°ufiu tu* JC¡~> tFÙfi°u* J¡∑ J¡Ÿ≤ SÙ, ˚≤w ŸÌ° N≈fiu fi°fi° Ju¡
|≤ tu* N°fi∏Ì≈¥bÕJ¡ ≤Fwu Su N°æ≤ tF°≤°ı Ì„≤S ŸCª°”R¡≈ Ÿu oŸ Ÿ‡≈¥dÕ ≈¨<SbÙt^±>Ô J¡° ≈°Ôfi
J¡≤wu Su N°æ≤ tF°≈®°I Îba ≈≤°t„Õ J¡≤fiu tu* JC¡„Ô≤°ı° ≤°ı≈C`°u* Ju¡ <bb°F Ju¡ <ÔÎ ˚Ù ≈®<w<Ìfi t¿∏`∫°u*
Ju¡ Ÿ°S ≈≤°t„Õ J¡≤wu Su $ wÙSÕ∫°`° J¡≤ ªCJ¡fiu ≈≤ N≈fiu |≤ tu* FÙ ¿_Sw ZÙ≤°tª∏BıÙ ıæŸu „≤ÌgM¡wC
tu* <fitÕÔ w°Ô°f <Ìfi-≈≤ <Ìfi Ÿ¥©w° ı°w° Fæ bæŸu FÙ <Ìfi-≈≤ <Ìfi J¨¡„ F°ufiu Ôyu $ ıæŸu ˚®t≤≈a<•w
ŸyÕ - 6]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
19
Ÿu ∫C•w ≈°J¡°b_S° tu* N<@J¡ <©Ô° F…N° Ÿku¡Ì J¡tÔ ≈ÙÔ° F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ≤°ıJC¡t°≤ J¡°
<b„°Ô fiu`°u* Ÿu ∫C•w tC© ≈ÙÔ° ≈n y∫° $ J¡≈°uÔ tu* F°S ≤•©u F…Î N°æ≤ ≈µ°Ÿfi Ÿu fæ™>u ZÙ≤°tıÙ ŸÌ°
<ª∏w° Ÿu y®_w ªC≈ª°≈ N°æ≤ <fiÿªu‹¸> ≤Fwu Su $ fiJ¡° „≤Ù≤ J¨¡„ F°u y∫° S°, <ª∏w° ∏Fu* fiFÙ* ~>°unwÙ
SÙ, bu ŸÌ° Ì…#©Ù N°æ≤ Ì°Ÿ ≤Fwu Su $ ¿ª`<Ô<©w Ju¡ Ÿt°fi bu <J¡ŸÙ Ÿu JC¡~> f°uÔwu ˚Ù fi Su $$1-7$$
≈¿≤ıfi°u* Ju¡ f°≤ f°≤ ≈®°SÕfi° J¡≤fiu ≈≤ J¡‹¸> Ÿu _fi°fi, Ÿ∏º∫°b∏Ìfi N°<Ì Nbÿ∫ J¡wÕ∆∫ Ìæ<fiJ¡ J¡tÕ
J¡≤wu Su, fiJ¡° tC©J¡tÔ ‡Ô°fi F°u y∫° S° $$8$$
<b<b@ yCd°u* Ju¡ N°y°≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u ≈¥b°uÕ•w <ª∏w° N°<Ì Ÿu ∫C•w Ìu©J¡≤ fiJu¡ ˚°oÕ
Ô‚td N°æ≤ „`CPfi ˚Ù ŸÙ Nb_S° J¡°u ≈®°›w F…Î $$9$$ Ÿ˚Ù ≈C`°u* J¡°u Ì…#©Ù N°æ≤ J¨¡„ Ìu©J¡≤
≤°<fi∫°u* Ju¡ Ÿ°S tF°≤°ı Ì„≤S J¡°u fnÙ <ª∏w° F…oÕ $$10$$ Fu ˚≤π°ı, tF°≤°ı "≈C`, wC‡Fu* J¡°æfiŸÙ fnÙ <ª∏w° Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ fnÙ t@C≤ b°dÙ Ÿu f°≤ f°≤ ≈¥~>wu Su, ≈≤∏wC ≤°tª∏BıÙ fiJ¡°u JC¡~>
˚Ù fiFÙ* fw°wu Su $$11$$ <≈w°ıÙ, tCHu JC¡~> ˚Ù Ì…#© fiFÙ* Fæ, - ∫F J¡FJ¡≤ J¡tÔfi∫fi ZÙ≤°tª∏BıÙ
<≈w°ıÙ J¡∑ y°uÌ tu* ı°J¡≤ ªC≈ª°≈ fæ™> ı°wu Su $$12$$ wÌfi∏w≤ tF°≤°ı Ì„≤S fiu "≤°t <J¡Ÿ<ÔÎ
<©∏fi Fæ*' ∫F b•w°N°u* tu* Zu‹™> wS° Ÿ‡≈¥dÕ J¡°∫°u˘ Ju¡ I°w° ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ Ÿu ≈¥~>° $$13$$ Ì„≤SıÙ
Ju¡ ∫°u* ≈¥~>fiu ≈≤ <bª°≤ J¡≤ tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ fiu ≤°ı° Ÿu J¡F° # ≤°ıfig, oŸtu* JC¡~> J¡°≤d Fæ, ≈≤
ZÙtfig, N°≈ Ì…#©Ù fi F°u* $$14$$
(∫F°≥ ≈≤ ≤°tª∏BıÙ J¡∑ <ª∏w° J¡° k¡Ô „C˚ F°uy°, ∫F Ì„°Õfiu Ju¡ <ÔÎ "ZÙtfig' Ÿ‡f°u@fi Fæ $)
ıæŸu ŸaŸ°≤ tu* ≈¨<SbÙ, ıÔ N°<Ì tF°˚¥w Ÿ¨<‹¸> N°æ≤ ≈®Ô∫ Ju¡ <ffi° ~>°u¸>u-t°u¸>u J¡°≤d°u* Ÿu b¨<]
N°æ≤ s∫R¡≈ <bJ¡°≤ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uwu, bæŸu FÙ ŸÃ≈C”T ˚Ù ~>°u¸>u-t°u¸>u J¡°≤d°u* Ÿu J®¡°u@, <bT°Ì N°æ≤
FTÕ Ju¡ b„Ù˚¥w fiFÙ* F°uwu $$15$$
≈°≥ªb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
~>™>b°≥> ŸyÕ
<bÿb°<t`ıÙ J¡° N°ytfi, ≤°ı° π°≤° fiJ¡° <b<@bwg ≈¥ıfi wS° M¡<T Ju¡ N°ytfiı<fiw FT°uÕBuJ¡ Ÿu
"ı°u N°≈ N°I° J¡≤u*yu ŸJ¡° tæ* <b<@bwg ≈°Ôfi J¡R¡≥y°" - ∫°u* ≈®<wI° $
b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # ˚≤π°ı, ıf tC<fib≤ b<„‹™>ıÙ Ju¡ ∫°u* J¡Ffiu ≈≤ ©uÌ∫C•w, Ÿ∏ÌuF<fitÀfi
NwÎb Ÿ∏ÌuF Ju¡ <fidÕ∫ Ju¡ <ÔÎ JC¡~> J¡°Ô J¡∑ ≈®wÙs° J¡≤fiub°Ôu tF°≤°ı Ì„≤S t°æfi F°u y∫u Su N°æ≤
≤°ıtFÔ tu* ¿_Sw Ÿ˚Ù tF°≤°<fi∫°≥ Ì°Ÿ F°uJ¡≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ ªu‹¸>°N°u* ≈≤ (ªu‹¸>°N°u* π°≤°
fiJu¡ bæ≤°À∫ J¡° J¡°≤d ı°fifiu Ju¡ <ÔÎ) <b„uTR¡≈ Ÿu Ÿ°b@°fi (ŸwJÕ¡) SÙ $ ŸÙ Ÿt∫ Ô°uJ¡<b¶∫°w
tF<TÕ <bÿb°<t` N∫°uº∫°<@≈<w tF°≤°ı Ì„≤S J¡°u Ìu©fiu Ju¡ <ÔÎ y∫u $ tF°t<w tF<TÕ <bÿb°<t`
ŸÌ° ∫I, ∫°y N°<Ì @tÕ J¡°∫Õ FÙ <J¡∫° J¡≤wu Su $ t°∫°, bÙ∫Õ N°æ≤ fÔ Ÿu ∏tW ≤°sŸ°u* fiu fiJu¡ ∫I
J¡°u ŸbÕS° <bPb_w J¡≤ ±>°Ô° $ ıf bu N<bPfi≈¥bÕJ¡ ∫I Ÿt°›w J¡≤fiu tu* ŸtSÕ fiFÙ* F…Î wf ∫I J¡∑
≤s° Ju¡ <ÔÎ fiJ¡°u ≤°ı° Ju¡ ≈°Ÿ ı°fiuJ¡∑ oh~>° F…oÕ N°æ≤ ≤°sŸ°u* Ju¡ <bfi°„ Ju¡ <ÔÎ J¡<¸>f] tF°wuı_bÙ
tF<TÕ <bÿb°<t` N∫°uº∫° fiy≤Ù tu* ≈F…≥ªu $ bF°≥ ≈F…≥ªJ¡≤ ≤°ı° Ju¡ Ì„Õfi ≈°fiu J¡∑ oh~>° Ÿu ∏F°u*fiu
20
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
π°≤≈°Ô°u* Ÿu J¡F° # tF°≤°ı Ÿu „Ù|® ı°J¡≤ J¡F°u <J¡ y°<@≈C` <bÿb°<t` N°∫u F…Î Fæ* $$1-7$$ fiJu¡
bªfi ŸCfiJ¡≤ π°≤≈°Ô ≤°ıtFÔ tu* y∫u $ ≈¥b°uÕ•w b°•∫ Ÿu ≈®u¿≤w π°≤≈°Ô°u* fiu <bÔ‡f F°ufiu ≈≤ J¡FÙ*
tF<TÕ „°≈ fi Ìu ±>°Ôu*, oŸ ˚∫ Ÿu „Ù|® Ÿ˚°y¨F tu* ı°J¡≤ <bÿb°<t`ıÙ Ju¡ N°fiu J¡° Ÿt°ª°≤ ≈®@°fi
∫<‹¸>@°≤Ù Ÿu J¡F° $ Ÿfiu Ãb≤° Ÿu Ÿ˚°t^±>≈ tu* ≤°ı°N°u* Ju¡ tº∫ tu* <b≤°ıt°fi tF°≤°ı J¡°u
ZÙ<bÿb°<t`ıÙ Ju¡ N°fiu J¡° Ÿt°ª°≤ J¡F ŸCfi°∫° $$8,9$$ tF°≤°ı, Œ°u»Ù ≈≤ ≈®°w#J¡°Ô Ju¡ Ÿ¥∫Õ Ju¡
Ÿt°fi wuı_bÙ, fnu ≈®˚°b„°ÔÙ N<Àfi J¡∑ ≠b°Ô° Ju¡ wCv∫ ı¸>°ı¥¸> Ÿu ŸC„°u<˚w, ÎJ¡ w≈_bÙ ≈C”T
©nu Fæ*, <ı∏F°u*fiu N≈fiu wuı Ÿu Ÿ ≈®Ìu„ J¡°u- «¡≈≤ ÌæÌÙ›∫t°fi ≈w°J¡° wJ¡ N°æ≤ N°Ÿ≈°Ÿ F°SÙ,
|°unu, ≈C”T N°æ≤ N°∫C@°u* wJ¡ J¡°u-ŸCbdÕt∫ ffi° <Ì∫° Fæ $ tF<TÕ <bÿb°<t`ıÙ N°∫u Fæ* $ - ÎuŸ° <bfit®
b°dÙ Ÿu tF°≤°ı Ÿu J¡F ≤Fu ≈®@°fi ∫<‹¸>@°≤Ù Ju¡ Ìu©wu FÙ ŸJu¡ bªfi ŸCfiJ¡≤ t¿∏`∫°u* N°æ≤ Ÿ°t∏w°u*
Ju¡ Ÿ°S tF°≤°ı ŸCbdÕ Ju¡ <Ÿ*F°Ÿfi Ÿu ™> ©nu F…Î $$10-14$$ NfiuJ¡ ≤°ı°N°u* π°≤° ≈¿≤b¨W b<Ÿ‹™>
N°æ≤ b°tÌubıÙ Ju¡ Ÿ°S tF°≤°ı ≈æÌÔ FÙ ıF°≥ ≈≤ <bÿb°<t`ıÙ Su, bF°≥ J¡°u ªÔ <Ì∫u $ ∏F°u*fiu
Œ°u»Ù ≈≤ ©nu F…Î tC<fiZu‹™> <bÿb°<t`ıÙ Ju¡ Ì„Õfi <J¡∫u $$15$$ <bÿb°<t`ıÙ f®ÊbªÕŸg Ÿu N°æ≤ s°`
wuı Ÿu ŸCŸa≈∏fi Su $ fiJu¡ Ì„Õfi Ÿu I°w F°uw° S° <J¡ <J¡ŸÙ <fi<tW Ÿu t°fi°u* Ÿ¥∫ÕÌub FÙ ≈¨<SbÙ ≈≤ N°
y∫u F°u* $ fC»°≈u Ju¡ J¡°≤d Ÿku¡Ì N°æ≤ N<@J¡ w≈ J¡≤fiu Ÿu ”s ı¸>°N°u* Ÿu fiJu¡ J¡∏@u i>Ju¡ Su $ NwÎb
bu Ÿ∏º∫°J¡°Ô Ju¡ N”d ≈®˚° Ÿu ≤a¿ıw Ÿku¡Ì tu| Ÿu N°h~>°<Ìw ≈bÕw Ju¡ Ÿt°fi ≈®wÙw F°uwu Su $ fiJ¡°
„≤Ù≤ Ÿ°æ‡∫, ŸC∏Ì≤, ÌæÌÙ›∫t°fi (N<@J¡ wuı_bÙ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <ıŸ ≈≤ Â<‹¸> ŸFŸ° fiFÙ* ™>F≤
ŸJ¡wÙ), ≈®˚°b„°ÔÙ, <bfi∫ Ÿu Ÿ‡≈∏fi, ⁄‹¸>≈C‹¸> F°S, ≈æ≤ N°<Ì Nb∫b°u* Ÿu ∫C•w N°æ≤ J¡°¿∏wt°fig
S° $ fiJu¡ wuı Ÿu fiu` N°æ≤ tfi ≈®Ÿ∏fi F°uwu Su, ŸŸu ˚∫ J¡° ˚Ù Ÿaª°≤ F°uw° S°, bF ≈®Ÿ°Ì yCd Ÿu
∫C•w S°, N<@J¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d „≤Ù≤ Ÿu ~>ÔJ¡ ≤F° S° N°æ≤ y‡˚Ù≤ wS° N≈¿≤<h~>∏fi S° $ •w
≈®Ÿ∏fi-y‡˚Ù≤ wuı Ÿu M¡<T J¡∑ J¡°¿∏w NfiC≤*<ıw SÙ $ fiJu¡ F°S tu* <ª≤J¡°Ô Ÿu ≈¿≤y¨<Fw ÎJ¡ ŸC∏Ì≤
N°æ≤ <ªJ¡fi° J¡t^±>ÔC S° $ fiJ¡° <ªW ¿_fiÀ@ N°æ≤ ≈®Ÿ∏fi S° $ fiJ¡° ⁄Ì∫ Ì∫° Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ S°,
oŸ<ÔÎ ˚°Td N°<Ì ˚Ù ŸCt@C≤ S° N°æ≤ ≈®Ÿ∏fi Â<‹¸>≈°w Nt¨wwCv∫ S° $ bu <ı@≤ Â<‹¸> ±>°Ôwu Su,
Ÿ w≤k¡ Ju¡ Ô°uy°u* J¡°u t°fi°u* Nt¨w Ju¡ ≤Ÿ Ÿu ŸÙ*ªwu Su $ fiJu¡ J¡∏@u tu* Nb_S° Ju¡ NfiCR¡≈ ∫I°u≈bÙw
Su $ fiJ¡∑ ˚°æ*Fu* Ÿku¡Ì N°æ≤ «≥¡ªÙ SÙ* $ Ì„ÕJ¡°u* Ju¡ ⁄Ì∫ tu* NÃ∫∏w N°ÿª∫Õ J¡° Ÿaª°≤ J¡≤ ≤Fu tC<fib≤
J¡°u Ìu©J¡≤ ≤°ı° fiu Ìq≤ Ÿu FÙ fit® F°uJ¡≤ ∏Fu* ≈®d°t <J¡∫° $ fitfiu Ÿu ≤°ı° Ju¡ tCJC¡¸> Ÿu t<d∫°≥ ≈¨<SbÙ
≈≤ <f©≤ yoÕ $ ıæŸu Ÿ¥∫Õ o∏B J¡° ≈®Ã∫<˚b°Ìfi J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ <bÿb°<t`ıÙ fiu ˚Ù t@C≤ N°æ≤ Ì°≤
b°dÙ π°≤° N°„Ùb°ÕÌ ÌuJ¡≤ ≤°ı° J¡° ≈®Ã∫<˚b°Ìfi <J¡∫° $$16-25$$ wÌfi∏w≤ b<Ÿ‹™> N°<Ì Ÿ˚Ù
f®°Êd°u* fiu _b°yw N°<Ì Ju¡ J®¡t Ÿu N°Ì≤≈¥bÕJ¡ fiJ¡∑ ≈¥ı° J¡∑ $$26$$ tF°≤°ı Ì„≤S fiu J¡F° #
˚ybfig , ıæŸu Ÿ¥∫Õ N≈fiu wuı°ut∫ Ì„Õfi π°≤° J¡tÔ Ju¡ w°Ô°f°u* ≈≤ NfiCy®F J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ Nfi°∫°Ÿ
≈®°›w N°≈Ju¡ NÌg˚¥w wuı°ut∫ Ì„Õfi°u* Ÿu Ft Ô°uy NÃ∫∏w NfiCy¨FÙw F…Î Fæ* $$27$$ tFTuÕ, ı°u Nfi°<Ì
(J¡°≤d≤<Fw), s∫ ≤<Fw N°æ≤ N<bfi°„Ù ≈≤t ≈C”T°SÕR¡≈ ŸC© Fæ, N°≈Ju¡ Ì„Õfi°u* Ÿu bF ŸC© tCHu
≈®°›w F…N° Fæ $$28$$ <fi_Ÿ∏ÌuF N°ı Ftfiu ≈C^∫ Ÿu @∏∫ ≈C”T°u* Ju¡ N°yu _S°fi ≈®°›w J¡≤ <Ô∫° Fæ,
•∫°u*<J¡ Ft Ô°uy°u* Ju¡ œuÿ∫ Ÿu N°≈J¡° „C˚°ytfi F…N° Fæ $$29$$ ∫°u* tF°≤°ı Ì„≤S Ju¡ Ÿt°fi FÙ J¡F
ŸyÕ - 6]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
21
≤Fu tF<TÕ N°æ≤ N∏∫ ≤°ı° Ÿ˚°˚bfi tu* N°J¡≤ N°Ÿfi°u* ≈≤ fæ™> y∫u $$30$$ tF<TÕ Ju¡ „C˚°ytfi Ÿu
≈®Ÿ∏fibÌfi tF°≤°ı Ì„≤S fiu tF<TÕ J¡∑ w≈_∫°Ÿ‡≈<W (<b≈CÔ w≈) Ÿu ˚∫˚Ùw F°uJ¡≤ ÌqŸ≤u Ju¡ π°≤°
NP∫Õ Ju¡ <ÔÎ ıÔ tay°fiu tu* ˚Ù N≈≤°@ J¡∑ Ÿ‡˚°bfi° Ìu©J¡≤ _b∫a ıÔ Ô°J¡≤ ∏Fu* NP∫Õ <Ì∫° $$31$$
tF<TÕ <bÿb°<t` fiu ≤°ı° Ju¡ NP∫Õ J¡°u _bÙJ¡°≤ J¡≤ „°˜ tu* b<dÕw <b<@ Ÿu ≈®Ì<sd° J¡≤ ≤Fu ≤°ı° J¡∑
˚¥¿≤ ˚¥¿≤ ≈®„aŸ° J¡∑ $$32$$ ≤°ı° Ì„≤S π°≤° ≈¥<ıw <bÿb°<t` fnu ≈®Ÿ∏fi F…Î $ fiJ¡° tC©J¡tÔ
<©Ô ™>° $ ∏F°u*fiu ≤°ı° Ÿu fiJ¡∑ wS° ≤°≠∫ Ju¡ <b¿˚∏fi Nay°u J¡∑ JC¡„Ô ≈¥~>Ù N°æ≤ ≈¥~>° # N°≈J¡°
≤°ıJ¡°uT w°u ≈¿≤≈¥dÕ Fæ ? $$33$$
wÌ∏w≤ tC<fiZu‹™> <bÿb°<t`ıÙ fiu ≈®Ÿ∏fiw°≈¥bÕJ¡ tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ Ÿu <tÔJ¡≤ b<Ÿ‹™>ıÙ J¡∑ ≈¥ı°
J¡∑ N°æ≤ fiŸu ∫S°∫°uÀ∫ fiJu¡ <„‹∫, N°Zt Ju¡ t¨y, ≈sÙ N°<Ì J¡∑ JC¡„Ô ≈¥~>Ù $$34$$ sd ˚≤ Ju¡
<ÔÎ ≈≤_≈≤ <tÔJ¡≤ N°æ≤ ∫S°∫°uÀ∫ ≈¥ı°-ŸÃJ¡°≤ J¡≤ Ÿ˚ÙJ¡°u fnÙ ≈®Ÿ∏fiw° F…oÕ $ bu ≤°ıtFÔ tu*
N≈fiu N≈fiu N°Ÿfi°u* ≈≤ fæ™> y∫u $ N°tfiu Ÿ°tfiu fæ™>fiu Ÿu fiJ¡° wuı ≈≤_≈≤ f» y∫° $ bu Ÿf N°≈Ÿ tu*
ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ÿu JC¡„Ô ≈®ÿfi J¡≤fiu Ôyu $ tF°t<w <bÿb°<t`ıÙ Ju¡ N°Ÿfi ≈≤ fæ™>fiu Ju¡ ≈≤°∏w tF°≤°ı
Ì„≤S fiu fiJu¡ ª≤d ≈©°≤u, ∏Fu* ÌqŸ≤Ù f°≤ NP∫Õ <Ì∫°, y°∫¡ÌÙ Îba ª∏Ìfi, ≈C‹≈, b˜ NÔaJ¡°≤,
Ì<sd°, k¡Ô N°æ≤ w°‡f¥Ô Ÿu fiJ¡∑ ≈Cfi#-≈Cfi# ≈¥ı° J¡∑ $$35-37$$ <b<@≈¥bÕJ¡ ≈¥ıJ¡≤ ≈®Ÿ∏fi<ªW
≈C^∫°Ãt° ≤°ı° fiu F°S ı°un J¡≤ <bÿb°<t`ıÙ Ÿu ∫u b°•∫ J¡Fu # ˚ybfig, t≤d@t°Õ ıÙb J¡°u Nt¨w
Ô°˚ Ÿu ı柰 ŸC© F°uw° Fæ, ÌÙ|ÕJ¡°Ô J¡∑ Nfi°b¨<‹¸> Ju¡ Nfi∏w≤ b¨<‹¸> Ju¡ Ô°˚ Ÿu <J¡Ÿ°fi J¡°u ı柰
N°fi∏Ì F°uw° Fæ Îba N∏@u J¡°u fi∫fi≈®°<›w Ÿu ı柰 FTÕ F°uw° Fæ Ft°≤u <ÔÎ N°≈J¡° „C˚°ytfi b柰 FÙ,
ŸŸu ˚Ù f»J¡≤ N°fi∏Ì≈®Ì Fæ $ ≈C`<bFÙfi ∆∫<•w J¡°u @tÕ≈ÃfiÙ Ÿu ≈C`°uÃ≈<W F°ufiu ≈≤ ı柰 N°á°Ì
F°uw° Fæ, Ì¿≤B ≈C”T J¡°u _b›fi tu* ‹¸> @fi J¡° Ô°˚ F°ufiu ≈≤ ı柰 N°fi∏Ì F°uw° Fæ, bæŸu FÙ N°≈J¡°
N°ytfi Ft°≤u <ÔÎ ŸC©J¡°≤J¡ Fæ $ tfiC‹∫ <ª≤J¡°Ô Ÿu o¿h~>w t<d, t∏`, NU∫CÌ∫ N°<Ì J¡∑ ≈®°<›w,
<≈®∫wt ˚°oÕ, ≈C` N°<Ì Ju¡ Ÿt°yt N°æ≤ ©°uoÕ yoÕ b_wC Ju¡ Ô°˚ Ÿu ıæŸu N<fibÕªfiÙ∫ N°á°Ì J¡°
NfiC˚b J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ N°≈Ju¡ N°ytfi Ÿu Ftu* N°á°Ì F°u ≤F° Fæ $$38-41$$
f®Êfig, _SÔª≤ tfiC‹∫ N°<ÌJ¡°u N°J¡°„ tu* nfiu Ÿu ı柰 N°fi∏Ì F°uw° Fæ, N°æ≤ t¨w ≈C”T Ju¡
≈Cfi# b°<≈Ÿ N° ı°fiu Ÿu ŸJu¡ f°∏@b°u* J¡°u ı柰 N°fi∏Ì F°uw° Fæ bæŸu FÙ N°≈Ju¡ N°ytfi Ÿu Ftu* N°fi∏Ì
F°u ≤F° Fæ, N°≈J¡° _b°yw F°u $$42$$ tC<fib≤, f®ÊÔ°uJ¡ tu* ≤Ffi° <J¡ŸJ¡°u ≈®Ù<wJ¡≤ fi F°uy° ? bæŸu FÙ
≈®Ù<wJ¡≤ N°≈J¡° N°ytfi Fæ NS°Õwg ıæŸu f®ÊÔ°uJ¡ tu* <fib°Ÿ J¡≤fiu J¡∑ ŸfJ¡°u _≈¨F° ≤FwÙ Fæ, bæŸu FÙ
N°≈Ju¡ N°ytfi J¡∑ Ÿ˚Ù J¡°u _≈¨F° ≤FwÙ Fæ, tæ* ∫F <fiÿ~>Ô ŸÃ∫ N°≈Ÿu J¡Fw° Fq≥ $$43$$ ˚ybfig, N°≈
≈≤t @°<tÕJ¡ Fæ*, N°≈J¡∑ •∫° N<˚Ô°T° Fæ ? tæ* N°≈J¡∑ •∫° Ÿub° J¡R¡≥ ? f®Êfig N°≈ ŸÃ≈°` Fæ* tu≤u
˚°À∫ Ÿu ∫F°≥ N°∫u Fæ* $ ˚ybfig, N°≈ ≈FÔu ≤°ı<TÕ „ÆÌ Ÿu N<˚<Fw F°uwu Su, oŸ Ÿt∫ w≈_∫° Ÿu
f®Ê<TÕÃb J¡°u ≈®°›w F…Î ≈≤tbªÕ_bÙ N°≈ tu≤u ≈≤t ≈¥≠∫ Fæ* $$44,45$$ ıæŸu yay°ıÔ Ju¡ _fi°fi Ÿu tCHu
≈®Ÿ∏fiw° F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ N°≈Ju¡ Ì„Õfi Ÿu ≈®Ÿ∏fiw° F…oÕ Fæ $ •w ≈®Ÿ∏fiw° tu≤u ⁄Ì∫ J¡°u „ÙwÔ J¡≤
≤FÙ Fæ $$46$$ ˚ybfig , N°≈J¡°u fi <J¡ŸÙ b_wC J¡∑ N<˚Ô°T° Fæ, fi <J¡ŸÙ Ÿu ˚∫ Fæ N°æ≤ fi J®¡°u@ FÙ Fæ $
N°≈tu* ≤°y (<bT∫-b°Ÿfi°) ˚Ù fiFÙ* Fæ $ N°<@-∆∫°<@ N°<Ì <b≈<W∫°≥ ˚Ù fiFÙ* Fæ, <k¡≤ ˚Ù N°≈ tu≤u
22
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
≈°Ÿ N°∫u Fæ*, ∫F fnÙ N°ÿª∫Õ J¡∑ f°w Fæ $$47$$ Fu w[bI<„≤°utdu, N°≈Ju¡ „C˚°ytfi Ÿu tæ* <fi‹≈°≈
F°u y∫° Fq≥ $ N≈fiu J¡°u ≈C^∫su` tu* ¿_Sw ŸtH ≤F° Fq≥ NS°Õwg N°≈Ju¡ N°ytfi Ÿu tu≤° y¨F ˚Ù ≈<b` F°u
y∫° Fæ $ N<@J¡ •∫° J¡Fq≥, tæ* N≈fiu J¡°u Nt¨wt∫ ª∏Bt^±>Ô tu* <fitÀfi ŸtH ≤F° Fq≥ $$48$$ tCfiu, tCHu
≈®wÙw F°u ≤F° Fæ <J¡ N°≈J¡° „C˚°ytfi Ÿ°s°wg f®Ê J¡° „C˚°ytfi Fæ $ N°≈Ju¡ N°ytfi Ÿu Ã≈∏fi ≈C^∫
Ÿu tæ* ≈<b` F…N° Fq≥, ∫„ N°æ≤ NU∫CÌ∫ Ÿu NfiCy¨<Fw Fq≥ $ N°ı N°≈Ju¡ N°ytfi Ÿu Ã≈∏fi ≈C^∫ Ÿu
NfiC≤a<ıw tu≤° ı∏t Ÿk¡Ô F°u y∫° Fæ N°æ≤ tu≤° ıÙbfi Ÿ°SÕJ¡ F°u y∫° Fæ $$49,50$$ ∫F°≥ N°∫u F…Î
N°≈Ju¡ Ì„Õfi J¡≤, ≈¥ı° J¡≤ N°æ≤ ≈®d°t J¡≤, ıæŸu ª∏Bt° J¡°u Ìu©J¡≤ ŸtCB N≈fiu tu* fiFÙ* Ÿt°w°,
w¸>ŸÙt° J¡°u Ô°≥|J¡≤ ~>Ô ≈nw° Fæ, bæŸu FÙ tæ* ˚Ù N≈fiu tu* k¥¡Ô° fiFÙ* Ÿt° ≤F° Fq≥ $$51$$ tC<fib≤,
N°≈J¡° ı°u J¡°∫Õ F°u, <ıŸ ≈®∫°uıfi Ÿu N°≈ N°∫u Fæ*, Ÿu N°≈ <J¡∫° FÙ Ÿt<HÎ, •∫°u*<J¡ N°≈ ŸbÕÌ°
tu≤u t°fifiÙ∫ Fæ $$52$$ y°<@fi∏Ìfi, N≈fiu J¡°∫Õ Ju¡ <bT∫ tu* N°≈ <bª°≤ fi J¡∑<ıÎ $ ˚ybfig, ≈°`˚¥w
N°≈Ju¡ <ÔÎ tCHu JC¡~> ˚Ù NÌu∫ fiFÙ* Fæ $ tu≤° J¡°∫Õ <Ÿ] F°uy° ∫° fiFÙ*, oŸJ¡° <bª°≤ N°≈ tw J¡∑<ıÎ $
tæ* N°≈J¡° J¡°∫Õ Ÿ‡≈¥dÕR¡≈ Ÿu @tÕw# J¡R¡≥y° $ N°≈ tu≤u ≈≤t Ìub Fæ $$53,54$$ N°Ãt<bwg tF°≤°ı
Ì„≤S π°≤° <bfi∫≈¥bÕJ¡ J¡Fu y∫u ZC<wt@C≤ ŸC<t‹¸> bªfi°u* J¡°u ŸCfiJ¡≤ ≈®¶∫°wJ¡∑<wÕ N°æ≤ <b¶∫°w
yCdb°Ôu tC<fi≈Cayb <bÿb°<t` ≈≤t ≈®Ÿ∏fiw° J¡°u ≈®°›w F…Î $$55$$
~>™>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
Ÿ°wb°≥ ŸyÕ
≤°ı° J¡∑ ≈®„aŸ° J¡≤ ZÙ<bÿb°<t`ıÙ J¡° N≈fiu N°ytfi J¡° ≈®∫°uıfi J¡Ffi° wS°
≤°sŸ°u* Ju¡ <bfi°„ Ju¡ <ÔÎ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u t°≥yfi° $
b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # ˚≤π°ı, tF°≤°ı Ju¡ N°ÿª∫Õ≈¥dÕ •w <b_w¨w b°•∫ J¡°u ŸCfiJ¡≤ tF°tC<fi
<bÿb°<t`ıÙ Ju¡ „≤Ù≤ tu* ≤°ut°aª ~>° y∫u $ ∏F°u*fiu ≈CÔ<J¡w F°uJ¡≤ ≤°ı° Ÿu J¡F° # tF°≤°ı, ˚¥Ô°uJ¡ tu* ÎuŸ°
b°•∫ N°≈Ju¡ FÙ ∫°uÀ∫ Fæ, •∫°u*<J¡ N°≈ tF°ba„ tu* Ã≈∏fi F…Î Fæ* N°æ≤ yC” b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ N°I°J¡°≤Ù
Fæ* $$1,2$$ tF°≤°ı, tæ* ı°u J¡Ffi° ª°Fw° Fq≥, ŸJu¡ <bT∫ tu* N°≈ J¡wÕ∆∫ J¡° <fiÿª∫ J¡∑<ıÎ N°æ≤ @tÕ
J¡° ≈¿≤≈°Ôfi J¡∑<ıÎ $$3$$ ≈C”TZu‹™>, tæ* <Ÿ<]Ô°˚ Ju¡ <ÔÎ ∫I N°≤‡˚ J¡≤w° Fq≥ $ ˚ÙTd ≤°sŸ tu≤u
∫I tu* <bPfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ N° ı°wu Fæ* $$4$$ ıf-ıf tæ* ∫I π°≤° Ìubw°N°u* J¡° ˚ıfi ≈¥ıfi J¡≤w° Fq≥
wf wf ≤°sŸ tu≤u ∫I J¡°u <~>∏fi <˚∏fi J¡≤ Ìuwu Fæ* $ tu≤u fF…w f°≤ ∫I N°≤‡˚ J¡≤fiu ≈≤ ≤°sŸ fi°∫J¡°u*
fiu ∫I˚¥<t J¡°u t°aŸ N°æ≤ ≤•w Ÿu ≈°¸> <Ì∫° $ tu≤u ∫I°u* Ju¡ ∫°u* <bPfi°u* π°≤° <~>∏fi <˚∏fi F°ufiu ≈≤ tu≤° ß°F
ı°w° ≤F° $ oŸ f°≤ <k¡≤ tæ*fiu ∫I J¡° N°≤‡˚ <J¡∫° Fæ, ŸJu¡ ≈®wÙJ¡°≤ Ju¡ <ÔÎ N°≈Ju¡ ≈°Ÿ N°∫°
Fq≥ $$5-7$$ ≤°ıfig, J®¡°u@ J¡≤Ju¡ NS°Õwg „°≈Ì°fi π°≤° ŸJ¡° ≈®wÙJ¡°≤ J¡≤fiu J¡∑ tu≤Ù oh~>° fiFÙ* F°uwÙ,
J¡°≤d <J¡ J®¡°u@≤<Fw F°uJ¡≤ FÙ ∫I°fiC‹™>°fi <J¡∫° ı°w° Fæ N°æ≤ J®C¡] F…Î <ffi° „°≈ Ìufi° fiFÙ* ffiw° $$8$$
≤°ıfig , •w tF°∫I Ÿt°≤‡˚ tu* ÎuŸÙ tu≤Ù ∫IÌÙs° Fæ $ N°≈Ju¡ NfiCy®F Ÿu <fi<bÕPfi ∫I Ÿt°›w J¡≤
tF°k¡Ô ≈®°›w J¡R¡≥y°, ÎuŸÙ N°„° Ÿu tæ* N°≈Ju¡ ŸtÙ≈ N°∫° Fq≥ $ ≤°ıfig, tæ* NÃ∫∏w N°wÕ (Ì…#©Ù) N°æ≤
„≤d°SÙÕ Fq≥ , N°≈ tu≤Ù ≤s° J¡∑<ıÎ $ ≈®°<SÕ∫°u* J¡°u <fi≤°„ J¡≤fi° Ÿ≠ıfi°u* J¡° <w≤_J¡°≤ Fæ NS°Õwg <w≤_J¡°≤
ŸyÕ - 8]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
23
Ju¡ Ÿt°fi ÀÔ°<fiJ¡≤ Fæ $$9,10$$ ≤°ıfig N°≈Ju¡ ≈C` ZÙ≤°tª∏BıÙ tW<Ÿ*F Ju¡ Ÿt°fi ≈≤°J®¡t„°ÔÙ NÃ∫∏w
„°u˚°Ÿ‡≈∏fi, tFu∏B Ju¡ Ÿt°fi „°æ∫Õ Ÿ‡≈∏fi N°æ≤ ≤°sŸ°u* Ju¡ <bfi°„ tu* Ìs Fæ* $ Nt°u| ≈≤°J®¡tb°Ôu
J¡°J¡≈s@°≤Ù „¥≤-bÙ≤ N≈fiu ≠∫u‹™> ≈C` ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u N°≈ tCHu ÌÙ¿ıÎ $ tæ* N≈fiu <Ì∆∫ wuı Ÿu ofiJ¡∑
≤s° J¡R¡≥y° $ ∫°u* tu≤u wuı Ÿu ŸC≤<sw bu ∫I Ju¡ <bPbaŸJ¡ ≤°sŸ°u* Ju¡ <„≤ J¡°¸>fiu Ju¡ <ÔÎ ŸtSÕ Fæ* $$12,13$$
tæ* ˚Ù <fi#ŸÙt ≈®˚°b Ÿu ∫C•w N°æ≤ <b<b@ N˜, „˜ N°æ≤ <bΩ° ÌuJ¡≤ ZÙ≤°tª∏B J¡° J¡v∫°d J¡R¡≥y° $
<ıŸŸu bu wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* tu* ≈¥≠∫ F°u ı°∫u*yu $$14$$ ıæŸu J®C¡] <Ÿ*F J¡°u Ìu©J¡≤ t¨y bfi tu* ≈æÌ° F…Î o¿≤d
J¡∑ (w¨d<b„uT J¡∑) N°u¸> tu* ©nu fiFÙ* F°u ŸJ¡wu, bæŸu FÙ bu ≤°sŸ ZÙ≤°t Ju¡ Ÿ°tfiu ©nu fiFÙ* F°u
ŸJ¡wu $$15$$ ıæŸu J®C¡] <Ÿ*F Ju¡ <Ÿb° ÌqŸ≤° J¡°uoÕ ıÙb tW F°<S∫°u* Ÿu fiFÙ* Ôn ŸJ¡w°, bæŸu FÙ ZÙ≤°tıÙ
Ju¡ <Ÿb° ÌqŸ≤° ≈C”T fiŸu fiFÙ* Ôn ŸJ¡w° $ ÎJ¡ w°u ≤°sŸ FÙ fÔ Ÿu y<bÕw, NÃ∫∏w ≈°≈Ù, ∫C] tu*
J¡°ÔJ¥¡¸>Ÿu ˚Ù N<@J¡ wÙb®, JC¡<≈w ∫t Ju¡ Ÿt°fi N<w Ì°”d Fæ*, Ÿ ≈≤ <k¡≤ bu Fæ* ©≤ ÌqTd Ju¡
ŸubJ¡ $$16,17$$ tF°≤°ı, ıæŸu tu| J¡∑ tCŸÔ°@°≤ b¨<‹¸> J¡°u @¥<Ô J¡d fiFÙ* ŸF ŸJ¡wu, bæŸu FÙ
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ f°db¨<‹¸> J¡°u ≤°sŸ fiFÙ* ŸF ŸJu*¡yu $$18$$ tF°≤°ı, N°≈ ∫F tu≤° ≈C` Fæ ÎuŸ° ≈®°J¨¡w
_fiuF fi J¡∑<ıÎ, •∫°u*<J¡ ŸaŸ°≤ tu* tF°Ãt° ≈C”T°u* Ju¡ <ÔÎ J¡°uoÕ b_wC NÌu∫ fiFÙ* Fæ $ tF°≤°ı, w≈°ufÔ
Ÿu <fi_Ÿ∏ÌuF ı°fiw° Fq≥ N°æ≤ N°≈ ˚Ù tu≤u bªfi Ÿu ı°<fi∫u <J¡ <bPfiJ¡°≤Ù Ÿ‡≈¥dÕ ≤°sŸ t≤u F…Î FÙ Fæ*,
•∫°u*<J¡ tu≤u ŸÂ„ tF°t<w ≈C”T°u* J¡∑ Ÿa<ÌÀ@ <bT∫ tu* ≈®b¨<W FÙ fiFÙ* F°uwÙ $$19,20$$ tæ* ı°fiw° Fq≥,
tF°wuı_bÙ b<Ÿ‹™>ıÙ ı°fiwu Fæ* N°æ≤ N∏∫°∏∫ tF°Ãt° ˚Ù ı°fiwu Fæ* <J¡ J¡tÔfi∫fi ZÙ≤°tª∏BıÙ tF°Ãt°
(ıÙb°u≈°<@ Ÿu N≈¿≤¿h~>∏fi N°Ãt° oÕÿb≤) Fæ*, Ÿ°t°∏∫ ≈C”T fiFÙ* Fæ* $$21$$ ∫<Ì @tÕ, tFW° N°æ≤ ∫„
J¡∑ ≤s° J¡≤fiÙ ª°<FÎ, ÎuŸÙ N°≈J¡∑ b°Ÿfi° F°u, w°u tu≤u o¿h~>w J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u tCHu
ÌÙ<ıÎ $ ≤°tª∏BıÙ <ıŸ ∫I tu* tu≤u ∫I Ju¡ <bPbaŸJ¡ N°æ≤ ŸbÕ<bPfiJ¡°≤Ù ≤°sŸ°u* J¡°u t°≤u*yu, tu≤° ∫F
∫I ÌŸ <Ìfi tu* ≈¥≤° F°uy° $$22,23$$ NwÎb Fu tF°≤°ı, oŸ <bT∫ tu* N°≈Ju¡ b<„‹™> N°<Ì t∏`Ù NfiCt<w
≈®Ì°fi J¡≤u* $ fiJ¡∑ NfiCI° Ÿu N°≈ ≤°tª∏BıÙ J¡°u tu≤u Ÿ°S ˚u<ıÎ $$24$$ Fu ≤°|b, N°≈ NbŸ≤I Fæ*,
ıæŸu tu≤° ∫F ∫I J¡° NbŸ≤ fÙw fi ı°∫ b柰 J¡∑<ıÎ N°≈J¡° J¡v∫°d F°uy°, N°≈ tfi tu* „°uJ¡ J¡°u ıyF
fi ÌÙ<ıÎ $$25$$ Ÿt∫ ≈≤ S°un° ˚Ù J¡°∫Õ <J¡∫° ı°∫, w°u bF fF…w ≈J¡°≤J¡ F°uw° Fæ $ NŸt∫ tu* fF…w
˚Ù ≈J¡°≤ <J¡∫° ı°∫, w°u bF <fi‹k¡Ô ı°w° Fæ $$26$$ @t°ÕÃt° tF°wuı_bÙ tC<fiZu‹™> <bÿb°<t`ıÙ
∫°u* @tÕ-NSÕ Ÿu ∫C•w b°•∫ J¡FJ¡≤ ªC≈ F°u y∫u $$27$$ tF°fiC˚°b ≤°ı° Ì„≤S tF<TÕ Ju¡ •w bªfi
ŸCfiJ¡≤ ∫C<•w∫C•w W≤ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ JC¡~> J¡°Ô wJ¡ ªC≈ª°≈ fæ™>u ≤Fu, •∫°u*<J¡ <ıŸJ¡° tfi°u≤S ≈¥dÕ fi
<J¡∫° ı°∫ ÎuŸ° @Ùt°fig ≈C”T ∫C<•w∫C•w J¡Sfi Ju¡ <ffi° Ÿaw°uT J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $$28$$
Ÿ°wb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
N°™>b°≥ ŸyÕ
≤°ı° J¡° ZÙ≤°tª∏BıÙ tu* N<@J¡ _fiuF F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fitu* ∫C] J¡∑ N∫°uÀ∫w° J¡° bdÕfi wS° ≤°bd
N°<Ì Ju¡ fÔ J¡°u ı°fiJ¡≤ ≤°ı° Ju¡ <bT°Ì J¡° bdÕfi $
b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # ˚≤π°ı, ≤°ıZu‹™> Ì„≤S <bÿb°<t`ıÙ Ju¡ •w bªfi ŸCfiJ¡≤ ÎJ¡ sd Ju¡
24
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
<ÔÎ <ª`<Ô<©w J¡∑ fi°o˘ <fiÿªu‹¸> F°u y∫u N°æ≤ wÌfi∏w≤ ÌÙfi bªfi J¡Ffiu Ôyu $$1$$ tC<fib≤, J¡tÔfi∫fi
ZÙ≤°t N˚Ù ≈¥≤u Ÿ°uÔF bTÕ J¡° ˚Ù fiFÙ* F…N° $ tæ* oŸtu* ≤°sŸ°u* Ju¡ Ÿ°S ∫C] J¡≤fiu J¡∑ ∫°uÀ∫w° fiFÙ*
Ìu©w° Fq≥ $$2$$ ≈®˚°u, ∫F tu≤Ù ≈¥dÕ ÎJ¡ Ns°æ<FdÙ Ÿufi° Fæ, <ıŸJ¡° tæ* N@Ùÿb≤ Fq≥ $ ŸJ¡°u ÔuJ¡≤ tæ* FÙ
≤°sŸ°u* Ju¡ Ÿ°S ∫C] J¡R¡≥y° $$3$$ ∫u Ÿ˚Ù Ÿæ<fiJ¡ „¥≤, bÙ≤, ≈≤°J®¡t„°ÔÙ N°æ≤ ≈≤°t„Õ Ìufiu tu* Ìs Fæ* $
tæ* Ÿt≤˚¥<t tu* @fiCT, f°d ÔuJ¡≤ Ÿt_w Ÿæ<fiJ¡°u* J¡∑ ≤s° J¡R¡≥y° $ ıæŸu <Ÿ*F tW F°<S∫°u* Ju¡ Ÿ°S ∫C]
J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ ofi „¥≤-bÙ≤ Ÿæ<fiJ¡°u* Ju¡ Ÿ°S tæ* tFu∏B Ÿu f<Ô‹¸> bÙ≤°u* Ÿu ˚Ù ∫C] J¡≤ ŸJ¡w°
Fq≥ $$4,5$$ ZÙ≤°t f°ÔJ¡ Fæ, ∫C] Ÿu <fiw°∏w Nfi<˚I Fæ N°æ≤ Ÿufi° J¡° fÔ°fÔ fiFÙ* ı°fiw° $ oŸfiu
N∏w#≈C≤ tu* J®¡∑n° Ju¡ <ÔÎ J¡¿v≈w Ÿay®°t ~>°unJ¡≤ N∏∫ ≤d˚¥<t fiFÙ* Ìu©Ù Fæ $ fi ∫F Wt „˜°u* Ÿu
∫C•w Fæ, fi Wt N˜°u* Ÿu ∫C•w Fæ N°æ≤ fi ∫C]<bΩ° tu* <fi≈Cd FÙ Fæ $ Ÿt≤˚¥<t tu* NŸa¶∫ „¥≤-bÙ≤°u*
Ÿu Jæ¡Ÿu ∫C] J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F ˚Ù oŸu I°w fiFÙ* Fæ, ∫C]<fi≈Cdw° w°u Ìq≤ ≤FÙ $ Ju¡bÔ ∫F ≤°ıJC¡t°≤°u* Ju¡
Ÿ°S ≈C‹≈°u* Ÿu ŸC„°u<˚w fiy≤°u≈bfi°u* tu*, Ω°fi Ju¡ JC¡aı°u* tu* ≈¿≤˚®td J¡≤fi° wS° ˚°≥<w-˚°≥<w Ju¡ ≈C‹≈°u*
Ÿu ∆∫°›w N≈fiu tFÔ Ju¡ N°≥yfi tu* J®¡∑n° J¡≤fi° ı°fiw° Fæ $ N°ıJ¡Ô w°u tu≤u Ì…˚°ÕÀ∫ Ÿu <FtŸu J¡tÔ Ju¡
Ÿt°fi J¡tÔbÌfi ZÙ≤°t NÃ∫∏w J¨¡„ N°æ≤ ≈ÙÔ° F°u y∫° Fæ $ bF fi N∏fi ©° ŸJ¡w° Fæ, fi |≤ tu* |¥t<k¡≤ ŸJ¡w° Fæ $ ⁄Ì∫yw Ì…#© Ÿu ∆∫°JC¡Ô F°uJ¡≤ ªC≈ª°≈ fæ™>° ≤Fw° Fæ $ tC<fiZu‹™>, ŸJu¡ J¡°≤d tæ*,
tu≤Ù ≤°<fi∫°≥, tu≤u ŸubJ¡byÕ ŸfJu¡ Ÿf „≤ÃJ¡°Ô Ju¡ tu| Ju¡ Ÿt°fi <fi#Ÿ°≤ F°u y∫u Fæ* $$6-12$$ „≤Ù≤ Ÿu
owfi° ŸCJC¡t°≤, Nb_S° Ÿu f°ÔJ¡ tu≤° fhª° Fæ $ Ÿ ≈≤ Ÿu t°fi<ŸJ¡ ≈Ùn° fiu ıJ¡n ≤©° Fæ $ ÎuŸÙ
≈¿≤¿_S<w tu* Ÿu tæ* <fi„°ª≤°u* Ju¡ Ÿ°S Ônfiu Ju¡ <ÔÎ N°≈J¡°u Jæ¡Ÿu Ìq≥ $$13$$
∫<Ì J¡Fu* <J¡ N°≈ w°u @tÕ<Ô›ŸC Fæ*, N°≈J¡°u @tÕ<b≤°u@Ù ≈C`_fiuF Ÿu •∫° ≈®∫°uıfi Fæ ? oŸ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
tCfiÙÿb≤, f°Ô°ayfi° Ju¡ Nay J¡° Ÿay, ŸC@°≤Ÿ J¡° Ÿubfi, ≤°≠∫ J¡° N°<@≈Ã∫ N°<Ì <ıwfiu ≈®J¡°≤
Ju¡ ŸC© Fæ*, fi ŸfJ¡∑ N≈us° tæ* ≈C`_fiuFı<fiw ŸC© J¡°u N<@J¡ tF[b Ìuw° Fq≥ NS°Õwg ≈¥b°uÕ•w ŸC© @tÕ
Ju¡ k¡Ô Fæ*, ≈≤ bu ≈C`_fiuFı<fiw ŸC© Ÿu f»J¡≤ fiFÙ* Fæ* $ wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* tu* @°<tÕJ¡J¡ Ô°uy ˚Ù ÌÙ|ÕJ¡°Ô tu*
<Ÿ] F°ufiub°Ôu ≈¿≤ZtŸ°º∫ •Ôu„J¡°≤Ù w≈_∫° N°<Ì tF°≤‡˚°u* J¡°u ≈C`_fiuF Ÿu FÙ <fi#Ÿ∏ÌuF J¡≤wu
Fæ* $$14,15$$ tC<fiZu‹™>, tfiC‹∫ ≈®°d, @fi-Ÿ‡≈<W N°æ≤ <˜∫°u* J¡°u ~>°un ŸJ¡wu Fæ*, ty≤ ≈C` J¡°u fiFÙ*
~>°un ŸJ¡wu, ∫F ≈®°<d∫°u* J¡° _b˚°b Fæ $$16$$ ≤°sŸ fnu J®¥¡≤ J¡°∫Õ J¡≤fiub°Ôu N°æ≤ J¥¡¸> ∫C] tu* Ìs Fæ* $
ZÙ≤°tª∏B fiJu¡ Ÿ°S ∫C] J¡≤u*, ∫F J¡v≈fi° FÙ tu≤u <ÔÎ N<w NŸFfiÙ∫ Fæ $$17$$
tC<fib≤, tæ* ıÙfiu J¡∑ oh~>° J¡≤w° Fq≥, Ôu<J¡fi ≤°tª∏B Ÿu sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ ˚Ù <b∫C•w F°uJ¡≤ tæ* ıÙ
fiFÙ* ŸJ¡w° $$18$$ ˚ybfig, tCHu Ã≈∏fi F…Î fi°æ Fı°≤ bT°u˘ wJ¡ ≈C` J¡∑ J¡°tfi° Ÿw°wÙ ≤FÙ, wÌ…≈≤°∏w
fnu J¡‹¸> Ÿu tæ*fiu ofi ª°≤ fu¸>°u* J¡°u Ã≈∏fi <J¡∫° Fæ $$19$$ ofi ª°≤°u* tu* J¡tÔfi∫fi ≤°t ŸbÕ≈®@°fi Fæ,
ŸJu¡ <ffi° ŸJu¡ wÙfi ˚°oÕ ˚Ù fiFÙ* ıÙ ŸJu*¡yu $ <ıŸJ¡°u Ôu ı°fiu Ÿu Nb<„‹¸> wÙfi°u* J¡° ˚Ù t≤d
Nbÿ∫‡˚°bÙ Fæ, Ÿ ZÙ≤°t J¡°u N°≈ t¨Ã∫CR¡≈ ≤°sŸ°u* Ju¡ ŸtÙ≈ Ôu ı° ≤Fu Fæ*, w°u ª°≤°u* ≈C`°u* Ÿu FÙfi tCHu
N°≈ t≤° FÙ ı°<fi∫u $$20,21$$ ª°≤ ≈C`°u* tu* Ÿu ≤°tª∏B Ju¡ «¡≈≤ FÙ tu≤° Ÿb°Õ<@J¡ ≈®ut Fæ, •∫°u*<J¡ bF
ŸbÕ≠∫u‹™> N°æ≤ @t°ÕÃt° Fæ $ oŸ<ÔÎ ≤°t J¡°u N°≈ tw Ôu ı°o∫u $$22$$ tCfiu, ∫<Ì N°≈J¡°u ≤°sŸ°u* J¡∑
ŸyÕ - 8]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
25
Ÿufi° J¡° ŸaF°≤ J¡≤fiu J¡∑ oh~>° F°u, w°u tu≤u Ÿ°S tu≤Ù ªwC≤a¿ydÙ Ÿufi° J¡°u Ôu ı°o∫u $$23$$
•w ≤°sŸ°u* tu* <J¡wfi° fÔ Fæ, bu <J¡ŸJu¡ ≈C` Fæ*, Jæ¡Ÿu ≤Fwu Fæ*, <J¡wfiu Fæ* N°æ≤ fiJu¡ fi°t •∫° Fæ ?
∫F Ÿf _≈‹¸>R¡≈ Ÿu tCHu ŸCfi°o∫u $
Fu f®Êfig, tCHu ∫° <„„C ≤°t J¡°u NSb° tu≤u ª°≤°u* f°ÔJ¡°u* J¡°u J¥¡¸>∫C] tu* <b„°≤Ì fi ≤°sŸ°u* J¡°
≈®wÙJ¡°≤ Jæ¡Ÿu J¡≤fi° ª°<F∫u N°æ≤ fi Ì…≤°Ãt° ≤°sŸ°u* Ju¡ Ÿ°S tF°≤d tu* Jæ¡Ÿu ≤Ffi° ª°<FÎ, ∫F ˚Ù
tCHŸu J¡<F∫u $ ∫u ≤°sŸ fnu fÔy<bÕw Fæ* $$25,26$$ Ÿ°s°wg JC¡fu≤ J¡° ˚°oÕ tC<fi <bZb° J¡° ≈C`
tF°fÔ„°ÔÙ ≤°bdfi°tJ¡ ≤°sŸ ŸCfi° ı°w° Fæ $ bF Ì…fCÕ<] ∫<Ì N°≈Ju¡ ∫I tu* <bPfi J¡≤w° Fæ, w°u Ft
Ÿ Ì…‹¸>°Ãt° Ju¡ Ÿ°S ∫C] J¡≤fiu tu* ŸtSÕ fiFÙ* Fæ $$27,28$$ f®Êfig, <J¡ŸÙ Ÿt∫ <J¡ŸÙ ŸtCÌ°∫ tu*
<b≈CÔ fÔ N°æ≤ Ÿ‡≈<W Ÿu Ÿ‡≈∏fi ≈C”T ˚¥w°u* tu* Ì∫ J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* N°æ≤ J¡°Ô ≈°J¡≤ <bfi°„ J¡°u
≈®°›w F°uwu Fæ* $$29$$ oŸ Ÿt∫ w°u Ft Ô°uy ≤°bd N°<Ì „`CN°u* Ju¡ Ÿ°tfiu ©nu F°ufiu tu* ŸbÕS° NŸtSÕ
Fæ*, ∫F oÕÿb≤Ù∫ <fi∫t FÙ Fæ $$30$$ oŸ<ÔÎ Fu @tÕI, NfiCJ¡‡≈fiÙ∫ tu≤u ≈C` ≈≤ NfiCy®F <J¡<ı∫u N°æ≤
≈®°SÙÕ Ju¡ tfi°u≤S J¡°u ≈¥dÕ fi J¡≤ ŸJ¡fiu Ju¡ J¡°≤d Nv≈ ˚°À∫b°Ôu tCH≈≤ ˚Ù NfiCy®F J¡∑<ı∫u $ N°≈
Ft°≤u ≈≤t Ìub Fæ* $$31$$
N°≈J¡°u ÎuŸ° N@æ∫Õ Jæ¡Ÿu F…N° ? oŸ ≈®ÿfi ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ìubw°, ÌæÃ∫, y∏@bÕ, ∫s, ≈sÙ, fi°y ∫u Ÿf ≤°bd Ÿu Ônfiu Ju¡ <ÔÎ NŸtSÕ Fæ*, tfiC‹∫°u* J¡∑ w°u
f°w FÙ •∫° Fæ ? ≤°bd fnu fÔ„°<Ô∫°u* Ju¡ fÔ J¡°u ˚Ù ∫C] tu* F≤ Ôuw° Fæ, ŸJu¡ Ÿ°S Ÿay®°t tu* Ônfiu
Ju¡ <ÔÎ Ft ŸtSÕ fiFÙ* Fæ* $ ŸJu¡ ≈C` o∏B<ıwg N°<Ì Ju¡ Ÿ°S ˚Ù Ft fiFÙ* Ôn ŸJ¡wu NSb° ÎuŸu
fÔ„°ÔÙ ≤°bd J¡° tu≤u fhªu •∫° J¡≤ ŸJu*¡yu ?$$32,33$$ <ıŸ Ÿt∫ t°∏@°w° N°<Ì ≤°ı°N°u* fiu
ı∏t <Ô∫° S°, ∫F J¡°Ô b柰 fiFÙ* Fæ $ oŸ Ÿt∫ tu* Ÿ≠ıfi FÙ <fifÕÔ Fæ* $ oŸ Ÿt∫ ∫F ≤|Cba„Ù∫
f°ÔJ¡ (tæ*) fC»°≈u Ÿu <„<SÔ F°u y∫° Fæ NSb° ZÙ≤°tª∏B f¥»°u* J¡∑ ˚°≥<w <„<SÔ Fæ $$34$$ NSb°
∫<Ì N°≈Ju¡ ∫I tu* <bPfi J¡≤fiub°Ô° NŸC≤Zu‹™> t@C≈C` Ôbd Fæ, w°u ˚Ù tæ* N≈fiu fu¸>u J¡°u fiFÙ* ı°fiu
Ìq≥y° $$35$$ NSb° ∫<Ì ∫t Ju¡ ŸÌ¨„ ŸC∏Ì N°æ≤ ≈ŸC∏Ì Ju¡ ≈C` (t°≤Ùª N°æ≤ ŸCf°F…) N°≈Ju¡ ∫I Ju¡
<bPbaŸJ¡ Fæ*, w°u ˚Ù tæ* N≈fiu ≈C` J¡°u N°≈Ju¡ Ÿ°S fiFÙ* ˚uı¥≥y° $$36$$
wC‡F°≤u fi Ìufiu ≈≤ ˚Ù w≈°ufÔ Ÿu ZÙ≤°t J¡°u Nbÿ∫ FÙ Ôu ı°«≥¡y°, ÎuŸ° ∫<Ì <bÿb°<t` J¡Fu*, w°u
oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
f®Êfig, ∫<Ì ZÙ≤°t J¡°u ıfÌÕ_wÙ Ôu ı°N°uyu, w°u Ÿ J¡v≈ tu* N°≈Ÿu tæ* FÙ t°≤° ı°«≥¡y°, t≤u
<ffi° tæ* N≈fiÙ <fi¿ÿªw <bı∫ fiFÙ* Ìu©w° Fq≥ $$37$$ oÃ∫°<Ì t@C≤ bªfi J¡FJ¡≤, tF°≤°ı Ì„≤S tC<fi
Ju¡ N<˚tw (≤°tª∏BıÙ J¡°u ˚uıfiu) Ju¡ <bT∫ tu* N°æ≤ ≤°sŸb@ Ju¡ <bT∫ tu* J®¡t„# ZÙ≤°t J¡°u ˚uıfi°
ª°<FÎ NSb° fiFÙ* N°æ≤ ≤°sŸ°u* J¡° b@ F°u ŸJu¡y° ∫° fiFÙ* oÃ∫°<Ì Ÿ∏ÌuFR¡≈ Ÿ°y≤ J¡∑ fnÙ w≤ay°u* tu*
<fitÀfi F°u sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ ˚Ù <fiÿª∫ fiFÙ* J¡≤ ŸJu¡ $ NwÎb Ÿ Ÿt∫ fiJ¡∑ Ì„° ∏fiw w≤ay°u* Ÿu
∫C•w Ÿ°y≤ tu* ±¥>f ≤Fu ≈C”T J¡∑ ŸÙ F°u ≤FÙ SÙ $$38$$
N°™>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
26
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
fi°æb°≥ ŸyÕ
≤°ı° Ju¡ <fiTu@ J¡≤fiu ≈≤ ZÙ<bÿb°<t`ıÙ J¡° J®C¡] F°ufi° N°æ≤ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ J¡° ZÙ<bÿb°<t`ıÙ Ju¡
w≈°ufÔ N°æ≤ N˜-fÔ Ju¡ J¡Sfi π°≤° @Ù≤u-@Ù≤u ≤°ı° Ì„≤S J¡°u ŸtH°fi° $
b°vtÙ<J¡ fiu J¡F° # Fu ˚≤π°ı, N≈fiu <≈®∫ ≈C` ≤°tª∏BıÙ tu* N<@J¡ _fiuF F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <ıfi
bªfi°u* J¡°u J¡Fwu Ÿt∫ Ì„≤S Ju¡ fiu` N°≥ŸCN°u* Ÿu ˚≤ y∫u Su, fiJu¡ ÎuŸu fªfi°u* J¡°u ŸCfifiu Ju¡ f°Ì J®¡°u<@w
F°uJ¡≤ <bÿb°<t` fiu ≤°ı° Ÿu <fi‡fi<fi<ÌÕ‹¸> b°•∫ J¡F° # tæ* N°≈Ju¡ N°Ìu„ J¡° Nbÿ∫ ≈°Ôfi J¡R¡≥y°'
oŸ ≈®J¡°≤ ≈FÔu ≈®<wI° J¡≤ ŸJ¡°u ~>°unfi° ª°Fwu F°u, oŸJ¡° twÔf ∫F F°uw° Fæ <J¡ N°≈ <Ÿ*F F°uJ¡≤
t°fi°u* Nf t¨y ffifiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu F°u $$1,2$$ ≤°|b°u* Ju¡ JC¡Ô J¡∑ ∫F t∫°ÕÌ° fiFÙ* Fæ NS°Õwg oŸ
≈®J¡°≤ J¡∑ H¥™>Ù ≈®<wI° J¡≤fi° ∫° <tØ∫° f°uÔfi° ≤|Cba<„∫°u* Ju¡ <ÔÎ NfiC<ªw (<fi∏ÌfiÙ∫) Fæ $ •∫°
„Ùw°a„C ª∏Bt° J¡∑ J¡˚Ù ‹d <J¡≤du* F°uwÙ Fæ ? Fu ≤°ıfig, N≈fiÙ ≈®<wI° J¡∑ ≈¥<wÕ J¡≤fiu tu* N≈fiu J¡°u
∫<Ì NŸtSÕ ≈° ≤Fu F°u, w°u tæ* ıæŸu N°∫° S° bæŸu FÙ b°≈Ÿ ı°«≥¡y° $ N≈fiÙ ≈®<wI° Ÿu h∫Cw F°ufiub°Ôu
Fu Ì„≤S, wC‡F°≤°, N≈fiu N°ÃtÙ∫°u* Ju¡ Ÿ°S, J¡v∫°d F°u $$3,4$$ b°vtÙ<J¡ fiu J¡F° # Ÿ tF°fig
w≈_bÙ <bÿb°<t` Ju¡ J®¡°u<@w F°ufiu ≈≤ Ÿ°≤Ù ≈¨ØbÙ J¡°≥≈fiu ÔyÙ $ Ÿ‡≈¥dÕ Ìubw°N°u* J¡°u ˚∫ F°ufiu Ôy° $$5$$
(≈¨<SbÙ N≈fiu tfi tu* ∫F Ÿ°uªJ¡≤ ˚∫ Ju¡ t°≤u J¡°≥≈fiu ÔyÙ <J¡ Ì„≤S tu≤u _b°tÙ Fæ*, ∏F°u*fiu N≈fiÙ
≈®<wI° J¡° ≈°Ôfi fi J¡≤ <bÿb°<t` J¡° fn° ˚°≤Ù N≈≤°@ <J¡∫° Fæ N°æ≤ N≈≤°@Ù Ì„≤S J¡°u tæ*fiu @°≤d
<J¡∫° Fæ, Nw# oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ Ÿ‡f∏@ J¡° <bª°≤ J¡≤, tCHu ˚Ù N≈fiÙ N≈≤°<@fiÙ ŸtH J¡≤ J¡Ì°<ªwg
„°≈ fi Ìu* $ Ìubw°N°u* J¡°u oŸ <bª°≤ Ÿu ˚∫ F…N° <J¡ <bÿb°<t` J®¡°u@ tu* N°J¡≤ N≈fiu w≈ Ju¡ ≈®˚°b Ÿu
ÌqŸ≤u ≤°tªaB J¡°u Ã≈∏fi J¡≤ ≤°bdb@ Ju¡ <ÔÎ ŸÙJ¡°u ∫<Ì ≈®u¿≤w J¡≤ Ìu*yu, w°u fn° ˚°≤Ù NfiSÕ F°uy°,
•∫°u*<J¡ fibÙfi ≤°tª∏B Ju¡ Ÿ°S Ft Ô°uy°u* J¡° J¡°uoÕ Ÿ‡f∏@ fiFÙ* Fæ, Nw# N∏w tu* bF Ft°≤u «¡≈≤ ˚Ù
N°J®¡td J¡≤ ŸJ¡w° Fæ $)
ıywg Ju¡ <t` tF°tC<fi <bÿb°<t` J¡°u J®¡°u@ Ÿu N<˚˚¥w ∫°fiu J®¡°u@≈¥dÕ Ìu©J¡≤ @æ∫Õ N°<Ì yCd°u* Ÿu
Ÿ‡≈∏fi, Wt b®w°u* J¡° NfiC‹™>°fi J¡≤fiub°Ôu fC<]t°fig tF<TÕ b<Ÿ‹™> <fi‡fi<fi<ÌÕ‹¸> b°•∫ f°uÔu $$6$$
b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, wCt o‚b°JC¡ ba„ tu* Ÿ°s°wg ÌqŸ≤u @tÕ Ju¡ ŸÌ¨„ Ã≈∏fi F…Î F°u $ NfiuJ¡
≈®J¡°≤ J¡∑ Ô‚tÙ Ÿu Ÿ‡≈∏fi F°u, wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* tu* Ÿ≠ıfi°u* Ju¡ ı°u Wt°uWt yCd Fæ* fiŸu ≈¿≤≈¥dÕ F°u,
@Ù≤ N°æ≤ ≈®<wI°≈°Ôfi N°<Ì Nh~>u b®w°u* J¡° NfiC‹™>°fi J¡≤wu F°u, oŸ<ÔÎ wC‡Fu* @tÕ J¡° ≈¿≤Ã∫°y fiFÙ*
J¡≤fi° ª°<FÎ •∫°u*<J¡ _byÕ, t¨Ã∫C N°æ≤ ≈°w°Ô-ofi wÙfi°u* Ô°uJ¡°u tu* wCt N≈fiu @t°Õª≤d Ÿu N°æ≤ ∫„ Ÿu
<b¶∫°w F°u $$7,8$$ wC‡F°≤u JC¡Ô tu* Ã≈∏fi F…Î ≈FÔu Ju¡ ≤°ı°N°u* fiu ≈®<wI°≈°Ôfi N°<Ì @t°u˘ J¡°
<J¡wfi٠̨»w° Ju¡ Ÿ°S ≈¿≤≈°Ôfi <J¡∫° S°, Ÿu _t≤d J¡≤°u N°æ≤ wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* tu* N˚Ù‹¸> ≈®°›w J¡≤fiu
tu* ŸtSÕ tF<TÕ <bÿb°<t` Ju¡ b°•∫ J¡° N°Ì≤≈¥bÕJ¡ ≈°Ôfi J¡≤°u $ "N°≈J¡∑ N°I° J¡° ≈°Ôfi J¡R¡≥y°' ∫°u*
≈®<wI° J¡≤Ju¡ ŸŸu N≈fi° tC≥F t°un Ô°uyu, w°u wC‡F°≤u Ÿ‡≈¥dÕ o‹¸>, ≈¥wÕ (f°bÔÙ, J¥¡≈, w°Ô°f N°<Ì)
N°<Ì @tÕ fi‹¸> F°u ı°∫u*yu, oŸ<ÔÎ tF°tC<fi <bÿb°<t` Ju¡ Ÿ°S ZÙ≤°tª∏B J¡°u ˚uı°u $$9,10$$
Ô°uJ¡ tu* ∫F ≈®<Ÿ] Fæ <J¡ ıæŸu ≤°ı° ˚Ôu-fC≤u N°ª≤d J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ fiJ¡∑ ≈®ı° ˚Ù N°ª≤d
ŸyÕ - 9]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
27
J¡≤wÙ Fæ, oŸ<ÔÎ N≈fiÙ ≈®ı° J¡°u Nh~>Ù <„s° Ìufiu Ju¡ <ÔÎ wC‡Fu* N≈fiÙ ≈®<wI° J¡° vÔa|fi fiFÙ*
J¡≤fi° ª°<F∫u $ ∫°u* tF<TÕ b<Ÿ‹™> Ì„≤S J¡°u ≈Ìu„ Ìuwu Fæ* $
o‚b°JC¡ba„ tu* Ã≈∏fi F°uJ¡≤ N°æ≤ _b∫a Ì„≤S ıæŸu ≤°ı° F°uJ¡≤ ˚Ù ∫<Ì wCt N≈fiu bªfi°u* J¡°
≈°Ôfi fiFÙ* J¡≤wu F°u w°u ˚Ô° fwÔ°N°u <J¡ oŸ ŸaŸ°≤ tu* ÌqŸ≤° J¡°æfi ≈®<wI° J¡° ≈°Ôfi J¡≤uy° ? $$11$$
wC‡F°≤u ıæŸu <b<„‹¸> ∆∫<•w∫°u* π°≤° ªÔ°∫u y∫u ∆∫bF°≤ Ÿu (<fi∫t Ÿu) Ÿ°@°≤d NI°fiÙ ˚Ù t∫°ÕÌ° J¡°
vÔa|fi fiFÙ* J¡≤wu, Nw# N≈fiÙ ≈®<wI° J¡° ≈°Ôfi fi J¡≤fi° wC‡F°≤u <ÔÎ NÃ∫∏w NfiC<ªw Fæ $$12$$
o∏B Ju¡ Ÿ°S tu* ≤•©° F…N° Nt¨w N<Àfi π°≤° ª°≤°u* N°u≤ ≤<sw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ıæŸu ŸJ¡∑ ≤°sŸ Ô°uy
JC¡~> ˚Ù F°<fi fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu, bæŸu FÙ ≈C”T°u* tu* <Ÿ*F Ju¡ Ÿt°fi NS°Õwg ≈C”T°u* tu* Zu‹™> ZÙ<bÿb°<t` π°≤°
≤<sw F°ufiu ≈≤, <k¡≤ ª°Fu N˜<bΩ° tu* <fi≈Cd F°u*, ª°Fu fi F°u, ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u ≤°sŸ Ô°uy JC¡~> ˚Ù
F°<fi fiFÙ* ≈F…≥ª° ŸJu*¡yu $$13$$
≤°ı° Ju¡ ≈®<w _b∫a J¡<Sw NSÕ J¡∑ ≈C<‹¸> J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <bÿb°<t` Ju¡ Ô°uJ¡°uW≤ ≈®˚°b J¡° tF<TÕ
b<Ÿ‹™> bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
∫u <bÿb°<t` tC<fi t¥<wÕt°fig Ÿ°s°wg @tÕ, fnu fnu „<•w„°<Ô∫°u* tu* ŸfŸu N<@J¡ „<•w„°ÔÙ,
ŸaŸ°≤ tu* ŸfŸu N<@J¡ fC<]t°fig N°æ≤ w≈ Ju¡ Ÿb°uÕhª y¨F Fæ* $$14$$ ª≤°ª≤ wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* tu* ∫F ≈®<Ÿ<]
Fæ <J¡ <b<b@ N˜<bΩ° tu* ∫u owfiu <fi≈Cd Fæ* <J¡ oŸ Ÿt∫ ofiJ¡∑ f≤°f≤Ù J¡≤fiub°Ô° ÌqŸ≤° J¡°uoÕ fiFÙ* Fæ
N°æ≤ fi ˚<b‹∫ tu* ˚Ù J¡°uoÕ F°uy° $ tF<TÕ <bÿb°<t` J¡∑ Ÿt°fiw° fi Ÿ‡≈¥dÕ Ìubw° J¡≤ ŸJ¡wu Fæ*, fi N∏∫
M¡<T J¡≤ ŸJ¡wu Fæ* N°æ≤ fi NŸC≤, ≤°sŸ, fi°y, ∫s N°æ≤ y∏@bÕ FÙ J¡≤ ŸJ¡wu Fæ* $$15,16$$ <bÿb°<t`
ıf ≤°≠∫ J¡≤wu Su, wf fiJ¡∑ y® w≈ÿª∫°Õ Ÿu Ÿ∏wC‹¸> F°uJ¡≤ ”B fiu J¨¡„°ÿb π°≤° ≈®Ÿ¥w N˜ ∏Fu*
<Ì∫u $ ≈®ı°≈<w Ju¡ ≈C` ”B Ju¡ Ÿt°fi ŸaF°≤ J¡≤fiu tu* bÙ≤, ÌÙ<›wt°fig N°æ≤ „`CN°u* J¡° <fiÌÕÔfi J¡≤fiu tu*
ŸtSÕ bu J¨¡„°ÿb π°≤° ≈®Ÿ¥w N˜ (N˜R¡≈Ù Ìub) <bÿb°<t` J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ NfiCª≤ Ju¡ Ÿt°fi fiJ¡∑
Ÿub° J¡≤wu Fæ* $$17,18$$
fitu* ≈®@°fi N˜°u* J¡°u J¡Fwu Fæ* $
Ìs ≈®ı°≈<w J¡∑ ı∫° N°æ≤ ŸC≈®˚° fi°tJ¡∑ Ì°u NÃ∫∏w ŸC∏Ì≤ J¡∏∫°Î≥ SÙ* $ fiJu¡ y˚Õ Ÿu fnu
≈≤°J®¡tÙ N°æ≤ „`CN°u* π°≤° Ì…ıÕ∫ Ÿ°æ ≈C` Ã≈∏fi F…Î $ fitu* ı∫° fiu ≈<wŸub° Ÿu b≤ ≈°J¡≤ ÌubŸufi°
NŸC≤°u* J¡° b@ J¡≤fiu tu* ŸtSÕ F°u, oŸ<ÔÎ ∫Su‹¸> <bF°≤ J¡≤fiub°Ôu ≈ª°Ÿ ≈C` N≈fiu y˚Õ Ÿu Ã≈∏fi
<J¡∫u N°æ≤ ŸC≈®˚° fiu „`CN°u* J¡° <ÌÔ ÌFÔ°fiub°Ôu Ì…|ÕTÕ N°æ≤ ˚∫aJ¡≤ N°J¡°≤b°Ôu NÃ∫∏w fÔÙ Ÿa|TÕfi°t
Ju¡ N∏∫ ≈ª°Ÿ ≈C` Ã≈∏fi <J¡∫u $ ≤°ıfig, oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈≤°J®¡tb°Ôu tF°wuı_bÙ N°æ≤ Ÿ°≤u ıywg J¡°u
N≈fiu ∫°uy Ju¡ ≈®˚°b Ÿu F_w°tÔJ¡bwg Ìu©fiub°Ôu ∫u tF°fiC˚°b tF<TÕ <bÿb°<t` Fæ*, Nw# ≤°tª∏BıÙ
Ju¡ ofiJu¡ Ÿ°S ı°fiu tu* wC‡Fu* tfi tu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ ∆∫°JC¡Ôw° fiFÙ* J¡≤fiÙ ª°<FÎ $ •∫°u*<J¡ Fu Ÿ°@°u,
tF°≈®˚°b„°ÔÙ ∫u tCfiÙ∏B <ıŸ ≈C”T J¡∑ Ÿ<∏fi<@ tu* F°u ŸJ¡∑ ∫<Ì t¨Ã∫C ˚Ù ≈®°›w F°u, w°u ˚Ù bF
Nt≤˚°b J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ wCt t¥©Õ tfiC‹∫ J¡∑ fi°o˘ ÌÙfi tw ffi°u $$19-23$$
fi°æb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
28
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
ÌŸb°≥ ŸyÕ
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ ŸtH°fiu ≈≤ ≤°ı° Ì„≤S π°≤° ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u N∏w#≈C≤ Ÿu fCÔb°fiu Ju¡ <ÔÎ
≈®<wF°≤ J¡°u ˚uıfi°, ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u Ì°Ÿ Ìu©J¡≤ ≈®<wF°≤ J¡° b°≈Ÿ N°fi°, ≤°tª∏BıÙ J¡∑
Nb_S° ≈¥~>fiu ≈≤ NfiCª≤ J¡° ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ <b≤°y°b_S° J¡Ffi° $
b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # Fu ˚≤π°ı, tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ ∫°u* J¡Ffiu ≈≤ ≤°ı° Ì„≤S fiu ≈®Ÿ∏fitfi
F°uJ¡≤ N≈fiu ≈C` ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u Ô‚td Ju¡ Ÿ°S fCÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®wÙF°≤ Ÿu J¡F° $$1$$ Ì„≤S fiu
J¡F° # Fu ≈®wÙF°≤, Nt°u| (Ÿk¡Ô) ≈≤°J®¡tb°Ôu N°ı°fiCf°F… ZÙ≤°tª∏B J¡°u tF<TÕ <bÿb°<t` Ju¡ ∫I
J¡∑ <fi<bÕPfi <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ Ô‚td Ju¡ Ÿ°S ∫F°≥ „Ù|® Ôu N°N°u $$2$$ oŸ ≈®J¡°≤ ≤°ı° Ì„≤S π°≤°
˚uı° y∫° π°≤≈°Ô N∏w#≈C≤ tu* ¿_Sw ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ <fib°Ÿ_S°fi tu* ı°J¡≤ N°æ≤ tCFqwÕt°` tu* b°≈Ÿ
N°J¡≤ ≤°ı° Ÿu J¡Ffiu Ôy° # N≈fiÙ ˚Cı°N°u* Ÿu „`CŸt¥F J¡° tÌÕfi J¡≤fiub°Ôu Fu Ìub, ≤°<` F°ufiu ≈≤ ˚®t≤
ıæŸu J¡tÔ tu* Ì°Ÿ F°uJ¡≤ fæ™>° ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ N≈fiu <fib°Ÿ_S°fi tu* NÃ∫∏w Ì°Ÿ
F°uJ¡≤ fæ™>u F…Î Fæ* $ S°unÙ Ìu≤ tu* N°w° Fq≥, ÎuŸ° J¡FJ¡≤ <k¡≤ <J¡ŸÙ b_wC J¡° º∫°fi J¡≤fiu Ôy ı°wu Fæ*,
fiJ¡°u owfiÙ ÀÔ°<fi F°u yoÕ Fæ <J¡ bu <J¡ŸÙ Ju¡ <fiJ¡¸> ™>F≤fi° ˚Ù fiFÙ* ª°Fwu $$3-5$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡
<bT∫ tu* π°≤≈°Ô π°≤° ÎuŸ° Ÿt°ª°≤ ≈°J¡≤ ≤°ı° Ì„≤S ≈®wÙF°≤ Ju¡ Ÿ°S N°∫u F…Î ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡
©°Ÿ NfiCª≤ Ÿu N°ÿb°Ÿfi ≈¥bÕJ¡ J®¡t„# Ÿf b¨W°∏w ≈¥~>fiu Ôyu # ZÙ≤°tª∏BıÙ Jæ¡Ÿu Fæ* N°æ≤ •∫° J¡≤
≤Fu Fæ* ? ∫°u* ≈¥~>u ı°fiu ≈≤ Ÿ ŸubJ¡ fiu NÃ∫∏w Ì°Ÿ F°uJ¡≤ ≤°ı° Ÿu ∫u b°•∫ J¡Fu # tF°≤°ı, N°≈Ju¡
≈C` ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u NÃ∫∏w J¨¡„ N°æ≤ <©∏fi Ìu©J¡≤ fiJu¡ <bT∫ tu* Ft Ô°uy ˚Ù owfiu Ì…#©Ù F°u y∫u
Fæ* <J¡ Ft Ô°uy°u* J¡° „≤Ù≤ ÔJ¡nÙ Ju¡ Ÿt°fi F°u y∫° Fæ $ NS°Õwg Ft Ô°uy°u* J¡° „≤Ù≤ Ju¡bÔ N¿_S≈aı≤
t°` ≤F y∫° Fæ $$6-8$$ J¡tÔ≈` Ju¡ Ÿt°fi fiu`b°Ôu ZÙ≤°tª∏BıÙ f®°Êd°u* Ju¡ Ÿ°S ıfŸu wÙSÕ∫°`°
J¡≤ |≤ b°≈Ÿ Ô°æ¸>u Fæ*, wf Ÿu bu NÃ∫∏w <©∏fi ≤Fwu Fæ* $ N°‡Ô°fi (JC¡‡FÔ°∫u) „≤Ù≤b°Ôu ZÙ≤°tª∏BıÙ
Ft Ô°uy°u* J¡∑ f°≤f°≤ ≈®°SÕfi° Ÿu N≈fiu Ÿ∏º∫°b∏Ìfi ˚°uıfi N°<Ì J¡°∫Õ J¡˚Ù J¡≤wu Fæ* N°æ≤ J¡˚Ù fiFÙ* ˚Ù
J¡≤wu Fæ* $ _fi°fi, Ìub≈¥ıfi, Ì°fi, ˚°uıfi N°<Ì tu* ŸÌ° Ì°Ÿ ≤Fwu Fæ* N°æ≤ ≈®°SÕfi° J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù w¨<›w≈∫Õ∏w
˚°uıfi fiFÙ* J¡≤wu $$9-11$$
ıæŸu tu| J¡∑ @°≤°N°u* Ju¡ Ÿ°S ª°wJ¡ ©uÔJ¥¡Ì (J®¡∑n°) J¡≤w° Fæ, bæŸu N°≥yfi tu* H¥Ô° HCÔ°fiub°ÔÙ
N∏w#≈C≤ J¡∑ ª≈Ô Nayfi°N°u* Ju¡ Ÿ°S ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡˚Ù J®¡∑n° ˚Ù fiFÙ* J¡≤wu $ ıæŸu S°unu Ÿt∫ tu*
_byÕ Ÿu <y≤fiub°Ôu ≈C”T J¡°u _byÙÕ∫ ˚°uy-Ÿ°ty®Ù N°fi∏Ì fiFÙ* ÌuwÙ, bæŸu FÙ tCJC¡Ô Ju¡ ŸÌ¨„ N°J¡°≤b°Ôu
t°<dJ¡°u* Ÿu ı<nw ŸC∏Ì≤ Ju¡∫¥≤ N°æ≤ J¡¸>J¡ ˚Ù ∏Fu* N°fi∏Ì fiFÙ* Ìuwu $ J®¡∑±>° J¡≤fiub°ÔÙ ŸC∏Ì≤ ≤t<d∫°u*
Ju¡ J¡¸>°sR¡≈Ù f°d°u* Ju¡ Ÿt°fi fFfiub°Ôu ŸCy∏@ ≈¥dÕ ≈C‹≈ J¡∑ b°∫C Ÿu ∫C•w Ôw°N°u* Ju¡ <fiJC¡aı°u* tu* ˚Ù
ŸÌ° Ì°ŸÙfi <bT^d ≤Fwu Fæ* $ ı°u ≈Ì°SÕ ≈˚°uy tu* Ô°uJ¡ N°æ≤ „°˜ Ÿu N<b”], tfi°uF≤, _b°<Ì‹¸>
N°æ≤ J¡°utÔ Fæ*, fiŸu ˚Ù NZC≈¥dÕfiu` Ju¡ Ÿt°fi <©∏fi F°u ı°wu Fæ* $$12-15$$ F°b-˚°b, Ô°b^∫,
<bÔ°Ÿ N°<Ì Ÿu „°u<˚w fi¨Ã∫ J¡≤fiub°ÔÙ N∏w#≈C≤ J¡∑ Nayfi°N°u* J¡°u Ìu©J¡≤ "Ì…#©Ì°<∫fiÙ ∫u Ÿf •∫°
J¡≤ ≤FÙ Fæ*' oŸ ≈®J¡°≤ fiJu¡ fi¨Ã∫ N°<Ì <bÔ°Ÿ°u* J¡∑ N°u≤ J¡¸>°s J¡≤Ju¡ ZÙ≤°tıÙ fi J¡°<t<fi∫°u* J¡∑
ŸyÕ - 10]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
29
<fi∏Ì° J¡≤wu Fæ* $ ˚°uıfi, „∫fi, ∫°fi (Ÿb°≤Ù), <bÔ°Ÿ, _fi°fi, N°Ÿfi N°<Ì Ju¡ <fiÌ°uÕT F°ufiu ≈≤ ˚Ù
∏tW J¡∑ w≤F fiJ¡∑ NbFuÔfi° J¡≤wu Fæ* $ "Ÿ‡≈<W Ÿu, <b≈<W Ÿu, |≤ Ÿu N°æ≤ N∏∫°∏∫ ∆∫°≈°≤°u* Ÿu
•∫° F°ufiub°Ô° Fæ, •∫°u*<J¡ ∫u Ÿf NŸwg Fæ*, N<@J¡ <Ìfi wJ¡ ≤Ffiub°Ôu fiFÙ* Fæ*, fiÿb≤ Fæ* $' - ÎuŸ° J¡F
J¡≤ <k¡≤ ªC≈ F°u ı°wu Fæ* N°æ≤ ÎJ¡°J¡∑ ≤Fwu Fæ* $ ≈¿≤F°Ÿ Ÿu ≈®Ÿ∏fi fiFÙ* F°uwu, ˚°uy°u* tu* N°Ÿ•w fiFÙ*
F°uwu, J¡°∫°uÕ tu* ŸF∫°uy fiFÙ* J¡≤wu N°æ≤ <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ J¡°∫°Õ≤‡˚ tu* N°_S° fiFÙ* ≤©wu, <J¡∏wC t°æfi FÙ
≤Fwu Fæ* $ ıæŸu ª≈Ô fiu`b°ÔÙ F¿≤<d∫°≥ b¨s J¡°u N°fi∏Ì fiFÙ* ÌuwÙ, bæŸu FÙ <ıfiJu¡ Ju¡„°u* tu* ≈C‹≈ N°æ≤
≤Ãfi°u* J¡∑ taı¿≤∫°≥ ÔyÙ Fæ*, Z¨ay°≤ J¡∑ F°b-˚°b N°<Ì ªu‹¸>°N°u* N°æ≤ J¡¸>°s Ÿu <ıfiJu¡ fiu` <w≤~>u Fæ*,
ÎuŸÙ ÔÔfi°Î≥ ∏Fu* N°fi∏Ì fiFÙ* ÌuwÙ $$16-20$$ <J¡ŸÙ hªba„Ù ≈C”T J¡°u, fiÙª ı°<w Ju¡ ≈C”T°u* tu*
J®¡∑wÌ°Ÿ F°ufiu ≈≤ ıæŸu ÎJ¡°∏w <fiıÕfi ≈®Ìu„ N°æ≤ N≤^∫ N°<Ì tu* ≤Ffi° Nh~>° Ôyw° Fæ, bæŸu FÙ
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u ÎJ¡°∏w tu*, fiÌÙ Ju¡ wÙ≤ tu*, <Ìy∏w tu* N°æ≤ <fiıÕfi N≤^∫ ≈®Ìu„ tu* ≤Ffi° Nh~>°
Ôyw° Fæ $$21$$ ≤°ıfig, b˜, ≈°fi, ˚°uıfi, Ì°fi N°<Ì Ÿu <btC© F°uJ¡≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ Ÿa∏∫°Ÿ @tÕ Ÿu
ÌÙ<sw Ÿa∏∫°ŸÙ J¡° NfiCJ¡≤d J¡≤ ≤Fu Fæ* NS°Õwg Ÿa∏∫°ŸÙ <ıŸ w≤F <J¡ŸÙ b_wC J¡° ≈¿≤y®F N°<Ì fiFÙ*
J¡≤w°, bæŸu FÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ ˚Ù <J¡ŸÙ b_wC J¡° ≈¿≤y®F N°<Ì fiFÙ* J¡≤wu Fæ* <b≤•w Ÿu ≤F° J¡≤wu
Fæ* $$22$$ tF°≤°ı, ≤°tª∏BıÙ ıfi„¥∏∫ Ìu„ tu* ÎJ¡°J¡∑ F°uJ¡≤ ≤Fwu Fæ* N°æ≤ bF°≥ tfi Ôy°J¡≤ fi F≥Ÿwu
Fæ*, fi ≤°uwu Fæ* N°æ≤ fi y°wu Fæ*, <J¡∏wC ≈µ°Ÿfi Ôy°J¡≤ N°æ≤ N≈fiu f°a∫u F°S tu* J¡≈°uÔ ≤©J¡≤ <J¡ŸÙ «≥¡ªÙ
b_wC J¡° º∫°fi Ôy°∫u fæ™>u ≤Fwu Fæ* $ o‹¸> N°æ≤ N<fi‹¸> ≈Ì°S°u˘ Ju¡ <tÔfiu ≈≤ fi FTÕ N°æ≤ <bT°Ì J¡≤wu Fæ*,
fi N<˚t°fi J¡≤wu Fæ* N°æ≤ fi ≤°≠∫ J¡∑ oh~>° FÙ J¡≤wu Fæ* $$23-25$$ Ft Ô°uy ∫F fiFÙ* ı°fiwu <J¡ bu
J¡F°≥ ı°wu Fæ*, •∫° J¡≤wu Fæ*, •∫° ª°Fwu Fæ*, <J¡ŸJ¡° NfiCŸ≤d J¡≤wu Fæ* $ ıæŸu „≤wg M¡wC J¡∑ Ÿt°<›w tu*
b¨s J¡∑ Nb_S° F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ZÙ≤°tª∏B ≈®<w<Ìfi Ì…fÔu-≈wÔu N°æ≤ ≈ÙÔu F°uwu ªÔu ı° ≤Fu Fæ* N°æ≤
W≤°uW≤ fiJ¡° bæ≤°À∫ f»w° FÙ ªÔ° ı° ≤F° Fæ $$26,27$$
≤°ıfig, ŸbÕÌ° ZÙ≤°tª∏B J¡° NfiCŸ≤d J¡≤fiub°Ôu „`CPfi N°æ≤ Ô‚td ˚Ù ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡
Ÿt°fi Ì…fÕÔ F°u ≤Fu Fæ*, NS°Õwg ≤°tª∏BıÙ Ju¡ ™>ÙJ¡ ≈®<w<f‡f Ju¡ Ÿt°fi F°u ≤Fu Fæ* $$28$$ fi°æJ¡≤°u* Ju¡,
≤°ı°N°u* Ju¡ N°æ≤ t°w°N°u* Ju¡ f°≤ f°≤ ≈¥~>fiu ≈≤ ˚Ù "JC¡~> fiFÙ*' ÎuŸ° ≈®Ã∫CW≤ ÌuJ¡≤ N°æ≤ N≈fiu
N<˚≈®°∫ J¡∑ Ÿ¥ªJ¡ ªu‹¸>°N°u* J¡°u fi J¡≤ ªC≈ F°u ı°wu Fæ* $ $$29$$ N≈fiu ŸtÙ≈ Ju¡ <bbuJ¡∑ <t`°u* J¡°u
∫F ≈Ìu„ Ìuwu Fæ* <J¡ ofi «¡≈≤-«¡≈≤ Ÿu ŸC∏Ì≤ ÌÙ©fiub°Ôu s<dJ¡ŸC©ıfiJ¡ <bT∫°u* Ÿu wCt N≈fi°
tfi F¸>° Ô°u NS°Õwg s<dJ¡ NŸwg <bT∫°u* tu* N≈fi° tfi J¡˚Ù tw Ôy°N°u $$30$$ NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡
N°˚¥Td°u* Ÿu ŸC∏Ì≤, <bÔ°Ÿ_S°fi tu* Nb¿_Sw ≤t<d∫°u* J¡°u N≈fiu Ÿ°tfiu ©nÙ Ìu©J¡≤ fiJu¡ ≈®<w
_fiuF≤<Fw ZÙ≤°tª∏BıÙ <bfi°„ J¡∑ FÙ @°≤d° J¡≤wu Fæ* $ Ft Ô°uy°u* fiu N≈fiÙ N°∫C ≈≤t ≈Ì J¡∑
≈®°<›w Ju¡ <ffi° ∫°u* FÙ <fi≤SÕJ¡ NfiuJ¡ w≤F J¡∑ ªu‹¸>°N°u* Ju¡ π°≤° ∆∫wÙw J¡≤ ÌÙ, oŸ ≈®J¡°≤ t@C≤
N°æ≤ _≈‹¸> b°dÙ Ÿu ZÙ≤°tª∏BıÙ f°≤ f°≤ y°fi J¡≤wu Fæ* $ ∫<Ì J¡°uoÕ ŸtÙ≈_S NfiCª≤ ∏Fu* ∫F
J¡Fu <J¡ N°≈ Ÿt®°¸> F°u, w°u ŸJu¡ J¡Sfi J¡°u ∏tW≈®Ô°≈ J¡∑ fi°o˘ ŸtHJ¡≤ ÌqŸ≤Ù N°u≤ <ªW J¡≤Ju¡
F≥Ÿwu Fæ* $ <J¡ŸÙ Ju¡ b°•∫ J¡°u fi ŸCfiwu Fæ* N°æ≤ fi Ÿ°tfiu J¡∑ b_wC J¡°u Ìu©wu Fæ* $ yCd°<Ì Ÿu ∫C•w
<b_t∫°uÃ≈°ÌJ¡ Wt b_wC Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ˚Ù ŸJ¡∑ NbI° J¡≤wu Fæ* $$31-34$$
30
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ yCd°<Ì Ju¡ ÃJ¡TÕ Ÿu <b_t∫∫°uÀ∫ b_wC tu* <b_t∫ J¡≤fi° FÙ <ªw Fæ, Nw#
ŸJ¡∑ NbI° J¡≤fi° ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ, w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N°J¡°„R¡≈ tF°≤^∫ tu* ıæŸu N°J¡°„J¡t<ÔfiÙ NŸ‡˚b N°æ≤ <b_t∫°uÃ≈°ÌJ¡ Fæ, bæŸu FÙ ∫F
tfi ˚Ù Fæ, oŸ<ÔÎ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u <b_t∫ fiFÙ* F°uw° Fæ $ (w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ <ıŸ tfi tu* f°fl
<bT∫ π°≤° <b_t∫ F°uw° Fæ, bF tfi FÙ N°J¡°„R¡≈ tF°≤^∫ tu* ∫° N°J¡°„¿_Sw N≤^∫ tu*
J¡t<ÔfiÙJ¡∑ w≤F _b∫a NŸ‡˚b N°æ≤ <b_t∫ıfiJ¡ Fæ $ ıæŸu <bbuJ¡∑ ≈C”T Ju¡ tfi tu* N°J¡°„J¡t<ÔfiÙ
Ÿu <b_t∫ fiFÙ* F°uw°, •∫°u*<J¡ bF ı°fiw° Fæ <J¡ N°J¡°„ tu* ≈FÔu N≤^∫ J¡° F°ufi° FÙ NŸ‡˚b Fæ
<k¡≤ Ÿtu* J¡t<ÔfiÙ F°uyÙ Jæ¡Ÿu ? bæŸu FÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ ∫F ı°fiwu Fæ* <J¡ J¥¡¸>_S NŸay N°Ãt° tu*
tfi J¡° ŸaŸyÕ FÙ NŸa‡˚b Fæ N°æ≤ Ÿtu* <b_t∫°<ÌJ¡° F°ufi° ˚Ù NŸ‡˚b Fæ, Nw# fiJ¡°u <J¡ŸÙ
f°fl ≈Ì°SÕ Ÿu <b_t∫ fiFÙ* F°uw° $$35$$
ÿÔ°uJ¡_S Ì°u N<≈ „ÆÌ N°J¡°„N≤^∫ N°æ≤ N°J¡°„J¡t<ÔfiÙ J¡∑ NŸa˚°bfi° Ÿ¥<ªw J¡≤fiu Ju¡
<ÔÎ Fæ* $
ıæŸu tu| J¡∑ @°≤°Î≥ fnu ˚°≤Ù ≈ÃS≤ J¡° ˚uÌfi fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wÙ, bæŸu FÙ J¡°tÌub NfiuJ¡ ŸC∏Ì≤
<˜∫°u* Ju¡ fÙª tu* ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ tfi J¡° N≈fiu f°d°u* Ÿu ˚uÌfi fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w° $$36$$
"N°≈<W∫°u* Ju¡ ≈®@°fi <fib°Ÿ_S°fiR¡≈ @fi J¡°u •∫°u* ª°Fw° Fæ ?' - ÎuŸÙ <„s° ÌuJ¡≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ
N≈fi° Ÿ‡≈¥dÕ @fi ∫°ªJ¡°u* J¡°u Ìu Ìuwu Fæ* $ N°æ≤ ∫F N°≈<W Fæ, ∫F Ÿ‡≈<W Fæ, ∫F Ÿf Ju¡bÔ J¡v≈fi°N°u*
Ÿu ˚≤° F…N°, tfi Ÿu ™>° F…N° ˚®t Fæ, ÎuŸu ÿÔ°uJ¡°u* J¡°u ©¥f y°wu Fæ* $ "F° tæ* t≤ y∫° N°æ≤ tæ* Nfi°S F°u
y∫°, oŸ ≈®J¡°≤ Ô°uJ¡ J®¡∏Ìfi w°u J¡≤wu Fæ*, ≈≤ bæ≤°À∫ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uwu, ∫F fn° N°ÿª∫Õ Fæ $' - ÎuŸ°
FÙ J¡Fwu Fæ* $$37-39$$ ≤|Cba„R¡≈ tF°N≤^∫ tu* „°Ô b¨s Ju¡ Ÿt°fi, „`CN°u* J¡° tÌÕfi J¡≤fiu tu* ŸtSÕ
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ ÎuŸÙ Nb_S° Ìu©J¡≤ Ft Ô°uy°u* J¡°u NÃ∫∏w ©uÌ F°u ≤F° Fæ $$40$$ Fu tF°f°F°u, oŸ
≈®J¡°≤ „°uJ¡ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ N∏w#J¡≤db°Ôu ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ <bT∫ tu* Ftu* •∫° J¡≤fi° ª°<FÎ, <ıŸŸu <J¡
fiJ¡° „°uJ¡ <fib¨W F°u, ∫F Ft fiFÙ* ı°fiwu, Nw# Fu J¡tÔfi∫fi, Ft Ô°uy°u* J¡°u ≈°∫ fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ
N°≈ FÙ Ft°≤u <ÌÀÌ„ÕJ¡ F°u* $$41$$
∫<Ì ∫F°≥ ≈≤ ∫F „aJ¡° F°u <J¡ ≤°ıfiÙ<w N°<Ì ∆∫bF°≤°u* J¡°u ı°fifiub°Ôu fnu-fnu <bπ°fi°u* π°≤°
≤°tª∏BıÙ J¡°u ≈Ìu„ <ÌÔ°N°u, <ıŸŸu fiJ¡° Ÿ°≤° t°uF fi‹¸> F°u ı°∫, w°u oŸ „aJ¡° J¡° NfiCª≤
Ÿt°@°fi J¡≤w° Fæ $
≈®˚°u, ≤°ıfiÙ<w N°<Ì ∆∫bF°≤°u* Ju¡ ≈Ìu„J¡ ≤°ı° N°æ≤ Nh~>u f®°Êd ≈¿^±>w°u* J¡°u N≈fiu N°yu Ìu©J¡≤
≤°tª∏BıÙ N∆∫y® F°uJ¡≤ fiJ¡∑ F≥ŸÙ n°wu Fæ* NS°Õwg fiJ¡° <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° Ÿ‡t°fi fi J¡≤ <w≤_J¡°≤
J¡≤wu Fæ* $ f°fl ̨<‹¸>∫°u* Ÿu NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ J¡° ÌÙ©fiub°Ô° ∫F <b_w¨w ıywg <bfi°„Ù FÙ Fæ $ ∫F NFt°J¡°≤
b¨<W Ÿu y‡∫ ≈≤t°SÕ (≈≤t°ÃtR¡≈) b_wC fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ŸŸu <˚∏fi NŸwg b_wC Fæ, ÎuŸ° <fidÕ∫ J¡≤Ju¡
ŸJu¡ <ıI°ŸC F°uJ¡≤ ªC≈ª°≈ Nb¿_Sw ≤Fwu Fæ* $$42,43$$ tF°≤°ı, f°fl ıywg tu* NS°Õwg „`C,
N°ÃtÙ∫, <t`, ≤°≠∫ N°æ≤ t°w° N°<Ì tu* Ÿ‡≈<W ∫° <b≈<W tu* ≤°tª∏B <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ N°_S° (<bÿb°Ÿ)
fiFÙ* J¡≤wu $ N°_S° Ÿu, N°„° Ÿu, oh~>° Ÿu N°æ≤ N°Ãt<bZ°¿∏w J¡∑ ≈®°<›w Ÿu „¥∏∫ ∫u ≤°tª∏BıÙ fi t¥»
ŸyÕ - 11]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
31
Fæ* N°æ≤ fi tC•w FÙ Fæ*, ∏Fu* ÎuŸ° Ìu©J¡≤ Ft Ô°uy fnu Ì…#©Ù ∫° NÃ∫∏w ≈¿≤w›w F°uwu Fæ* $$44-46$$
(N°„° ≈≤°@Ùfi <bT∫°u* tu* F°uwÙ Fæ N°æ≤ _b°@Ùfi <bT∫°u* tu* N°_S° F°uwÙ Fæ, ∫°u* N°_S° N°æ≤ N°„°
J¡° ˚uÌ ŸtHfi° ª°<FÎ $ ≤°tª∏BıÙ tu* <bbuJ¡ Fæ, Nw# bu t¥i> fiFÙ* J¡Fu ı° ŸJ¡wu N°æ≤ N°Ãt<bZ°¿∏w
fitu* fiFÙ* Fæ, Nw# tC•w fiFÙ* J¡Fu ı° ŸJ¡wu, oŸ<ÔÎ bu fi t¥i> Fæ* N°æ≤ fi tC•w Fæ*, ÎuŸ° oŸ ÿÔ°uJ¡ Ÿu
J¡F° y∫° Fæ $ @tÕ Ÿu •∫° F°uy° ? t°w°N°u* Ÿu •∫° F°uy°, oŸ <b_w¨w ≤°≠∫ Ÿu J¡°æfi ≈®∫°uıfi <Ÿ]
F°uy°, <J¡ŸÙ H¥™>Ù b_wC J¡∑ oh~>° Ÿu •∫° ? oŸ ≈®J¡°≤ J¡° <fiÿª∫ J¡≤Ju¡ ≈®°d Ã∫°y J¡≤fiu J¡∑ oh~>° J¡≤
≤Fu Fæ* NS°Õwg ≤°y N°<Ì Ì°uT FÙ ı∏t N°æ≤ t≤dR¡≈ Ì…#© Ju¡ J¡°≤d Fæ*, Nw# t≤fiu Ÿu FÙ tu≤Ù tC<•w
F°uyÙ, ∫°u* <fiÿª∫ J¡≤Ju¡ ≈®°d-Ã∫°y J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ßCJ¡ F°u ≤Fu Fæ*, ∫F ˚°b Fæ $)
ıæŸu b¨<‹¸> J¡° ≈®<wf∏@ F°ufiu ≈≤ ª°wJ¡ ≈sÙ NÃ∫∏w <πÀfi F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ
˚°uy, N°∫C‹∫, ≤°≠∫, <t`, <≈w° N°æ≤ t°w° Ju¡ <bT∫ tu* NÃ∫∏w <πÀfi F°u y∫u Fæ* $$47$$ tF°≤°ı, ∫°u*
N°≈Ju¡ ≈C` ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ «¡≈≤ NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ <ª∏w°, J¨¡„w° N°<Ì <b<b@ „°©°-≈®„°©° Ju¡
R¡≈ Ÿu <b_w°≤≈¥bÕJ¡ N°oÕ F…oÕ <b≈<WR¡≈ Ôw°J¡° Ÿt¥Ô h~>uÌ J¡≤fiu tu* ≈≤t Ì∫°ÔC N°≈ FÙ Ω°uy
J¡≤u* $$48$$ Fu ≈®˚°u, Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ _b˚°bb°Ôu ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u Ÿty® bæ˚b°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ∫F ŸaŸ°≤R¡≈Ù
ı°Ô J¨¡<`t N°æ≤ ≈®<wJ¥¡Ô <bT Ju¡ Ÿt°fi ≈®wÙw F°u ≤F° Fæ ÎuŸu tF°t°uF Ÿu t°u<Fw ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u
ŸaŸ°≤-∆∫bF°≤ tu* ≈®b¨W J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ oŸ ˚¥t^±>Ô tu* J¡°uoÕ ˚Ù tF°„<•w„°ÔÙ fiFÙ* Fæ $$49,50$$
ıæŸu ˚°_J¡≤ (Ÿ¥∫Õ) N≈fiu ˚°_J¡≤≈fiJ¡°u oŸ ≈¨ØbÙ ≈≤ <y≤fiub°Ôu N∏@J¡°≤J¡° fi°„J¡≤ Ÿk¡Ô ffi°w°
Fæ, bæŸu oŸ ˚¥©^±> tu* ÎuŸ° J¡°uoÕ ˚Ù tF°tfi° ŸtSÕ Ÿ°@C ≈C”T fiFÙ* Fæ, ı°u <J¡ ≤°tª∏BıÙ Ju¡ tfi tu*
≤Ffiub°Ôu NfiuJ¡<b@ Ì…#©Ì°∫Ù t°uFR¡≈ N∏@J¡°≤J¡° <bfi°„ J¡≤ N≈fiu Ÿ°@C≈fiJ¡°u Ÿk¡Ô ffi°bu $$51$$
ÌŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
À∫°≤Fb°≥ ŸyÕ
NfiCª≤ Ju¡ tC≥F Ÿu ZÙ≤°tıÙ J¡∑ Nb_S° ŸCfifiu ≈≤ <bÿb°<t`ıÙ J¡° fiŸu Ì°Ÿ F°ufiu J¡° J¡°≤d ≈¥~>fi°$
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡° b¨W°∏w ŸCfiJ¡≤ <bÿb°<t`ıÙ fiu J¡F° # Fu tF°≈®°I Ô°uy°u*, ZÙ≤°tª∏BıÙ ∫<Ì
ŸªtCª FÙ ÎuŸÙ Nb_S° J¡°u ≈®°›w F…Î Fæ* NS°Õwg <b≤•w, Ì…#©Ù N°æ≤ t°u<Fw F…Î Fæ*, w°u ıæŸu t¨y°u* J¡°
HC^±> N≈fiu ∫¥S≈<w J¡°u Ô°w° Fæ bæŸu FÙ N°≈ Ô°uy ˚Ù ∏Fu* „Ù|® tu≤u ≈°Ÿ Ôu N°o∫u $$1$$ bæ≤°À∫ N°æ≤
<bbuJ¡ Ÿu ∫C•w ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡° ∫F t°uF <J¡∏FÙ N°≈<W∫°u* Ÿu NSb° ≤°yb„ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ∫F
tF°k¡ÔÌ°∫J¡ f°u@ FÙ Fæ $$2$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ „Ù|® ∫F°≥ N°∫u* N°æ≤ ∫FÙ* ≈≤ ıæŸu b°∫C ≈bÕw tu* ¿_Sw
tu| J¡°u n° Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ Ft fiJu¡ t°uF J¡°u wC≤∏w Ìq≤ J¡≤ Ìu*yu $$3$$ ≈°∫ π°≤° •w t°uF Ju¡ Ìq≤
J¡≤ Ìufiu ≈≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ Ft Ô°uy°u* J¡∑ ˚°≥<w "w<π‹d°u# ≈≤ta ≈Ìtg' oÃ∫°<Ì ZC<w tu* ≈®<Ÿ] ≈≤t ≈Ì
NS°Õwg N≈fiÙ N°Ãt° tu* <bZ°¿∏w J¡°u ≈®°›w F°u*yu NS°Õwg N°Ãt°≤°t F°u ı°∫u*yu $$4$$ t°uF Ju¡ F¸> ı°fiu ≈≤
ZÙ≤°tıÙ Nt¨w <≈∫u F…Î ≈C”T J¡∑ fi°o˘ f®ÊR¡≈, ≈≤t°fi∏ÌŸ‡≈∏fi, N≈¿≤¿h~>∏fiI°fi_bR¡≈,
<bZ°¿∏wŸC©Ÿ‡≈∏fi N°æ≤ Ÿ∏w°≈„¥∏∫ F°u ı°∫u*yu fiJ¡° „≤Ù≤ ⁄˝-≈C‹¸> f<Ô‹™> N°æ≤ J¡°¿∏wt°fig F°u
ı°∫uy° $$5$$ t°fifiÙ∫ ZÙ≤°tª∏BıÙ wÌfi∏w≤ _b_S<ªW F°uJ¡≤ N≈fiu bdÕ N°æ≤ N°Zt Ju¡ NfiCR¡≈
32
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
Ÿ‡≈¥dÕ ∆∫bF°≤°u* J¡°u <fif°Õ@R¡≈ Ÿu J¡≤u*yu $$6$$ tfifi N°<Ì Ÿu Ã≈∏fi I°fi J¡∑ »w°R¡≈ fÔ Ÿu ∫C•w
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u Ô°uJ¡ tu* J¡°∫Õw[b N°æ≤ J¡°≤dw[b J¡° I°fi F°u ı°∫uy° NSb° Ô°uy°u* Ju¡ ≈≤t ≈C”T°SÕ
N°æ≤ ŸaŸ°≤-˚®td J¡° ˚Ù <bbuJ¡ Ÿu I°fi F°u ı°∫uy° NSb° Ô°uJ¡°ÃtJ¡ <b≤°¸>g, N∆∫°J¨¡w N°æ≤
<F≤^∫y˚Õ - ∫u ≈≤t°SÕw# f®Ê FÙ Fæ*, ŸŸu ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ*, ∫F I°fi F°u ı°∫uy° $ wÌ…≈≤°∏w ∏Fu* ŸC©,
Ì…#© N°<Ì fiFÙ* F°u*yu N°æ≤ ŸCbdÕ N°æ≤ <t\>Ù Ju¡ i>uÔu tu* JC¡~> ˚Ù N∏w≤ ≈®wÙw fiFÙ* F°uy° $$7$$ tC<fiZu‹™>
ZÙ<bÿb°<t`ıÙ Ju¡ ∫°u* J¡Ffiu ≈≤ ≤°ı° Ì„≤S J¡° <ªW N°á°<Ìw F°u y∫°, ∏F°u*fiu ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u
Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ <k¡≤ N∏∫ Ìqw ˚uıu $$8$$ π°≤≈°Ô°u* Ju¡ ytfi Ju¡ Nfi∏w≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ <≈w°ıÙ Ju¡ <fiJ¡¸>
ı°fiu Ju¡ <ÔÎ, ıæŸu Ÿ¥∫Õ ≈bÕw Ÿu <Ìw F°uw° Fæ bæŸu FÙ N≈fiu |≤ Ju¡ N°Ÿfi Ÿu ™>J¡≤ S°unu Ÿu NfiCª≤°u*
N°æ≤ Ì°u ˚°o∫°u* (Ô‚td wS° „`CPfi) Ju¡ Ÿ°S <ıwfiu Ÿt∫ tu* ≤°ı° N°æ≤ tC<fi J¡° Ÿab°Ì F…N° wfiu
FÙ Ÿt∫ tu* o∏B J¡∑ _byÕ˚¥<t Ju¡ Ÿt°fi ≤tdÙ∫ <≈w°ıÙ Ju¡ ≈<b`wt <fib°Ÿ_S°fi tu* y∫u $$9,10$$
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu Ìubb¨∏Ì Ÿu ≈¿≤b¨w o∏B Ju¡ ŸÌ¨„ ≤°ı°N°u* Ju¡ t^±>Ô Ju¡ tº∫ tu* <b≤°ıt°fi tF°≤°ı
Ì„≤S Ju¡ Ìq≤ Ÿu FÙ Ì„Õfi <J¡∫u $ fiJu¡ NyÔ-fyÔ tu* fæ™>u ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ N°æ≤ <bÿb°<t`ıÙ fiŸu
<≈®∫, <Fw N°æ≤ t@C≤ b°w°ÕÔ°≈ J¡≤ ≤Fu Su Îba ª°≤°u* N°u≤, „°˜°u* Ju¡ NSÕ J¡° <b_w°≤ J¡≤fiub°Ôu fiÙ<wI
t∏`Ù, t°Ô°J¡°≤ ≈a<•w f°≥@J¡≤ fæ™>u Su $ ∫S°∫°uÀ∫ _S°fi ≈≤ ©nÙ F…oÕ NwÎb t¥<wÕtwÙ <Ì„°N°u* Ju¡
ŸÌ¨„, F°S tu* ŸC∏Ì≤ ª≥b≤ ÔÙ F…o˘ ÔÔfi°Î≥ tF°≤°ı ≈≤ ª≥b≤ ±C>Ô° ≤FÙ SÙ* $$11-13$$ o@≤ b<Ÿ‹™>,
<bÿb°<t` N°<Ì M¡<Tb¨∏Ì wS° tF°≤°ı Ì„≤S N°<Ì ≤°ıb¨∏Ì fiu Ìq≤ Ÿu N≈fiu <fiJ¡¸> N° ≤Fu Ÿ°s°wg
J¡°<wÕJu¡∫Ju¡ wCv∫ R¡≈b°fig N°æ≤ fÔb°fig ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u Ìu©° $$14$$ „°¿∏w N°æ≤ <bbuJ¡ Ju¡ FuwC
Ÿ[byCd Ÿu Ÿ‡≈∏fi, ŸJ¡ÔıfiŸubfiÙ∫, NŸÙt N°æ≤ ∆∫•w N°á°ÌJ¡w° Ÿu ∫C•w ZÙ≤°tª∏BıÙ <b<b@
≈®°<d∫°u* Ÿu ∆∫°›w, J¡Ô°∫C•w ª∏B π°≤° ŸubfiÙ∫, N≈¿≤<tw N°æ≤ _kC¡¸> <FtŸu ∫C•w <Ft°Ô∫ Ju¡ wCv∫
<Ì©°oÕ Ìuwu Su $ fiJ¡° Ì„Õfi fn° <≈®∫ Ôyw° S°, fiJu¡ „≤Ù≤ Ju¡ Nb∫b Ÿt<b˚•w Su, N°J¨¡<w fnÙ
˚∆∫ SÙ, fiJ¡° „°∏w N°æ≤ ŸbÕtfi°uF≤ „≤Ù≤ ≈C”T°SÕÔ°˚ Ju¡ (@tÕ, NSÕ, J¡°t N°æ≤ t°us ≈®°<›w Ju¡)
<fiw°∏w ∫°uÀ∫ S° $ bu fnu <bfiÙw N°æ≤ Ì°≤ Su $ ∫°æbfi J¡° N°≤‡˚ F°ufiu ≈≤ ˚Ù fiJu¡ „≤Ù≤ tu* ∫°æbfi°u<ªw
ª*ªÔw° fiFÙ* SÙ <J¡∏wC b¨]°u<ªw „°¿∏w (y‡˚Ù≤w°) „°u˚° Ìu ≤FÙ SÙ, N<bbuJ¡ Ju¡ fi‹¸> F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
fitu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° πuy fiFÙ* S° <k¡≤ ˚Ù ∏Fu* ≈≤t°∏Ì ≈®°›w fiFÙ* F…N° S° $ Ìu©wu FÙ ≈®wÙw F°uw°
S° <J¡ fiJ¡∑ N˚Ù‹¸> ≈®°<›w ≈®°∫# Ÿ<∏fi<Fw FÙ Fæ $$15-17$$ ∏F°u*fiu ŸaŸ°≤ J¡∑ y<w<b<@ J¡° <bª°≤
J¡≤ <Ô∫° S°, bu ≈<b`yCdb°Ôu Ô°uy°u* Ju¡ N°Z∫ Su N°æ≤ yCd°u* fiu t°fi°u* Ÿ[byCd Ju¡ Ô°u˚ Ÿu fiJ¡°
N°Z∫ <Ô∫° F…N° S° $ ZÙ≤°tıÙ Ì°≤_b˚°b <„‹¸> N°æ≤ Ì„ÕfiÙ∫ Su $ bu s°u˚≤<Fw ¿_S<w Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ
Ÿ°@fiŸ‡≈<W F°ufiu ≈≤ ˚Ù w[bI°fiR¡≈ ≈≤t°fi∏Ì ≈®°›w fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N≈fiu N∏w#J¡≤dJ¡°u¸>≤ J¡°u
(tfi°u≤S J¡°u) N≈¥dÕ-Ÿ° <Ì©° ≤Fu Su $$18,19$$ oŸ ≈®J¡°≤ NfiuJ¡ yCd°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ N°æ≤ NÃ∫∏w
<fitÕÔ ≈¿≤<tw F°≤ N°æ≤ b˜°u* Ÿu ŸC„°u<˚w ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu Ìq≤ Ÿu FÙ ª*ªÔ N°æ≤ ŸC∏Ì≤ ª¥n°t<d J¡∑
(<Ÿ≤ Ju¡ ≤Ãfi J¡∑) <J¡≤d°u* Ÿu ÌæÌÙ›∫t°fi NwÎb ˚¥J¡‡≈ Ÿu ª*ªÔ ŸCtu” Ju¡ ŸÂ„ ŸC∏Ì≤ t_wJ¡ Ÿu
≈®d°t <J¡∫° $$20,21$$ ıf<J¡ <bÿb°<t`ıÙ "≤°tª∏BıÙ J¡°u Ô°N°u' ∫°u* ≤°tª∏BıÙ Ju¡ <bT∫ tu*
≤°ı° Ÿu J¡F ≤Fu Su, ŸÙ Ÿt∫ J¡tÔfi∫fi ZÙ≤°tª∏BıÙ ZÙ<≈w°ıÙ Ju¡ ª≤d°u* tu* ≈®d°t J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ
ŸyÕ - 11]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
33
ŸtÙ≈ tu* N°∫u $$22$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu ≈FÔu-≈FÔu <≈w°ıÙ J¡°u ≈®d°t <J¡∫° $ wÌ…≈≤°∏w t°fifiÙ∫
≈C”T°u* π°≤° ˚Ù ≈®@°fiR¡≈ Ÿu Ÿ‡t°<fiw b<Ÿ‹™> N°æ≤ <bÿb°<t`ıÙ J¡°u ≈®d°t <J¡∫° $$23$$ wÌfi∏w≤
f®°Êd°u* J¡°u, f∏@CN°u* J¡°u N°æ≤ N≈fiu fnu-f¥»°u* J¡°u ≈®d°t <J¡∫° $ wÌfi∏w≤ ≤°ı°N°u* π°≤° <J¡∫u y∫u
≈®d°t°u* J¡°u w<fiJ¡ HCJ¡°∫u y∫u t_wJ¡ Ÿu, ≈®Ÿ∏fi Â<‹¸> Ÿu N°æ≤ t@C≤ b°dÙ Ÿu y®Fd <J¡∫° $$24$$
Ÿt<ªW N°æ≤ ÌubwCv∫ Ì„ÕfiÙ∫ ZÙ≤°tª∏BıÙ tC<fi∫°u* J¡° N°„Ùb°ÕÌ y®FdJ¡≤ <≈w°ıÙ J¡∑ ≈<b` Ÿ<∏fi<@
tu* ≈F…≥ªu $$25$$ _fiuFt∫ ≤°ı° fiu ≈®d°t„ÙÔ ≤°tª∏BıÙ J¡° <Ÿ≤ Ÿ¥≥|J¡≤ N°<Ôayfi <J¡∫° N°æ≤ ıæŸu
≤°ıFaŸ J¡tÔ J¡°u ª¥tw° Fæ bæŸu FÙ f°≤ f°≤ fiJ¡° tC≥F ª¥t° $$26$$ „`Cw°≈fi ≤°ı° fiu ZÙ≤°tª∏BıÙ
J¡∑ FÙ fi°o˘ Ô‚td N°æ≤ „`CPfi J¡° ˚Ù N°<Ôayfi N°æ≤ ªC‡ffi <J¡∫° $$27$$ N°<Ôayfi J¡≤fiu Ju¡ ≈ÿª°wg
≤°ı° Ju¡ "bß, tu≤Ù y°uÌ tu* fæ™>°u' ∫F J¡Ffiu ≈≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ ˚¥<t ≈≤ NfiCª≤°u* π°≤° <f~>°∫u y∫u b˜
≈≤ fæ™> y∫u $$28$$ ≤°ı° Ì„≤S fiu J¡F° # ≈C` wCt <bbuJ¡Ÿ‡≈∏fi F°u Îba <b<b@ J¡v∫°d°u* Ju¡ ˚°ıfi F°u,
wCt N<bbu<J¡∫°u* J¡∑ fi°o˘ <„<SÔ fC<] Ÿu N≈fiÙ N°Ãt° J¡°u <©∏fi tw J¡≤°u $ bß, b¨]°u* J¡∑, f®°Êd°u*
J¡∑ N°æ≤ yC”ıfi°u* J¡∑ N°I° J¡° ≈°Ôfi J¡≤ ≤Fu wC‡F°≤u ıæŸu ıfi°u* J¡°u FÙ ≈<b` ≈Ì ≈®°›w F°uw° Fæ, <J¡∏wC
ı°u Ô°uy t°uF J¡° NfiCŸ≤d J¡≤wu Fæ*, ∏Fu* bF ≈Ì fiFÙ* <tÔ ŸJ¡w° $$29,30$$ ≈C`, w˚Ù wJ¡ N°≈<W∫°≥
<fifÕÔ F°uJ¡≤ Ìq≤ ≤FwÙ Fæ*, ıf wJ¡ t°uF J¡°u NbJ¡°„ fiFÙ* <Ì∫° ı°w° $ t°uF J¡°u NbJ¡°„ <tÔfiu ≈≤ w°u
bu fnÙ fÔbwÙ F°u ı°wÙ Fæ* $$31$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°ı≈C`, Fu tF°˚¥ı, wCt fnu „¥≤bÙ≤ F°u,
wCtfiu Ì…#© J¡∑ ≈≤‡≈≤° Ju¡ ıfiJ¡ N°æ≤ J¡<™>fi°oÕ Ÿu fi‹¸> F°ufiub°Ôu ofi <bT∫R¡≈ „`CN°u* ≈≤ <bı∫ ≈° ÔÙ
Fæ $$32$$ ÎuŸu ≈®˚°b„°ÔÙ F°ufiu ≈≤ ˚Ù t¥i> Ô°uy°u* Ju¡ ∫°uÀ∫ <bsu≈R¡≈ fnÙ w≤ay°u* Ÿu tF°fig N°b≤dR¡≈
„æÃ∫ Ÿu ∫C•w t°uFR¡≈ ŸtCB tu* Nfi°ÃtI (N°Ãtw[b J¡°u fi ı°fifiub°Ôu) J¡∑ ˚°≥<w •∫°u* <fitÀfi F°uwu
F°u ? $$33$$ ZÙ<bÿb°<t`ıÙ fiu J¡F° # ≤°ıJC¡t°≤, <ªW π°≤° J¡∑ yoÕ ª*ªÔ fiÙÔJ¡tÔ°u* Ju¡ wCv∫
fiu`°u*J¡∑ ª*ªÔw°J¡°u ~>°unJ¡≤ J¡<F∫u <J¡ N°≈Ju¡ t°uFJ¡° •∫° J¡°≤d Fæ ?$$34$$ ıæŸu |≤ J¡°u ª¥Fu ©°uÌ
±>°Ôwu Fæa, bæŸu FÙ ı°u tfi J¡∑ ∆∫S°Î≥ N°≈Ju¡ <ªWJ¡°u Ì…#©Ù J¡≤ ≤FÙ Fæ* $ bu <J¡Ÿ<ÔÎ F…oÕ Fæ*, <J¡wfiÙ Fæ*,
N°æ≤ J¡°æfiŸÙ N<˚Ô°T° Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ „°∏w F°uyÙ ?$$35$$
t°fi<ŸJ¡ ∆∫S°N°u* Ju¡ J¡°≤d ıywg tu* ≈®<Ÿ] FÙ Fæa, fiJu¡ <ÔÎ ≈®ÿfi •∫°u* J¡≤wu Fæ* ? oŸ „aJ¡° ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
™>ÙJ¡ Fæ tfi J¡Ù ∆∫S°N°ua Ju¡ J¡°≤d ≈®<Ÿ] Fæ, ≈≤ N°≈ fi NfiC<ªw ∆∫S°N°u*Ju¡ <ªw ≈°` fiFÙ*
Fæa $ N°≈∏fi (N°≈<W∫C•w) NSb° Ì¿≤B FÙ fiJ¡° ≈°` F°u ŸJ¡w° Fæ $ N°≈J¡∑ Ÿ˚Ù N°≈<W∫°≥ N°≈Ju¡
¿≈w°ıÙ Ju¡ ≈®w°≈ Ÿu FÙ fi‹¸> Fæa, Nw# N°≈Ju¡ π°≤° N°≈<W∫°u* tu* <fi≤ŸfiÙ∫ JC¡~> Fæ FÙ fiFÙ* N°æ≤ <k¡≤
N°≈J¡∑ N°≈<W∫°≥ w°u _bw# FÙ <fi≤_w Fæ* $$36$$ Fu Nfi| ! <ıŸ ≈Ì°SÕJ¡∑ N°≈J¡°u N<˚Ô°T° F°u Ÿu
„Ù|® J¡<F∫u, bF N°≈J¡°u Nbÿ∫ <tÔuy°, <ıŸJ¡∑ ≈®°¿›w Ÿu <k¡≤ t°fi<ŸJ¡ ∆∫S°Î≥ N°≈J¡°u J¡‹¸> fiFÙa
≈F…≥ª°∫uyÙ $$37$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu tF°tC<fi ZÙ<bÿb°<t`ıÙ Ju¡ •w b°•∫ J¡°u, <ıŸJu¡ y˚Õ tua N≈fiÙ
N<˚Ô°T°N°ua Ju¡ NfiCJ¥¡Ô ≈®J¡°„ <fi<Fw Fæ, ŸCfiJ¡≤ ©uÌ Ã∫°y <Ì∫°, ıæŸu <J¡ tu| Ju¡ yıÕfiu ≈≤ N≈fiu
N<˚tw ≈Ì°S°u˘ J¡∑ <Ÿ¿] J¡° NfiCt°fi J¡≤fiub°Ô° t∫¥≤ ©uÌ J¡°u ~>°un Ìuw° Fæ $$38$$
À∫°≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
34
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
f°≤Fb°≥ ŸyÕ
˚°uy°u* J¡∑ Ì…#©R¡≈w°, <bT∫ N°<Ì J¡∑ NŸÃ∫w° wS° Ÿ‡≈¿W J¡∑ NfiSÕFuwCw° J¡° bdÕfi $
b°vtÙJ¡∑ıÙ fiu J¡F° # Fu ˚≤π°ı, tCfiÙ∏B <bÿb°<t`ıÙ Ju¡ ∫°u* ≈¥~>fiu ≈≤ ≤°tª∏BıÙ @æ∫Õ @°≤d
J¡≤ Wt NSÕŸu ≈¿≤≈¥dÕ ŸC∏Ì≤ bªfi f°uÔu $$1$$ ≤°tıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig ∫Ω<≈ tæ* NI°fiÙ Fq≥,
wS°¿≈ oŸ Ÿt∫ N°≈Ju¡ ≈¥~>fiu ≈≤ Ÿf JC¡~> J¡Fq≥y°, •∫°u*<J¡ Ÿwg≈C”T°u* Ju¡ bªfi°u* J¡° J¡°æfi vÔa|fi
J¡≤ ŸJ¡w° Fæ ? $$2$$
∫°u* N≈fiÙ <bfiÙw b°dÙ Ÿu tC<fi J¡°u N≈fiu b„ tu* J¡≤Ju¡ ≤°tª∏BıÙ N≈fiu b¨W°∏w Ju¡ NfiCb°Ì Ju¡
fF°fiu Ÿu @t°ÕfiC‹™>°fiı<fiw <ªW J¡∑ „C<] Ÿu <bbuJ¡ N°æ≤ bæ≤°À∫ F°ufiu ≈≤ tCHtu* <bª°≤ J¡° Ì∫ F…N°,
ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tæ* ∫F°≥ N≈fiu <≈w°ıÙ Ju¡ |≤ tu* Ã≈∏fi F…N°, J®¡t Ÿu f»° N°æ≤ <bΩ° ˚Ù ≈®°›w J¡∑ $ ŸJu¡ f°Ì Fu
tC<fifi°∫J¡, Ÿwg N°ª≤d°u* Ju¡ NfiC‹™>°fi tu* wÃ≈≤ F°uJ¡≤ wÙSÕ∫°`° Ju¡ <ÔÎ ŸtCB≈∫Õ∏w ≈¨ØbÙ Ju¡ ª°≤°u*
N°u≤ <bª≤° $$3,4$$ oŸ fÙª tu* oŸ ŸaŸ°≤ ≈≤ N°_S° J¡°u F≤fiub°Ô° ∫F <bª°≤ tu≤u tfi tu* Ã≈∏fi
F…N°, <ıŸu tæ* N°≈Ju¡ Ÿ°tfiu ≈¿_Sw J¡≤w° Fq≥ $$5$$ wÙSÕ∫°`° J¡≤fiu Ju¡ Nfi∏w≤ tu≤° tfi •w <bbuJ¡
Ÿu ≈¥dÕ F°u y∫° $ ŸŸu Ÿf <bT∫ ≈¿≤d°t tu* fiÙ≤Ÿ Fæ*, ÎuŸÙ fC<] F…oÕ N°æ≤ Ÿ fC<] Ÿu tæ*fiu <bª°≤ <J¡∫°
<J¡ ∫F ı°u ŸaŸ°≤ J¡° ≈®b°F Fæ, ∫F •∫° ŸC© J¡° FuwC F°u ŸJ¡w° Fæ ? NS°Õwg oŸ <b_w¨w ŸaŸ°≤ Ÿu J¡˚Ù
ŸC© fiFÙ* <tÔ ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ oŸtu* ı°u ıÙb Ã≈∏fi F°uwu Fæ*, bu t≤fiu Ju¡ <ÔÎ FÙ Ã≈∏fi F°uwu Fæ* N°æ≤
ı°u t≤wu Fæ*, bu ı∏t Ju¡ <ÔÎ FÙ t≤wu Fæ*, fiJ¡°u JC¡~> ˚Ù ŸC© fiFÙ* <tÔw° $$6,7$$
(„°˜J¡°≤°u* fiu ˚Ù "t¨<wfÙıa ˚bu≠ı∏t ı∏t fÙıa ˚bu∏t¨<w#' ∫°fiÙ t≤d tu* ı∏t J¡°≤d Fæ N°æ≤
ı∏t tu* t≤d J¡°≤d Fæ, ÎuŸ° J¡F° Fæ $)
oŸ <bT∫ tu* ∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ ˚Ôu FÙ ı∏t N°æ≤ t≤d Ì…#©R¡≈ F°u*, ≈≤∏wC fiJu¡ fÙª tu* ıÙbfiÌ„°
tu* ŸC© <tÔw° FÙ Fæ, w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ $
ª≤ N°æ≤ Nª≤°u* J¡∑ ªu‹¸>°N°u* Ÿu ∫C•w bæ˚bJ¡°Ô tu* ≤Ffiub°Ôu ∫u <ıwfiu ˚°uy Ju¡ Ÿ°@fi ≈Ì°SÕ
Fæ*, ∫u ŸfJu¡-Ÿf N¿_S≤ ∫°fiu s<dJ¡ Fæ*, ∫u N°≈<W∫°u* Ju¡ FÙ _b°tÙ ∫°fiÙ t¥Ô Fæ* N°æ≤ ≈°≈ Ju¡ FuwC
Fæ* ≈°≈_bR¡≈ Fæ* $$8$$
(w°Ã≈∫°ÕSÕ ∫F Fæ <J¡ oŸ ıywg tu* Ì°u ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈®°dÙ F°uwu Fæ* ÎJ¡ ª≤ ∫°fiÙ ªÔfiu <k¡≤fiub°Ôu N°æ≤
ÌqŸ≤u Nª≤ ∫°fiÙ ı°u ªÔ-<k¡≤ fiFÙ* ŸJ¡wu -b¨s°<Ì $ fitu* ªÔfiu <k¡≤fiub°Ô°u* J¡∑ ˚°uy tu* ≈®b¨<W
N≈fiÙ FÙ ≈®b¨<W N°æ≤ <fib¨<W Ÿu ≈®°›w Ÿ°@fi°u* π°≤° F°uwÙ Fæ $ N°æ≤ Nª≤°u* J¡∑ ˚°uy tu* ≈®b¨<W Ìæb
(≈®°≤Æ@) Ÿu ≈®°›w Ÿ°@fi°u* π°≤° F°uwÙ Fæ $ oŸ ˚°uy≈®b¨<WR¡≈ ªu‹¸>° Ÿu ∫C•w F°ufiu ≈≤ ˚Ù ˜Jg¡ (≈C‹≈t°Ô°),
ª∏Ìfi, N∏fi, ≈°fi N°<Ì <ıwfiu <bT∫ Fæ*, bu Ÿf „°ÿbw ŸC© fiFÙ* Ìu ŸJ¡wu, •∫°u*<J¡ bu ©CÌ FÙ N¿_S≤
Fæ*, NS°Õwg <ıŸ Ÿt∫ fiJ¡∑ ≈®°<›w F°uyÙ, Ÿ Ÿt∫ ŸC© Ìuwu Fæ* N°æ≤ <ıŸ Ÿt∫ fiŸu <b∫°uy F°uw°
Fæ, Ÿ Ÿt∫ Ì…#© Ìuwu Fæ*, oŸ<ÔÎ fiŸu ÎJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ ŸC© J¡∑ N°„° FÙ fiFÙ* J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ, N<@J¡
•∫° J¡Fu*, ∫u <bT∫ N°≈<W∫°u* Ju¡ _b°tÙ Fæ* NS°Õwg ≤°y-πuT N°<Ì fnÙ-fnÙ N°≈<W∫°≥ ∏FÙ* Ÿu ≈®°›w
ŸyÕ - 12]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
35
F°uwÙ Fæ* N°æ≤ „°˜°u* tu* ı°u <fi<T] <bT∫ Fæ*, bu w°u _b∫a ≈°≈R¡≈ FÙ Fæ*, Nw# ofi N¿_S≤ <bT∫°u* Ÿu ŸC©
J¡∑ N<˚Ô°T° J¡≤fi° ŸbÕS° t¥©Õw° FÙ Fæ $)
Ô°uFu J¡∑ „Ô°J¡°N°u* Ju¡ Ÿt°fi ∫u <bT∫ ≈≤_≈≤ ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ÿu <tÔu ıCÔu fiFÙ* Fæ*, <J¡∏wC Ju¡bÔ tfi
J¡∑ J¡v≈fi° Ÿu fiJ¡° Ÿ‡f∏@ ıfÌÕ_wÙ t°fi° ı°w° Fæ NS°Õwg ∫F tu≤u ≈˚°uy J¡° Ÿ°@fi Fæ, oŸŸu tæ*
∫F J¡°t J¡R¡≥y°, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ tfi J¡∑ J¡v≈fi° Ÿu fi <bT∫°u* J¡° ≈≤_≈≤ <J®¡∫°-J¡°≤d˚°b Ÿu Ÿ‡f∏@
t°fi° ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ Ô°uy°u* J¡°u ŸC©J¡°≤J¡R¡≈ Ÿu fiJ¡° ı°u ˚°fi F°uw° Fæ, bF Ju¡bÔ NI°fit¥ÔJ¡
tfi Ÿu J¡¿v≈w FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ <bT∫ Ì…#©R¡≈ FÙ Fæ*, ŸC©R¡≈ fiFÙ* Fæ* $$9$$
Ju¡bÔ <bT∫°u* J¡° Ÿ‡f∏@ FÙ tfi Ju¡ π°≤° J¡¿v≈w fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ıÙb Ju¡ ı∏t N°<Ì ˚Ù tfi Ju¡
π°≤° FÙ J¡¿v≈w Fæ*, oŸ<ÔÎ Âÿ∫t°fi Ÿ‡≈¥dÕ ıywg tfi Ÿu J¡¿v≈w FÙ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
J¨¡<`t buT Ju¡ Ÿt°fi ÌÙ©fiub°Ô° ∫F Ÿ°≤° ıywg tfi J¡∑ J¡v≈fi°t°` Fæ N°æ≤ bF tfi ˚Ù <bbuJ¡I°fi
F°ufiu ≈≤ „¥∏∫-Ÿ° FÙ ≈®wÙw F°uw° Fæ, Nw# tfi Ÿu ˚Ù Ft ŸC© J¡∑ N°„° fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu, <k¡≤ Ft
Ô°uy°u* J¡°u owfiu Ÿt∫ wJ¡ "ŸC© F°uy°' oŸ ≈®J¡°≤ t°uF tu* <J¡Ÿfiu ±>°Ô ≤•©° Fæ ?$$10$$ ıæŸu t≤Ù<ªJ¡°
J¡°u ıÔ ŸtHJ¡≤ tCÀ@ t¨y bfi tu* fnÙ Ìq≤ wJ¡ o@≤-@≤ ˚¸>J¡wu ≤Fwu Fæ*, <k¡≤ ˚Ù JC¡~> fiFÙ* <tÔw°,
bæŸu FÙ t¥»fC<] Ft Ô°uy oŸ ŸaŸ°≤ tu* NŸwg ≈Ì°S°u˘ J¡°u ŸC© Ju¡ Ÿ°@fi ŸtHJ¡≤ o@≤-@≤ ©¥f
˚¸>J¡wu ≤Fwu Fæ*, ≈≤ F°S JC¡~> fiFÙ* Ôyw° $ ∫Ω<≈ Ft Ô°uy <J¡ŸÙ Ju¡ π°≤° fuªu fiFÙ* y∫u Fæ*, wS°<≈ fuªu
y∫u ≈®°<d∫°u* Ju¡ Ÿt°fi ≈≤b„ F°uJ¡≤ fæ™>u F…Î Fæ*, NÃ∫∏w ©uÌ Fæ <J¡ t°∫° J¡°u ı°fiwu F…Î ˚Ù Ft t¥» FÙ
Fæ*, •∫°u*<J¡ ŸJ¡∑ JC¡~> <ª∏w° fiFÙ* J¡≤wu $$11,12$$ oŸ ŸaŸ°≤R¡≈ ≈®≈*ª tu* ∫u ı°u N˚°yu ˚°uy Fæ*, bu
J¡°æfi ªÙı Fæ* <J¡ Ft Ô°uy fiJu¡ ∆∫SÕ t°uF Ÿu ∫° ˚®°¿∏w Ÿu f] F°uJ¡≤ Nb¿_Sw Fæ* ?$$13$$ ıæŸu N≤^∫
tu* <J¡ŸÙ y±>g»u tu* <y≤u F…Î t¥» t¨y fF…w J¡°Ô Ju¡ f°Ì ∫F ı°fiwu Fæ* <J¡ Ft y±>g»u Ju¡ N∏Ì≤ <y≤ y∫u Fæ*,
bæŸu FÙ Ft Ô°uy°u* fiu fF…w J¡°Ô Ju¡ f°Ì ∫F ı°fi° <J¡ Ft ∆∫SÕ t°uF tu* <y≤u F…Î Fæ* $$14$$ tCHu ≤°≠∫ Ÿu
•∫° ? ofi ˚°uy°u* Ÿu •∫° ? tæ* J¡°æfi Fq≥ N°æ≤ <J¡Ÿ<ÔÎ N°∫° Fq≥ ? ı°u <tØ∫° Fæ, bF <tØ∫° FÙ ≤Fu, •∫°u*<J¡
ŸJu¡ <tØ∫° F°ufiu Ÿu <J¡ŸJ¡° •∫° <fynfiub°Ô° Fæ ? $$15$$ Fu f®Êfig, ıæŸu ∫`w` ˚®td J¡≤fiub°Ôu
≈<SJ¡ J¡∑ t”˚¥<t Ÿu N°_S° F¸> ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ tu≤u ofi Ÿf <bª°≤°u* Ÿu Ÿ˚Ù ˚°uy-Ÿ°@fi ≈Ì°S°u˘ Ÿu
tu≤° <ªW F¸> y∫° Fæ $ oŸ<ÔÎ ˚ybfig, N°≈ ∫F fwÔ°o∫u <J¡ ∫F <Ì©fiub°Ô° ıywg Ÿb°ÕÃtfi° fi‹¸>
NS°Õwg NŸwg oŸ<ÔÎ F°u ı°w° Fæ <J¡ Ÿwg N°æ≤ NŸwg J¡° <b≤°u@ Fæ ? ∫<Ì ıywg NŸwg Fæ, w°u bF <k¡≤
J¡˚Ù Ÿwg F°uw° Fæ ? ŸJ¡∑ •∫° b¨<] F°uwÙ Fæ ? •∫° ı≤°, t≤d, N°≈<W, ı∏t N°æ≤ Ÿ‡≈<W ∫u Ÿf
N°<b˚°Õb N°æ≤ <w≤°u˚°b Ÿu ≈Cfi# ≈Cfi# f»wu ≤Fwu Fæ* ? tC<fib≤ ! Ìu<©∫u, Ft Ô°uy fi wCh~> ˚°uy°u* Ÿu ÎuŸu
ııÕ≤ F°u y∫u Fæ*, ıæŸu <J¡ ≈bÕw Ju¡ «¡≈≤ Ju¡ b¨s N°≥@Ù Ÿu ııÕ≤ F°u ı°wu Fæ* $ ı°u fC<]t°fig Ô°uy Fæ*, bu ˚Ù
JC¡~> fiFÙ* J¡≤ ≤Fu Fæ*, oŸ<ÔÎ <bbuJ¡∑ N°æ≤ N<bbuJ¡∑ Ÿ˚Ù ≈®°dÙ ıæŸu Nªuwfi f°≥Ÿ J¡∑ budC ≈bfi Ju¡ π°≤°
„ÆÌ J¡≤wÙ Fæ, bæŸu ≈®°d fi°tJ¡ b°∫C Ÿu ≈®u¿≤w F°uJ¡≤ ∆∫SÕ FÙ „ÆÌ J¡≤wu Fæ*, fiŸu JC¡~> ˚Ù fiFÙ* F°uw° $
ıæŸu ≈C≤°fi° b¨s N≈fiu ©°u©Ôu tu* ≤Ffiub°ÔÙ y® N<Àfi Ÿu ıÔ ı°w° Fæ, bæŸu FÙ Fu tC<fiZu‹™> tu≤° oŸ
Ì…#© Ÿu ~C>¸>J¡°≤° Jæ¡Ÿu F°uy°, ÎuŸÙ <ª∏w°R¡≈ N<Àfi Ÿu tæ* ŸÌ° ıÔw° ≤Fw° Fq≥ $$16-21$$ ŸaŸ°≤ Ju¡
<b<b@ Ì…#©R¡≈ ≈°T°d Ÿu tu≤° N∏w#J¡≤d ııÕ≤ F°u y∫° Fæ, tæ* N≈fiu <t`°u* N°æ≤ Ô°uJ¡ Ÿu ±>≤J¡≤
36
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
NZC≈¥dÕ fiu`°u* Ÿu fiFÙ* ≤°u ≤F° Fq≥, •∫°u*<J¡ ∫<Ì tæ* ≤°ufi° N°≤‡˚ J¡R¡≥, w°u bu ˚Ù ≤°ufiu Ôyu*yu $$22$$ NZC≤<Fw
„C‹J¡ ≤°uÌfi Ÿu ≈®Ù<w„¥∏∫ NwÎb FT°Õ<Ì„¥∏∫ tu≤u tC© Ju¡ J¨¡<`t ¿_tw, N<˚Ô°≈ N°<Ì b¨<W∫°u* J¡°u
ÎJ¡°∏w tu* tu≤° N∏w#J¡≤d_S <bbuJ¡ FÙ Ìu©w° Fæ $$23$$ ıæŸu J¡°uoÕ ≈¥bÕ Nb_S° tu* NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑
Ÿ‡≈<W∫°u* Ÿu Ÿ‡≈∏fi ˚°À∫b°fig ≈C”T Ìæb Ÿu N°oÕ F…oÕ Ì¿≤B°b_S° tu* N≈fiÙ ≈¥bÙÕ∫ Ÿt¨<] J¡° _t≤d
J¡≤ tCÀ@ F°uw° Fæ $ bæŸu FÙ tæ* ˚Ù <≈®∫wt <bT∫°u* J¡∑ <bfi°„≈®°∫ Nb_S° J¡° ∫° Ÿf ≈®J¡°≤ Ju¡ Ì…#©°u* Ju¡
≈„tR¡≈ ≈≤t°fi∏Ì Ju¡ NI°fi J¡∑ <bJ¡°≤˚¥w Nb_S° J¡° <bª°≤ J¡≤ oŸ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ªu‹¸>° Ÿu NÃ∫∏w
tCÀ@ F°u ≤F° Fq≥ $$24$$ b*ªfi° Ÿu ˚≤≈¥≤ ∫F Ô‚tÙ N∏w#J¡≤d J¡∑ b¨<W∫°u* J¡°u tCÀ@ J¡≤wÙ Fæ, yCd°u* J¡°u
fi‹¸> J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ NfiuJ¡ w≤F Ju¡ Ì…#©°u* J¡°u ÌuwÙ Fæ $$25$$ @<fi∫°u* J¡°u <ª∏w°R¡≈ @°≤ Ÿu ©^±>„#
J¡°¸>fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®b¨W ªJ®¡R¡≈Ù ∫u <b<b@ @fi tCHu N°fi∏Ì fiFÙ* Ìuwu N°æ≤ ˜Ù, ≈C`°<Ì ≈¿≤b°≤ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ
|≤ y® N°≈<W∫°u* Ju¡ |≤°u* Ju¡ Ÿt°fi tCHu N°fi∏Ì fiFÙ* Ìu ≤Fu Fæ* $$26$$ ıæŸu ˚ay…≤ J¡°‹™> N°<Ì Ÿu
N°h~>°<Ìw ~>°u¸>u ywÕ tu* <y≤fiu Ju¡ J¡°≤d ≈®°›w sC@°, <≈≈°Ÿ° N°<Ì Ì°uT°u* Ju¡ N°æ≤ <y≤fi°, f°≥@° ı°fi°
N°<Ì Ì…ÌÕ„°N°u* Ju¡ <bª°≤ Ÿu f∏@fi tu* ≈nu F…Î F°SÙ J¡°u ŸC© fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ ÌuF N°<Ì ≈Ì°S°u˘ Ju¡
˚ay…≤ÃbR¡≈ FuwC Ÿu ı<fiw NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ Ì°uT°u* N°æ≤ Ì…ÌÕ„°N°u* J¡° _t≤dJ¡≤ tCHu ŸC© fiFÙ* F°uw° $$27$$
NI°fiR¡≈Ù ≤°<` tu* N<bª°≤R¡≈Ù <fi<bn JC¡F≤u Ÿu Ô°uy°u* J¡∑ I°fiR¡≈Ù ≠∫°u<w Ju¡ fi‹¸> F°ufiu ≈≤ ÌqŸ≤°u* J¡°u
Ì…#© Ìufiub°Ôu fnu ªwC≤ ŸæJ¡n°u* <bT∫R¡≈Ù ª°u≤ ŸÌ° ª°≤°u* N°u≤ <bbuJ¡R¡≈Ù tC¶∫ ≤Ãfi J¡°u ªC≤°fiu Ju¡ <ÔÎ
ıÙı°fi Ÿu Ôyu F…Î Fæ* $ ∫C] tu* ∏Fu* <bfi‹¸> J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <bπ°fi°u* J¡°u (w[bI°<fi∫°u* J¡°u) ~>°unJ¡≤ J¡°æfi
Ÿu ∫°u]° ŸtSÕ F°u ŸJ¡wu Fæ* ? w[bI°fiÙ FÙ fiJ¡° <bfi°„ J¡≤fiu tu* ŸtSÕ Fæ*, ÌqŸ≤u fiFÙ*, •∫°u*<J¡ wt
(NI°fi N°æ≤ N∏@J¡°≤) J¡° <bfi°„ F…Î <ffi° fiJ¡° b@ F°ufi° NŸa˚b Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$28$$
f°≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
wu≤Fb°≥ ŸyÕ
Ÿf t¥»°u* J¡°u <≈®∫ N°æ≤ ŸÌ° ˚°uyR¡≈Ù NfiSÕ J¡°u Ìufiub°ÔÙ Ô‚tÙ J¡∑ <b<b@ Ì°uT°u* π°≤° <fi∏Ì° $
oŸ ≈®J¡°≤ <bT∫°u* J¡∑ NŸ°≤w° J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤ <bT∫-Ÿ‡≈°Ìfi tu* FuwC˚¥w ZÙ-@fiŸ‡≈<W˚Ù NŸ°≤ FÙ Fæ, ÎuŸu ≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ oŸ ŸyÕ J¡° N°≤‡˚ J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu tC<fiZu‹™>, oŸ ŸaŸ°≤ tu* @fiŸ‡≈<W ¿_S≤ N°æ≤ <b<b@ ŸC©°u* J¡∑ FuwC
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ÃJ¨¡‹¸> Fæ, ÎuŸ° t¥i> ∆∫<•w∫°u* fiu FÙ t°fi ≤•©° Fæ, b_wCw# bF fi ¿_S≤ Fæ, N°æ≤ fi
ÃJ¨¡‹¸> FÙ Fæ $ bF <fiw°∏w NfiSÕ Ìufiub°ÔÙ N°æ≤ t°uF J¡∑ FuwC Fæ NS°Õw b@, f∏@fi, fi≤J¡ N°<Ì <b<b@
•Ôu„ ÌuwÙ Fæ, w<fiJ¡ ˚Ù ŸC© fiFÙ* ÌuwÙ NSb° ≈®°›w F°ufiu ≈≤ t°uF tu* ±>°ÔwÙ Fæ, fi‹¸> F°ufiu ≈≤ •Ôu„
ÌuwÙ Fæ ∫° y<FÕw @fi FÙ ÌuwÙ Fæ, <bbuJ¡ fiFÙ* ÌuwÙ $$1$$ ıæŸu bT°ÕJ¡°Ô tu* fiÌÙ «¡≈≤ J¡°u ~>ÔfiuJ¥¡Ìfiub°ÔÙ fnÙ fnÙ NfiuJ¡ t<Ôfi w≤ay°u* J¡°u @°≤d J¡≤wÙ Fæ, bæŸu FÙ •w Ÿ‡≈<W ß°F Ÿu f»u F…Î
Nfi∏w tfi°u≤S°u* Ÿu ∫C•w NwÎb NÃ∫∏w N°JC¡Ô NfiuJ¡ t¥i> Ô°uy°u* J¡°u N≈fiu b„tu* J¡≤ N≈fiÙ N°u≤
©∑*ªwÙ Fæ $ Fu tC<fib≤, <ª∏w°Î≥ ZÙ J¡∑ ≈C<`∫°≥ Fæ* $ ıæŸu fiÌÙŸu NŸa¶∫ w≤ayu Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ*, <k¡≤ bu
b°∫C J¡∑ ŸF°∫w° Ÿu f»wÙ Fæ*, bæŸu FÙ ZÙ Ÿu NŸa¶∫ <ª∏w°R¡≈ ≈C<`∫°u* J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, wÌ…≈≤°∏w
ŸyÕ - 13]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
37
<b<b@ Ì…ÿªu‹¸>°N°u* π°≤° fiJ¡∑ b¨<] F°uwÙ Fæ $$2,3$$ ıæŸu NI°fi Ÿu N°y J¡°u ≈æ≤ Ÿu JC¡ªÔ J¡≤ ıÔÙ
F…oÕ J¡°uoÕ N˚°<yfi ÎJ¡ ıyF ª≤d fiFÙ* ≤© ŸJ¡wÙ, <J¡∏wC F°S-≈æ≤ ≈¸>J¡wÙ F…oÕ o@≤-@≤ |¥twÙ
Fæ, ŸJ¡∑ ªu‹¸>° ÎJ¡ ŸÙ fiFÙ* ≤FwÙ, bæŸu FÙ ZÙ ˚Ù „°˜≈®<w≈°<Ìw ŸÌ°ª°≤ Ÿu ≤<Fw ≈C”T J¡°u
≈®°›wJ¡≤ o@≤-@≤ |¥twÙ-<k¡≤wÙ Fæ, J¡˚Ù ÎJ¡ ıyF ¿_S≤ fiFÙ* ≤FwÙ $$4$$ ıæŸu <Ì∫u J¡∑ Ô°æ ~¥>fiu Ÿu
Ì°F Ã≈∏fi J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ J¡°ıÔ J¡°u @°≤d J¡≤wÙ Fæ, bæŸu FÙ ∫F ZÙ ˚Ù ıCN°, ª°u≤Ù N°<Ì Ÿu oŸJu¡
JC¡~> <F_Ÿu J¡° s∫ F°ufiu ≈≤ ZÙt°fi°u* J¡°u Ÿ∏w›w J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ fÙª tu* FÙ (NfibŸ≤ tu* FÙ) N≈fi° ∫°
N≈fiu ≈˚°u•w° J¡° fi°„ J¡≤ ±>°ÔwÙ Fæ $$5$$ Ì…#© Ÿu ≈°<ıÕw ˚Ù ∫F t¥» ZÙ ≤°ı°N°u* J¡∑ ≈®J¨¡<w Ju¡
Ÿt°fi yCd N°æ≤ NbyCd°u* Ju¡ <bª°≤ Ju¡ <ffi° FÙ ı°u J¡°uoÕ ŸJu¡ ŸtÙ≈ tu* ≤Fw° Fæ, ŸÙJ¡° NbÔ‡ffi
J¡≤ ÔuwÙ Fæ NS°Õwg ıæŸu ≈®°∫# t¥i> ≤°ı° Ô°uy @°<tÕJ¡ yCdb°fi°u* Ju¡ Ÿ°S ≈®Ù<w fiFÙ* J¡≤wu, <ıŸ <J¡ŸÙ
ŸtÙ≈_S Ju¡ Ÿ°S ≈®Ù<w J¡≤ Ôuwu Fæ*, bæŸu FÙ Ì…#© Ÿu ≈°<ıÕw ˚Ù ∫F ZÙ yCdb°fig @°¿tÕJ¡°u* Ju¡ FÙ
≈˚°uy Ju¡ <ÔÎ fiFÙ* F°uwÙ, <J¡∏wC yCd N°æ≤ NbyCd°u* Ju¡ <bª°≤ Ju¡ <ffi° <ıŸJ¡°u ŸtÙ≈ tu* ≈°wÙ Fæ ŸÙ
Ÿu <Ô≈¸> ı°wÙ Fæ $$6$$ <ıfi J¡t°u˘ J¡° k¡Ô @fi, ≤°≠∫Ô°˚ N°<Ì N°æ≤ Ô°u˚, <F*Ÿ°, <tØ∫°˚°Td
N°<Ì Ì°uTR¡≈ Ÿ≈Õ<bT Ju¡ buuy°u*Ju¡ <b_w°≤ Ju¡ <ÔÎ F°uw° Fæ ∏FÙ ∫C], ıCN°, ∆∫°≈°≤ N°<Ì J¡t°u˘ Ÿu ∫F
f»wÙ Fæ; ∫I, Ì°fi N°<Ì Ÿu fiFÙ*, fiŸu w°u f»fiu Ju¡ fÌÔu |¸>wÙ Fæ, •∫°u*<J¡ fitu* oŸJ¡° ∆∫∫ F°uw°
Fæ $$7$$ w˚Ù wJ¡ Ô°uy N≈fiu N°æ≤ ≈≤°∫u Ô°uy°u* ≈≤ Ì∫°, Ì<s^∫, _fiuF N°<Ì J¡≤wu Fæ*, ıf wJ¡ <J¡ ıæŸæ
b°∫C Ÿu fkÕ¡ J¡n° F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ZÙ π°≤° bu J¡™>°u≤ fiFÙ* F°u ı°wu $ Ÿ‡≈<W ≈®°›w F°uwu FÙ Ô°uy N≈fiu
N°æ≤ ≈≤°∫u ıfi°u* ≈≤ Ì∫° N°æ≤ _fiuF J¡° ˚°b ~>°unJ¡≤ J¡™>°u≤ ffi ı°wu Fæ*, ∫F ˚°b Fæ $$8$$ ıæŸu @¥<Ô J¡∑
tCl>Ù t<d∫°u* J¡°u t<Ôfi J¡≤ ÌuwÙ Fæ, bæŸu FÙ fnu-fnu <bπ°fig „¥≤bÙ≤, ÌqŸ≤u Ju¡ ≈J¡°≤ fi ˚¥Ôfiub°Ôu,
Ìs N°æ≤ t¨Ì…˚°TÙ ≈C”T°u* J¡°u ˚Ù @fi-Ÿ‡≈<W t<Ôfi J¡≤ ÌuwÙ Fæ $$9$$ ˚ybfig Ÿ‡≈<W J¡∑ b¨<] Ÿu Ì…#©
FÙ F°uw° Fæ ŸC© fiFÙ* F°uw° NS°Õwg ıæŸæ <bTÔw° Ju¡bÔ t¨Ã∫C J¡∑ FÙ J¡°≤d F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ZÙ ˚Ù ŸC©
J¡∑ J¡°≤d fi F°uJ¡≤ Ì…#© J¡∑ FÙ J¡°≤d F°uwÙ Fæ $ ≤s° J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù bF t¨Ã∫C Ju¡ Ÿ°@fi°u* J¡°u ıC¸>°wÙ Fæ $
NS°Õwg ıæŸu <bTÔw° Ju¡ ŸtÙ≈ ≤sd, Nbusd N°<Ì J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ı°fiu≈≤ ˚Ù t¨Ã∫C Ô°˚ J¡∑ Ÿa˚°bfi°
≤FwÙ Fæ, bæŸu FÙ Ÿ‡≈<W J¡∑ ≤s° J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù N≈fiu <bfi°„ J¡∑ ≈¥≤Ù Ÿ‡˚°bfi° Fæ $$10$$
J¡°uoÕ-J¡°uoÕ ZÙt°fig Ô°uy ˚Ù fnu @°<tÕJ¡ N°æ≤ ∫„_bÙ Ìu©u ı°wu Fæ* ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* ZÙ J¡∑ ≈®°<›w
F°ufiu wJ¡ FÙ yC<d∫°u* tu* yCd ≤Fwu Fæ*, ∫F Jæ¡Ÿu J¡F° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu tCfiu, oŸ Ô°uJ¡ tu* Ô°uy <ıŸJ¡∑ <fi∏Ì° fiFÙ* J¡≤wu ÎuŸ° ZÙt°fig, N°ÃtÿÔ°|° fi J¡≤fiub°Ô°
„¥≤bÙ≤ ≈C”T N°æ≤ Ÿf ≈≤ Ÿt°fi˚°b Ÿu Â<‹¸> ≤©fiub°Ô° _b°tÙ ∫u wÙfi ≈C”T Ì…ÔÕ˚ Fæ*, NS°Õwg ZÙt°fig
J¡∑ <J¡ŸÙ fi <J¡ŸÙ w≤F Ô°uy Nbÿ∫ <fi∏Ì° J¡≤wu Fæ „¥≤ Nbÿ∫ FÙ N≈fiÙ ≈®„aŸ° J¡≤w° Fæ, <fiy®F N°æ≤
NfiCy®F tu* ŸtSÕ _b°tÙ Ÿf ≈≤ ŸtÂ<‹¸> fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$11$$ Fu tC<fib≤, NI Ô°uy°u* fiu <ıŸ ZÙ J¡°u
ŸC© J¡∑ FuwC ŸtH ≤•©° Fæ, bF Ì…#©R¡≈ Ÿ≈°u˘ J¡∑ Ì…yÕt N°æ≤ ˚ÙTd yCk¡° Fæ Îba tF°t°uFR¡≈Ù F°<S∫°u*
J¡° N°b°Ÿ R¡≈ <b∏º∫°ªÔ J¡° tæÌ°fi Fæ NS°Õwg ∫F ZÙ tF°Ì…#©Ì°<∫fiÙ N°æ≤ tF°t°uF Ÿu N°b¨W
J¡≤fiub°ÔÙ Fæ $$12$$ ŸwgJ¡tÕR¡≈Ù J¡tÔ Ju¡ <ÔÎ ≤°<` Fæ $ (ıæŸu ≤°<` tu* J¡tÔ ŸaJC¡<ªw F°u ı°wu Fæ*,
bæŸu FÙ ZÙ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ŸÃJ¡t°u˘ J¡° °Ÿ F°u ı°w° Fæ), Ì…#© R¡≈Ù JC≥¡oÕ (J¡t<ÔfiÙ) Ju¡ <ÔÎ ª¿∏BJ¡°
38
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
(ª°≥ÌfiÙ) NS°Õwg ıæŸu ª°≥ÌfiÙ tu* J¡t<ÔfiÙ (fiÙÔ°uÃ≈Ô) <bJ¡<Ÿw F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ZÙ Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤
Ì…#©°u* J¡° ©¥f <bJ¡°Ÿ F°uw° Fæ N°æ≤ Ì∫°Â<‹¸>R¡≈Ù ∫° ≈≤t°SÕÂ<‹¸>R¡≈Ù ÌÙ≈J¡ Ju¡ <ÔÎ HJ¡H°u≤ b°∫C
N°æ≤ fnÙ-fnÙ w≤ay°u* Ÿu ∫C•w fiÌÙ Fæ* $ (ıæŸæ HaH°b°w N°æ≤ w≤ay°u* Ÿu ∫C•w fiÌÙ Ju¡ H°uJ¡°u* Ÿu ÌÙ≈J¡
fCH ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ZÙ J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ Ì∫°Â<‹¸> ∫° ≈≤t°SÕÂ<‹¸> f∏Ì F°u ı°wÙ Fæ $) $$13$$ ∫F
˚∫ N°æ≤ ˚®°¿∏wR ≈Ù tu| Ju¡ <ÔÎ ≈C≤°ub°w (≈¥bÙÕ Fb°) Fæ, (ıæŸæ ≈¥bÙÕ Fb° tu| J¡∑ b¨<] J¡∑ FuwC Fæ, bæŸu
FÙ ZÙ ˚Ù ˚∫ N°æ≤ ˚®°¿∏w J¡∑ ıfifiÙ Fæ) <bT°ÌR¡≈Ù (©uÌR¡≈Ù) <bT J¡°u f»°fiub°ÔÙ Fæ, Ÿa„∫ N°æ≤
Ÿas°u˚ N°<Ì J¡∑ su` Fæ N°æ≤ Ì…#©Ì°∫J¡ ˚∫ J¡°u ≈æÌ° J¡≤fiu tu* Ÿ<≈ÕdÙ Fæ ∫° ∫F ©uÌ Ju¡ <ÔÎ ˚∫R¡≈Ù
˚°uy Ÿu (Ÿ≈Õ„≤Ù≤ Ÿu) ∫C•w Ÿ<≈ÕdÙ Fæ $$14$$ bæ≤°À∫R¡≈Ù Ôw°N°u* Ju¡ <ÔÎ wCT°≤ Fæ, J¡°t N°<Ì
<ªW<bJ¡°≤R¡≈Ù vÔ…N°u* Ju¡ <ÔÎ N≥@u≤Ù ≤°w Fæ, <bbuJ¡R¡≈Ù ª∏Bt° Ju¡ <ÔÎ ≤°Fq J¡∑ Ì°» Fæ N°æ≤
Ÿ°æı∏∫R¡≈Ù J¡tÔ Ju¡ <ÔÎ ª°≥ÌfiÙ Fæ NS°Õwg ıæŸu wCT°≤ Ÿu Ôw°Î≥ Ÿ¥© ı°wÙ Fæ* bæŸu FÙ ZÙ ≈®°¿›w F°ufiu
≈≤ <bbuJ¡ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ Îba ıæŸu ª°≥ÌfiÙ tu* J¡tÔ <ŸJC¡n ı°wu Fæ* <©Ôwu fiFÙ* bæŸu FÙ Ÿ‡≈<W ≈®°›w
F°ufiu ≈≤ Ÿ°æı∏∫ J¡° ŸaJ¡°uª F°u ı°w° Fæ $$15$$ ∫F ZÙ o∏B@fiCT Ju¡ Ÿt°fi ª*ªÔ (N<ª≤_S°∫Ù) ≤ay°u*
Ÿu tfi°uF≤ Îba <fıÔÙ Ju¡ Ÿt°fi ª≈Ô N°æ≤ Ã≈∏fi F°uwu FÙ fi‹¸> F°ufiub°ÔÙ Fæ N°æ≤ ≈®°∫# ın (t¥©Õ) FÙ
oŸJu¡ N°Z∫ Fæ $$16$$ ∫F ª≈Ôw° tu* ıayÔÙ fiub<Ô∫°u* Ÿu ˚Ù f»-ª»J¡≤ Fæ, Ì…‹JC¡Ô tu* ŸÃ≈∏fi F…oÕ Fæ,
Nh~>u J¡CÔ tu* ŸÃ≈∏fi fiFÙ* Fæ $ baªfi° tu* y® t¨yw¨¿‹dJ¡° J¡°u ıÙwfiub°ÔÙ Fæ NS°Õwg ∫F b*ªfi° tu* owfiÙ
Ìs Fæ <J¡ baªJ¡wt t¨yw‹d° J¡°u ˚Ù oŸJu¡ Ÿ°tfiu F°≤ ©°fiÙ ≈nÙ Fæ $$17$$ N<wª≈Ô F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
sd ˚≤ ˚Ù ÎJ¡ _S°fi ≈≤ fi ≤Ffiub°ÔÙ ∫F ıÔw≤ay N°æ≤ ÌÙ≈<„©° Ÿu (<Ì∫u J¡∑ Ô°æ Ÿu) ˚Ù f»J¡≤
˚ay…≤ Fæ N°æ≤ Nfi<yfiw Ì…ÌÕ„°N°u* J¡∑ ıfifiÙ Fæ $$18$$ ∫F ∫C] Ju¡ <ÔÎ ßCJ¡ tfiC‹∫R¡≈Ù yıu∏B°u* J¡°
<bfi°„ J¡≤fiub°ÔÙ <Ÿ*FfiÙ Ju¡ Ÿt°fi Fæ $ fnÙ „ÙwÔ wS° _b∫a wÙ‚d N°æ≤ wÙ‚d⁄Ì∫b°Ôu (J®¥¡≤
⁄Ì∫b°Ôu) Ô°uy°u* Ju¡ ≈°Ÿ ≤Ffiub°ÔÙ wÔb°≤ Ju¡ Ÿt°fi Fæ $$19$$ t¨Ã∫C π°≤° F≤u y∫u Ô°uy°u* J¡°u ª°Ffiub°ÔÙ,
NfiuJ¡ t°fi<ŸJ¡ ∆∫S°N°u* Ÿu ∆∫°›w (NfiuJ¡ t°fi<ŸJ¡ ∆∫S°Î≥ <ıŸtu* ª°u≤ Ju¡ Ÿt°fi <~>≈Ù ≤FwÙ Fæ)
N˚∆∫ Ô‚tÙ Ÿu Ì…#© J¡°u ~>°unJ¡≤ JC¡~> ˚Ù ŸC© tæ* fiFÙa Ìu©w° $$20$$ <ıŸ ≈CR¡T J¡∑ NÔ‚tÙ π°≤°
(Ÿ≈ÃfiÙR¡≈ Ì¿≤Bw° π°≤°) _b∫a Ìq≤ <fiJ¡°ÔÙ yoÕ <ª≤J¡°Ô wJ¡ Ÿ≈ÃfiÙ π°≤° ≈˚C•w ŸÙ J¡°u <k¡≤
N°Ì≤ Ÿu N°<Ôayfi Ÿ° J¡≤wÙ Fæ, ∫F fnu ©uÌ J¡∑ f°w Fæ, ∫F t°fibwÙ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC <fiÔÕ≠ı Fæ N°æ≤
oŸJ¡∑ Ì…‹¸>w° J¡˚Ù ı°wÙ fiFÙ* $$21$$ ∫F Ô‚tÙ tfi°uF≤ Fæ, NwÎb <ªWb¨<W J¡°u N≈fiÙ N°u≤ ©ÙaªwÙ
Fæ, t≤d, ≈wfi N°<Ì Ju¡ J¡°≤d Ÿ°F<ŸJ¡ J¡t°u˘ Ÿu ≈®°›w F°uwÙ Fæ N°æ≤ <fıÔÙ Ju¡ Ÿt°fi sd ˚≤ tu* fi‹¸>
F°u ı°wÙ Fæ, Nw# ∫F Ÿ≈°u˘ Ÿu <Ô≈¸>Ù F…oÕ yâu tu* Ã≈∏fi F…oÕ ≈C‹≈Ôw° Ju¡ Ÿt°fi Fæ $$22$$
wu≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ª°æÌFb°≥ ŸyÕ
J¡°t N°<Ì Ì°uT°u* Ÿu Ìq<Tw wS° ∆∫°<@, ≤°uy N°æ≤ ı≤°b_S° Ÿu ≈Ù<nw t¥©Õ Ju¡ ıÙbfi, ∫°æbfi N°æ≤ N°∫C J¡∑ <fi∏Ì° $
ZÙ Ju¡ Ÿt°fi N°∫C ˚Ù ŸC©J¡≤ fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tC<fib≤, ıÙb J¡∑ N°∫C ≈Wu Ju¡ <Ÿ≤u ≈≤ Ô¸>J¡ ≤Fu ıÔ<f∏Ì… Ju¡ (N°uŸ Ju¡)
ŸyÕ - 14]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
39
ŸÂ„ N¿_S≤ Fæ, bF ∏tW Ju¡ Ÿt°fi NŸt∫ tu* FÙ oŸ JC¡¿ÃŸw „≤Ù≤ J¡°u ~>°unJ¡≤ ªÔÙ ı°wÙ Fæ,
NS°Õwg ıæŸu ∏tW ≈C”T N≈fiu NÃ∫∏w ≈∫°uyÙ ≈J¡≤d°u* J¡°u, ıf tfi tuu* N°∫u, ~>°un J¡≤ ªÔ°
ı°w° Fæ, bæŸu FÙ N°∫C ˚Ù „≤Ù≤ J¡°u ~>°unJ¡≤ ªÔÙ ı°wÙ Fæ $$1$$ <ıfi Ô°uy°u* Ju¡ <ªW <bT∫R¡≈Ù Ÿ≈°u˘ Ju¡
ŸaŸyÕ Ÿu ŸbÕS° ııÕ≤ (<„<SÔ) Fæ N°æ≤ <ıfitu* » N°Ãt<bbuJ¡ fiFÙ* Fæ, fiJ¡∑ N°∫C b¨S° N°æ≤
•Ôu„J¡≤ FÙ Fæ $$2$$
•∫° f®ÊbuW°N°u* J¡∑ N°∫C ˚Ù ∆∫SÕ N°æ≤ •Ôu„ıfiJ¡ Fæ ? ÎuŸÙ „aJ¡° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ı°u Ô°uy I°w∆∫ b_wC J¡°u (f®Ê J¡°u) ı°fi ªCJu¡ Fæ*, NŸÙt f®Ê tu* <bZ°∏w Fæ* N°æ≤ <ıfiJu¡ ıÙbfi
tu* Ô°˚, F°<fi N°æ≤ ŸC©-Ì…#© tu* <ªWb¨<W Ÿt°fi ≤FwÙ Fæ, fi tF°≈C”T°u* J¡∑ N°∫C FÙ ŸC©Ì°∫J¡
Fæ $$3$$ Fu tF°tCfiu, Ft Ô°uy ÌuF N°<Ì J¡°u FÙ "∫F N°Ãt° Fæ', ÎuŸ° <fiÿª∫ J¡≤ fæ™>u Fæ*, Ftu* ŸaŸ°≤R¡≈Ù
tu| tu* ¿_Sw <fıÔÙ Ju¡ Ÿt°fi ª*ªÔ N°∫C tu* ŸC© ≈®°›w fiFÙ* FCN° $ b°∫C J¡° |u≤° F°u ŸJ¡w° Fæ,
N°J¡°„ Ju¡ ¸C>J¡nu ¸C>J¡nu <J¡∫u ı° ŸJ¡wu Fæ* N°æ≤ ÔF≤u* ÎJ¡ Ì¥Ÿ≤u tu* t°Ô° J¡∑ fi°o˘ y¥≥SÙ ı° ŸJ¡wÙ Fæ ≈≤
N°∫C tu* <bÿb°Ÿ fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w° $ „≤wg M¡wC Ju¡ f°ÌÔ Ju¡ Ÿt°fi _bv≈, wuÔ ≤<Fw ÌÙ≈J¡ N°æ≤
w≤ay Ju¡ Ÿt°fi ª*ªÔ N°∫C yoÕ F…oÕ FÙ Ìu©Ù ı°wÙ Fæ $$4-6$$ w≤ay J¡°u, ıÔ N°<Ì tu* ≈®<w<f¿‡fw
ª∏Bt° J¡°u, <fıÔÙ J¡°u N°æ≤ N°J¡°„J¡tÔ J¡°u F°S Ÿu ≈J¡nfiu J¡° tCHu <bÿb°Ÿ Fæ, ≈≤ N¿_S≤ N°∫C
tu* tu≤° <bÿb°Ÿ fiFÙ* Fæ $ w≤ay, ≈®<w<f¿‡fw ª∏B N°<Ì J¡° y®Fd NŸa˚b Fæ <k¡≤ ˚Ù •w NŸa˚b f°wu*
˚Ôu FÙ F°u ı°∫u*, ≈≤ N¿_S≤ N°∫C tu* tu≤° <bÿb°Ÿ fiFÙ* F°uw° ∫F ˚°b Fæ $$7$$ ıæŸu ©hª≤Ù Ì…#© Ju¡
<ÔÎ FÙ y˚Õ @°≤d J¡≤wÙ Fæ, (•∫°u*<J¡ ŸJ¡° ≈u¸> k¡°nJ¡≤ FÙ y˚Õ <fiJ¡Ôw° Fæ, ÎuŸÙ f°w ≈®<Ÿ] Fæ)
bæŸu FÙ <ıŸJu¡ tfi J¡∑ w¨‹d°N°u* J¡° <bfi°„ fiFÙ* F…N° Fæ, ÎuŸu t¥©Õ ≈C”T ∆∫SÕ N°∫C J¡°u Ì…#© Ju¡ <ÔÎ FÙ
<b_w¨w ª°Fw° Fæ $ ∆∫SÕ N°∫C J¡°u <b_w¨w ª°Ffi° ©hª≤Ù Ju¡ y˚Õ@°≤d Ju¡ Ÿt°fi Ì…#©FuwC FÙ Fæ, ∫F
˚°b Fæ $$8$$ oŸ ŸaŸ°≤ Ÿu Ÿa˚®td tu* bvÔÙR¡≈ „≤Ù≤ Ÿ¨<‹¸>R¡≈Ù Ÿ°y≤ tu* ıÔ J¡° <bJ¡°≤ ku¡fi R¡≈ Fæ,
ıæŸu Ÿ°y≤ tu* ıÔ J¡° <bJ¡°≤ ku¡fi N¿_S≤ Fæ, bæŸu FÙ oŸ Ÿ¨<‹¸> tu* ∫F „≤Ù≤ NÃ∫aw N¿_S≤ Fæ, oŸ<ÔÎ
oŸtu* tCHu ıÙbfi Nh~>° fiFÙ* Ôyw° $$9$$ <ıŸŸu Nbÿ∫ ≈®°›w∆∫ b_wC J¡∑ (≈≤t ≈C”T°SÕ R¡≈ tC¿•w
J¡∑) ≈®°<›w J¡∑ ı°wÙ Fæ, <ıŸŸu ≈Ù~>u „°uJ¡ ≈®°›w fiFÙ* F°uw° N°æ≤ ı°u ≈≤t <fib¨Õ<W (ıÙb∏tC<•w) J¡°
_S°fi Fæ, bFÙ Wt ıÙbfi J¡F° ı°w° Fæ $$10$$ b¨s ˚Ù ıÙwu Fæ* N°æ≤ t¨y-≈sÙ ˚Ù ıÙwu FÙ Fæ*, ≈≤
ŸÙ ≈C”T J¡° ıÙfi° ıÙfi° Fæ <ıŸJ¡° tfi tfifi Ju¡ k¡Ô_bR¡≈ w[bI°fi Ÿu ∫° b°Ÿfi° Ju¡ s∫ Ÿu wCh~>
F°u ı°w° Fæ $ ıywg tu* fiJ¡° FÙ Ã≈∏fi F°ufi° Ÿk¡Ô Fæ N°æ≤ bu FÙ ≈®„aŸfiÙ∫ ıÙbfi b°Ôu Fæ*, ı°u <k¡≤
oŸ ıywg tu* ı∏t fiFÙ* Ôuwu, „uT ıÙb w°u <ª≤J¡°Ô wJ¡ ıÙfiu b°Ôu yÌFu Ju¡ Ÿt°fi Fæ* NS°Õwg yÌFuu Ju¡
ıÙbfi Ju¡ Ÿt°fi fiJ¡° ıÙbfi y<FÕw Fæ $$11,12$$ N≈<b` ÌuF tu* N°ÃtfC<] J¡≤fiub°Ôu N<bbuJ¡∑ Ju¡
<ÔÎ „°˜ ˚°≤R¡≈ Fæ NS°Õwg ˚°≤ Ju¡ Ÿt°fi ∆∫SÕ Zt J¡° FÙ J¡°≤d Fæ $ <bT∫°fiC≤°yÙ ≈C”T Ju¡ <ÔÎ
w[bI°fi ˚°≤ Fæ, N„°∏w ≈C”T Ju¡ <ÔÎ tfi ˚°≤ Fæ N°æ≤ Nfi°Ãtb°fig Ju¡ <ÔÎ „≤Ù≤ ˚°≤ Fæ $$13$$
Ì…fCÕ<] ≈C”T Ju¡ <ÔÎ N°∫C, tfi, fC<], NFaJ¡°≤ wS° ªu‹¸>° ∫u Ÿf ˚°≤b°FJ¡ Ju¡ ˚°≤ Ju¡ Ÿt°fi Ì…#©Ì°∫J¡
Fæ* $ ∫F N°∫C Zt<fib¨<WŸu ≤<Fw, ≈¥dÕJ¡°tw° Ÿu „¥∏∫, N°≈<W∫°u* Ju¡ |≤ N°æ≤ ≤°uyR¡≈Ù ≈<s∫°u* J¡°
|°u*ŸÔ° Fæ, oŸŸu Ju¡bÔ ŸÌ° ≈¿≤Zt FÙ ≈®°›w F°uw° Fæ $$14,15$$ ıæŸu ª¥F° ≈®<w<Ìfi N°Ô_∫ J¡°
40
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
Ã∫°yJ¡≤ Ôy°w°≤ @Ù≤u-@Ù≤u ≈C≤°fiu ¸>ÙÔu J¡°u ©°uÌJ¡≤ fi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ $ bæŸu FÙ J¡°Ô ≈®<w<Ìfi N°Ô_∫
J¡° Ã∫°yJ¡≤ @Ù≤u-@Ù≤u N°∫C J¡°u sÙd J¡≤ ≤F° Fæ $ ıæŸu <fÔ tu* N°≤°t J¡≤ ≤Fu, <bT π°≤° Ÿ∏w°≈
Ìufiub°Ôu ˚ÙTd Ÿ≈Õ bfi J¡∑ b°∫C J¡° ≈°fi J¡≤wu* Fæ*, bæŸu FÙ „≤Ù≤R¡≈Ù <fÔ tu* N°≤°tŸu fæ™>u F…Î <bT Ju¡
Ÿt°fi Ì°F (Ÿ∏w°≈) Ìufiub°Ôu ˚ÙTd Ÿ≈°u˘ Ju¡ ŸÂ„ |°u≤ ≤°uy ıÙb J¡∑ N°∫C J¡° ≈°fi J¡≤wu Fæ* $$16,17$$
ŸÌ° ÔJ¡nÙ J¡° fC≤°Ì° <y≤° ≤Fu b¨s Ju¡ ˚Ùw≤ ≤Ffiub°Ôu ~>°u¸>u-~>°u¸>u Ì…‹¸> ÌÙtJ¡°u* π°≤° ≈C≤°fi° ≈un J¡°¸>°
ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ŸÌ° ≈Ùf-≤•w N°æ≤ tÔ fF° ≤Fu „≤Ù≤ tu* ≤Ffiub°Ôu wCh~> N°æ≤ Ì…‹¸> ≤°uy N°<Ì Ì…#©°u*
π°≤° ª°≤°u* N°u≤ Ÿu N°∫C J¡°¸>Ù ı° ≤FÙ Fæ $$18$$ ıæŸu <fvÔÙ „Ù|® <fiyÔfiu Ju¡ <ÔÎ ÃJ¡¸> N<˚Ô°T°≈¥bÕJ¡
ª¥Fu J¡°u Ìu©wÙ Fæ bæŸu FÙ t¨Ã∫C „Ù|® <fiyÔfiu Ju¡ <ÔÎ ÃJ¡¸> N<˚Ô°T°≈¥bÕJ¡ ŸÌ° ıÙb J¡∑ N°∫C J¡∑
w°J¡ tu* fæ™>Ù ≤FwÙ Fæ $ ıæŸu fF…w ˚°uıfi J¡≤fiub°Ôu ≈C”T ˚<sw N∏fi J¡°u ≈ª° ±>°Ôw° Fæ, bæŸu FÙ wCh~>
N°æ≤ y∏@ N°<Ì yCd Ÿu ∫C•w bæÿ∫°R¡≈Ù b¨]°b_S° ıÙb J¡∑ „<•w J¡°u sÙd J¡≤ Ÿu ıÙdÕ J¡≤ ÌuwÙ
Fæ $$19,20$$ ıæŸu JC¡~> FÙ <Ìfi°u* tu* ∫F Ì…ıÕfi Fæ, ÎuŸ° ı°fiJ¡≤ Ÿ≠ıfi Ì…ıÕfi J¡°u Nfi°Ì≤ ≈¥bÕJ¡ ~>°un
Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ ∫°æbfi°b_S° JC¡~> J¡°Ô wJ¡ oŸ ÌuF tu* b°Ÿ J¡≤ S°unu FÙ <Ìfi°u* tu ≈®°dÙ J¡°u ¿fi≤°Ì≤ Ju¡
Ÿ°S ~>°un ÌuwÙ Fæ $$21$$ ıæŸu Ô‡≈¸> Ô°uy (tF°<bT∫Ù ≈C”T) Ÿ°æ∏Ì∫Õ Ju¡ N<˚Ô°TÙ F°uwu Fæ* bæŸu FÙ
<bfi°„ J¡° <t` N°æ≤ b¨]°b_S° wS° t¨Ã∫C J¡° ŸF°∫J¡ J¡°Ô ˚Ù ≈C”T N°æ≤ ≈C”TJ¡∑ N°∫C J¡° ŸÌ°
y®°FJ¡ ≤Fw° Fæ $$22$$ Fu tC<fib≤, N<@J¡ •∫° J¡Fu*, ıÙb∏tC•w ≈C”T°u* π°≤° NfiC˚¥w <fiÃ∫ ŸC© N°æ≤
¿_S≤w° Ÿu ŸbÕÌ° Ju¡ <ÔÎ Ã∫•w, N<w wCh~> N°æ≤ yCd°u*a Ÿu ≤<Fw ŸaŸ°≤ tu* ÎuŸÙ J¡°uoÕ b_wC fiFÙ* Fæ, ıæŸÙ
<J¡ t¨Ã∫C J¡∑ y®°Ÿ ∫F N°∫C Fæ $$23$$
ª°æÌFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
≈∏BFb°≥ ŸyÕ
Ÿf NfiSÕ N°æ≤ ttw° Ju¡ t¥Ô _w‡˚ NFaJ¡°≤ J¡∑ <fi∏Ì° $
oŸÙ ≈®J¡°≤ NFaJ¡°≤ ˚Ù ŸC©J¡≤ fiFÙ* Fæ, f<vJ¡ Ÿ‡≈¥dÕ Ì°uT N<˚t°fi Ÿu FÙ F°uwu Fæ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tC<fib≤, NI°fiR¡≈ <fi<tW J¡°≤d Ÿu ∆∫SÕ FÙ NFaJ¡°≤ J¡∑ Ã≈<W F…oÕ Fæ
N°æ≤ ∆∫SÕ FÙ bF ª°≤°u* w≤k¡ Ÿu f»w° Fæ, ŸŸu <J¡ŸÙ ≈C”T°SÕ J¡∑ <Ÿ<] fiFÙ* F°uwÙ $ "<tØ∫°t∫ufi" Ÿu
∫F Ì„°Õwu Fæ* <J¡ ŸJ¡° ≈°Ì°fi J¡°≤d ˚Ù NI°fi FÙ Fæ NS°Õwg bF NI°fit∫ Fæ ∫° '<tØ∫°t∫ufi" ÎuŸu
~>uÌ J¡≤fi° ª°<FÎ $ Ì…‹¸> NFaJ¡°≤ fi°tJ¡ „`… (J¡°¸>fiub°Ôu) ≤°uy Ÿu tæ* ˚∫˚Ùw Fq≥ $$1$$ ŸaŸ°≤ ÎJ¡
N°J¡°≤b°Ô° fiFÙ* Fæ $ ŸJu¡ <b<b@ ≈®J¡°≤ Fæ* $ Ÿ°º∫, Ÿ°@fi, k¡Ô, ≈®b¨<W-∫u Ÿ˚Ù ŸaŸ°≤ Ju¡ N°J¡°≤
Fæ* $ •w <b<b@ N°J¡°≤b°Ô° ŸaŸ°≤ Nfi°<ÌJ¡°Ô Ÿu ÔuJ¡≤ ı∏t, t≤d, fi≤J¡ N°<Ì Nfi∏w
Ì…#©≈≤‡≈≤°J¡° NfiC˚b J¡≤Ju¡ ˚Ù <k¡≤ <k¡≤ •w Ì…#© ≈≤‡≈≤° Ju¡ FuwC wCh~> ŸC©°u* J¡°u NfiuJ¡ J¡‹¸>°u* Ÿu
ª°Ffiub°Ôu oŸÙ<ÔÎ ÌÙfi°u* Ÿu ˚Ù ÌÙfi <bT∫Ô‡≈¸> Ô°uy°u* J¡°u <fi≤∏w≤ ≤°y-πuT N°<Ì Ì°uT°u* tu* <b<s›w
N°æ≤ J¡Ôa<J¡w J¡≤w° Fæ $ ∫F Ÿf NFaJ¡°≤ J¡° FÙ ≈®Ÿ°Ì Fæ, ÌqŸ≤u J¡° fiFÙ* $$2$$ NFaJ¡°≤ Ÿu FÙ <b<b@
N°≈<W∫°≥- („°≤Ù¿≤J¡ J¡‹¸)>F°uwÙ Fæ*, NFaJ¡°≤ Ÿu FÙ NfiuJ¡ ˚ÙTd t°fi<ŸJ¡ •Ôu„ F°uwu Fæ* N°æ≤ NFaJ¡°≤
Ÿu FÙ <bT∫°fiC≤°y NSb° Ì…ÿªu‹¸>°Î≥ F°uwÙ Fæ $ tu≤° ≤°uy NFaJ¡°≤ FÙ Fæ $$3$$ tC<fib≤, <ª≤J¡°<ÔJ¡ ≈≤t
ŸyÕ - 15]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
41
bæ≤Ù •w NFaJ¡°≤ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤Ju¡ fi w°u tæ* ˚°uıfi J¡≤w° Fq≥ N°æ≤ fi ıÔ ≈Ùw° Fq≥ $ <b<b@ ˚°uy°u* Ju¡
˚°uy J¡° w°u J¡Ffi° FÙ •∫° Fæ ? $$4$$ ıæŸu fFu<Ô∫° b°yC≤° J¡°u (t¨y°u* J¡°u f°≥@fiu J¡° k¡∏Ì° NS°Õwg ı°Ô
J¡°u) <f~>°J¡≤ t¨y°u* J¡°u ≈J¡nw° Fæ, bæŸu FÙ NFaJ¡°≤R¡≈Ù Ì°uT fiu ŸaŸ°≤R¡≈Ù N≥@u≤Ù ≤°<` tu* kæ¡Ô°J¡≤ tfi
J¡°u t°u<Fw J¡≤fiub°ÔÙ ∫F t°∫° <f~>° ≤©Ù Fæ $$5$$ ıæŸu ≈bÕw Ÿu ©æ≤ Ju¡ b¨s°u* J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, bæŸu
FÙ ŸaŸ°≤ tu* <ıwfiu <ª≤J¡°Ô _S°∫Ù ˚ÙTd tF°Ì…#© Fæ*, fiJ¡∑ Ã≈<W NFaJ¡°≤ Ÿu FÙ F…oÕ Fæ $$6$$
NFaJ¡°≤ „tR¡≈Ù ª∏Bt° J¡°u <fiyÔfiu Ju¡ <ÔÎ ≤°FqJ¡° tC≥F Fæ, yCdR¡≈Ù J¡tÔ°u* J¡° <bfi°„ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ
wCT°≤R¡≈ bı® Fæ N°æ≤ Ÿf ˚¥w°u* tu* ŸtÌ<„Õw°R¡≈Ù tu| Ju¡ <ÔÎ „≤ÌgM¡wC Fæ NS°Õwg ıæŸu ª∏Bt° J¡°u ≤°Fq
<fiyÔ ı°w° Fæ ıæŸu J¡tÔ°u* J¡°u <FtbT°Õ fi‹¸> J¡≤ ÌuwÙ Fæ N°æ≤ „≤Ìg-M¡wC tu|°u* J¡° <bºbaŸ J¡≤ ±>°ÔwÙ
Fæ, bæŸu FÙ NFaJ¡°≤ „t, Ì∫°, Ì°<s^∫ N°<Ì yCd N°æ≤ Ÿf ≈≤ ŸtÂ<‹¸> J¡°u fi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ, oŸ<ÔÎ
tæ* oŸ NFaJ¡°≤ J¡° Ã∫°y J¡≤w° Fq≥ $$7$$
NFaJ¡°≤ J¡° Ã∫°y J¡≤fiu ≈≤ ÌuF°<˚t°fi, ttw° N°<Ì Ì°uT _b∫a FÙ „°∏w F°u ı°wu Fæ*, ÎuŸ°
Ì„°Õwu Fæ* $
fi tæ* ≤°tª∏B Fq≥, fi tCHu <bT∫°u* J¡∑ N<˚Ô°T° Fæ N°æ≤ fi tu≤° tfi FÙ Fæ $ tæ* <fibæÕ≤ F°uJ¡≤ fC] Ju¡
Ÿt°fi N≈fiÙ N°Ãt° tu* ¿_Sw ≤Ffi° ª°Fw° Fq≥ $ ıæŸu fC] <J¡ŸÙJ¡°u <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ ≈Ùn° fiFÙ* ≈F…≥ª°wu
Su bæŸu FÙ tu* ˚Ù <J¡ŸÙ J¡°u <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ ≈Ùn° fi ≈F…≥ª° J¡≤ N°Ãt°≤°t F°ufi° ª°Fw° Fq≥ $$8$$
"<fi∏Ωu‹∫<≈ yCd°u y®fl#' oŸ ∏∫°∫ Ÿu fC] J¡° Ì°F≤d <Ì∫° Fæ ∫° "<ıw#' ÎuŸ° ≈°™> ŸtHfi°
ª°<FÎ $
NFaJ¡°≤ Ju¡ b„Ù˚¥w F°uJ¡≤ tæ*fiu ı°u JC¡~> ©°∫°-<≈∫°, ∫I-∫°y N°<Ì <J¡∫° wS° oŸJu¡ N¿w¿≤•w
N°æ≤ ı°u JC¡~> J¡tÕ <J¡∫°, bF Ÿf wCh~> (NŸ°≤) Fæ, NFaJ¡°≤ Ÿu ≤<Fw F°ufi° FÙ Ÿ°≤ b_wC Fæ $$9$$
f®Êfig, ∫<Ì NFaJ¡°≤ ≤Fw° Fæ, w°u N°≈<W tu* tCHu Ì…#© F°uw° Fæ N°æ≤ NFaJ¡°≤ fiFÙ* ≤Fw°, w°u tæ* ŸC©Ù
≤Fw° Fq≥, oŸ<ÔÎ NFaJ¡°≤ ≤<Fw F°ufi° Zu‹™> Fæ $$10$$
˚°uyŸ‡≈<W Ÿu FÙ πuyFÙfiw° N°<Ì •∫°u* fiFÙ* F°uwu oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
tC<fib≤, tæ* NFaJ¡°≤ J¡°u Ã∫°y J¡≤ „°∏w<ªW F°uJ¡≤, πuy J¡°u ~>°unJ¡≤ fæ™>° Fq≥ $ ˚°uy-Ÿt¥F,
˚ay…≤ ÌuF, o<∏B∫, <bT∫ N°<Ì Ju¡ N@Ùfi Fæ*, oŸ<ÔÎ ofitu* <J¡ŸÙ ÎJ¡ Ju¡ ˚Ù fi‹¸> F°ufiu ≈≤ πuy J¡∑
≈®°<›w Ì…b°Õ≤ F°uwÙ Fæ $$11$$ f®Êfig, ıf wJ¡ NFaJ¡°≤R¡≈Ù tu| tnw° ≤Fw° Fæ wf wJ¡ w¨‹d°R¡≈Ù
JC¡¸>ı Ju¡ k¥¡Ô ©¥f <©Ôwu ≤Fwu Fæ* N°æ≤ NFaJ¡°≤ R¡≈Ù tu| Ju¡ „°∏w F°ufiu ≈≤ w¨‹d° <fıÔÙ J¡∑ ÔJ¡∑≤
Ju¡ wCv∫, fCHÙ F…oÕ ÌÙ≈<„©° (ÌÙ≈J¡ J¡∑ Ô°æ) J¡∑ w≤F, fnÙ „Ù|®w° Ÿu J¡FÙ* <bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ $ ıæŸu
tu| ynyn°F¸> Ju¡ Ÿ°S yıÕw° Fæ bæŸu FÙ NFaJ¡°≤R¡≈Ù <b„°Ô <b∏º∫°ªÔ tu* tfi R¡≈Ù tW yıu∏B
∫C]°uß°F Ju¡ Ÿ°S ∫° <fi<bn <„Ô°N°u* Ju¡ ¸¥>¸>fiu J¡∑ ºb<fi Ju¡ Ÿ°S yıÕw° Fæ $$12-14$$ oŸ ÌuFR¡≈Ù
tF°N≤^∫tu* fi-fi FuwCN°u*Ÿu b¨<] J¡°u ≈®°›w ∫F <fi<bn NFaJ¡°≤R¡≈Ù tW <Ÿ*F <fi≤∏w≤ ˚®td J¡≤w°
Fæ, ŸÙfiu oŸ ıywg ŸtCÌ°∫ J¡°u ffi°∫° Fæ ŸÙ fiu ≈C^∫-≈°≈°<ÌR¡≈Ù fÙı J¡∑ b¨<] Ÿu oŸ ıywg Ju¡
<b_w°≤ J¡°u ≈®°›w <J¡∫° Fæ $$15$$ ıæŸu Ô‡≈¸> ≈C”T t°u<w∫°u* J¡∑ t°Ô° y¥aS J¡≤ yÔu tu* ≈Ffiu ≤Fwu Fæ*,
bæŸu FÙ NFaJ¡°≤ fiu ˚Ù w¨‹d°R¡≈Ù w°yu tu* ı∏t ≈≤‡≈≤°R¡≈ t°uu<w∫°u* J¡∑ t°Ô°, y¥≥S J¡≤ yÔu tu* @°≤d J¡≤
42
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
≤•©Ù Fæ $$16$$ tF°tCfiu, oŸ NFaJ¡°≤R¡≈Ù ≈≤t „`C fiu FÙ oŸ ŸaŸ°≤ tu* t∏`-w∏` Ÿu „¥∏∫ ≈C`, <t`,
J¡Ô` N°<Ì b„ÙJ¡≤d, ∏t°Ìfi N°<Ì Ju¡ ≈°∫ kæ¡Ô° ≤•©u Fæ* $$17$$ ≈®fÔ „`C NFaJ¡°≤ J¡°
t¥Ô°uh~>uÌ≈¥bÕJ¡ <fi≤°Ÿ J¡≤fiu ≈≤ ∫u Ÿ˚Ù t°fi<ŸJ¡ J¡‹¸> fnÙ ıvÌÙ N≈fiu N°≈ <bÔÙfi F°u ı°wu Fæ*,
S°unÙ-S°unÙ J¡≤Ju¡ F°u ∫° wÙb® buy Ÿu F°u, ⁄Ì∫°J¡°„ tu* ¿_Sw NFaJ¡°≤ R¡≈Ù tu| Ju¡ „°∏w F°ufiu ≈≤
„°¿∏w J¡° <bfi°„ J¡≤fiub°Ô° tF°t°uF R¡≈Ù JC¡F≤° fi t°ÔCt J¡F°≥ <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ $$18,19$$ Fu
f®Êfig, tæ* <fi≤FaJ¡°≤ F°uJ¡≤ ˚Ù t¥©Õw°b„ „°uJ¡ Ÿu Ì…#©Ù F°u ≤F° Fq≥ oŸ<ÔÎ tu≤Ù ≈®°SÕfi° Fæ <J¡ tu≤u <ÔÎ
ı°u <b<Fw N°æ≤ <Fw F°u, ŸJ¡° tCHu ≈Ìu„ ÌÙ<ı∫u $$20$$
oŸ ≈®J¡°≤ NFaJ¡°≤, ŸŸu F°ufiub°Ôu NfiSÕ N°æ≤ ŸJu¡ h~>uÌ Ju¡ k¡Ô J¡° bdÕfi J¡≤ NFaJ¡°≤ Ju¡
Ã∫°y Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ N≈fiÙ Zbd°<@J¡°≤-Ÿ‡≈<W J¡°u J¡F ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ tC<fi Ÿu ≈Ìu„ J¡∑
≈®°SÕfi° J¡≤wu Fæ* $
Fu tF°fiC˚°b, Ÿ‡≈¥dÕ N°≈<W∫°u* Ju¡ |≤, „°¿∏w N°<Ì yCd°u* Ÿu ≤<Fw ⁄Ì∫_S NFaJ¡°≤ J¡°u tu*
N°Z∫ Ìufi° fiFÙ* ª°Fw° $ tæ* <bbuJ¡J¡∑ »w° Ÿu NFaJ¡°≤ R¡≈Ù Ô°a~>fi J¡°u ª°≤°u* N°u≤ Ÿu Ì…#© Ÿu ≈¥dÕ
ŸtHw° Fq≥ $ tF°tCfiu, ı°u JC¡~> tu≤u Ÿ‡≈°Ìfi Ju¡ ∫°uÀ∫ Nb<„‹¸> ≤F y∫° Fæ, ŸJu¡ Ÿ°S tCHu
N°Ãtw[b J¡° ≈Ìu„ ÌÙ<ıÎ $$21$$
≈∏BFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
Ÿ°uÔFb°≥ ŸyÕ
ZÙ≤°tª∏B π°≤° <ªW N°æ≤ tfi Ju¡ <b<b@ Ì°uT°u* J¡° ∫C<•w∫°u* N°æ≤ ‹¸>°∏w°u* Ÿu <b_w°≤≈¥bÕJ¡ bdÕfi $
NFaJ¡°≤ Ju¡ Ÿt°fi <ªW N°æ≤ tfi ˚Ù ŸC©FuwC fiFÙ* Fæ*, <J¡∏wC Ì…#© FuwC FÙ Fæ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* >$
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # "Fu tC<fib≤, tF°≈C”T°u* J¡∑ Ÿub° tC<•w J¡° π°≤ Fæ' ÎuŸ° bªfi Fæ, oŸ<ÔÎ
Ÿ≠ıfi°u* (tCtCsCN°u*) π°≤° Nbÿ∫ J¡≤dÙ∫ tF°Ãt°N°u* J¡∑ Ÿub° Ju¡ <ffi° J¡°t N°<Ì Ì°uT°u* Ÿu <ªW
<„<SÔw° J¡°u (ªaªÔw° J¡°u NS°Õwg ≈C”T°SÕ Ÿ°@fi tu* N≈¸C>w° J¡°u) ≈®°›w F°uw° Fæ $ ª*ªÔ <ªW
b°∫C≈®b°F tu* ≈<ww t∫¥≤ J¡∑ ≈¥≥~> Ju¡ Ny®˚°y J¡∑ fi°o˘ ¿_S≤ fiFÙ* ≤Fw°, o@≤-@≤ |¥tw° ≤Fw° Fæ $
tfi ˚Ù ≈®°db°∫C Ju¡ N@Ùfi N°æ≤ ª*ªÔ Fæ, ÎuŸ° N°yu J¡Fu*yu $$1$$
≈∫CÕ•w J¡Sfi J¡°u F٠‹¸>°∏w π°≤° _k¡C¸> J¡≤wu Fæ* $
NÃ∫∏w ∆∫°JC¡Ô <ªW ∫C•w N°æ≤ N∫C•w <bª°≤ Ju¡ <ffi° o@≤-@≤ Ìq≤ Ÿu ˚Ù Ìq≤ ≈®Ìu„ wJ¡,
y®°t tu* JC¡Wu J¡∑ fi°o˘, |¥tw° Fæ J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù N≈fiÙ ≈¥<wÕ Ju¡ ≈°∫ J¡°u fi ≈°J¡≤ ÌÙfi-FÙfi ffi° ≤Fw° Fæ
NS°Õwg ıæŸu JC¡Wu N≈fiu Ì≤ J¡∑ ≈¥<wÕ Ju¡ <ÔÎ ∆∫y®<ªW F°uJ¡≤ y®°t tu* Ìq≤ Ÿu ˚Ù Ìq≤w≤ ≈®Ìu„ tu* |¥twu Fæ*,
bæŸu FÙ Ì°uT°u* Ÿu wC‹¸> <ªWb°Ôu ∆∫<•w ˚Ù b¨S° FÙ o@≤-@≤ |¥twu Fæ*, N˚Ù‹¸> b_wC fi ≈°J¡≤ ÌÙfiFÙfi ffiu ≤Fwu Fæ* $$2$$ ≈FÔu w°u Ÿu J¡FÙ* ≈≤ JC¡~> <tÔw° FÙ fiFÙ* $ J¡Ì°<ªwg Ìæb∫°uy Ÿu ≈®ª¥≤ @fi ≈®°›w
F°ufiu ≈≤ ˚Ù fi ≈°∫u F…Î Ju¡ Ÿt°fi bF Nw¨›w FÙ ≤Fw° Fæ ıæŸu J¡≤^±>J¡ (f°aŸ ∫° fu*w Ÿu ffi° F…N° ≈°`)
ıÔ Ÿu fiFÙ* ˚≤w°, bæŸu FÙ N∏w#J¡≤d ˚Ù ≈¥dÕ fiFÙ* F°uw° NS°Õwg ıæŸu f°aŸ J¡∑ „Ô°J¡° N°æ≤ fu*w J¡∑
ŸÙ*J¡°u* Ÿu ffiÙ F…oÕ ¸>°uJ¡≤Ù N°<Ì ≈°` ıÔ Ÿu ˚≤fiu ≈≤ ˚Ù ≈¥dÕ fiFÙ* F°uw°, <~>B°u* Ÿu ıÔ Ju¡ <fiJ¡Ô ı°fiu
ŸyÕ - 16]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
43
Ÿu Ÿtu* JC¡~> ˚Ù ıÔ fiFÙ* ≤Fw°, bæŸu FÙ ∆∫y®<ªWb°Ôu N„°∏w Ô°uy°u* J¡° N∏w#J¡≤d ˚Ù ≈¥dÕ fiFÙ*
F°uw° $$3$$ ıæŸu N≈fiu Ÿı°wÙ∫°u* Ju¡ HC^±> Ÿu <f~C>n° F…N° Îba f∏@fi tu* ≈n° F…N° t¨y ŸC© J¡°u ≈®°›w
fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ Ÿf ≈®J¡°≤ Ÿu „¥∏∫ (<tØ∫°) <fiÃ∫ Ì…≤°„°R¡≈ ≤≠ıC Ÿu bu<‹¸>w tfi J¡˚Ù ŸC© J¡°u
≈®°›w fiFÙ* F°uw° $$4$$ Fu tCfiu, w≤ay°u* Ju¡ Ÿt°fi ª*ªÔ b¨<W J¡°u @°≤d J¡≤ ≤F° tu≤° tfi _S¥Ô N°æ≤ Ÿ¥‚t
Nb∫b°u* Ju¡ ~>uÌ Ju¡ <Ÿb° ÎJ¡ sd Ju¡ <ÔÎ ˚Ù N≈fiu _S°fi ≈≤ ¿_S≤w° J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $ <bT∫°u* Ju¡
NfiCŸ∏@°fi Ÿu <b<b@ s°u˚ J¡°u ≈®°›w F…N° tu≤° tfi tSfiJ¡°Ô tu* t∏Ì≤°ªÔ Ju¡ N°|°w Ÿu hª<Ôw
sÙ≤Ÿ°y≤ Ju¡ ıÔ Ju¡ Ÿt°fi ÌŸ°u* <Ì„°N°u* tu* Ì°ænw° Fæ, <J¡∏wC ŸC© J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù fiFÙ* ≈°w° $$5,6$$
˚°uy°u* J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ FuwC˚¥w ß°FR¡≈ J¡vÔ°uÔ°u* Ÿu <ıŸfiu ±¥>ffiu Ô°∫J¡ N°bwÕ ffi° ≤•©u Fæ*, t°∫°R¡≈
(≈≤baªfi°R¡≈) ty≤°u* Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w tfiR¡≈ tF°ŸtCB J¡°u N≈fiu b„ tu* J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ tæ* NŸtSÕ
Fq≥ $$7$$ f®Êfig, tfiR¡≈Ù F¿≤d fi≤J¡ J¡∑ ≈≤b°F fi J¡≤ ˚°uyR¡≈Ù Ìqf Ju¡ <wfiJ¡°u* J¡∑ N<˚Ô°T° Ÿu ∫C•w
F°uJ¡≤ wÙb® buy Ÿu fF…w Ìq≤ wJ¡ Ì°ænw° Fæ, NS°Õwg ıæŸu t¨y ywÕ tu* <y≤fiu J¡∑ <ª∏w° fi J¡≤ ÌqfJu¡ <wfiJ¡°u*
Ju¡ Ô°u˚ Ÿu buy Ju¡ Ÿ°S fF…w Ìq≤ wJ¡ Ì°ænwu Fæ*, bæŸu FÙ tu≤° tfi fi≤J¡≈wfi J¡° ˚∫ ~>°unJ¡≤ ˚°uyÔ°˚
J¡∑ N°„° Ÿu fF…w Ìq≤ wJ¡ Ì°ænw° Fæ $$8$$ ıæŸu ŸtCB N≈fiÙ ª*ªÔw° J¡° Ã∫°y fiFÙ* J¡≤w°, bæŸu FÙ
<ª∏w°Ÿ•w N°æ≤ ª*ªÔ_b˚°b tu≤° tfi ˚Ù _S¥Ô N°æ≤ Ÿ¥‚t Nb∫b°u* Ju¡ <bfi°„ J¡° Ã∫°y fiFÙ*
J¡≤w° $$9$$ ıæŸu <≈*ınu tu* f≥@° F…N° <Ÿ*F <b<b@ <ª∏w°N°u* Ÿu ≈¥dÕ F°uJ¡≤ ª*ªÔ <ªWb¨<W Ÿu ÎJ¡
ıyF ¿_S≤ fiFÙ* ≤F ŸJ¡w°, bæŸu FÙ <b<b@ <ª∏w°N°u* Ÿu N<wª≈Ô N°æ≤ ª*ªÔ b¨<W Ÿu ∫C•w tu≤° tfi
˚Ù ÎJ¡ ıyF @æ∫Õ J¡°u fiFÙ* ≈®°›w F°u ≤F° Fæ $$10$$
<ªW _bw# FÙ ª≈Ô_b˚°b Fæ, <b<b@ <ª∏w°N°u* π°≤° N°æ≤ ˚Ù <bª<Ôw <J¡∫° ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ
F™>≈¥bÕJ¡ ŸJ¡° <b≤°u@ J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù bF @æ∫Õ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw°, ∫F ˚°b Fæ $
ıæŸu FaŸ ıÔ Ÿu Ìq@ J¡°u <fiJ¡°Ô Ôuw° Fæ, bæŸu FÙ tu≤° t°uF R¡≈Ù ≤S ≈≤ Ÿb°≤ tfi ˚Ù oŸ „≤Ù≤ Ÿu
πuy≤<Fw Ÿtw°R¡≈ ŸC© J¡°u F≤ Ôuw° Fæ $ NS°Õwg ÃJ¡TÕ N°æ≤ N≈J¡TÕ N°æ≈°<@J¡ Fæ* (≈°<@J¡¿v≈w
Fæ*) NwÎb ≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu Ÿf ≈®°<d∫°u* tu* N°Ãt° ÎJ¡R¡≈ Ÿu (!) <bΩt°fi Fæ $ ıÙb∏tC•w°u* π°≤°
•w ≈®J¡°≤ Ÿu NfiC˚¥w N°Ãt° J¡∑ ÎJ¡R¡≈w° FÙ Ÿtw°ŸC© J¡FÙ ı°wÙ Fæ $ tfi Ju¡ t°uF°J®¡°∏w F°ufiu ≈≤
oŸ „≤Ù≤ tu* ≈FÔu Ÿu ≈®°›w ˚Ù Ÿ Ÿtw°ŸC© J¡°u tfi y®Ÿ Ôuw° Fæ $ N°æ≤ NŸ°≤ (wCh~>) ÌuFt°` tu*
N°Ãt˚°b fª ı°w° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$11$$
Fu tC<fifi°∫J¡, <ªW J¡∑ N°Ãt°<˚tC©Ù b¨<W∫°≥ (_b˚°b) <b<b@ πæw <bT∫°u* tu* N°Ÿ<•wJ¡v≈fi°R¡≈
„˙∫° ≈≤ Ÿ°uoÕ F…o˘ Fæ*, bu f°u@ Ìufiub°Ôu „°˜ N°æ≤ N°ª°∫Õ Ju¡ ≈Ìu„ Ju¡ <ffi° Ju¡bÔ N≈fiÙ fC<] Ÿu <J¡∫u
y∫u Fı°≤ f°≤ Ju¡ <bª°≤ Ÿu ˚Ù fiFÙ* ı°ywÙ $ fi b¨<W∫°u* Ju¡ fi ı°yfiu Ÿu ∆∫°JC¡Ô F…N° tæ* Ÿ∏w›w
Fq≥ $$12$$ <ıŸtu* "∫F tæ* Fq≥' N°æ≤ "∫F tu≤° Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ N∏∫°u∏∫w°Ì°Ã‡∫°º∫°Ÿ N°æ≤ N∏∫°u∏∫! ÎJ¡°Ãt<bI°fi FÙ N˚∫ ≈Ì N°æ≤ Ÿtw°ŸC© Fæ $ Ÿ°‡∫ŸC© FÙ <fiÃ∫ N°æ≤ <fi≤<w„∫ Fæ $ ŸŸu
N<w¿≤•w ı°u JC¡~> Fæ bF Ÿ˚Ù NŸ°≤ N°æ≤ Ì…#©≈®Ì Fæ $ ÌuF°Ãt<bI°fi ŸfŸu f»J¡≤ NŸ°≤ Fæ $ oŸ „≤Ù≤
tu* Ÿ°≤ N°æ≤ NŸ°≤ Ì°ufi°u* <bΩt°fi Fæ*, ≈≤∏wC t°uFy®_w tfi NŸ°≤ J¡° FÙ y®Fd J¡≤w° Fæ, Ÿ°≤ J¡° y®Fd
fiFÙ* J¡≤w° $
44
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
ŸaŸy°Õº∫°ŸR¡≈ » y®¿∏S∫°≥ ≈nÙ Fæ*, ÎuŸu ˚°uy_≈¨F°R¡≈Ù ı°Ô tu* <_Sw tæ* N≈fiu-N°≈ <ªW π°≤°
f°≥@° y∫° Fq≥, ıæŸu <J¡ Nfi°ı Ju¡ Ì°fi°u* Ju¡ Ô°u˚ Ÿu ≈sÙ fFu<ÔÎ π°≤° ı°Ô Ÿu f°≥@° ı°w° Fæ $$13$$ tCfiu,
ıæŸu Ì…#ŸF @¥t N°æ≤ ≠b°Ô° Ÿu ∫C•w N<Àfi Ÿ¥©u w¨d J¡°u ıÔ° ±>°ÔwÙ Fæ, bæŸu FÙ <b_w°¿≤w J¡°u≈R¡≈Ù
@¥t Ÿu ∫C•w <ª∏w°R¡≈Ù ≠b°Ô° Ÿu ∆∫°›w <ªW Ÿu tæ* ıÔ°∫° y∫° Fq≥ $$14$$ ıæŸu J®¥¡≤ N°æ≤ w¨‹d° Ju¡
Ÿt°fi ŸÌ° ˚¥©Ù JC¡WÙ Ju¡ ≈Ù~>u ªÔfiub°Ô° JC¡W° „b J¡°u ©° ı°w° Fæ, bæŸu FÙ <fi‹™C>≤ N°æ≤ w¨‹d°R¡≈Ù
˚°∫°Õ Ju¡ ≈Ù~>u-≈Ù~>u ªÔfiub°Ô° <ªW NIw° J¡°u ≈®°›w F…Î tCHJ¡°u ©° y∫° Fæ $$15$$
tC<fib≤, ıæŸu w≤ay°u* Ÿu ªaªÔb¨<Wb°Ô° ıÔ J¡° buy w¸> Ju¡ b¨s J¡°u ©°n J¡≤ ku*¡J¡ Ìuw° Fæ, bæŸu
FÙ w≤ay Ju¡ Ÿt°fi ªaªÔ b¨<Wb°Ôu ın <ªWfiu tu≤Ù ˚Ù Ì„° J¡≤ ≤©Ù Fæ $ @tÕJ¡t°u˘ Ÿu _byÕ Ju¡ ≈®°›w F°ufiu
≈≤ NfibŸ≤ tu* FÙ _byÕ Ÿu ¿y≤fiu Ju¡ <ÔÎ NSb° _byÕ≈®°<›w Ju¡ FuwC @tÕJ¡tÕ Ju¡ fi F°ufiu ≈≤ ŸC©Ôu„ Ÿu
„¥∏∫ oŸÙ Ô°uJ¡ tu* J¡∑¸>, ≈way N°<Ì ∫°u<fi∫°u*tu* ˚®td J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <ªWfiu tu≤Ù bF Ì„° J¡≤ ≤•©Ù Fæ,
ıæŸu <J¡ N°≥@Ù w¨d J¡∑ Ì„° J¡≤wÙ Fæ $ N°≥@Ù ˚Ù N°J¡°„ tu* n ≤Fu w¨d J¡°u ˚¥<t ≈≤ ≈¸>J¡ ÌuwÙ Fæ N°æ≤
˚¥<t ≈≤ <_Sw w¨d J¡°u o@≤-@≤ n° ÌuwÙ Fæ $$16,17$$ oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù Ÿ°y≤ Ÿu ≈°≤ F°ufiu Ju¡ <ÔÎ
<fiÃ∫ Ω°uy J¡≤ ≤Fu tCH J¡°u ∫F JC¡<ßw <ªW oŸ ˚°≥<w ≤°uJ¡w° Fæ, ıæŸu <J¡ ıÔ Ju¡ ≈®b°F J¡°u f°≥@
≤°uJ¡w° Fæ $$18$$ ≈¨<SbÙ Ÿu (ºbÕ ≈®Ìu„ Ÿu) ≈°w°Ô J¡°u (N@# ≈®Ìu„ J¡°u) N°æ≤ ≈°w°Ô Ÿu (N@# ≈®Ìu„
Ÿu) ≈¨<SbÙ J¡°u (ºbÕ ≈®Ìu„ J¡°u ) ı° ≤FÙ ≤_ŸÙ Ÿu Ô≈u¸>u F…Î |¸>Ù∫∏` (≤_ŸÙ Ÿu ıÔ N°<Ì ˚°≤ J¡°u
©Ù*ªfiu Ju¡ <ÔÎ ÎJ¡ N°u≤ <ıŸtu* ≤_ŸÙ f≥@Ù ≤FwÙ Fæ, ÌqŸ≤Ù N°u≤ ≈ÃS≤ N°<Ì ˚°≤Ù b_wC f≥@Ù ≤FwÙ Fæ,
<ıŸu N≤F¸> J¡Fwu Fæ*, JC¡Î≥ Ÿu ıÔ <fiJ¡°Ôfiu J¡° ∫∏`) Ju¡ Ÿt°fi tæ* oŸ JC¡¿ÃŸw <ªWR¡≈ ≤_ŸÙ Ÿu
bu<‹¸>w F°uJ¡≤ J¡˚Ù «¡≈≤ ı°w° Fq≥ J¡˚Ù fiÙªu <y≤w° Fq≥ $$19$$ ıæŸu f°ÔJ¡°u* J¡°u ±>≤°fiu Ju¡ <ÔÎ J¡<v≈w
buw°Ô (<bJ¡≤°Ô_bR¡≈) f°ÔJ¡ J¡°u ŸÃ∫ ≈®wÙw F°uw° Fæ, <J¡∏wC f°v∫°b_S° Ju¡ fÙwfiu≈≤ ŸJu¡ <ÔÎ
bF NŸÃ∫ F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ NI°fi Ÿu tCHu Ì…ıÕ∫ ≈®wÙw F°ufiub°Ô° N°æ≤ <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ NŸÃ∫_bR¡≈
tfi Ÿu tæ* y¨FÙw Fq≥ ıæŸu <J¡ f°ÔJ¡ buw°Ô Ÿu y¨FÙw F°uw° Fæ $$20$$ f®Êfig, tfi N<Àfi Ÿu ˚Ù N<@J¡
‹d, ≈bÕw Ÿu ˚Ù Ì…≤°≤°uF, bı® Ÿu ˚Ù f»J¡≤ J¡™>°u≤ Fæ, oŸ<ÔÎ tfiR¡≈Ù y®F Ì…#© Ÿu ˚Ù y¨FÙw (b„
tu*) fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$21$$ ıæŸu t°aŸ˚sÙ ªÙÔ, J¡°æÎ N°<Ì ≈sÙ t°aŸ J¡°u Ìu©wu FÙ Ÿu ©°fiu Ju¡ <ÔÎ
Ì°æn ≈nwu Fæ* <Fw N°æ≤ N<Fw J¡° <bª°≤ fiFÙ* J¡≤wu, bæŸu FÙ tfi ˚Ù o¿∏B∫ π°≤° Ìu©u y∫u <bT∫°u* tu* ¸¥>¸>
≈nw° Fæ <Fw N°æ≤ N<Fw J¡° <bª°≤ fiFÙ* J¡≤w° N°æ≤ sd˚≤ tu* ŸŸu <b≤w F°u ı°w° Fæ $ ıæŸu f°ÔJ¡
<©Ô°æfiu J¡°u Ìu©wu FÙ Ÿ ≈≤ ¸¥>¸> ≈nw° Fæ N°æ≤ S°unÙ Ìu≤ Ju¡ f°Ì Ÿu ~>°unJ¡≤ ÌqŸ≤° ©uÔ ©uÔfiu
Ôyw° Fæ $$22$$ Fu w°w, ıæŸu ŸtCB ın_b˚°b (ıÔR¡≈), ªaªÔ, fnu fnu N°bw°u˘ Ÿu (˚°æ*¿≤∫°u* Ÿu)
˚≤° N°æ≤ NfiuJ¡ Ÿ≈Õ N°<Ì <F*Ÿ® ı∏wCN°u* Ÿu ≈¥dÕ Fæ bæŸu FÙ ∫F tfi ˚Ù ın, ªaªÔ, <b_wÙdÕ N°bwÕR¡≈Ù
b¨<W∫°u* Ÿu ∫C•w N°æ≤ J¡°t N°<Ì ~># „`CR¡≈Ù Ÿ°≥≈°u* Ÿu ∆∫°›w Fæ $ ıæŸu ŸtCB F°SÙ J¡°u Ìq≤ ku*¡J¡ Ìuw° Fæ
bæŸu FÙ tfi ˚Ù tCHu Ìq≤ ku*¡J¡ ≤F° Fæ $$23$$ Fu Ÿ°@°u, ŸtCB J¡°u ≈Ùfiu, ŸCtuR¡ ≈bÕw J¡°u Ô°≥|fiu N°æ≤
N<Àfi˚sd Ÿu ˚Ù <ªW J¡°u N≈fiu b„ tu* J¡≤fi° J¡<™>fi Fæ NS°Õwg ŸtCB≈°fi N°<Ì tF°fi J¡°∫Õ Fæ*, ≈≤
fiJu¡ F°ufiu J¡∑ Ÿ‡˚°bfi° F°u ŸJ¡wÙ Fæ, ≈≤∏wC tfiJ¡° <fiy®F J¡≤fi° ŸŸu ˚Ù J¡<™>fi Fæ $$24$$ Ÿ‡≈¥dÕ
≈Ì°S°u˘ J¡° J¡°≤d <ªW FÙ Fæ ŸJu¡ N<_wÃb tu* wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* J¡° N<_wÃb Fæ, ŸJu¡ sÙd F°ufiu ≈≤ wÙfi°u*
ŸyÕ - 17]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
45
Ô°uJ¡ fi‹¸> F°u ı°wu Fæ* $ Fu tCfiu, oŸ<ÔÎ ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ tfi J¡∑ <ª<J¡ÃŸ° J¡≤fiÙ ª°<FÎ NS°Õwg ≤°uy J¡∑
w≤F <ªW J¡° Nbÿ∫ ≈¿≤Ã∫°y J¡≤fi° ª°<FÎ $ Fu tC<fib≤, ıæŸu <b∏º∫°ªÔ N°<Ì Zu‹™> ≈bÕw Ÿu NfiuJ¡
bfi°u* J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ tfi Ÿu FÙ ∫u ŸæJ¡n°u* ŸC©-Ì…#© Ã≈∏fi F…Î Fæ* $ I°fi Ÿu <ªW Ju¡ sÙd
F°ufiu ≈≤ bu Nbÿ∫ FÙ fi‹¸> F°u ı°wu Fæ*, ÎuŸ° tu≤° <fiÿª∫ Fæ $$25,26$$ tCtCsC ≈C”T°u* fiu <ıŸ <ªW Ju¡
ıÙwfiu ≈≤ „t, Ìt N°<Ì yCd°u* Ju¡ _b°@Ùfi F°ufiu J¡∑, J¡°t, J¡tÕ N°æ≤ b°Ÿfi°R¡≈ J¡Ô°N°u* Ÿu ∫C•w
Ÿ[b, ≤ı N°æ≤ wt-ofi wÙfi yCd°u* Ÿu Ÿ‡≈∏fi N<bΩ° Ju¡ fi°„ J¡∑ N°æ≤ <fi≤<w„∫°fi∏ÌR¡≈ f®Ê J¡∑
≈®°<›w J¡∑ N°„° J¡∑ SÙ, Ÿ „`CR¡≈ <ªW J¡°u ıÙwfiu Ju¡ <ÔÎ tæ* wÃ≈≤ F…N° Fq≥, NwÎb bæ≤°À∫Ÿ‡≈<W
Ÿu ∫C•w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d tæ* ıæŸu ª∏Bt° tu|≈a<•w J¡° N<˚fi∏Ìfi fiFÙ* J¡≤w° bæŸu FÙ ın-t<Ôfi<bÔ°Ÿb°ÔÙ Ô‚tÙJ¡° N<˚fi∏Ìfi fiFÙ* J¡≤w° Fq≥ $$27$$
Ÿ°uÔFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
Ÿ`Fb°≥ ŸyÕ
ÌÙfiw°, J¨¡≈dw° N°æ≤ t¨Ã∫C Ìufiub°ÔÙ, Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡°u t°uF tu* ±>°Ôfiub°ÔÙ wS°
NfiuJ¡<b@ ≈°≈°u* J¡∑ ıfifiÙ w¨‹d° J¡∑ ¿fi∏Ì° $
≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ≈≤t≈®ut°_≈Ì N°Ãtw[b J¡° <w≤°u@°fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Na@J¡°≤≈¥dÕ ≤°<`R¡≈Ù
Ì…≤∏w w¨‹d° Ÿu oŸ ªuwfi°ÃtJ¡ yyfi tu* ıÙb tu* NfiuJ¡ w≤F J¡∑ ≤°y N°<Ì Ì°uT _bR¡≈ vÔ¥N°u* J¡∑
≈a<•w∫°≥ _kC¡≤fiu ÔywÙ Fæ* $$1$$ ıæŸu w°≈ ≈F…≥ª°fiub°ÔÙ Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤du* J¡∑ªn Ju¡ ≤Ÿ N°æ≤ t¨Ì…w° J¡°
N≈F≤d J¡≤Ju¡ J¡∑ªn J¡°u Ÿ¥©° ÌuwÙ Fæ*, bæŸu FÙ N∏w#J¡≤d J¡°u Ÿ∏w›w J¡≤fiub°ÔÙ <ª∏w°fiu tu≤u ≤Ÿ
N°æ≤ t¨Ì…w° J¡° F≤d J¡≤ ∫° tCHu <bfi∫ N°æ≤ Ì°<s^∫ Ÿu „¥∏∫ J¡≤ Ÿ¥©° <Ì∫° Fæ NS°Õwg •w <ª∏w°fiu
tu≤u <bfi∫°<Ì J¡°u fi‹¸> J¡≤ tCHu fiÙ≤Ÿ N°æ≤ J¡™>°u≤ ffi° <Ì∫° Fæ $$2$$ ∆∫°t°uFR¡≈ N∏@J¡°≤ Ÿu ∆∫°›w
<bª°≤„¥∏∫ tu≤u <ªWR¡≈Ù fnu ıayÔ tu* w°^±>b-fi¨Ã∫ J¡≤fiub°ÔÙ N°„°R¡≈Ù <≈„°<ªJ¡°J¡° ı°u≤-„°u≤
Ÿu Ì∫ F…N° Fæ $$3$$ wwg-wwg N°wÕ bªfi°u* π°≤° ≤<ªw NZCR¡≈ fiÙF°≤ (N°uŸ) J¡d°u* Ÿu ∫C•w N°æ≤
ŸtÙ≈_S ŸCbdÕ N°<Ì J¡∑ N<˚Ô°T° π°≤° ≈°^±C>w° J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤fiu Ÿu ≠ıbÔ <ª∏w°R¡≈ ªfiu J¡∑
taı≤Ù NS°Õwg w¨‹d° ≈¥dÕR¡≈ Ÿu <bJ¡<Ÿw F°u ≤FÙ Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ fiÙF°≤ Ÿu FÙ (wCT°≤ Ÿu FÙ) ªfiu
Ju¡ ≈°æ@u f»wu Fæ*, ÎuŸÙ ≈®<Ÿ<] Fæ, oŸ<ÔÎ ıæŸu ≤°<`≤<ªw fiÙF°≤ Ju¡ J¡d°u* Ÿu ∫C•w ªfiu Ju¡ ≈°æ@u J¡∑
taı¿≤∫°≥ ŸtÙ≈_S @w¥≤u Ju¡ ffi Ÿu ≠ıbÔ („°u<˚w) F°uJ¡≤ <bJ¡<Ÿw F°uwÙ Fæ*, bæŸu FÙ NfiuJ¡ w≤F
Ju¡ Ì…#©-<bÔ°≈°u* Ÿu ı<fiw NZC<f∏Ì…N°u* Ÿu ∫C•w N°æ≤ ŸtÙ≈_S ŸCbdÕ N°<Ì J¡∑ N<˚Ô°T° π°≤°
≠ıbÔ tu≤Ù w¨‹d° t°fi°u* <bJ¡<Ÿw F°u ≤FÙ Fæ $$4$$ ıæŸu tº∫ ˚°y J¡°u ª*ªÔ J¡≤fiub°ÔÙ w≤ay ŸtCB tu*
Ju¡bÔ ˚®td J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ FÙ <bTt «¡ºbÕ fi°ˆ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ <ªW J¡°u sCÆ@ J¡≤fiub°ÔÙ
w¨‹d° fiu Ju¡bÔ Naw#J¡≤d tu* <fi<bn ˚®t ≈æÌ° J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ FÙ NfiuJ¡ J¡‹¸>°u* Ÿu ≈¥dÕ @fi°u≈°ıÕfi Ju¡ <ÔÎ
ß°F ≈®°›w J¡≤°∫° Fæ $$5$$ f»u F…Î N<@su≈, Nfi¨≈ ˚°Td N°<ÌR¡≈ ≈®ª^±> J¡vÔ°uÔ „ÆÌ°u* Ÿu ∫C•w
NwÎb •w w≤ay°u* Ÿu w≤Ô N°J¡°≤b°ÔÙ N°æ≤ ÎJ¡ <bT∫ Ÿu ÌqŸ≤u <bT∫ J¡∑ N°u≤ ı°fiub°ÔÙ w¨‹d°R¡≈Ù
fiÌÙ tu≤u „≤Ù≤R¡≈Ù ≈bÕw tu* fF ≤FÙ Fæ $$6$$ ∫Ω<≈ tæ* N≈fiÙ ª≈Ôw° J¡°u ≤°uJ¡fiu Ju¡ <ÔÎ @tÕtu|°
46
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
Ÿt°<@ N°<Ì tu* wÃ≈≤ Fq≥, wS°<≈ ıæŸu N°≥@Ù ıÙdÕ w¨d J¡°u J¡FÙ* N∏∫` Ôu ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ J¡ÔC<Tw
w¨‹d° fiu tu≤u <ªWR¡≈Ù ª°wJ¡ J¡°u J¡FÙ* N∏∫`-N∫°uÀ∫ <bT∫ - tu* FÙ ≈®°›w J¡≤° <Ì∫° Fæ $$7$$ tæ*
<bbuJ¡, bæ≤°À∫ N°<Ì yCd°u* Ÿu ∫C•w ≈Ì°S°u˘ Ju¡ <bT∫ tu* <ıŸ <ıŸ N°_S° J¡° (ß°F J¡°) N°Z∫
J¡≤w° Fq≥, Ÿ Ÿ N°_S° J¡°u tu≤Ù w¨‹d° oŸ w≤F J¡°¸> ÌuwÙ Fæ, <ıŸ w≤F ª¥F° bÙd° Ju¡ ªtÕŸ¥` J¡°u
J¡°¸> Ìuw° Fæ* $ ıæŸu ıÔ Ju¡ N°bwÕ tu* (˚°æ*≤Ù tu*) ≈C≤°fi° ≈W°, b°∫C tu* Ô|C w¨d N°æ≤ N°J¡°„ tu* „≤ÃJ¡°ÔÙfi
tu| ∫`-w` |¥twu ≤Fwu Fæ*, bæŸu FÙ tæ* <ª∏w°R¡≈Ù ªJ®¡ tu* |¥t ≤F° Fq≥ $ ıæŸu ı°Ô tu* k≥¡Ÿu F…Î ≈sÙ N≈fiu
|°u*ŸÔu tu* ı°fiu Ju¡ <ÔÎ NŸtSÕ F°ufiu Ÿu ı°Ô tu* FÙ ≈nu ≤Fwu Fæ*, bæŸu FÙ N≈fiu ≈°≤t°<SÕJ¡ _bR¡≈ J¡°u
≈®°›w J¡≤fiu tu* NŸtSÕ F…Î Ft Ô°uy <ª∏w°R¡≈Ù ı°Ô tu* tCÀ@ F°u ≤Fu Fæ* $$8-10$$ Fu tC<fib≤, w¨‹d°R¡≈Ù
≠b°Ô° Ÿu tæ* oŸ ≈®J¡°≤ ÌÀ@ F°u y∫° Fq≥ <J¡ tCHu Nt¨w Ÿu ˚Ù N≈fiu Ì°F J¡∑ „°<∏w J¡∑ Ÿ‡˚°bfi° fiFÙ*
Fæ $ w¨‹d°R¡≈Ù ∏tW |°unÙ ∫F°≥ Ÿu N<wÌq≤ ı°J¡≤ N°æ≤ <k¡≤ <k¡≤ b°≈Ÿ N°J¡≤ fnÙ „Ù|®w° Ÿu ª°≤°u*
N°u≤ |¥t ≤FÙ Fæ $$11,12$$ @tÕ N°æ≤ N@tÕ Ju¡ NfiCŸ°≤ <fiÃ∫ _byÕ N°æ≤ fi≤J¡ tu* ytfi N°æ≤ N°ytfi
J¡≤°fiub°ÔÙ, ˚°u•w° N°æ≤ ˚°uÀ∫ Ju¡ w°Ì°Ã‡∫°º∫°Ÿ Îba ŸaŸy°Õº∫°Ÿ Ÿu ∫C•w, ın ≈Ì°S°u˘ Ÿu Ÿ‡f]
Îba <bsCÆ@ w¨‹d° |¸>Ù∫∏` Ju¡ «¡≈≤ ÔyÙ F…oÕ ≤≠ıC Ju¡ Ÿt°fi Fæ $ •w ≤≠ıC ˚Ù ŸÌ° «¡≈≤ fiÙªu N°wÙ
ı°wÙ ≤FwÙ Fæ, ıÔ Ÿu Ÿ‡f∏@ ≤©wÙ Fæ, y°≥™>b°ÔÙ Fæ Îba ª*ªÔ ≤FwÙ Fæ $ ÌuF Ju¡ ˚Ùw≤ tfi tu* y¥≥SÙ yoÕ
wS° <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ <J¡ŸÙŸu <b<h~>∏fi fi J¡∑ ı°fiub°ÔÙ oŸ w¨‹d°R¡≈Ù ≤≠ıC Ÿu fæÔ Ju¡ Ÿt°fi ∫u tfiC‹∫
NÃ∫∏w „Ù|®w° Ÿu Îu<FJ¡ N°æ≤ N°tC<‹tJ¡ (≈≤Ô°uJ¡ Ju¡) k¡Ô Ju¡ Fı°≤°u* Ÿ°@fiR¡≈Ù ˚°≤ J¡°u bFfi J¡≤wu
Fæ* $$13,14$$ ıæŸu fFu<Ô∫u J¡∑ ˜Ù ≈<s∫°u* J¡°u k≥¡Ÿ°fiu Ju¡ <ÔÎ ı°Ô ffi°wÙ Fæ bæŸu FÙ ŸÌ° N°J¡TÕd_b˚°bb°ÔÙ w¨‹d°R¡≈∑ <J¡≤°wÙ fiu Ô°uy°u* J¡°u k≥¡Ÿ°fiu Ju¡ <ÔÎ ∫F ≈C`, <t`, J¡Ô` N°<ÌR¡≈ ı°Ô
ffi°∫° Fæ $$15$$ ∫Ω<≈ tæ* @Ù≤ Fq≥, wS°<≈ ˚∫aJ¡≤ J¡°ÔÙ ≤°<` J¡∑ fi°o˘ w¨‹d° tCHu ±>≤° ≤FÙ Fæ, <bbuJ¡R¡≈Ù
ªsC Ÿu Ÿ‡≈∏fi Fq≥ <k¡≤ ˚Ù N∏@° ffi° ≤FÙ Fæ N°æ≤ N°fi∏Ì_b˚°b Fq≥ w°u ˚Ù Ì…#© Ìu ≤FÙ Fæ $ Fı°≤°u*
JC¡<¸>Ôw°N°u* Ÿu ≈¥dÕ, Na„w# ŸC© Ìufiub°Ôu <bT∫°u* Ju¡ Ô°˚ Ÿu ∫C•w N°æ≤ ≈¿≤d°t tu* bæ≤ f∏@fi N°<ÌR¡≈
<bT∫ Ìufiub°ÔÙ ∫F w¨‹d° w<fiJ¡ _≈„Õ F°ufiu ≈≤ FÙ J¡°ÔÙ fi°<yfi J¡∑ fi°o˘ ±>≥Ÿ ÔuwÙ Fæ NS°Õwg t°uF tu*
±>°Ô ÌuwÙ Fæ $$16,17$$ ≈C”T°u* Ju¡ ⁄Ì∫ J¡°u ˚uÌfi J¡≤fiub°ÔÙ, f∏@fi, ≤°uy N°<Ì J¡∑ ∫° Ÿ°≤u ≈®≈*ª J¡∑
Ã≈°ÌJ¡, Ì…˚°ÕÀ∫ Ìufiub°ÔÙ N°æ≤ ÌÙfiw° Ÿu ≈¥dÕ ∫F w¨‹d° J¡°ÔÙ ≤°sŸÙ Ju¡ ŸÂ„ Fæ $$18$$ Fu f®Êfig,
NfiuJ¡ w¿∏`∫°u* (w°≤°u*) N°æ≤ fi°<n∫°u* Ÿu bu<‹¸>w „≤Ù≤ J¡°u @°≤d J¡≤fiub°ÔÙ w¨‹d° <fi≤<w„∫ ≈≤t°fi∏Ì
Ju¡ <ÔÎ ≈∫C•w fiFÙ* Fæ, Nw# ∫F ıÙdÕ wC‡fÙŸu ∫C•w bÙd° Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ıæŸu N°Ô_∫b„
N∏∫ wC‡fÙJ¡° Ÿ‡≈°Ìfi fi J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d <b<h~>∏fi w¿∏`∫°u* Ÿu Ÿ‡≈∏fi bÙd° ßb N°<Ì t°ay<ÔJ¡
J¡°∫°u˘ Ju¡ <ÔÎ ≈∫C•w fiFÙ* F°uwÙ, bæŸu FÙ ∫F w¨‹d° ˚Ù ≈≤t°fi∏Ì Ju¡ <ÔÎ ≈∫C•w fiFÙ* Fæ $$19$$
<fiÃ∫ N<wt<Ôfi, ≈¿≤d°t tu* Ì…#©≈®Ì ∏t°Ì J¡°u Ìufiub°ÔÙ, ÌÙ|Õ w¿∏`∫°u* Ÿu ∫C•w wS° <bT∫°u* tu*
|fiÙ˚¥w _fiuF J¡≤fiub°ÔÙ w¨‹d° ≈bÕw J¡∑ yCk¡° tu* Ã≈∏fi Ôw°R¡≈ FÙ Fæ NS°Õwg ≈bÕw yCk¡° tu* ÎJ¡ ≈®J¡°≤
J¡∑ Ôw° F°uwÙ Fæ, bF Ÿ¥∫Õ Ju¡ <J¡≤d°u* Ju¡ fi <tÔfiu Ÿu NÃ∫∏w t<Ôfi ≤FwÙ Fæ, ŸJ¡° Ÿubfi J¡≤fiu Ÿu
≈¿≤d°t tu* ∏t°Ì N°<Ì Ì…#©≈®Ì ∆∫°<@∫°≥ F°uwÙ Fæ N°æ≤ bF NÃ∫∏w <b_w¨w F°uwÙ Fæ $ oŸÙ<ÔÎ w¨‹d°
N°æ≤ ŸJ¡∑ Ÿt°fiw° Fæ $ ıæŸu N°t® N°<Ì ∏fiw b¨s°u* J¡∑ „°©°≈≤ <_Sw, Ÿ¥© ı°fiu Ju¡ J¡°≤d NfiuJ¡
ŸyÕ - 17]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
47
J¡^¸>J¡°u* Ÿu N°J¡∑dÕ, ≈C‹≈„¥∏∫ N°æ≤ k¡Ô≤<Fw sÙd taı≤Ù N°fi∏Ì≈®Ì fiFÙ* F°uwÙ, bæŸu FÙ ∫F w¨‹d° fi
N°fi∏Ì≈®Ì Fæ, fi ŸC©≈®Ì Fæ N°æ≤ fi k¡Ô≈®Ì Fæ, <J¡∏wC ∆∫SÕ-<b_w¨w Fæ, NtayÔJ¡°¿≤dÙ Fæ N°æ≤ J®¥¡≤
Fæ $$20,21$$ <ªW J¡°u N≈fiu b„ tu* J¡≤fiu tu* NŸtSÕ b¨] buÿ∫° Ju¡ Ÿt°fi w¨‹d° ≈®Ã∫uJ¡ ≈C”T Ju¡ ≈Ù~>u
Ì°ænwÙ Fæ, ≈≤ Ÿu k¡Ô JC¡~> fiFÙ* <tÔw° $$22$$ NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ „°uJ¡, t°uF N°<Ì ≤Ÿ°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ oŸ
tF°fig ŸaŸ°≤Ÿt¥F tu* ˚CbfiR¡≈Ù <b_w¨w fi°ˆ„°Ô° tu* w¨‹d° b¨] fiwÕJ¡∑ Fæ NS°Õwg J¡”d, F°_∫ N°æ≤
fÙ˚ß N°<Ì ≤Ÿ°u* Ÿu ∫C•w fi¨Ã∫„°Ô° tu* <_Sw b¨] buÿ∫° Ju¡ Ÿt°fi w¨‹d° Fæ $$23$$ ŸaŸ°≤R¡≈ <b„°Ô
ıayÔ tu* ı≤°, t≤d N°<Ì <bJ¡<Ÿw JC¡ŸCt°u* Ÿu ∫C•w Îba <b<fi≈°w N°æ≤ Ã≈°w N°<Ì k¡Ô°u* J¡∑ ıfifiÙ
w¨‹d° <b_w¨w <bT Ôw° Fæ $$24$$ w¨‹d° ıÙdÕ fiwÕJ¡∑ Ju¡ Ÿt°fi <ıŸ J¡°∫Õ Ju¡ Ÿ°@fi tu* N„•w Fæ,
(fiwÕJ¡∑ Ju¡ ≈s tu*) ıF°≥ ı°fiu tu* NŸtSÕ Fæ, bF°≥ ˚Ù w°^±>by<w @°≤d J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ ß°F fi F°ufiu
Ju¡, <fifÕÔ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N°fi∏Ì≤<Fw fi¨Ã∫ J¡≤wÙ Fæ $$25$$ <ª∏w°R¡≈Ù ª≈Ô t∫¥≤Ù <fiF°≤ tu*
<fiF°≤ŸÂ„ t°uF°b≤d tu*-fi¨Ã∫ J¡≤wÙ Fæ, N°Ô°uJ¡ Ju¡ N°fiu≈≤-<bbuJ¡R¡≈ ≈®J¡°„ F°ufiu ≈≤-„°∏w F°u
ı°wÙ Fæ, N°æ≤ NŸ°º∫ b_wCN°u* tu* N≈fi° J¡Ìt ≤©wÙ Fæ $ t∫¥≤Ù ˚Ù bT°Õ tu* fi¨Ã∫ J¡≤wÙ Fæ*, „≤wg tu*
„°∏w F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ Ì…yÕt _S°fi°u* tu* ytfi J¡≤wÙ Fæ $ ıæŸu N∏∫J¡°Ô tu* fF…w <Ìfi°u* wJ¡ „¥∏∫
≤Ffiub°ÔÙ N°æ≤ bT°Õ tu* ˚Ù fÙª-fÙª tu* „¥∏∫ ≤Ffiub°ÔÙ fiÌÙ bT°ÕJ¡°Ô tu* ıÔJ¡vÔ°u*Ô°u* Ÿu ≈®ªC≤ F°uJ¡≤
sd tu* FÙ vÔ°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ <ª≤J¡°Ô wJ¡ „¥∏∫, k¡Ô ≈°fiu≈≤ ˚Ù tº∫-tº∫ tu* „¥∏∫
∫F w¨‹d° ın ≈Ì°S°u˘ tu* NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ J¡vÔ°uÔ°u* Ÿu-N°fi∏Ì°u* Ÿu - ≈¥dÕ F°uJ¡≤ sd tu* FÙ vÔ<Ÿw
F°u ı°wÙ Fæ $$26,27$$ ıæŸu sC@° N°æ≤ w¨T° Ÿu ∆∫°JC¡Ô <ª<n∫° k¡Ô„¥∏∫ b¨s J¡°u ~>°unJ¡≤ k¡Ôb°Ôu
N∏∫ b¨s≈≤ ªÔÙ ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ ∫F w¨‹d° ÎJ¡ ≈C”T J¡°u ~>°unJ¡≤ N∏∫ ≈C”T Ju¡ ≈°Ÿ ªÔÙ ı°wÙ
Fæ $$28$$ ªaªÔ f∏Ì≤ÙR¡≈Ù w¨‹d° Ì…‹≈®°›∫ _S°fi tu* ˚Ù N≈fi° J¡Ìt ≤©wÙ Fæ, w¨›w F°ufiu ≈≤ ˚Ù k¡Ô
J¡∑ N°„° J¡≤wÙ Fæ, ÎJ¡ _S°fi ≈≤ N<@J¡ J¡°ÔwJ¡ fiFÙ* ™>F≤wÙ, Nw# bF ª≈Ô f∏Ì≤Ù Fæ $$29$$ ıæŸu
≈®°<d∫°u* Ju¡ J¡t°u˘ Ju¡ NfiCŸ°≤ <b@°w° ŸÌ° ªu‹¸>° J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ ∫F w¨‹d° ˚Ù „C˚ J¡tÕ J¡° N°≤‡˚
J¡≤Ju¡ ŸJ¡∑ Ÿt°<›w fi J¡≤Ju¡ N„C˚, NfiC<ªw, NŸtaıŸ ∫° ≈®J®¡t<b”] Ÿ˚Ù J¡°∫°u˘ J¡° NfiCŸ≤d
J¡≤wÙ Fæ, ≈≤w fiFÙ* F°uwÙ, <J¡∏wC „C˚°„C˚ Ju¡ <ÔÎ ŸbÕÌ° ªu‹¸>° J¡≤wÙ ≤FwÙ Fæ $$30$$ sd tu* ≈°w°Ô
tu* ı°wÙ Fæ, sd tu* N°J¡°„ J¡∑ N°u≤ nwÙ Fæ, sd tu* <Ì„°R¡≈ <fiJCa¡ı°u* tu* |¥twÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F
w¨‹d° ⁄Ì∫R¡≈Ù J¡tÔ tu* ≤Ffiub°ÔÙ ˚≥b≤Ù Fæ $$31$$ ŸaŸ°≤ tu* <ıwfiu Ì°uT Fæ* fitu* ÎJ¡ w¨‹d° FÙ ÌÙ|Õ
J¡°Ô wJ¡ Ì…#© Ìufiub°Ô° Ì°uT Fæ, ı°u N∏w#≈C≤ tu* ≤Ffiub°Ôu J¡°u ˚Ù ˚ÙTd ŸaJ¡¸> tu* ±>°Ô ÌuwÙ Fæ $$32$$
≈≤t-N°Ãtw[b≈®J¡°„ Ju¡ Ÿ°S <b≤°u@ J¡≤fiub°ÔÙ t°uFR¡≈ ¿fiF°≤ Ÿu <fi<bn tu|t°Ô°R¡≈Ù w¨‹d° Ju¡bÔ
ınw° FÙ ≈®Ì°fi J¡≤wÙ Fæ $ tu|t°Ô° ˚Ù Ÿ¥∫Õ≈®J¡°„ J¡∑ <b≤°u<@fiÙ Fæ, ¿fiF°≤ Ÿu ≈¥dÕ F°uwÙ Fæ N°æ≤
„æÃ∫R¡≈ („ÙwÔw°R¡≈Ù) ınw° J¡∑ Ì°`Ù Fæ $ Nw# w¨‹d° N°æ≤ tu|t°<ÔJ¡° J¡° Ÿ°‡∫ <ªw FÙ
Fæ $$33$$ ıæŸu NfiuJ¡ ≈„CN°u* Ju¡ f°≥@fiu Ju¡ <ÔÎ yÔu tu* ÔyÙ F…oÕ ≤<_Ÿ∫°u* Ÿu y®<Sw t°Ô°ŸÂ„ <w≤~>Ù
<b_w¨w ≤≠ıC F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ∆∫bF°≤ tu* k≥¡Ÿu F…Î ≈®°<d∫°u* Ju¡ Ÿt¥F°u* tu* tfi°u* J¡°u ª°≤°u* N°u≤ Ÿu
f°≥@fiu Ju¡ <ÔÎ ∫F w¨‹d°R¡≈ ≤≠ıC Fæ $$34$$ ıæŸu o∏B@fiCT <b_t∫°uÃ≈°ÌJ¡ NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ R¡≈°u* Ÿu
∫C•w, <byCd-≠∫° Ÿu ≤<Fw, Ô‡f°-ª°æn°, tu|°<Zw, „¥∏∫°ÃtJ¡ N°J¡°„ tu* <_Sw N°æ≤ _bw# „¥∏∫-
48
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
Nb_wC Fæ, bæŸu FÙ ∫F w¨‹d° ˚Ù <b<ª` <bT∫°u* Ÿu NfiC≤*<ıw, NŸwg yCd°u* Ÿu ∫C•w, ÌÙ|Õ, t<Ôfi ≈C”T
tu* N°<Zw N°æ≤ „¥∏∫°ÃtJ¡ tfi tu* <_Sw Fæ $$35$$ w¨‹d° yCdR¡≈Ù @°∏∫°u* Ju¡ <ÔÎ bı® Fæ, k¡ÔR¡≈
N°≈<W∫°u* Ju¡ <ÔÎ „≤ÌgM¡wC Fæ, Ÿa<bwgR¡≈-w[bI°fiR¡≈-J¡tÔ°u* Ju¡ <ÔÎ <Ft Fæ-<b|°<wJ¡° Fæ Îba
NI°fi Ju¡ <ÔÎ ÌÙ|Õ Fut∏w J¡∑ ≤°<` Fæ $$36$$ w¨‹d° ŸaŸ°≤R¡≈ fi°¸>J¡ tu* fi¸>Ù Fæ, ≈®b¨<WR¡≈ |°u*ŸÔu tu*
≤Ffiub°ÔÙ <ª<n∫° Fæ, tfi°u≤SR¡≈ N≤^∫°u* tu* ≤Ffiub°ÔÙ F¿≤dÙ Fæ N°æ≤ _t≤J¡°u-J¡°tÌub J¡°u f»°fiu Ju¡
<ÔÎ ŸayÙwbÙd° Fæ $$37$$ w¨‹d° ∆∫bF°≤R¡≈Ù ŸtCB J¡∑ ÔF≤Ù Fæ, t°uFR¡≈ tW F°<S∫°u* J¡∑ Z¨a©Ô° Fæ,
Ÿ¨<‹¸>R¡≈ b¸>b¨s J¡∑ ŸC∏Ì≤ Ôw° Fæ, Ì…#©R¡≈ J¡tÔÙ<fi∫°u* J¡∑ ª¿∏BJ¡° Fæ, ı≤°, t≤dR¡≈ Ì…#©°u* J¡∑
ÎJ¡ ≤Ãfi≈u<¸>J¡° Fæ N°æ≤ ŸÌ° N°<@,∆∫°<@R¡≈ <bÔ°Ÿ°u* J¡∑ tÌtW <bÔ°<ŸfiÙ Fæ $ w¨‹d° J¡°u N°J¡°„R¡≈Ù
t°yÕ J¡∑ ≈t° ÌÙ ı° ŸJ¡wÙ Fæ, •∫°u*<J¡ ıæŸu N°J¡°„ J¡˚Ù Ÿ¥∫Õ≈®J¡°„ Ÿu <fitÕÔ F°u ı°w° Fæ, J¡˚Ù
tu|°h~>∏fi F°ufiu ≈≤ JC¡~>-JC¡~> N≥<@∫°≤Ù ~>° ı°wÙ Fæ N°æ≤ J¡˚Ù JC¡F≤u Ÿu N°b¨W F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ
w¨‹d° ˚Ù J¡˚Ù w<fiJ¡ <bbuJ¡R¡≈Ù ≈®J¡°„ Ÿu <fitÕÔ F°u ı°wÙ Fæ, <bbuJ¡ fi F°ufiu ≈≤ NI°fi Ÿu t<Ôfi N°æ≤
J¡˚Ù JC¡F≤u Ju¡ wCv∫ ∆∫°t°uF Ÿu ∆∫°›w F°u ı°wÙ Fæ $$38-40$$
∫°u* w¨‹d° J¡° bdÕfi J¡≤ Nf w¨‹d° J¡∑ „°<∏w J¡° k¡Ô J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu y°» N∏@J¡°≤ Ÿu N≥@u≤Ù J¨¡‹d≈s J¡∑ ≤°<` <fi„°ª≤°u* (≤°sŸ°u*) Ju¡ ≈®ª°≤ Ju¡ N˚°b Ju¡ <ÔÎ
<bfi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ NS°Õwg ≤°sŸ°u* J¡° ow_ww# ytfi fi F°u, oŸ<ÔÎ fÙw ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ w¨‹d° ˚Ù
ÌuF≈®∫C•w ≈¿≤Zt J¡∑ „°¿∏w Ju¡ <ÔÎ (tC<•w Ju¡ <ÔÎ) fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $ NS°Õwg w¨‹d° J¡∑ „°<∏w F°ufiu
Ÿu tC<•w F°u ı°wÙ Fæ $$41$$ buÌ°∏w N°<Ì Nº∫°Ãt„°˜°u* Ju¡ <bª°≤ Ÿu „¥∏∫ NwÎb ∆∫°JC¡Ô<ªW Ju¡
ŸaŸ°≤Ù Ô°uy w˚Ù wJ¡ t°uF J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* ıf wJ¡ <bT≈®∫C•w <bŸ¥<ªJ¡° ≤°uy Ju¡ Ÿt°fi t¨Ã∫C J¡∑ FuwC
w¨‹d° ≈Ù~>° J¡≤wÙ ≤FwÙ Fæ NS°Õwg Ô°uy ŸJ¡° Ã∫°y fiFÙ* J¡≤wu $$42$$
ŸJu¡ Ã∫°y J¡° •∫° ≈°∫ Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫F°≥ ≈≤ <ª∏w° J¡° NSÕ <bT∫°u* J¡° _t≤d Fæ $ •w <ª∏w° Ju¡ Ã∫°y Ÿu ŸaŸ°≤Ù ıfi°u* J¡° Ì…#© fi‹¸>
F°u ı°w° Fæ $ <bπ°fi°u* fiu <ª∏w°Ã∫°y J¡°u FÙ w¨‹d°R¡≈Ù <bŸ¥<ªJ¡° (Fæı°) J¡° t∏` (≈®wÙJ¡°≤J¡ ≈°∫)
J¡F° Fæ $$43$$ ıæŸu w°Ô°f tu* ≤Ffiub°ÔÙ t~>ÔÙ |°Ÿ-≈WÙ, ≈ÃS≤-ÔJ¡nÙ N°<Ì Ÿ˚Ù tu≤° ˚‚∫ Fæ,
ÎuŸ° ŸtHJ¡≤ N∏w tu* ˚‚∫∫C•w fa„ÙJ¡°u (t~>ÔÙ J¡°u k≥¡Ÿ°fiu Ju¡ J¡°≥¸>u J¡°u) ˚Ù tC≥F tu* ±>°ÔJ¡≤ t~C>bu
π°≤° t°≤Ù ı°wÙ F…oÕ k¡nk¡n°wÙ Fæ bæŸu FÙ w¨‹d° ˚Ù w¨d, ≈ÃS≤, J¡°‹™> N°<Ì <fi<©Ô b_wCN°u* J¡°u
N≈fi° ˚‚∫ ŸtHJ¡≤ y®Fd J¡≤wÙ F…oÕ N∏w tu* _k¥¡<wÕ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ $$44$$ ıæŸu Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤du*
tCJC¡<Ôw J¡tÔ J¡°u <bJ¡<Ÿw J¡≤° ÌuwÙ Fæ*, bæŸu FÙ ≤°uy, ≈Ù±>°, ˜Ù N°æ≤ w¨‹d° ˚Ù @Ù≤ ≈C”T J¡°u ˚Ù
„Ù|® N@Ù≤w° J¡°u ≈®°›w J¡≤ ÌuwÙ Fæ* $ NS°Õwg ıæŸu Ÿ¥∫Õ<J¡≤du* tCJC¡<Ôw°b_S° tu* y‡˚Ù≤ (yF≤u) J¡tÔ
J¡°u ©¥f <bJ¡<Ÿw J¡≤ W°fi (<~>~>Ô°) J¡≤ ÌuwÙ Fæ, bæŸu FÙ w¨‹d° ˚Ù @Ù≤-N∫°<ªw-b®w-≈C”T J¡°u
„Ù|® N@Ù≤-∫°ªfi° π°≤° Ô|C-ffi° ÌuwÙ Fæ $$45$$ w¨‹d° f°≥Ÿ J¡∑ Ôw° Ju¡ Ÿt°fi ŸÌ° N∏w#Ÿ°≤„¥∏∫
(˚Ùw≤ Ÿu ©°u©ÔÙ), y®<∏S∫°u* Ÿu ∫C•w (w¨‹d°N°u* Ju¡ ≈s tu* Ì…≤°y®FR¡≈Ù y®¿∏S∫°u* Ÿu ∫C•w N°æ≤ f°≥Ÿ Ju¡
≈s tu* ≈°u≤R¡≈Ù y®<∏S∫°u* Ÿu ∫C•w), fnÙ fnÙ <ª∏w°N°u* N°æ≤ Ì…#©°u* Ÿu ≈¥dÕ ( f°≥Ÿ Ju¡ ≈s tu* fnu fnu
J¡°u*≈Ô°u* Ju¡ J¡°≥¸>°u* Ÿu ∫C•w), t°uwÙ N°æ≤ t<d∫°u* ≈≤ ≈®ut J¡≤fiub°ÔÙ (f°≥Ÿ Ju¡ ≈s tu* ŸbÕıfi<≈®∫ t°uwÙR¡≈Ù
ŸyÕ - 17]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
49
t<d∫°u* J¡∑ ≈Ô<Æ@ Ju¡ _S°fi) Fæ NS°Õwg ıæŸu f°≥Ÿ J¡∑ Ôw°Î≥ ŸÌ° ˚Ùw≤ Ÿu ©°u©ÔÙ ≤FwÙ Fæ*, fiJu¡
fÙª tu* fF…w ŸÙ y°≥™>u* F°uwÙ Fæ*, fitu* fnu fnu J¡°u*≈Ô°u* Ju¡ J¡°≥¸>u F°uwu Fæ* N°æ≤ ŸbÕıfi tfi°uF≤ t°uwÙ fitu*
≈ÔÆ@ F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ w¨‹d°Î≥ ˚Ù ©°u©ÔÙ, Ì…≤°y®F Ÿu ˚≤Ù, fnÙ <ª∏w°N°u* N°æ≤ J¡‹¸>°u* Ÿu ≈¥dÕ N°æ≤
t°uwÙ, t<d N°<Ì @fi Ÿ‡≈<W tu* N<w ≈®ut J¡≤fiub°ÔÙ F°uwÙ Fæ* $$46$$
<bbuJ¡ ˚Ù w¨‹d° Ju¡ fi°„ tu* FuwC Fæ*, ÎuŸ° Ì„°Õwu Fæ* $
∫F fnu N°G∫Õ J¡∑ f°w Fæ <J¡ ÎuŸÙ Ì…ÿ~>uΩ <bT∫w¨‹d° J¡°u ˚Ù I°fi Ÿ‡≈∏fi tF°fiC˚°b Ô°uy
<bbuJ¡R¡≈Ù <fitÕÔ (wÙ‚d) wÔb°≤ Ÿu Nfi°∫°Ÿ J¡°¸> ±>°Ôwu Fæ* $$47$$ Fu f®Êfig ıÙb°u* Ju¡ ⁄Ì∫ tu*
<_Sw w¨‹d° ıæŸÙ wÙ‚d fi w°u wuı wÔb°≤ J¡∑ |°≤ Fæ, fi bı®°<Àfi J¡∑ <ªfiy°¿≤∫°≥ Fæ* N°æ≤ fi f∏ÌqJ¡ J¡∑
y°u<Ô∫°≥ (~>≤uÕ) FÙ Fæ* $$48$$
NS°Õwg wÔb°≤ J¡∑ @°≤ N°<Ì f°fl F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈®°dÙ Ju¡ <ÔÎ J¡Ì°<ªwg FÙ NfiSÕJ¡°≤Ù F°uwu Fæ*,
≈≤ ⁄Ì∫ tu* ≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d w¨‹d° ŸÌ° FÙ NfiSÕJ¡°¿≤dÙ F°uwÙ Fæ, oŸ<ÔÎ bF wÔb°≤ J¡∑ @°≤ N°<Ì Ÿu
˚Ù f»J¡≤ Fæ, ∫F N°„∫ Fæ $
ıæŸu ÌÙ∫u J¡∑ Ô°æ tº∫ tu* ≠ıbÔ N°æ≤ N∏w tu* J¨¡‹dbdÕ, Ny®˚°y Ÿu wÙ‚d, _fiuF Ÿu ∫C•w,
ÌÙ|ÕÌ„°∫C•w, ≈®J¡°„t°fi N°æ≤ Ì…#_≈„Õ F°uwÙ Fæ, <bT∫w¨‹d° ˚Ù ™>ÙJ¡ bæŸu FÙ Fæ NS°Õwg ıæŸu ÌÙ∫u J¡∑
Ô°æ ≈FÔu ≠ıbÔ F°uwÙ Fæ, N∏w tu* ŸJ¡° Ny®˚°y J¡°Ô° N°æ≤ wÙ©° F°u ı°w° Fæ, Ÿtu* wuÔ ≤Fw°
Fæ, fnÙ fWÙ ≤FwÙ Fæ N°æ≤ Ÿ∏w°≈ owfi° N<@J¡ ≤Fw° Fæ <J¡ Ÿu J¡°uoÕ ~¥> fiFÙ* ŸJ¡w°, bæŸu FÙ <bT∫w¨‹d°
˚Ù ≈FÔu ˚°uy N°æ≤ bæ˚b Ÿu ≠ıbÔ ≤FwÙ Fæ, N∏w tu* wt°uyCd N°æ≤ t¨Ã∫C J¡° J¡°≤d F°uwÙ Fæ, t°w°,
˜Ù N°æ≤ ≈C` Ju¡ _fiuF Ÿu ÌÙ|Õ N°æ≤ ÃJ¨¡‹¸> f°v∫, ∫°æbfi N°æ≤ b°@Õ•∫ Nb_S°N°u* Ÿu ∫C•w, ≈®Ã∫s N°æ≤
o‹¸><b∫°uy Ÿu Ã≈∏fi F°<ÌÕJ¡ •Ôu„ Ÿu NŸfl Fæ $$49$$ Fu tF<TÕ, ÎJ¡t°` <bT∫w¨‹d° FÙ tu” Ju¡ ŸÂ„
N<w ∏fiw, y°æ≤b„°ÔÙ, ≈≤°J®¡tÙ, N∫°<ªw b®w Ÿu N¸>Ô Îba <bπ°fig fi≤Zu‹™> J¡°u ˚Ù ÎJ¡ sd tu*
∫°ªfi° π°≤° ÌÙfi-FÙfi ffi°J¡≤ <wfiJu¡ Ju¡ Ÿt°fi ≈usdÙ∫ N°æ≤ ª*ªÔ ffi° ÌuwÙ Fæ $$50$$
<J¡ŸÙ fiu J¡F° ˚Ù Fæ #
w¨d°vÔ|Cw≤_w¥Ô_w¥Ô°Ì<≈ ª ∫°ªJ¡# $ b°∫Cfi° <J*¡ fi fiÙw°u&Ÿ°æ t°t∫a ∫°ª<∫‹∫<w $$
NS°Õwg w¨d Ÿu ”oÕ FÔJ¡∑ F°uwÙ Fæ N°æ≤ ”oÕ Ÿu ˚Ù ∫°ªJ¡ FÔJ¡° Fæ $ ”oÕ J¡°u Fb° n° Ôu ı°wÙ Fæ,
≈≤ ∫°ªJ¡ tCHŸu ˚Ù J¡°uoÕ ∫°ªfi° J¡≤uy°, ∫F ŸtHJ¡≤ Fb° Ÿu fiFÙ* n°wÙ $
ıæŸu <b∏º∫°ªÔ NfiuJ¡ fnu fnu N≤^∫°u* Ÿu ≈¥dÕ <fi<f±>w°R¡≈Ù ı°Ô N°æ≤ |¥<Ô≈¸>Ô Ÿu N°h~>∏fi
Îba ˚ÙTd N∏@J¡°≤ N°æ≤ |fiu JC¡F≤u Ÿu ∆∫°›w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ <bT∫<≈≈°Ÿ°R¡<≈dÙ w¨‹d° ˚Ù N≤^∫wCv∫
NfiuJ¡ fnu fnu Ÿ°FŸ Ju¡ J¡°∫°u˘ Ÿu ∫C•w, ≈wfi FuwC F°ufiu Ÿu ˚∫aJ¡≤, <fi<f±> ı°Ô J¡∑ fi°o˘ f∏@ tu*
FuwC˚¥w N°„°R¡≈Ù ≤_ŸÙ Ÿu N°æ≤ ≤ı°uyCd Ÿu ffiÙ F…oÕ Îba NI°fiR¡≈Ù JC¡F≤u Ÿu ∆∫°›w Fæ NSb°
"Ÿa_wÙdÕyFfi°' ≈ÌJ¡° - ÎJ¡ FÙ <bT∫w¨‹d° N°„°, J¡°t, Ô°u˚, Ô‡≈¸>w° N°<Ì Ju¡ R¡≈ Ÿu ª°æÌF°u*
˚Cbfi°u* tu* ∆∫°›w N°æ≤ Ì…ÔÕ‚∫ Fæ - ÎuŸ° NSÕ Fæ $$51$$
w¨‹d° Jæ¡Ÿu <b_wÙdÕ Fæ, Jæ¡Ÿu Ì…ÔÕ‚∫ Fæ N°æ≤ Jæ¡Ÿu ÎJ¡ Fæ ? •∫°u*<J¡ N°Z∫, <bT∫ N°æ≤ b°ªJ¡ „ÆÌ
Ju¡ ˚uÌ Ÿu N°„°, J¡°t, Ô°u˚ N°<ÌR¡≈ Ÿu w¨‹d° <˚∏fi <˚∏fi Fæ, ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤ •w NSÕ J¡°
50
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
‹¸>°∏w≈¥bÕJ¡ ≈®<w≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
ıæŸu "≤Ÿfi' o¿∏B∫ Ju¡ R¡≈ Ÿu „≤Ù≤ tu* <bΩt°fi Ÿf ıÔ°u* Ju¡ tº∫ tu* (ıÔ Ÿ°t°∏∫tu*)
≤Ffiub°ÔÙ ÎJ¡ FÙ t°@C∫Õ„<•w (fiÌÙ, ŸtCB N°<Ì tu* <y≤fiu Ÿu) sÙ≤, (yÔ°fiu Ÿu) ÌJ¡, („ÆÌ
J¡≤fiu Ÿu) N‡fC, oŸ ≈®J¡°≤ <J®¡∫° N°æ≤ b°ªJ¡ „ÆÌ°u* Ju¡ ˚uÌ Ÿu <b<˚∏fi ª*ªÔ w≤ay°u* Ÿu ŸaJC¡Ô ıÔ
tu* <_Sw F°uJ¡≤ Ì…ÔÕ‚∫ F°uwÙ Fæ, NS°Õwg ÎJ¡ FÙ Fæ ÎuŸ° ŸJ¡° I°fi fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ „≤Ù≤ tu*
<bΩt°fi w¨‹d° ÎJ¡ F°uwÙ F…oÕ ˚Ù Ÿ‡≈¥dÕ ˚Cbfi°u* Ju¡ ˚°uÀ∫ ≈Ì°S°u˘ tu* ∆∫°›w F°uJ¡≤ ∆∫bF°≤ tu* Ì…ÔÕ‚∫ŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ- ÌuF<_Sw w¨‹d° fiu FÙ N°„°, J¡°t N°æ≤ Ô°u˚ J¡° bu„ @°≤d <J¡∫° Fæ, ÎuŸ° _≈‹¸>
≈®wÙw fiFÙ* F°uw° $$52$$
Ÿ`Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
N™>°≤Fb°≥ ŸyÕ
N°<@, ∆∫°<@ N°<Ì NfiuJ¡ •Ôu„°u* wS° ı≤°-t¨Ã∫C Ÿu y®_w N<˚t°fi N°æ≤
w¨‹d° Ju¡ t¥ÔJ¡°≤d „≤Ù≤ J¡∑ <fi∏Ì° $
w¨‹d° ˚Ôu FÙ Ì…#© J¡∑ J¡°≤d F°u, ≈≤ "ıÙb∏fi≤°u ˚B„w°<fi ≈ÿ∫uwg' (ıÙ<bw ≈C”T NfiuJ¡ tayÔ°u*
J¡°u Ìu©w° Fæ) oŸ ∏∫°∫ Ÿu ˚Ù „≤Ù≤ ŸC©-˚°uy J¡° _S°fi Fæ, ÎuŸÙ ≈®<Ÿ<] Fæ N°æ≤ „≤Ù≤ ≈≤ ŸfJ¡°
N<w„∫ ≈®ut ˚Ù Ìu©° ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ „≤Ù≤ ŸC© J¡° J¡°≤d Fæ, ÎuŸÙ „aJ¡° J¡≤Ju¡ „≤Ù≤ ˚Ù Ì…#© J¡°
FÙ J¡°≤d Fæ, ÎuŸ° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tF<TÕıÙ, yÙÔÙ N°≥w°u* (≈u¸> tu* <_Sw tÔ, t¥` N°<Ì J¡∑ Sæ<Ô∫°u*) N°æ≤
fi°<n∫°u* Ÿu ∆∫°›w ≈¿≤d°t„ÙÔ N°æ≤ t≤d@tÕ ı°u „≤Ù≤ ŸaŸ°≤ tu* ŸfJu¡ Ÿ°tfiu ≈®J¡°<„w F°u ≤F° Fæ,
bF ˚Ù Ju¡bÔ Ì…#©˚°uy Ju¡ <ÔÎ FÙ Fæ $ NS°Õwg tÔ, t¥`, „CJ®¡ N°æ≤ „°u<dw Ÿu N°BÕ fi°<n∫°u* Ÿu ≈¿≤∆∫°›w,
<b<b@ ≈®J¡°≤ Ju¡ <bJ¡°≤°u* Ÿu ∫C•w N°æ≤ ≈wfi„ÙÔ ∫F ıÙbÌuF Ju¡bÔ Ì…#©˚°uy Ju¡ <ÔÎ ≈®J¡°<„w F°u
≤FÙ Fæ $$1$$ ∫C<•wt°yÕ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤fiu ≈≤ _≈‹¸>R¡≈ Ÿu I°w F°uw° Fæ <J¡ ∫F ıÙb „≤Ù≤ Ì°u
R¡≈b°Ô° Fæ $ ≈®°d N°<Ì ª°≤ J¡°u„°u* J¡° N°@°≤ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <ıŸtu* N°ÃtªtÃJ¨¡<w (Nº∫_wªæw∏∫w°Ì°Ã‡∫) <Ô≈¸>Ù-ŸÙ Fæ, ÎuŸ° ∫F „≤Ù≤ NI F°ufiu ≈≤ ˚Ù N<˚I Ju¡ Ÿt°fi N°æ≤ N˚∆∫ F°ufiu ≈≤
˚Ù ˚∆∫ Ju¡ Ÿt°fi ≈®wÙw F°uw° Fæ $ ∫F fi w°u ın Fæ N°æ≤ fi ªuwfi FÙ Fæ (!) $$2$$ <ªwg N°æ≤ ın
Â<‹¸>∫°u* Ju¡ tº∫ tu* •∫° ∫F „≤Ù≤ N°ÃtJ¡°u<¸> tu* Fæ (ªuwfi Fæ) ∫° Nfi°ÃtJ¡°u<¸> tu* Fæ (ın Fæ) ÎuŸ°
Ÿ∏ÌuF F°ufiu ≈≤ <fidÕ∫ fi F°ufiu Ÿu Ì…‹¸> <ªW Ÿu ∫C•w Îba <bbuJ¡ ≤<Fw F°ufiu Ÿu FÙ <bt¥i> N°Ãt°b°Ô° ∫F
„≤Ù≤ t°uF FÙ ≈æÌ° J¡≤w° Fæ $ NSb° "≈®≈ÿ∫<w' ÎuŸ° ≈°™> F°ufiu ≈≤ NI°fiÙ N°æ≤ <bbuJ¡∑ tu* Ÿu NI°fiÙ
oŸ ÌuF tu* N°ÃtfC<] J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d ŸaŸ°≤ J¡°u FÙ Ìu©w° Fæ, ≈C”T°SÕ J¡°u fiFÙ* Ìu© ≈°w°, •∫°u*<J¡ bF
(!) oŸ <ªwg-ınŸa∫C•w ÌuF J¡° ÌuF˚°y NI Fæ NS°Õwg ın Fæ $ N°Ãt° oŸJ¡° I°w° Fæ N°æ≤
bF N<˚I Fæ $ N<˚I Ju¡ Ÿa∫°uy Ÿu ∫F ın ÌuF N<˚I Ju¡ Ÿt°fi ≈®wÙw F°uw° Fæ $ oŸJu¡ FÙ NbÔ‡ffi
Ÿu tC<•w ≈®°›w F°uwÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F N˚∆∫-NtayÔ-F°ufiu ≈≤ ˚Ù ˚∆∫ Fæ $ oŸÙ J¡°≤d ∫F N∏∫°∏∫
ın°u* Ÿu <bÔsd Îba „C] ªuwfiR¡≈ N°Ãt° ˚Ù fiFÙ* Fæ $
ŸyÕ - 18]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
51
ª*ªÔ Îba N„C] <ªWb°Ô° Fæ $$3$$ ∫F „≤Ù≤ Nv≈ ©°fiu-≈Ùfiu Ÿu N°fi∏Ì J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ N°æ≤ Nv≈
„Ùw-‹d N°<Ì Ju¡ •Ôu„J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, oŸ<ÔÎ „≤Ù≤ Ju¡ Ÿt°fi yCdFÙfi, „°uªfiÙ∫ („°uJ¡ J¡≤fiu
∫°uÀ∫) N°æ≤ N@t ÌqŸ≤° J¡°uoÕ fiFÙ* Fæ $$4$$
∫F „≤Ù≤ ≈usdÙ∫ Fæ, ∫F Ì„°Õfiu Ju¡ <ÔÎ b¨s Ju¡ R¡≈J¡ Ÿu ŸJ¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
∫F „≤Ù≤ b¨s Ju¡ wCv∫ Fæ $ Ì°u ˚Cı°Î≥ oŸJ¡∑ „°©°Î≥ Fæ* ∏fiw J¡∏@° oŸJ¡° wfi° Fæ, Ì°u fiu` oŸJu¡
©°u©Ôu Fæ*, t_wJ¡ oŸJ¡° fn° ˚°≤Ù k¡Ô Fæ, ∫F Ì°≥wR¡≈Ù ≈<s∫°u* Ju¡ fæ™>fiu Ju¡ _w‡˚ Ju¡ Ÿt°fi Wt
≤Ù<w Ÿu ©n° Fæ, ∫F Ì°u J¡dÕR¡≈Ù J¡™>k¡°unb° ≈<s∫°u* J¡∑ ª°u*ª Ju¡ N°|°w Ÿu ııÕ¿≤w (<~>B∫C•w-Ÿ°)
Fæ, F°S N°æ≤ ≈æ≤ oŸJu¡ ŸC∏Ì≤ ≈Wu Fæ*, ≤°uy N°<Ì oŸtu* Ôw° _S°fiÙ∫ Fæ* $ ıæŸu JC¡vF°nu N°<Ì Ÿu b¨s
J¡°¸>° ı°w° Fæ, bæŸu FÙ „˜ N°<Ì Ÿu oŸ „≤Ù≤ J¡° ˚Ù h~>uÌ, <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ, "π° ŸC≈d°Õ' oŸ
ZC<w tu* ≈®<Ÿ] (ıÙb N°æ≤ oÕÿb≤R¡≈) ≈<s∫°u* fiu <ıŸJu¡ ⁄Ì∫ tu* N≈fiu <fib°Ÿ Ju¡ <ÔÎ |°u*ŸÔ° ffi°
≤•©° Fæ, ∫F Ã≈∏fi N°æ≤ <bfi‹¸> F°ufiub°Ôu Ì°≥wR¡≈Ù Ju¡Ÿ≤ Ÿu „°u<˚w F°ŸR¡≈ ≈C‹≈°u* Ÿu F≤ |nÙ
NÔaJ¨¡w ≤Fw° Fæ NS°Õwg ıæŸu bŸ∏w N°<Ì k¥¡Ô J¡∑ M¡wC N°fiu ≈≤ b¨s Ã≈∏fi F°u F°u J¡≤ tC≤H°fiub°Ôu
Îba Ju¡Ÿ≤ Ÿu „°u<˚w F°ufiub°Ôu k¥¡Ô°u* Ÿu NÔaJ¨¡w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F „≤Ù≤ ˚Ù FTÕ Ju¡ Ÿt∫ tu* Ã≈∏fi
F°uJ¡≤ fi‹¸> F°ufiub°Ôu Îba Ì°≥wR¡≈Ù Ju¡Ÿ≤°u* Ÿu ŸC„°u<˚w F°ufiub°Ôu t∏ÌF°ŸŸu „°u<˚w F°uw° Fæ $ ŸC∏Ì≤
J¡°<∏wR¡≈Ù ~>°∫°b°Ô° ∫F ÌuFR¡≈Ù b¨s ıÙbR¡≈Ù ∫°<`∫°u* J¡° <bZ°t-_S°fi Fæ $ ∫F <J¡ŸJ¡° N°ÃtÙ∫
(<t`) N°æ≤ <J¡ŸJ¡° „`C Fæ ? oŸ ÌuFR¡≈Ù b¨s tu* ≈®ut N°æ≤ πuT J¡≤fi° ∆∫SÕ Fæ NS°Õwg ÌuF Ju¡ Ÿ°S ıÙb
J¡° J¡°uoÕ ˚Ù b°_w<bJ¡ Ÿ‡f∏@ fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F <J¡ŸÙ J¡° N°ÃtÙ∫ fiFÙ* Fæ, Nw# oŸJu¡ ≈®<w
N°_S° N°æ≤ Nfi°_S° FÙ •∫° ? $$5-8$$
∫F „≤Ù≤ Ÿf Ô°uy°u* tu* N°ÃtR¡≈ Ÿu ≈®<Ÿ] Fæ, oŸJ¡°u ≈usdÙ∫ Jæ¡Ÿu J¡Fwu Fæ* ? ÎuŸÙ „aJ¡° F°ufiu
≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≈¥≠∫b≤, ŸaŸ°≤-Ÿ°y≤ J¡°u ≈°≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈Cfi# ≈Cfi# y¨FÙw fi°æJ¡°R¡≈Ù ÌuF tu* <J¡ŸJ¡∑ N°ÃtfC<]
F°uyÙ ? NS°Õwg ıæŸu Ÿ°y≤ J¡°u ≈°≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ y¨FÙw fi°æJ¡° tu* <J¡ŸÙ J¡∑ N°ÃtŸa˚°bfi° J¡° Ÿa˚b
fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ ŸaŸ°≤ J¡°u ≈°≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ NS°Õwg ŸaŸ°≤ Ÿu tC•w F°ufiu Ju¡ <ÔÎ f°≤ f°≤ y¨FÙw ÌuF tu*
<J¡ŸJ¡∑ N°Ãt˚°bfi° F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? $$9$$ ≤°utR¡≈Ù NŸa¶∫ b¨s N°æ≤ o¿∏B∫R¡≈Ù NfiuJ¡ y±>gi>°u* Ÿu
∫C•w ÌuFfi°tJ¡ <fiıÕfi bfi tu* J¡°æfi ≈C”T <bÿb°Ÿ J¡°u (∫F <ª≤J¡°Ô wJ¡ <fi#„aJ¡ F°uJ¡≤ ≤Ffiu ∫°uÀ∫ Fæ,
ÎuŸÙ ≈®wÙ<w J¡°u) ≈®°›w F°uy° ? $$10$$ ≈¥≠∫ tC<fiıÙ, Ÿ°≤≤<Fw wS° <~>B∫C•w, t°aŸ, fiŸu* (_fi°∫C)
N°æ≤ F<ß>∫°u* Ÿu bu<‹¸>w N°æ≤ f°F≤ <fiJ¡Ôfiu (tC•w F°ufiu) Ju¡ ≈°∫˚¥w ≈Ìu„ („ÆÌ) Ÿu <b≤<Fw oŸ
„≤Ù≤R¡≈Ù fiy°nu tu* tæ* <fvÔÙ J¡∑ w≤F ≤Fw° Fq≥ $$11$$
~># ÿÔ°uJ¡°u* Ÿu ÌuF J¡° ≈°J¡n Ju¡ b¨s Ju¡ R¡≈J¡ Ÿu <fiR¡≈d J¡≤wu Fæ* $
„≤Ù≤R¡≈Ù ≈°J¡n J¡° b¨s tCHu ŸC©J¡°≤J¡ ≈®wÙw fiFÙ* F°uw° $ ∫F ŸaŸ°≤R¡≈Ù N≤^∫ tu* ≈æÌ° F…N°
Fæ, <ªWR¡≈Ù ª≈Ô f∏Ì≤ oŸtu* o@≤ @≤ J¥¡Ìw° k¡°≥Ìw° Fæ, <ª∏w°R¡≈Ù taı≤Ù Ÿu ∫F k¥¡Ô° F…N° Fæ,
tF°Ì…#©R¡≈Ù |Cfi°u* fiu oŸJu¡ ª°≤°u* N°u≤ ~>uÌ J¡≤ ≤•©u Fæ*, w¨‹d°R¡≈Ù Ÿ<≈ÕdÙ J¡° ∫F |≤ Fæ, J¡°u≈R¡≈Ù
J¡°æÎ fiu oŸtu* |°u*ŸÔ° ffi° ≤•©° Fæ, t∏Ì F°ŸR¡≈ ≈®_kC¡<¸>w ≈C‹≈°u* Ÿu ∫F „°u˚°∫t°fi Fæ, „C˚ N°æ≤
52
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
N„C˚ (≈C^∫ N°æ≤ ≈°≈) ∫u Ì°u oŸJu¡ tF°k¡Ô Fæ*, ˚Cı°Î≥ FÙ oŸtu* Ôw°Î≥ Fæ*, F°S FÙ ≈C‹≈°u* Ju¡ yCh~>u Fæ*,
∫F fn° ˚Ô° Ôyw° Fæ, ≈®°db°∫CR¡≈ b°∫C Ÿu oŸJu¡ Ÿ‡≈¥dÕ Nb∫bR¡≈Ù ≈Wu <FÔ ≤Fu Fæ*, Ÿ‡≈¥dÕ
o¿∏B∫R¡≈Ù <ª<n∫°≥ oŸtu* fŸu≤° J¡≤wÙ Fæ*, ŸC∏Ì≤ |C¸>fi°u* Ÿu ∫C•w N@°u˚°y oŸJ¡° wfi° Fæ, ∫F ∏fiw
Fæ N°æ≤ ∫°æbfiJ¡°<∏wR¡≈Ù „ÙwÔ ~>°∫° Ÿu ∫C•w Fæ $ J¡°tÌubR¡≈Ù ∫°`Ù oŸ ≈≤ f°Ÿ J¡≤w° Fæ, <Ÿ≤ tu*
yu F…Î ©¥f Ô‡fu <Ÿ≤ Ju¡ Ju¡„ ŸJu¡ f≤°uF Fæ* $ NFaJ¡°≤R¡≈Ù yÙ@ oŸtu* |°u*ŸÔ° ffi°J¡≤ ±>¸>° Fæ, ∫F
˚Ùw≤ Ÿu ©°u©Ô° (<~>B∫C•w) Fæ $ <b<b@ b°Ÿfi°R¡≈Ù ı¸>°N°u* Ÿu ª°≤°u* N°u≤ bu<‹¸>w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
Ì…ÿ~>uΩ Fæ, ∆∫°∫°tR¡≈Ù <b_w°≤ Ÿu J¡°utÔw°≤<Fw N°æ≤ R¡s ˚Ù Fæ $$12-17$$
tF°tCfiu, NFaJ¡°≤R¡≈Ù y¨F_S J¡° tF°fig y¨F ∫F J¡Ôub≤ ª°Fu ˚¥<t tu* <y≤J¡≤ fÌÔ ı°∫, ª°Fu
<ª≤J¡°Ô wJ¡ <_S≤ ≤Fu, oŸŸu tu≤° •∫° ≈®∫°uıfi ? $$18$$ oŸ ÌuFR¡≈Ù NFaJ¡°≤ Ju¡ |≤ tu* o¿∏B∫R¡≈Ù
≈„C J¡w°≤ f°≥@J¡≤ ©nu Fæ*, w¨‹d°R¡≈Ù y¨F_b°<tfiÙ (|≤ J¡∑ t°Ô<J¡fi) f°≤ f°≤ o@≤ @≤ |¥t ≤FÙ Fæ,
J¡°tÌubR¡≈Ù yu” N°<Ì ≤ayfiu Ju¡ ≈Ì°S°u˘ Ÿu Ÿf Nb∫b ≤ayu y∫u Fæ*, oŸ<ÔÎ ∫F ÌuF tCHu N˚Ù‹¸> fiFÙ* Fæ $
≈Ù™> J¡∑ Fß>ÙR¡≈Ù (≤Ù»R¡≈Ù) ŸFwÙ≤°u* Ju¡ ≈≤_≈≤ <tÔfiu Ÿu <ıŸJu¡ ˚Ùw≤ fF…w S°un° _S°fi ≤F y∫°
Fæ, N°≥wR¡≈Ù ≤≠ıCN°u* Ÿu f≥@° F…N° ÌuFR¡≈Ù |≤ tCHu N˚Ù‹¸> fiFÙ* Fæ $$19,20$$ _fi°∫C (fiŸ) R¡≈Ù
≤<_Ÿ∫°≥ <ıŸtu* ª°≤°u* N°u≤ wfiÙ Fæ*, ≤Ÿ, ≤•wR¡≈ ıÔ Ÿu ≤<ªw y°≤u Ÿu <Ô≈° y∫°, b¨]°b_S° (Ju¡„
≤°ut N°<Ì J¡°u Ÿku¡Ì J¡≤fiub°Ô° fC»°≈°) R¡≈Ù ª¥fiu Ÿu Ÿku¡Ì ∫F ÌuFR¡≈Ù |≤ tCHu N˚Ù‹¸> fiFÙ* Fæ $$21$$
<ªWR¡≈Ù fi°æJ¡≤ fiu <b<b@ ªu‹¸>°N°u* π°≤° oŸJ¡∑ <_S<w owfiÙ tıf¥w J¡≤ ≤•©Ù Fæ <J¡ ∫F <y≤ fiFÙ*
ŸJ¡w°, <tØ∫° N°æ≤ NI°fi oŸJu¡ N@°≤_w‡˚ Fæ*, Ì…#©R¡≈Ù f°Ô-fhª°u* fiu oŸtu* ≤°u ≤°uJ¡≤ JC¡F≤°t
tª°∫° Fæ, ŸC©-„˙∫° (ŸCTC<›w) Ÿu ∫F tfi°uF≤ Fæ, Ì…ÿªu‹¸>°R¡≈Ù Ì°F-b®d Ÿu ≈Ù<nw Ì°ŸÙ oŸtu*
≤FwÙ Fæ, ÎuŸ° ÌuFR¡≈Ù |≤ tCHu N˚Ù‹¸> fiFÙ* Fæ $$22,23$$
Fu tCfiu, ∫F ÌuFR¡≈Ù y¨F Ì°uT≈¥dÕ <bT∫Ÿt¥FR¡≈Ù fwÕfi°u* N°æ≤ N∏∫°∏∫ Ÿ°t<y®∫°u* Ÿu ™>Ÿ°™>Ÿ ˚≤°
F…N° Fæ N°æ≤ NI°fiR¡≈Ù s°≤ Ÿu ııÕ≤ Fæ, ˚Ô° fwÔ°oÎ w°u ŸFÙ, ∫F Ft°≤° N˚Ù¿›Ÿw Jæ¡Ÿu F°u
ŸJ¡w° Fæ ? ¸>©fiu (ÎnÙ Ju¡ «¡≈≤ J¡∑ y°≥™>) R¡≈Ù N°@°≤J¡°‹™> <_Sw <≈^±>ÔÙJ¡° |C¸>fi°R¡≈ t_wJ¡
<ıŸJu¡ _w‡˚J¡° t_wJ¡ Fæ, Ô‡fÙ Ô‡fÙ Ì°u ˚Cı°Î≥R¡≈Ù N°nÙ ÔJ¡<n∫°u* Ÿu NÃ∫∏w » ∫F ÌuFR¡≈Ù
|≤ tCHu N˚Ù‹¸> fiFÙ* Fæ $ f®Êfig, <ıŸtu* I°fiu<∏B∫R¡≈Ù H≤°u©°u* Ju¡ ˚Ùw≤ ≈®I°R¡<≈dÙ y¨F_b°<tfiÙ
J®¡∑n° J¡≤ ≤FÙ Fæ, <ª∏w°R¡≈Ù NfiuJ¡ ≈C<`∫°≥ <ıŸtu* <bΩt°fi Fæ*, ÎuŸ° ÌuFR¡≈Ù |≤ tCHu N˚Ù‹¸> fiFÙ* Fæ $
<Ÿ≤ Ju¡ Ju¡„R¡≈Ù ~>°Ìfi (~>°ıfi-~>°fiu J¡∑ |°Ÿ-k¥¡Ÿ) Ÿu N°h~>°<Ìw, J¡dÕR¡≈Ù „°u˚°„°ÔÙ
ª∏B„°Ô°N°u* Ÿu (|¥≤ «¡≈≤ Ju¡ J¡t≤°u* Ÿu) ∫C•w wS° Ô‡fÙ Ô‡fÙ N≥yCÔÙR¡≈Ù J¡°™> Ju¡ <ª`°u* Ÿu ŸCŸ<≠ıw
ÌuFR¡≈Ù |≤ tCHu ≈Ÿ∏Ì fiFÙ* Fæ $$24-27$$ <ıŸtu* Ÿ‡≈¥dÕ NayR¡≈Ù ÌÙb°≤°u* tu* ≤°utR¡≈Ù <fi<fn (©¥f
|fiu) ı°æJu¡ N*JC¡≤ yu Fæ* N°æ≤ ≈u¸>R¡≈Ù <~>B Fæ, ÎuŸ° ÌuFR¡≈Ù |≤ tCHu fiFÙ* ª°<FÎ $$28$$ <ıŸtu*
fi©R¡≈Ù tJ¡<n∫°u* Ju¡ ı°Ôu wfiu Fæ*, JC¡WÙ J¡∑ fi°o˘ ˚®td, ÌÙfiw°, J¡ÔF N°<Ì J¡≤°fiub°ÔÙ sC@° <ıŸJu¡
N∏Ì≤ „°u≤ tª°wÙ Fæ, <ıŸtu* ˚ÙTd „ÆÌ J¡≤fiub°Ô° b°∫C ŸÌ° ªÔw° ≤Fw° Fæ, b°∫C J¡° buy ˚Ùw≤
≈®bu„ J¡≤fiu N°æ≤ f°F≤ <fiJ¡Ôfiu tu* ŸÌ° ∆∫y® ≤Fw° Fæ N°æ≤ o¿∏B∫R¡≈Ù H≤°u©u ŸÌ° ©CÔu Fæ*, oŸ ≈®J¡°≤
J¡° ÌuFR¡≈Ù |≤ tCHu N˚Ù‹¸> fiFÙ* Fæ $ •w ÌuFR¡≈Ù |≤ Ju¡ tC≥FR¡≈Ù Ì≤b°ıu ≈≤ <ıà°R¡≈ b°fi≤Ù ŸÌ°
ŸyÕ - 18]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
53
±>¸>Ù ≤FwÙ Fæ, oŸŸu ŸJ¡∑ ˚ÙTdw° N°æ≤ f» ı°wÙ Fæ, Ì°≥wR¡≈ Fß>Ù Ju¡ ¸C>J¡nu _≈‹¸> <Ì©°oÕ ≈nwu Fæ*,
Nw# ∫F ÌuFy¨F tCHu N˚Ù‹¸> fiFÙ* Fæ $$29-31$$ Ãbª°R¡≈Ù ª¥fiu Ju¡ Ôu≈ Ÿu (≈Ô_w≤ Ÿu) <ªJ¡fi° Fæ,
Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ<∏@∫°≥ oŸ |≤ Ju¡ ∫∏` Fæ*, fiJu¡ Ÿaª°≤ Ÿu (˚®td N°<Ì Ÿu) ∫F ª*ªÔ Fæ, tfiR¡≈Ù ŸÌ°
≤Ffiub°Ôu ª¥Fu fiu oŸu ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ©°uÌJ¡≤ <„<SÔ N°æ≤ J¥¡n° N°<Ì Ÿu ≈¥dÕ J¡≤ ≤•©° Fæ, Nw# ∫F
ÌuFy¨F tCHu fiFÙ* ı≥ªw° $$32$$ sd˚≤ tu* t∏ÌF°ŸR¡≈Ù ÌÙ≈°u* J¡∑ ≈®˚° Ÿu ≠≠bÔ Îba N°á°Ì Ÿu
ÌæÌÙ›∫t°fi N°æ≤ sd˚≤ tu* NI°fiR¡≈Ù N∏@J¡°≤ Ÿu ∆∫°›w ∫F ÌuFR¡≈Ù y¨F tCHu ˚Ô° fiFÙ* Ôyw° $ ∫F
ÌuF Ÿ‡≈¥dÕ ≤°uy°u* J¡° |≤, fCi>°≈u Ju¡ J¡°≤d ≈nfiub°ÔÙ HC¿≤Õ∫°u* N°æ≤ Ju¡„°u* J¡∑ Ÿku¡ÌÙ J¡° fiy≤ Fæ $ oŸtu*
t°fi<ŸJ¡ •Ôu„°u* J¡° FÙ ≈®@°fiR¡≈ Ÿu Ÿ°t®°≠∫ Fæ, Nw# fiŸu oŸJ¡∑ yFfiw° J¡° J¡°uoÕ <™>J¡°fi° fiFÙ* Fæ,
oŸ<ÔÎ ∫F ÌuFR¡≈Ù |≤ tCHu N˚Ù‹¸> fiFÙ* Fæ $ |°u≤ N∏@J¡°≤ Ÿu N°h~>∏fi <Ì„°R¡≈Ù H°<n∫°u* Ÿu ∫C•w
˚Ùw≤ Ÿu „¥∏∫ NfiuJ¡ yCF°N°u* Ÿu ≈¥dÕ ∫F ÌuFR¡≈Ù tF°N≤^∫ Fæ, oŸtu* o¿∏B∫R¡≈Ù ˚°Ô¥ ˚∫≈®Ì„Õfi
J¡≤wu F…Î o@≤ @≤ |¥twu ≤Fwu Fæ*, Nw# ∫F ÌuFR¡≈ N≤^∫ tCHu o‹¸> fiFÙ* Fæ $$33-35$$
Fu tCfiÙÿb≤, ıæŸu J¡°uoÕ <fifÕÔ ıÙb J¡∑ªn tu* k≥¡Ÿu F…Î F°SÙ J¡°u fiFÙ* <fiJ¡°Ô ŸJ¡w°, bæŸu FÙ tæ* ˚Ù
oŸ ÌuFR¡≈Ù y¨F J¡°u @°≤d J¡≤fiu tu* NŸtSÕ Fq≥ $$36$$ •∫° ≤°ıÔ‚tÙ, •∫° „≤Ù≤ N°æ≤ •∫° ≤°≠∫,
•∫° tfi°u≤S- ofitu* Ÿu <J¡ŸÙ Ÿu ˚Ù tu≤° JC¡~> ≈®∫°uıfi fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ S°unu FÙ <Ìfi°u* tu* J¡°Ô fi
ŸfJ¡° fi°„ J¡≤ ±>°Ôw° Fæ NS°Õwg fi°„b°fi b_wC Ÿu <J¡ŸJ¡° •∫° Ô°˚ F°u ŸJ¡w° Fæ ? $$37$$ tC<fib≤,
≤•w N°æ≤ t°aŸ Ÿu <b≤<ªw <bfi°„„ÙÔ oŸ ÌuF Ju¡ f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ ˚ÔÙ ˚°≥<w Ìu©J¡≤ J¡<FÎ <J¡
oŸtu* J¡°æfi-ŸÙ ≤tdÙ∫w° Fæ ? $$38$$ ≈¥≠∫b≤, ˚Ô° N°≈ FÙ J¡<F∫u ı°u „≤Ù≤ t≤fiu Ju¡ Ÿt∫ ıÙb Ju¡
≈Ù~>u fiFÙ* ı°wu ıÙb J¡° Ã∫°y J¡≤ Ìuwu Fæ*, fi J¨¡wPfi „≤Ù≤°u* ≈≤ I°fib°fig ≈C”T°u* J¡° •∫° N°Ì≤ F°u
ŸJ¡w° Fæ ? tÌ°u∏tW F°SÙ Ju¡ J¡°fi°u* Ju¡ Ny®˚°y J¡∑ w≤F ª*ªÔ N°æ≤ F°SÙ Ju¡ J¡°fi Ju¡ Ny®˚°y tu* Ô¸>J¡
≤Fu ıÔ<f∏Ì… Ju¡ Ÿt°fi <bfi°„„ÙÔ ∫F „≤Ù≤ tCHu ~>°unu, ŸŸu ≈FÔu FÙ tæ* oŸJ¡° Ã∫°y J¡≤ Ìuw° Fq≥ $
b°∫C Ju¡ buy Ÿu ≈¿≤ª°<Ôw J¡°utÔ ≈Wu Ju¡ Ÿt°fi ª*ªÔ ∫F „≤Ù≤ N°<@-∆∫°<@R¡≈Ù ŸæJ¡n°u* J¡°≥¸>°u* Ÿu
sw-<bsw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ııÕ≤ F°u ı°w° Fæ $ oŸ sCB _b˚°b, J¡¸C> N°æ≤ fiÙ≤Ÿ ÌuF Ÿu Ft°≤° <J¡*¿ªwgt°`
˚Ù ≈J¡°≤ fiFÙ* Fæ $ <ª≤J¡°Ô wJ¡ ˚°≥<w-˚°≥<w Ju¡ ŸC∏Ì≤ ©°Ω N°æ≤ ≈u∫ ≈Ì°S°u˘ J¡°u ©°-≈ÙJ¡≤ fibÙfi
≈Wu Ju¡ Ÿt°fi J¡°utÔ J¨¡„w° J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ _bw# <bfi°„ J¡∑ N°u≤ Ny®Ÿ≤ F°uw° Fæ $ ∫F ≈°t≤ „≤Ù≤
≈¥bÕ ı∏t°u* tu* f°≤f°≤ ≈∫C•w FÙ ˚°b N°æ≤ N˚°bR¡≈ ŸC©-Ì…#©°u* J¡° ≈Cfi# ≈Cfi# NfiC˚b J¡≤w° F…N°
Ô<≠ıw fiFÙ* F°uw° $ ıf ∫F ÌÙ|ÕJ¡°ÔwJ¡ Ô°uy°u* ≈≤ N≈fi° N°<@≈Ã∫ ıt°J¡≤ N°æ≤ <b<b@ <b˚b°u* J¡°u
≈°J¡≤ fi w°u b¨<] ∫° ÃJ¡TÕ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ N°æ≤ fi <_S≤w° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, wf oŸJu¡ ≈¿≤≈°Ôfi
∫° ≈¿≤sd Ÿu •∫° Ô°˚ ? ∫F „≤Ù≤ fC»°≈u Ju¡ Ÿt∫ tu* fC»°≈u J¡°u Nbÿ∫ ≈®°›w F°uw° Fæ N°æ≤ t≤fiu Ju¡
Ÿt∫ t¨Ã∫C J¡°u Nbÿ∫ ≈®°›w F°uw° Fæ, ∫F <fi∫t ˚°À∫b°fig N°æ≤ Ì¿≤B Ì°ufi°u* Ju¡ <ÔÎ Ÿt°fi Fæ, Ÿtu*
<J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° ˚uÌ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ∫F f°w oŸ N@t ÌuF J¡°u I°w fiFÙ* Fæ $ ∫F „≤Ù≤ t¥J¡ J¡h~>≈ Ju¡
(J¡h~>≈°u* π°≤°-Ì…‹¸> o<∏B∫°u* π°≤°-Ì…<bÕT∫R¡≈Ù J¡∑ªn J¡° ≈°fi J¡≤fiub°Ôu J¡~C>Î Ju¡) Ÿt°fi ŸaŸ°≤R¡≈
ŸtCB Ju¡ Ì≤ tu* w¨‹d°R¡≈Ù ~>°u¸>u <fÔ Ju¡ N∏Ì≤ ≤Fw° Fæ $ N≈fiÙ N°Ãt° Ju¡ ]°≤ Ju¡ NfiCJ¥¡Ô oh~>°
N°æ≤ ªu‹¸>° ˚Ù oŸtu* fiFÙ* Fæ N°æ≤ yC” Ju¡ ŸtÙ≈ tu* ı°J¡≤ N°Ãt° Ju¡ <bT∫ tu* ≈®ÿfi N°<ÌR¡≈ b°dÙ ˚Ù
54
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
oŸtu* fiFÙ* Fæ $ oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù tF°Ÿ°y≤ tu* Ju¡bÔ ıÔfi° FÙ <ıfiJ¡° tC¶∫ ≈®∫°uıfi Fæ, ÎuŸu Fı°≤°u*
ÌuFR¡≈Ù J¡°‹™> ˚°<Ÿw F°uwu Fæ*, ≈≤ @Ùt°fig ıfi fitu* Ÿu <J¡ŸÙ J¡°u FÙ "fi≤' J¡Fwu Fæ*, NS°Õwg ı°u
I°fi°<Àfi π°≤° ıÔ°∫° ı° ŸJ¡w° Fæ, bF ÌuF FÙ fi≤ÌuF Fæ $$39-47$$ Ì…‹¸>w°R¡≈Ù fnu fnu fa@fi°u* Ÿu
∫C•w N°æ≤ Ì…ÿª¿≤w°u* Ÿu <ıŸJ¡° ≈wfi Nbÿ∫‡˚°bÙ Fæ, ÎuŸÙ ÌuFR¡≈Ù Ôw° Ÿu <bbuJ¡∑ ≈C”T J¡° JC¡~> ˚Ù
J¡°t fiFÙ* Fæ $$48$$ ∫F „≤Ù≤ J¡∑ªn Ÿu ˚≤u F…Î ≈vbÔ°u* tu* (wÔæ∫°u* tu*) <fitÀfi tu*i>J¡ Ju¡ Ÿt°fi <bT∫˚°uy tu* NÃ∫∏w <fitÀfi F°uJ¡≤ b¨]°b_S° Ÿu N°J®¡°∏w F°u ı°w° Fæ, <J¡∏wC ∫F „Ù|® FÙ J¡F°≥ ı°∫uy° N°æ≤
<J¡Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ Ì…ÌÕ„°N°u* Ÿu y®_w F°uy°, ∫F I°w fiFÙ* F°uw° $$49$$ ıæŸu @¥<Ô≈¸>Ô∫C•w N°J¡°„t°yÕ
Ÿu ı° ≤FÙ N°≥@Ù J¡°u J¡°uoÕ Ìu© fiFÙ* ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ @¥<Ô Ju¡ J¡°≤d fiu` f∏Ì F°u ı°wu Fæ*, JC¡~> ˚Ù fiFÙ*
<Ì©°oÕ Ìuw°, oŸ ÌuFŸtCÌ°∫J¡∑ ªu‹¸>°Î≥ ˚Ù ™>ÙJ¡ N°≥@Ù Ju¡ FÙ NfiCR¡≈ Fæ* NS°Õwg oŸJ¡∑ Ÿf ªu‹¸>°Î≥
fiÙ≤Ÿ (NfiSÕJ¡°¿≤dÙ), N°æ≤ Ì„Õfi„<•w J¡° fi°„ J¡≤fiub°ÔÙ Fæ* $ ∫F „≤Ù≤ FÙ N°≥@ÙR¡≈Ù ª≈Ôw° J¡°
t¥Ô Fæ, ∫FÙ ≤°ıŸÙ ≈®b¨<W J¡° Ã≈°Ìfi J¡≤ N°ÃtÌ„Õfi tu* f°@J¡ F°uw° Fæ $$50$$ b°∫C J¡∑, ÌÙ≈J¡ J¡∑
N°æ≤ tfi J¡∑ y<w-Ã≈<W N°æ≤ <bfi°„-ıæŸu NI°w Fæ bæŸu FÙ oŸ „≤Ù≤ J¡∑ Ã≈<W, <bfi°„ N°<Ì
NI°w Fæ* $ ∫F •∫° Fæ, <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ Ÿu N°æ≤ J¡F°≥ Ÿu N°w° Fæ N°æ≤ J¡F°≥ ı°w° Fæ, oŸ f°w J¡°u J¡°uoÕ fiFÙ*
ı°fiw° $$51$$ ı°u Ô°uy N<fiÃ∫ „≤Ù≤°u* tu* <fiÃ∫Ãb J¡° N°Ì≤ J¡≤wu Fæ* N°æ≤ ı°u Ô°uy ŸaŸ°≤ <_S<w Ju¡
<bT∫ tu* <fiÃ∫Ãb J¡° N<˚t°fi J¡≤wu Fæ* NS°Õwg ı°u Ô°uy „≤Ù≤°u* J¡°u wS° ŸaŸ°≤ J¡°u N°„°∫C•w, <ª≤_S°∫Ù
N°æ≤ ŸÃ∫ t°fiwu Fæ* bu t°uF (NI°fi) R¡≈Ù t<Ì≤° Ÿu ∏tW Fæ*, ∏Fu* f°≤-f°≤ <@•J¡°≤ Fæ $$52$$
fi tæ* ÌuF J¡° Ÿ‡f∏@Ù Fq≥, fi ÌuF tæ* Fq≥, fi tu≤Ù ÌuF Fæ N°æ≤ fi tæ* FÙ ÌuF Fq≥, ÎuŸ° <bª°≤J¡≤ NS°Õwg
oÌaw°Ÿu <b<„‹¸> |¸> N°<Ì Ju¡ Ÿt°fi ın ÌuF ∫F tæ* fiFÙ* Fq≥, ÎuŸ° <bª°≤ J¡≤ ≈≤t°Ãt° tu* <ıfiJ¡°
<ªW <bZ°∏w Fæ, bu Ô°uy FÙ ≈C”T°uWt Fæ* $$53$$ t°fi N°æ≤ N≈t°fi Ÿu b¨<] J¡°u ≈®°›w F…oÕ Îba ≈®ªC≤
Ô°˚ Ÿu ŸC∏Ì≤ Ôyfiub°ÔÙ Ì…‹¸> Â<‹¸>∫°≥ Ju¡bÔ „≤Ù≤ tu* FÙ ≈≤t°Ì≤ J¡≤fiub°Ôu ≈C”T J¡°u t¨Ã∫C Ju¡
b„Ù˚¥w J¡≤ ÌuwÙ Fæ $ „≤Ù≤R¡≈Ù y±>gi>u tu* ≤Ffiub°ÔÙ tfi°uF≤ ˚°uyw¨‹d°R¡<≈dÙ <≈„°ªÙfiu J¡≈¸> Ÿu
Ftu* ŸaŸ°≤ tu* ≈¸>J¡J¡≤ Ft°≤° ŸbÕ_b F≤ <Ô∫°- Ftu* ™>y <Ô∫° Fæ $$54,55$$ „≤Ù≤ J¡°u FÙ Ÿf JC¡~>
ŸtHfiub°ÔÙ oŸ <tØ∫°I°fiR¡<≈dÙ ≤°sŸÙfiu NJu¡ÔÙ NwÎb ÌÙfi-FÙfi ≈®I° (ŸCfC<]) J¡°u ≈¥dÕR¡≈
Ÿu ™>y <Ô∫°, ∫F fnu J¡‹¸> J¡∑ f°w Fæ $$56$$ ıf oŸ Âÿ∫ ≈®≈*ª tu* J¡°uoÕ ˚Ù b_wC ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ,
wf ŸJu¡ tº∫bwÙÕ F°ufiu Ÿu ∫F „≤Ù≤ ˚Ù ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ $ N≈fiu N°≈ ıÔu F…Î (NŸÃ∫) „≤Ù≤ Ÿu
ıfiw° ™>yÙ ı°wÙ Fæ, ∫F tF°fig N°ÿª∫Õ Fæ $$57$$
∫<Ì ıfiw° J¡°u ™>yfiu Ÿu oŸ „≤Ù≤ J¡° J¡°uoÕ ≈®∫°uıfi <Ÿ] F°uw°, w°u <J¡ŸÙ Na„ tu* bF s∏w∆∫ ˚Ù
F°uw°, ≈≤ bF ˚Ù w°u JC¡~> fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
JC¡~> FÙ <Ìfi°u* tu* b¨]w° J¡°u ≈®°›w F…N° ∫F „≤Ù≤R¡≈Ù ≈Wu H≤fiu Ju¡ ıÔJ¡d°u* (ŸÙJ¡≤°u*) Ju¡ Ÿt°fi
N≈fiu N°≈ <y≤ ≈nw° Fæ- t¨Ã∫C J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $$58$$ ŸtCB tu* Ã≈∏fi F…Î ıÔ Ju¡ fCÌgfCÌ°u* J¡∑
fi°o˘ oŸ „≤Ù≤ J¡° <bfi°„ fF…w „Ù|® F°u ı°w° Fæ, ∫F ŸaŸ°≤ tu* ≈¿≤˚®tdR¡≈Ù ıÔ˚≥b≤ tu* ∆∫SÕ FÙ
≈®J¡°„ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ fi w°u ŸaŸ°≤ tu* ≈¿≤˚®td Ÿu oŸJ¡° J¡°uoÕ ≈®∫°uıfi <Ÿ] F°uw° Fæ N°æ≤ fi oŸŸu
<J¡ŸÙ ÌqŸ≤u J¡° FÙ ≈®∫°uıfi <Ÿ] F°uw° Fæ $$59$$ tC<fiZu‹™>, ∫F „≤Ù≤ <tØ∫°˚¥w NI°fi J¡° <bJ¡°≤ Fæ-
ŸyÕ - 19]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
55
NI°fiı<fiw Fæ, _b›fiR¡≈Ù ˚®°<∏w∫°u* J¡° N°@°≤ Fæ N°æ≤ oŸJ¡° <bfi°„ ŸbÕS° _≈‹¸> Fæ, oŸ<ÔÎ oŸ
„≤Ù≤ Ju¡ ≈®<w tu≤° sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ N°Ì≤ ˚Ù fiFÙ* Fæ $$60$$ <ıŸ ≈C”T fiu <fıÔÙ tu*, „≤wg M¡wC Ju¡
tu|°u* tu* N°æ≤ y∏@bÕfiy≤ tu* ∫u <ª≤_S°∫Ù Fæ*, ÎuŸ° <fidÕ∫ J¡≤ ≤•©° Fæ, bF oŸ sd˚ay…≤ „≤Ù≤ J¡°u ˚Ôu
FÙ <ª≤_S°∫Ù t°fiu $$61$$ <J¡ŸJ¡° „Ù|® <bfi°„ F°uw° Fæ, oŸ <bT∫ tu* N≈fi° N≈fi° ÃJ¡TÕ ıw°fiu Ju¡
<ÔÎ F™> Ÿu ≈®b¨W F…Î Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ tu* Ÿu ŸÌ° <bfi°„„ÙÔ J¡°∫°u˘ tu* <bı∫Ù F°ufiub°Ôu <fıÔÙ, „≤wg
M¡wC Ju¡ tu| N°<Ì Ÿu ˚Ù, fi°„J¡ Ÿ°ty®Ù Ju¡ N<@J¡ F°ufiu Ÿu, ÃJ¨¡‹¸> oŸ „≤Ù≤ J¡°u w¨d Ÿu ˚Ù wCh~>
ŸtHJ¡≤ tæ* ≈≤t ŸC©Ù F…N° Fq≥ $$62$$
N™>°≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
∏fiÙŸb°≥ ŸyÕ
NI°fi, sC@°, <≈≈°Ÿ°, ≤°uy, N„°æª N°æ≤
ª≈Ôw° Ÿu Ìq<Tw ı°fib≤°u* J¡∑-ŸÙ Nb_S°b°ÔÙ f°v∫°b_S° J¡∑ <fi∏Ì° $
ÌuF J¡∑ Ÿ˚Ù Nb_S°Î≥ Ì…#©R¡≈ fiFÙ* Fæ*, •∫°u*<J¡ ŸJ¡∑ f°v∫°b_S° J¡∑ Ÿf Ô°uy _≈¨F° J¡≤wu Fæ*,
oŸŸu ≈®wÙw F°uw° Fæ <J¡ bF ŸC©t∫ Fæ $ "wΩS° tF°≤°ı°u b° tF°f®°Êd°u b° tF°JC¡t°≤°u b°
N<wPfiÙt°fi∏Ì_∫ yÃb° „∫Ùw' ∫F ZC<w ˚Ù f°v∫°b_S° tu* N<w„∫ N°fi∏Ì J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤wÙ Fæ,
ÎuŸÙ „aJ¡° J¡≤Ju¡ <b_w°≤≈¥bÕJ¡ f°v∫°b_S° J¡∑ NfiSÕJ¡°¿≤w° J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®<wI°
J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tFTuÕ, ª*ªÔ N°J¡°≤b°Ôu ı≤°∫Cı, N^±>ı, _buÌı N°æ≤ Ìg¿˚≠ı- ofi
ª°≤ „≤Ù≤°u* Ÿu ≈¥dÕ N°æ≤ fi°fi°≈®J¡°≤ Ju¡ J¡wÕ∆∫˚°≤R¡≈Ù w≤ay°u* Ÿu ∫C•w ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ tu* tfiC‹∫ ı∏t
≈°J¡≤ ˚Ù f°v∫°b_S° tu* Ju¡bÔ Ì…#© FÙ <tÔw° Fæ $ ≈FÔu tfiC‹∫ı∏t FÙ Ì…ÔÕ˚ Fæ, bF <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤
≈C^∫ ≈¿≤≈°J¡ Ÿu ∫<Ì ≈®°›w ˚Ù F°u y∫°, w°u Ÿtu* f°v∫°b_S° N<w•Ôu„J¡°≤J¡ Fæ $$1$$
<ıŸJ¡∑ ≈FÔu ≈®<wI° J¡∑ SÙ, ŸÙ NSÕ J¡° <b_w°≤ Ÿu bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
N„<•w (NŸ°tØ∫Õ), N°≈<W∫°≥, ©°fiu-≈Ùfiu N°<Ì J¡∑ w¨‹d°, t¥J¡w°, (f°uÔ fi ŸJ¡fi°),
t¥»fC<]w° (ı°fi fi ŸJ¡fi°), J®¡∑n°, J¡°æwCJ¡ N°<Ì Ju¡ <bT∫ tu* N<˚Ô°T° J¡≤fi°, fi <tÔfiu ≈≤ ÌÙfiFÙfi ffi ı°fi° N°æ≤ ª*ªÔw°- ∫u Ÿf f°v∫°b_S° tu* FÙ F°uwu Fæ* $$2$$ F°<S∫°u* Ju¡ f∏@fi-_w‡˚ Ju¡
Ÿt°fi f°v∫°b_S° NJ¡°≤d J®¡°u@ N°æ≤ ≤°uÌfi Ÿu ˚ÙTd N°æ≤ ÌÙfiw° Ÿu ııÕ¿≤w Ì„°N°u* tu* f∏@fi Fæ
NS°Õwg ıæŸu NJ¡°≤d J®¡°u@, ≤°uÌfi N°<Ì Ÿu ˚ÙTd N°æ≤ ÌÙfiw° Ÿu ııÕ¿≤w Nb_S°N°u* tu* F°SÙ J¡°
f∏@fi_w‡˚ (N°Ô°fi) f∏@fi F°uw° Fæ, bæŸu FÙ NJ¡°≤d J®¡°u@, ≤°uÌfi N°<Ì Ÿu ˚ÙTd N°æ≤ Ìæ∏∫ Ÿu
ııÕ¿≤w Nb_S°N°u* tu* ≈®°<d∫°u* J¡° f°v∫J¡°Ô ˚Ù f∏@fi FÙ Fæ $$3$$ ıæŸÙ ≈≤°@Ùfiw°≈®∫C•w <ª∏w°Î≥
f°v∫°b_S° tu* ıÙb Ju¡ ⁄Ì∫ J¡°u ≈Ù<nw J¡≤wÙ Fæ*, bæŸÙ t≤d tu*, fC»°≈u tu*, ≤°uy°b_S° tu*, N°≈<W tu*
Îba ∫°æbfi°b_S° tu* fiFÙ* J¡≤wÙ $$4$$ f°v∫°b_S° tu* ≈„C≈<s∫°u* J¡∑-ŸÙ ªu‹¸>°Î≥ F°uwÙ Fæ*, Ÿ˚Ù Ô°uy
f°ÔJ¡°u* J¡∑ ˚ßÕfi° J¡≤wu Fæ*, ŸªtCª ª*ªÔ f°v∫°b_S° t≤d Ÿu ˚Ù f»J¡≤ Ì…#©Ì°<∫fiÙ Fæ $$5$$
Ÿ°tfiu <_Sw ≈®<w<f‡f Ju¡ Ÿt°fi f°v∫°b_S° tu* _kC¡¸> N°æ≤ <fi<fn NI°fi ≤Fw° Fæ NSb° ≈®Ã∫uJ¡
56
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
sd tu* <ªW tu* wwg wwg <bT∫°u* J¡° ≈®<w<f‡f ≈nfiu Ÿu NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚®°<∏w∫°≥ F°uwÙ Fæ*, NwÎb ∫F
fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ ŸaJ¡v≈°u* Ÿu wCh~> Fæ $ wwg-wwg ŸaJ¡¿v≈w <bT∫°u* Ju¡ fi <tÔfiu Ÿu f°v∫°b_S° tu* tfi
ª°≤°u* N°u≤ Ÿu J¡¸>° F…N°-Ÿ° N°æ≤ ıÙdÕ„ÙdÕ-Ÿ° Ì…#<©w ≤Fw° Fæ, ˚Ô° ÎuŸÙ f°v∫°b_S° <J¡ŸJ¡°u
ŸC©≈®Ì F°uyÙ ? $$6$$ f°v∫°b_S° tu* NI°fib„ ıÔ, N<Àfi N°æ≤ b°∫C Ÿu ŸÌ° Ã≈∏fi F°ufiub°Ôu ˚∫
Ÿu ≈Ì-≈Ì tu* ı柰 Ì…#© F°uw° Fæ, b柰 N°≈<W tu* ˚Ù <J¡ŸÙJ¡°u fi F°uy° NS°Õwg f°v∫°b_S° tu* N°≈<W
Ÿu ˚Ù f»J¡≤ Ì…#© F°uw° Fæ $$7$$ f°ÔJ¡ f°v∫°b_S° tu* <fi≤∏w≤ <b<b@ Ì…ÿªu‹¸>°N°u* tu*-Ì…ÔÙÕÔ°N°u* tu*,
Ì…≤°„°N°u* tu*, Ì…≤<˚Ÿ∏@°fi°u* tu* N°æ≤ Ì…<bÕÔ°Ÿ°u* tu* ŸFŸ° ≈nJ¡≤ ∫u Ÿ°≤ b_wCÎ≥ Fæ*, ÎuŸu tF°˚®t J¡°u
≈®°›w F°uw° Fæ $$8$$ f°v∫°b_S° tu* f°ÔJ¡ wCh~> J¡°∫Õ J¡°u ˚Ù fi∏Fu fhªu ∫° <fi≈¸> ≈°yÔ Ju¡ J¡Ffiut°` Ÿu fn° tF[b Ìu ±>°Ôwu Fæ*, NfiuJ¡ Ì…ÿªu‹¸>°Î≥ J¡≤wu Fæ* N°æ≤ <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚Ù ≈®<w‹™>° J¡°u ≈®°›w
fiFÙ* F°uwu, oŸ<ÔÎ ≈C”T J¡∑ f°v∫°b_S°, yC” π°≤° <J¡∫u y∫u w°nfi N°<Ì Ÿu Ã≈∏fi Ì…#© ˚°uyfiu Ju¡
<ÔÎ FÙ Fæ, ŸC© Ju¡ <ÔÎ fiFÙ* Fæ $ NS°Õwg <fi‹k¡Ô J¡°∫Õ≈®b¨<W N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ Ì…‹J¡t°u˘ J¡° N°b°ŸR¡≈
f°v∫J¡°Ô <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚Ù „°¿∏w ≈®Ì°fi fiFÙ* J¡≤w°, •w J¡°Ô tu* ≈®°∫# ≈®<wsd yC”ıfi°u* Ju¡
ŸtÙ≈ Ì¿^±>w F°uJ¡≤ Ì…#<©w F°ufi° ≈nw° Fæ N°æ≤ <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚Ù ≈®„aŸ° ≈®°›w fiFÙ* F°uwÙ $$9$$
ıæŸu vÔ¥ <Ìfi tu* N∏@J¡°≤t∫ y±gi>°u* tu* <~>≈u ≤Fwu Fæ*, bæŸu FÙ <ıwfiu Ì°uT, <ıwfiu Ì…≤°ª°≤, <ıwfiu
Ì…‹J¡tÕ N°æ≤ <ıwfiÙ t°fi<ŸJ¡ <ª∏w°Î≥ Fæ*, bu Ÿf f°v∫°b_S° tu* ıÙb Ju¡ ⁄Ì∫ tu* <~>≈J¡≤ fæ™>u ≤Fwu
Fæ* $$10$$ f®Êfig, f°v∫°b_S° ≤tdÙ∫ (ŸC©t∫) Fæ, ÎuŸÙ ı°u Ô°uy J¡v≈fi° J¡≤wu Fæ*, bu Ÿf Ì…fCÕ<] Fæ*,
fi Fw<ªW t¥»fC<] Ô°uy°u* J¡°u f°≤ f°≤ <@•J¡°≤ Fæ $$11$$ <ıŸtu* <F*±>°uÔu Ju¡ Ÿt°fi ª*ªÔ tfi <b<b@
<bT∫°u* Ju¡ N°J¡°≤ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* tu* NÃ∫∏w NtayÔ bF f°v∫°b_S° <J¡Ÿ ≈®J¡°≤
ŸC©J¡≤ F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? tC<fib≤, Ÿ‡≈¥dÕ ≈®°<d∫°u* J¡∑ Ÿ˚Ù Nb_S°N°u* J¡∑ N≈us° f°v∫°b_S° tu* tfi
ÌŸyCfi° ª*ªÔ F°uw° Fæ $ tfi J¡∑ ª*ªÔw° J¡° N<@J¡ F°ufi° N<@J¡ Ì…#© J¡° FuwC Fæ NS°Õwg <ıwfi° FÙ
tfi ª*ªÔ F°uy°, wfi° FÙ N<@J¡ J¡‹¸> F°uy°, ∫F ˚°b Fæ $$12,13$$ tfi _b˚°bw# ª*ªÔ Fæ FÙ N°æ≤
f°v∫°b_S° Ÿ‡≈¥dÕ ª*ªÔ ≈Ì°S°u˘ tu* ŸbÕZu‹™> Fæ $ fi Ì°ufi°u* J¡° Ÿ‡f∏@ F°ufiu ≈≤ ª*ªÔw°≈®∫C•w
NfiSÕ Ÿu fª°fiub°Ô° J¡°æfi Fæ ? NS°Õwg J¡°uoÕ fiFÙ* Fæ $ f®Êfig, f°v∫°b_S° Ÿu N°J®¡°∏w <ªW Ÿu ∫Cb<w∫°u*
Ju¡ Ô°uªfi°u* fiu, <fıÔÙfiu, N<ÀfiJ¡∑ ≠b°Ô°N°u*fiu N°æ≤ w≤ay°u* fiu ª*ªÔw° ŸÙ©Ù Fæ NS°Õwg tfi Ÿ‡≈¥dÕ
ª*ªÔ ≈Ì°S°u˘ tu* ŸbÕZu‹™> Fæ $ Ÿ˚Ù ∆∫bF°≤°u* tu* f°v∫°b_S° N°æ≤ tfi- ∫u Ì°ufi°u* ŸÌ° ŸF°uÌ≤ ˚°oÕ-Ÿu
≈®wÙw F°uwu Fæ*, ∫u Ì°ufi°u* ª*ªÔ Fæ*- Ì°ufi°u* J¡∑ <_S<w s<dJ¡ Fæ $ Ì…#©≈¥dÕ Ÿ‡≈¥dÕ Ì…∆∫ÕŸfi, Ÿ‡≈¥dÕ Ì°uT
N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ t°fi<ŸJ¡ <ª∏w°Î≥ f°v∫°b_S° tu* FÙ <fib°Ÿ J¡≤wÙ Fæ*, ıæŸu <J¡ tfiC‹∫ @fib°fig ≈C”T Ju¡
N°Z∫ tu* ≤Fwu Fæ* $$14-17$$ ∫<Ì f°ÔJ¡ J¡°u ≈®<w<Ìfi tfi J¡°u ≈®Ÿ∏fi J¡≤fiub°ÔÙ fioÕ-fioÕ b_wCÎ≥ fi
<tÔu, w°u bF <bT Ju¡ Ÿt°fi NŸfl <ªW<bJ¨¡<w Ÿu t¥h~>°Õ J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $ f°ÔJ¡ JC¡Wu Ju¡ Ÿt°fi
S°unu Ÿu ©°fiu ≈Ùfiu J¡∑ b_wC Ìufiu N°<Ì Ÿu b„ tu* N° ı°w° Fæ, S°unu Ÿu |CnJ¡fiu N°<Ì Ÿu <bJ¨¡w F°u ı°w°
Fæ N°æ≤ N≈<b` tu* (<b‹™>° N°<Ì tu*) J®¡∑n° J¡≤w° Fæ NS°Õwg ıæŸu JC¡W° S°un°-Ÿ° ©°fi° Ìufiu ∫° ≈CªJ¡°≤fiu
Ÿu b„ tu* F°u ı°w° Fæ, S°un°-Ÿ° |CnJ¡fiu ∫° ~>nÙ N°<Ì <Ì©°fiu Ÿu <fyn ı°w° Fæ N°æ≤ <b‹™>° N°<Ì Ÿu
N≈<b` _S°fi°u* tu* ©uÔw° Fæ, ™>ÙJ¡ bæŸu FÙ f°ÔJ¡ ˚Ù Fæ $$18,19$$ ıæŸu bT°Õ Ÿu ˚ÙyÙ F…oÕ N°æ≤ @¥≈ Ÿu
ŸyÕ - 20]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
57
w≈Ù F…oÕ ˚¥<t Ju¡ «¡≈≤ ŸÌ° ˚°≈ <fiJ¡ÔwÙ Fæ, o@≤ @≤ J¡∑ªn ∆∫°›w F°uw° Fæ N°æ≤ ˚Ùw≤ ıÔ ≤Fw°
Fæ, bæŸu FÙ f°ÔJ¡ ˚Ù ŸÌ° N°≥ŸCN°u* Ÿu ∫C•w tC©b°Ô°, J¡∑ªn Ÿu Ÿfi° Îba t¥»fC<] N°æ≤ Nªuwfi ≤Fw°
Fæ $$20$$ tfiC‹∫ ŸÌ° ÌqŸ≤°u* Ÿu ±>≤fiu N°æ≤ ˚°uıfi J¡≤fiub°Ôu, ÌÙfi-FÙfi, ‹¸> N°æ≤ N‹¸> Ÿf b_wCN°u*
J¡∑ oh~>° J¡≤fiub°Ôu Îba ª*ªÔ fC<] N°æ≤ „≤Ù≤ Ÿu ∫C•w f°v∫J¡°Ô J¡°u Ju¡bÔ Ì…#© ˚°uy Ju¡ <ÔÎ @°≤d
J¡≤w° Fæ $ <bb„ f°ÔJ¡ ıf N≈fiu ŸaJ¡v≈ Ÿu o¿h~>w ≈Ì°S°u˘ J¡°u fiFÙ* ≈°w°, wf NÃ∫∏w Ÿ∏w›w
F°uJ¡≤ ÎuŸu Ì…#© J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ <J¡ t°fi°u* <J¡ŸÙ fiu ŸJu¡ ⁄Ì∫ J¡°u J¡°¸> ±>°Ô° F°u $$21,22$$
tC<fib≤, f°ÔJ¡ J¡°u Ì…‹¸> ªu‹¸>°N°u* ∫° Ì…‹¸> tfi°u≤S°u* Ÿu Ã≈∏fi N°æ≤ ˚°≥<w ˚°≥<w Ju¡ b*ªfi° Ju¡ ≈°∫°u* Ÿu
˚ÙTd ı°u Ì…#© F°uwu Fæ*, bu ÌqŸ≤u <J¡ŸÙ J¡°u fiFÙ* F°uwu $$23$$
f°v∫°b_S° Ÿu f»J¡≤ Ì…#© N°æ≤ <J¡ŸÙ Nb_S° ∫° ∫°u<fi tu* fiFÙ* F°uwu, ∫F N°„∫ Fæ $
ıæŸu ≈®©≤ y®Ù‹t M¡wC Ÿu bfi˚¥<t Ÿ∏w°≈ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ f°ÔJ¡ ˚Ù tfi°u≤S°u* Ju¡ <bÔ°Ÿ
Ÿu ∫C•w fÔb°fig N≈fiu tfi Ÿu <fiÃ∫ Ÿ∏w°≈ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ f°ÔJ¡ ıf <bΩ°Ô∫ tu* ≈»fiu ı°w° Fæ,
wf Ÿu f∏@fi_w‡˚ tu* f≥@u F…Î F°SÙ Ju¡ Ÿt°fi ≈≤°@Ùfiw°, fu*w°u* J¡∑ t°≤ N°<Ì N°æ≤ ˚Ù fnu fnu ˚ÙTd
J¡‹¸> HuÔfiu ≈nwu Fæ* $ f°v∫°b_S° tu* NŸÃ∫ ≈Ì°S°u˘ tu* FÙ ŸÃ∫ÃbfC<] F°uwÙ Fæ, NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡
tfi°u≤S°u* J¡° Ÿ°t®°≠∫ ~>°∫° ≤Fw° Fæ N°æ≤ ⁄Ì∫ fn° J¡°utÔ ≤Fw° Fæ, NwÎb f°v∫°b_S° tu* NÃ∫∏w
ÌÙ|Õ Ì…#© Ju¡ <Ÿb° ŸC© J¡° Ôu„ ˚Ù fiFÙ* F°uw° $$24-26$$ <J¡ŸÙ Ÿt∫ ıf f°ÔJ¡ ˚¥© Ôyfiu Ÿu
≤°uw° Fæ, wf wC‡Fu* ©°fiu Ju¡ <ÔÎ ˚Cbfi (Ô°uJ¡) Ìq≥yÙ, ∫°u* t°w° ∫° <≈w° Ju¡ J¡Ffiu≈≤ Ÿ∏wC‹¸> F°uJ¡≤ bF
˚Cbfi J¡°u FÙ ©°fiu J¡∑ oh~>° J¡≤w° Fæ $ wC‡Fu* ª∏Bt°R¡≈ <©Ô°æfi° Ìu*yu, ∫°u* ™>yfiu≈≤ N°J¡°„ Ÿu ª∏Bt°
J¡°u F°S tu* Ôufiu J¡∑ oh~>° J¡≤w° Fæ, ÎuŸÙ t¥©Õw° Ÿu ≈¥dÕ f°v∫°b_S° Jæ¡Ÿu ŸC©J¡≤ F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? $$27$$
Fu tF°twu, f°ÔJ¡ Ju¡ tfi tu* „Ùw N°æ≤ w°≈ J¡° NfiC˚b w°u F°uw° Fæ, ≈≤ bF fiJ¡° <fib°≤d fiFÙ*
J¡≤ ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ f°ÔJ¡ N°æ≤ b¨s tu* •∫° ˚uÌ Fæ NS°Õwg f°ÔJ¡ b¨s Ju¡ Ÿt°fi ın Fæ $$28$$ f°ÔJ¡
ŸªtCª ≈<s∫°u* Ju¡ ŸÂ„ Fæ*, ıæŸu ˚¥©u ≈sÙ N°J¡°„ tu* fF…w «≥¡ª° nfiu J¡∑ oh~>° J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ
˚¥©u f°ÔJ¡ ˚Ù N°F°≤ Ôufiu Ju¡ <ÔÎ F°S°u* Ju¡ ŸF°≤u ™>fiu J¡∑ oh~>° J¡≤wu Fæ*, ≈≤ Ÿ°tØ∫Õ fi F°ufiu Ÿu ™>
fiFÙ* ŸJ¡wu $ ıæŸu ≈<s∫°u* J¡°u ÌqŸ≤u Ÿu ˚∫ N°æ≤ N°F°≤ J¡∑ <ª∏w° ≈®@°fiR¡≈ Ÿu ≤FwÙ Fæ, bæŸu f°ÔJ¡ ˚Ù
˚∫ N°æ≤ ˚°uıfi tu* wÃ≈≤ ≤Fwu Fæ* $$29$$ f°v∫°b_S° tu* yC”N°u* Ÿu, t°w°-<≈w° Ÿu, N∏∫°∏∫ ıfi°u* Ÿu
Îba N≈fiu Ÿu fnu f°ÔJ¡ Ÿu ˚∫ ffi° ≤Fw° Fæ, oŸ<ÔÎ f°v∫°b_S° J¡°u ∫<Ì ˚∫ J¡° |≤ J¡F° ı°∫, w°u
J¡°uoÕ NÃ∫C<•w fi F°uyÙ $$30$$ tF°tCfiu, Ÿ‡≈¥dÕ Ì°uT≈¥dÕ Ì„°N°u* Ÿu Ìq<Tw <J¡ŸÙ J¡∑ ≤°uJ¡¸>°uJ¡ Ju¡ <ffi°
_bh~>∏Ì <bF°≤ J¡≤fiub°Ôu N<bbuJ¡ J¡° |≤ f°v∫J¡°Ô <J¡ŸÙ Ju¡ ˚Ù Ÿ∏w°uT Ju¡ <ÔÎ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$31$$
∏fiÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
fÙŸb°≥ ŸyÕ
Ô°u˚, πuT, tÌ, oÕ‹∫°Õ, N<˚t°fi N°æ≤ ±>°F Ÿu Ìq<Tw Îba J¡°t N°<Ì NfiS°u˘ Ju¡ |≤ ∫°æbfi J¡∑ <fi∏Ì° $
f°v∫°b_S° N<wt¥©Õw°, NŸ°tØ∫Õ N°æ≤ ≈≤w∏`w° N°<Ì Ÿu Ì…#©≈¥dÕ ˚Ôu FÙ F°u, ≈≤ ∫°æbfi
Nb_S° tu* ∫u f°wu* fiFÙ* Fæ, Ÿtu* fi°fi°˚°uy ˚°uyfiu Ÿu Ã≈∏fi N°fi∏Ì FÙ N°fi∏Ì ≤Fw° Fæ, oŸ<ÔÎ bF
58
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
ŸC© J¡∑ J¡°≤d Fæ, ÎuŸÙ „aJ¡° J¡≤Ju¡ ∫°æbfi J¡∑ NÃ∫aw NfiSÕJ¡°¿≤w° J¡° bdÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tC<fib≤, f°v∫°b_S° Ju¡ Nfi∏w≤ ≈C”T f°v∫°b_S° Ju¡ NfiS°u˘ J¡°u Ã∫°yJ¡≤
˚°uy ˚°uyfiu Ju¡ ß°F Ÿu ∫° N°fiub°Ôu J¡°tR¡≈ <≈„°ª Ÿu Ìq<Tw<ªW F°uJ¡≤ fi≤J¡≈°w Ju¡ <ÔÎ FÙ
∫°æbfi°R¡i> F°uw° Fæ $ t¥©Õ ≈C”T ∫°æbfi°b_S° tu* Nfi∏w ªu‹¸>°b°Ôu NwÎb ª*ªÔ N≈fiu <ªW J¡∑ ≤°y,
πuT N°<Ì b¨<W∫°u* J¡° NfiC˚b J¡≤w° F…N° ÎJ¡ Ì…#© Ÿu ÌqŸ≤u Ì…#© J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ NS°Õwg Ì…#©
≈≤‡≈≤° J¡° ˚°uy J¡≤w° Fæ $$1,2$$
t°^±>∆∫ M¡<T fiu ∆∫b_S° J¡≤ ≤•©Ù Fæ <J¡ ª°æÌF bTÕ wJ¡ <J¡∫u y∫u Ì…‹J¡t°u˘ Ÿu fi≤J¡≈®°<›w fiFÙ*
F°uwÙ, oŸ<ÔÎ f°v∫°b_S° Ÿu fi≤J¡≈wfi fiFÙ* F°uw°, Ôu<J¡fi ∫°æbfi°b_S° w°u fi≤J¡≈wfi J¡∑ FÙ FuwC Fæ,
∫F ˚°b Fæ $
<ªWR¡≈Ù <fÔ tu* b°Ÿ J¡≤fiub°Ô° wS° NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ ˚®t°u* J¡°u ≈æÌ° J¡≤fiub°Ô° J¡°tR¡≈Ù <≈„°ª
<bb„ ≈C”T Ju¡ <bbuJ¡ J¡° <w≤_J¡°≤ J¡≤ Ÿu N≈fiu b„ tu* J¡≤ Ôuw° Fæ $$3$$ ıæŸu <fi<@ N°<Ì J¡°u Ìu©fiu
Ju¡ <ÔÎ f°ÔJ¡°u* Ju¡ F°S tu* ≤•©° F…N° <Ÿ]°aıfi ª*ªÔ b¨<Wb°ÔÙ fiu`≈®˚°N°u* Ju¡ Nfi°b≤d J¡°u -˚¥<t,
<„Ô° N°<Ì Ju¡ ∆∫b@°fi J¡°u F¸>°J¡≤ <fi<@ Ìu©fiu J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ ∫°æbfi°b_S° tu* Nb„ <ªW
∫Cb<w∫°u* Ju¡ <ªW Ÿu ˚Ù ª*ªÔ fi°fi° ≈®J¡°≤ J¡∑ <ª∏w°N°u* Ju¡ J¡≈°¸> ©°uÔ Ìuw° Fæ NS°Õwg ∫°æbfi°b_S° tu*
≈C”T J¡°u <b<b@ <ª∏w°N°u* J¡° Ÿ°tfi° J¡≤fi° ≈nw° Fæ $$4$$ tC<fib≤, ∫°æbfi°b_S° tu* ˜Ù, ıCN°, J¡ÔF
N°<Ì ∆∫Ÿfi°u* J¡°u Ã≈∏fi J¡≤fiub°Ôu ≤°y, Ô°u˚ N°<Ì Ì°uT- J¡°t, <ª∏w° N°<Ì Ju¡ b„Ù˚¥w <ªWb°Ô°
F°ufiu Ÿu J¡°tt∫ N°æ≤ <ª∏w°t∫ ≈C”T J¡°u fi‹¸> J¡≤ ±>°Ôwu Fæ* N°æ≤ bu Ì°uT ∫°æbfi π°≤° FÙ ≈®°›w F°uwu Fæ* $
tF°fi≤J¡ J¡∑ FuwC˚¥w N°æ≤ ŸÌ° ˚®°<∏w ≈æÌ° J¡≤fiub°ÔÙ ∫°æbfi°b_S° Ÿu <ıfi Ô°uy°u* J¡° <bfi°„ fiFÙ*
F…N°, fiJ¡° ÌqŸ≤u <J¡ŸÙŸu <bfi°„ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ Z¨ay°≤ N°<Ì fi°æ ≤Ÿ°u* Ÿu N°æ≤ J¡¸C>, <w•w N°<Ì ~>#
≤Ÿ°u* Ÿu ≈¥dÕ N°ÿª∫ÕıfiJ¡ NfiuJ¡ b¨W°∏w°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ˚ÙTd ∫°æbfi˚¥<tJ¡°u <ıŸfiu ≈°≤ J¡≤ <Ô∫°, bFÙ
≈C”T @Ù≤ J¡F° ı°w° Fæ $$5-7$$ sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ ÌæÌÙ›∫t°fi, ª*ªÔ tu|°u* Ju¡ yıÕfi Ÿu ∫C•w <fıÔÙ Ju¡
Ÿt°fi ≈®J¡°„t°fi NtayÔt∫ ∫°æbfi tCHu ≈Ÿ∏Ì fiFÙ* Fæ $ NS°Õwg ıæŸu bT°Õ M¡wC J¡∑ ≤°<` sd ˚≤ Ju¡ <ÔÎ
<fıÔÙ Ju¡ ≈®J¡°„ Ÿu ÌæÌÙ›∫t°fi F°u ™>wÙ Fæ N°æ≤ ª*ªÔ tu|°u* Ju¡ yıÕfi-wıÕfi Ÿu y¥≥ı ™>wÙ Fæ, bæŸu FÙ
∫°æbfi°b_S° ˚Ù _bv≈J¡°Ô Ju¡ <ÔÎ ≠ıbÔ Fæ $ |°u≤ yıÕfi°N°u* Ju¡ Ÿt°fi N<˚t°fi≈¥dÕ <•w∫°u* Ÿu
∫C•w NtayÔt∫ ∫F ∫°æbfi tCHu ˚Ô° fiFÙ* Ôyw° $ tC<fib≤, ˚°uy Ju¡ Ÿt∫ tÙ™>° NwÎb fn° ˚Ô°
Ôyfiub°Ô°, N∏w tu* Ì…#©Ì°∫Ù F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fiÙt Ju¡ Ÿt°fi J¡±C>b°, Ì°uTR¡≈, <fi∏Ì° Ju¡ FuwC˚¥w Ÿ‡≈¥dÕ
Ì°uT°u* J¡° ˚¥Td (Ÿf Ì°uT°u* tu* Zu‹™>), „≤°f Ju¡ fi„u Ju¡ ŸÂ„ ∫°æbfi tCHu Nh~>° fiFÙ* Ôyw° $$8,9$$
∫°æbfi Fæ w°u <fi≤° NŸÃ∫ ≈≤ ŸÃ∫-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, „Ù|® FÙ Ô°uy°u* J¡°u N≈fiÙ b*ªfi° J¡° <„J¡°≤ ffi°
±>°Ôw° Fæ-@°u©° Ìu Ìuw° Fæ-N°æ≤ _b›fi tu* ‹¸> ˜Ù Ju¡ Ÿt°fi Fæ, oŸ<ÔÎ ∫°æbfi tCHu fiFÙ* ”ªw° $$10$$
∫°æbfi ÎJ¡ sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ ŸC∏Ì≤ ≈®wÙw F°ufiub°ÔÙ Ÿ‡≈¥dÕ b_wCN°u* tu*, y∏@bÕfiy≤ (!) Ju¡ ŸÂ„,
(!) <ıŸu y∏@bÕfiy≤ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ ŸJ¡∑ t¨Ã∫C F°u ı°wÙ Fæ $ oŸŸu y∏@bÕfiy≤ J¡° Ì„Õfi
t≤d J¡° <ªÖ Fæ, ∫F <Ÿ] Fæ $ oŸ<ÔÎ y∏@bÕfiy≤ Ju¡ ≈s tu* "Ÿ‡≈¥dÕ N°∫C Ju¡ N∏w tu*' ÎuŸ° NSÕ
J¡≤fi° ª°<FÎ $
ŸyÕ - 20]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
59
ŸbÕZu‹™> Fæ N°æ≤ Ÿ˚Ù Ô°uy°u* J¡°u sdt°` Ju¡ <ÔÎ Nh~>° Ôyw° Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F tCHu Nh~>° fiFÙ*
Ôyw° $$11$$ ≈®Ã∫*ª° Ÿu ~>°un° y∫° f°d <ıwfiu Ÿt∫ tu* Ô‚∫ J¡° bu@ J¡≤w° Fæ, Ju¡bÔ wfiu Ÿt∫ wJ¡
ŸC©Ì°∫J¡, „uT Ÿ‡≈¥dÕ J¡°Ô tu* Ì…#© Ìufiub°Ô° N°æ≤ <fiÃ∫ Ÿ∏w°≈R¡≈Ù Ì°uT Ìufiub°Ô° ∫°æbfi tCHu Nh~>°
fiFÙ* Ôyw° $$12$$ ∫°æbfi Ju¡bÔ N°≈°ww# ıf wJ¡ <bª°≤ fi <J¡∫° ı°∫ w˚Ù wJ¡ ≤tdÙ∫ ≈®wÙw F°uw°
Fæ, oŸtu* „C]<ªWw° J¡° ŸbÕS° N˚°b ≤Fw° Fæ $ ∫F buÿ∫° ˜Ù Ju¡ Ÿt°yt Ju¡ Ÿt°fi fiÙ≤Ÿ Fæ, oŸ<ÔÎ
tCHu Nh~>° fiFÙ* Ôyw° $$13$$ ıæŸu ≈®Ô∫J¡°Ô tu* ŸfJ¡°u Ì…#© Ìufiub°Ôu fnu-fnu Ã≈°w ª°≤°u* N°u≤ Ÿu
tn ≈nwu Fæ* bæŸu FÙ ∫Cb°b_S° tu* ˚Ù, ŸfJ¡°u Ì…#© Ìufiub°Ôu ı°u J¡°uoÕ J¡°∫Õ Fæ*, bu Ÿf ŸtÙ≈ tu* N° ı°wu
Fæ* NS°Õwg ∫Cb°b_S° tu* ≈≤Ì…#©Ì°∫Ù NfiuJ¡ Ì…‹J¡tÕ F°uwu Fæ* $$14$$ ⁄Ì∫ tu* N∏@J¡°≤ J¡≤fiub°ÔÙ ∫°æbfi∫C•w
NI°fi-≤°<` Ÿu <b„°Ô N°J¡°≤b°Ôu ˚yb°fig tF°ÌubıÙ ˚Ù <fiÿª∫ ˚∫˚Ùw ≤Fwu Fæ*, oŸÙ<ÔÎ FÙ bu
ŸÌ° <bbuJ¡ I°fi-R¡≈Ù ª∏Bt° J¡°u @°≤d J¡≤wu Fæ* $ ∫<Ì fiFÙ* ±>≤wu, w°u •∫°u* @°≤d J¡≤wu ? ∫F ˚°b
Fæ $$15$$ ∫F ∫°æbfiJ¡°ÔÙfi t°uF „C˚ N°ª≤d J¡°u ˚CÔ°fiub°ÔÙ Îba fC<] J¡°u JC¡<^™>w J¡≤fiub°ÔÙ (fC<]fi°„
J¡≤fiub°ÔÙ) ˚®°<∏wJ¡∑ ≈®ªC≤t°`° tu* Ÿ¨<‹¸> J¡≤w° Fæ $$16$$ ıæŸu bfi°<Àfi Ÿu b¨s ıÔ°∫° ı°w° Fæ, bæŸu
FÙ ∫Cb°b_S° tu* <≈®∫wt° Ju¡ <b∫°uy Ÿu Ã≈∏fi Ì…#ŸF „°uJ¡°<Àfi Ÿu ıÙb ıÔ°∫° ı°w° Fæ $$17$$ fC<]
Ì°uT°u* Ju¡ <fi≤°J¡≤d Ÿu <J¡wfiÙ FÙ <fitÕÔ •∫°u* fi F°u, <J¡wfiÙ FÙ Ì°≤ •∫°u* fi F°u N°æ≤ yCd°u* Ju¡ N°@°fi Ÿu
<J¡wfiÙ FÙ ≈<b` •∫°u* fi F°u, ≈≤ ıæŸu bT°Õ M¡wC tu* fi<Ì∫°≥ t<Ôfi F°u ı°wÙ Fæ*, bæŸu FÙ ∫°æbfi tu* t<Ôfi F°u
ı°wÙ Fæ NS°Õwg ıæŸu <fitÕÔ ≈<b`, „ÙwÔ N°æ≤ t@C≤ ıÔb°ÔÙ fiÌÙ bT°Õ M¡wC tu* t<Ôfi F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu
FÙ <fitÕÔ, Ì°≤ N°æ≤ ≈<b` fC<] ˚Ù ∫Cb°b_S° tu* t<Ôfi F°u ı°wÙ Fæ $$18$$ fnÙ-fnÙ ÔF≤°u* Ÿu ∫C•w
˚ÙTd fiÌÙ Ô°≥|Ù ı° ŸJ¡wÙ Fæ, ≈≤ ˚°uyw¨‹d° Ÿu ªaªÔ o¿∏B∫°u*b°ÔÙ ∫°æbfi Ÿu N<_S≤ <ªWb¨<W b„
tu* fiFÙ* J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ Fæ $$19$$ bF tfi°uF°¿≤dÙ J¡°∏w°, ŸJu¡ bu <b„°Ô _wfi, bu tfi°uI F°b˚°b N°æ≤
bF ŸC∏Ì≤ tC© ∫Cb°b_S°tu* ÎuŸÙ-ÎuŸÙ NfiuJ¡ <ª∏w°N°u* Ÿu tfiC‹∫ <„<SÔ F°u ı°w° Fæ $$20$$ oŸ
ŸaŸ°≤ tu* Ÿ≠ıfi Ô°uy ª*ªÔ ˚°uyw¨‹d° Ÿu ≈®≈Ù<±>w ∫Cb° ≈C”T J¡° N°Ì≤-ŸÃJ¡°≤ fiFÙ* J¡≤wu, Ju¡bÔ
∫FÙ f°w fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC bu J¡¸>u F…Î N°æ≤ Ÿ¥©u <wfiJu¡ Ju¡ Ÿt°fi ŸJ¡° <w≤_J¡°≤ J¡≤wu Fæ* $$21$$
tfi¿_b∫°u* Ju¡ <ÔÎ t°fiF°<fi t≤d Ju¡ Ÿt°fi •Ôu„J¡°≤J¡ Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
∫°æbfi N<˚t°fi Ÿu tF°yı Ju¡ Ÿt°fi ın N°æ≤ Ì°uTR¡≈ t°u<w∫°u* J¡°u @°≤d J¡≤fiub°Ôu N<bbuJ¡∑
≈C”T Ju¡ N@#≈wfi Ju¡ <ÔÎ <fiÃ∫ f∏@fi J¡° _w‡˚ Fæ ∫° ıæŸu N°Ô°fi (F°SÙ J¡°u f°≥@fiu J¡° ©¥≥¸>°)
t°uwÙb°Ôu tÌ°u∏tW yı≤°ı Ju¡ Ì≈Õ J¡°u ª¥dÕ J¡≤ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ ∫°æbfi ˚Ù N<˚t°fi Ÿu tW N°æ≤ <b<b@
Ì°uT°u* Ÿu ≈¥dÕ ≈C”T J¡° N@#≈wfi J¡≤ Ìuw° Fæ $ tC<fib≤, ©uÌ Fæ <J¡ tfiC‹∫°u* J¡° ∫°æbfi bfi_bR¡≈ Fæ,
<≈®∫wt ˜Ù, ≈C` N°<Ì o‹¸> ≈Ì°S°u˘ J¡∑ N≈®°<›w N°æ≤ <b∫°uy-ı<fiw Ÿ∏w°≈ Ÿu ≈æÌ° F…N° „°uT N°æ≤
≤°uÌfi ŸJu¡ b¨s Fæ*, tfi •w b¨s°u* J¡∑ fnÙ ın Fæ N°æ≤ Ì°uTR¡≈Ù Ÿ°≥≈ fi b¨s°u* Ju¡ ©°u©Ô°u* tu* <fib°Ÿ
J¡≤wu Fæ* $$22,23$$ tC<fib≤, N°≈ ∫°æbfi J¡°u Ì…‹¸> <ª∏w°R¡≈Ù ˚®t≤°u* J¡° N°b°Ÿ˚¥w J¡tÔ Ÿt<HÎ $
bF <bT∫ŸC©J¡dR¡≈Ù t@C-<f∏Ì…N°u* N°æ≤ ≤°y°<ÌR¡≈Ù Ju¡Ÿ≤°u* Ÿu ˚≤° F…N° Fæ, N°æ≤ Ì…‹¸> ŸaJ¡v≈R¡≈Ù
≈a©C¿n∫°u* Ÿu ∆∫°›w Fæ $ NS°Õwg ıæŸu J¡tÔ Ju¡ «¡≈≤ ˚®t≤ t≥±>≤°wu Fæ*, bF tJ¡≤∏Ì N°æ≤ Ju¡Ÿ≤ Ÿu
©ª°©ª ˚≤° ≤Fw° Fæ N°æ≤ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ≈a©C¿n∫°u* Ÿu <|≤° ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ ∫Cb°b_S° tu* tfiC‹∫ Ju¡
60
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
<ªW tu* NfiuJ¡ Ì…‹¸> <ª∏w°Î≥ t≥±>≤°wÙ Fæ, fC≤u ŸaJ¡v≈ |u≤u ≤Fwu Fæ* N°æ≤ <bT∫ŸC©J¡d N°æ≤ ≤°y J¡°
Ÿ°t®°≠∫ ~>°∫° ≤Fw° Fæ $$24$$ ∫°æbfi ≈C^∫ N°æ≤ ≈°≈ R¡≈Ù ∫° Ô°æ<J¡J¡ J¡°∫ÕR¡≈Ù, ≈wfi Ju¡ FuwC F°ufiu Ÿu,
JC¡<ßw ≈a©b°Ôu, ⁄Ì∫R¡≈Ù w°Ô°f Ju¡ wÙ≤≈≤ <bª≤fiub°Ôu N°<@-∆∫°<@R¡≈Ù ≈<s∫°u* J¡° <fib°Ÿ_S°fi
Fæ $ fib∫°æbfi NŸa¶∫ Îba b¨<] J¡°u ≈®°w F°ufiub°ÔÙ wCh~> ŸaJ¡v≈-<bJ¡v≈R¡≈ ÔF≤°u* J¡° Nb<@≤<Fw
(NŸÙt) ∫° N∏w tu* ı≤° N°<Ì Ì…#© Ìufiub°Ô° Ÿ°y≤ Fæ* $ NS°Õwg ıæŸu NŸÙt ŸtCB NŸa¶∫ N°æ≤
J®¡t„# b¨<] J¡°u ≈®°›w F°ufiub°ÔÙ ıÔt∫ w≤ay°u* J¡° ÎJ¡t°` N°Z∫ Fæ, bæŸu FÙ N∏w tu* ı≤°, t≤d N°<Ì
Ì…#© J¡° _S°fi fib∫°æbfi ˚Ù NŸa¶∫ N°æ≤ Ôy°w°≤ f»fiub°ÔÙ ŸaJ¡v≈-<bJ¡v≈-≈≤‡≈≤° J¡° ÎJ¡t°`
N°Z∫ Fæ $ ıæŸÙ ŸaJ¡v≈-<bJ¡v≈-≈≤‡≈≤°Î≥ ∫°æbfiJ¡°Ô tu* F°uwÙ Fæ*, bæŸÙ N∏∫J¡°Ô tu* fiFÙ* F°uwÙ, ∫F
N°„∫ Fæ $ ∫°æbfi N°≥@Ù Ju¡ Ÿt°fi Fæ $ ıæŸu @¥<Ô Ÿu N∏@J¡°≤≈¥dÕ N°≥@Ù tJ¡nÙ Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ ı°Ô°u* J¡°u
wFŸ-fiFŸ J¡≤fiu tu* <Ÿ]F_w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ≤ı°uyCd N°æ≤ wt°uyCd Ÿu ≈¥dÕ <bTt ∫°æbfi ŸÃŸay<w,
„°˜°U∫°Ÿ N°<Ì NfiuJ¡ ≈®∫Ãfi°u* Ÿu Ã≈∏fi F°ufiub°Ôu ŸÌgyCd°u* J¡∑ (≈®Ÿ°Ì, ≈®J¡°„, <bbuJ¡Â<‹¸> J¡∑
N<˚b¨<] N°<Ì J¡∑) ¿_S≤w° J¡°u fi‹¸> J¡≤fiu tu* fn° Ìs Fæ $ ∫°æbfi N<wR¡s ≈°aŸCN°u* Ju¡ (N°≥@Ù tu*
nfiub°Ôu @¥<ÔJ¡d°u* Ju¡) Ÿt°fi Fæ $ ıæŸu o@≤-@≤ n ≤Fu N≈<b` w¨d-≈W°u* Ÿu N<@J¡ Ì…#©Ì°∫J¡
N<wR¡s @¥<ÔJ¡d Ô°uy°u* Ju¡ tC≥F J¡°u @¥<Ô-@¥Ÿ≤ J¡≤ Ìuwu Fæ* N°æ≤ N°J¡°„ tu* fF…w «≥¡ªu _S°fi tu* ª»wu
Fæ*, bæŸu FÙ <bT∫°u∏tC© ª*ªÔ o¿∏B∫°u* π°≤° N<@J¡ J¡‹¸>Ì°∫J¡ R¡s ∫°æbfi ˚Ù <bT∫b°Ÿfi° Ÿu Ã≈∏fi
≤°uy°u* Ÿu Ô°uy°u* Ju¡ tC≥F J¡°u |¥Ÿ≤ (≤•ww°„¥∏∫ Ÿku¡Ì) J¡≤ Ìuw° Fæ N°æ≤ Ì°uT°u* J¡∑ ≈≤t ŸÙt° tu* N°R¡i>
F°uw° Fæ $$25-28$$ tfiC‹∫°u* J¡° ∫°æbfi°uvÔ°Ÿ (∫°æbfi J¡∑ N<˚b¨<]) Ì°uT°u* J¡°u ıy°w° Fæ, Ã≈∏fi
J¡≤w° Fæ N°æ≤ yCd°u* J¡° t¥Ô°uh~>uÌ J¡≤w° Fæ $ NwÎb bF ≈°≈°u* J¡∑ b¨<] J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d ≈°≈°u* J¡° <bÔ°Ÿ
Fæ $$29$$ tC<fib≤, tfiC‹∫°u* J¡° fib∫°æbfi ª∏Bt° Ju¡ ŸÂ„ Fæ $ ıæŸu ª∏Bt° J¡tÔ Ju¡ ≈≤°y tu* N°Ÿ•w
˚≥b≤Ù J¡°u J¡tÔ tu* f°≥@J¡≤ t°u<Fw J¡≤ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ fib∫°æbfi „≤Ù≤ tu* FÙ ª*ªÔ fC<] J¡°u N<˚t°fiR¡≈
J¡°u„ tu* f°≥@ J¡≤ <bt¥» J¡≤ Ìuw° Fæ $$30$$ „≤Ù≤R¡≈Ù ~>°u¸>u ffi tu* Ã≈∏fi F…oÕ fnÙ ≤tdÙ∫ ∫°æbfiR¡≈Ù
taı≤Ù ıf ÃJ¡TÕ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ f»wÙ Fæ wf N≈fiu Ÿu Ÿaf] tfiR¡≈Ù ˚®t≤ J¡°u ∏tW J¡≤ ±>°ÔwÙ
Fæ $ NS°Õwg ıæŸu ~>°u¸>Ù b°<¸>J¡° ∫° JC¡aı tu* Ã≈∏fi ≤tdÙ∫ k¥¡Ô°u* J¡° yCh~>° ıf f»w° Fæ, wf Ÿtu* fæ™>u
˚≥b≤u J¡°u t°u<Fw J¡≤ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ „≤Ù≤ tu* Ã≈∏fi ≤tdÙ∫ ≈®wÙw F°ufiub°Ô° ∫°æbfi tfi J¡°u t°u<Fw
J¡≤ Ìuw° Fæ $$31$$ tC<fib≤, „≤Ù≤R¡≈Ù t”˚¥<t tu* J¡°tR¡≈Ù Ÿ¥∫Õ Ju¡ w°≈ Ÿu ≈®wÙw F°u ≤FÙ ∫°æbfiR¡≈Ù
t¨yw¨<‹dJ¡° Ju¡ ≈®<w Ì°æn ≤Fu tfiR¡≈Ù t¨y <bT∫R¡≈Ù y±>gi>u tu* <y≤ ≈nwu Fæ* $ NS°Õwg ıæŸu t”˚¥<t tu* Ÿ¥∫Õ
Ju¡ w°≈ Ÿu ≈®wÙw F°u ≤FÙ t¨yw¨‹d° Ju¡ ≈®<w ıÔ J¡∑ oh~>° Ÿu Ì°æn ≤Fu t¨y y±>gi>u tu* <y≤ ≈nwu Fæ*, bæŸu FÙ
„≤Ù≤ tu* J¡°tJu¡ Ÿ∏w°≈ Ÿu ˚°<Ÿw ∫°æbfi Ju¡ ≈®<w Ì°æn ≤F° tfi <bT∫°u* tu* k≥¡Ÿ ı°w° Fæ $$32$$ „≤Ù≤R¡≈Ù
≤°<` J¡∑ ª°≥ÌfiÙ, tfiR¡≈Ù <Ÿ*F J¡∑ N∫°Ô (yÌÕfi Ju¡ f°Ô) N°æ≤ ıÙbfiR¡≈Ù ŸtCB J¡∑ ÔF≤Ù ∫Cb°b_S°
Ÿu tCHu Ÿ∏w°uT fiFÙ* F°uw° $$33$$ ı°u ∫F ∫Cb°b_S° Fæ, ∫F ÌuFR¡≈Ù ıayÔ tu* JC¡~> <Ìfi°u* Ju¡ <ÔÎ k¡ÔÙk¥¡ÔÙ „≤ÌgM¡wC Fæ, ∫F „Ù|® FÙ s∫ J¡°u ≈®°›w F°u ı°∫uyÙ $ NwÎb oŸ ≈≤ N°≈ Ô°uy°u* J¡°u <bÿb°Ÿ fiFÙ*
J¡≤fi° ª°<FÎ $ (˚yb°fig ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡° N≈fiu NfiCª≤°u* Ju¡ ≈®<w ∫F J¡Sfi Fæ) $$34$$
•w NSÕ J¡° FÙ ~># ÿÔ°uJ¡°u* Ÿu <b„ÌR¡≈ Ÿu bdÕfi J¡≤wu Fæ $
ŸyÕ - 21]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
61
ıæŸu N˚°yu ≈C”T Ju¡ F°S Ÿu <ª∏w°t<d (N˚Ù‹¸> ≈Ì°SÕ Ìufiub°Ô° ≤Ãfi) wÃJ¡°Ô ªÔ° ı°w° Fæ,
bæŸu FÙ „≤Ù≤ Ÿu ∫Cb°b_S°R¡≈Ù ≈sÙ ıvÌÙ ˚°y ©n° F°uw° Fæ $$35$$ ıf ∫°æbfi N≈fiÙ ª≤t ŸÙt° tu*
N°R¡i> F°u ı°w° Fæ, wf Ju¡bÔ fi°„ Ju¡ <ÔÎ FÙ Ÿ∏w°≈∫C•w J¡°tfi°Î≥ b¨<] J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ $$36$$
w˚Ù wJ¡ ≤°y-πuTR¡≈Ù <≈„°ª <b„uTR¡≈ Ÿu o@≤-@≤ |¥twu-<k¡≤wu Fæ*, ıf wJ¡ ∫F ∫°æbfiR¡≈Ù
≤°<` Ÿ‡≈¥dÕw∫° fi‹¸> fiFÙ* F°u ı°wÙ $ ≤°y-πuT N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ Ì°uT°u* J¡∑ ıfifiÙ ∫Cb°b_S° FÙ Fæ, ∫F ˚°b
Fæ $$37$$ ıæŸu <b<b@ f°ÔJ®¡∑n°Î≥ J¡≤fiub°Ôu, sd˚≤ tu* fi‹¸> F°ufiub°Ôu t≤d°Ÿ∏fi ≈C` tu* Ô°uy°u* J¡∑
J¡”d° F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ <b<b@ <ªW<bJ¡°≤°u* (tfi°u≤S°u*) Ÿu f»Ù-ª»Ù, S°unu Ÿt∫wJ¡ ≤FJ¡≤ fi‹¸> F°u
ı°fiub°ÔÙ fuª°≤Ù ∫Cb°b_S°≈≤ ˚Ù J¡”d° J¡≤°u $ ı°u tfiC‹∫ sd˚≤ tu* <bfi‹¸> F°ufiub°Ôu ∫°æbfi Ÿu
t¥»w°b„ k¥¡Ô° fiFÙ* Ÿt°w°, bF tfiC‹∫ F°uw° F…N° ˚Ù <fi≤° ≈„C FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ bF tF°t¥» Fæ $ ı°u
tfiC‹∫ N<˚t°fi ∫C•w NI°fi Ju¡ J¡°≤d tÌ°u∏tW ∫Cb°b_S° J¡°u ≈°Ìu∫ (Ÿ°≤∫C•w) b_wC ŸtHJ¡≤
Ÿ ≈≤ N°Ÿ•w F°uw° Fæ Ÿ Ì…fCÕ<] J¡°u „Ù|® FÙ ≈ÿª°W°≈ ˚°uyfi° ≈nw° Fæ $$38-40$$ tC<fib≤, oŸ
ıyw tu* bu Ô°uy ≈¥ıfiÙ∫ Fæ*, bu FÙ tF°Ãt° Fæ* N°æ≤ bu FÙ ≈C”T Fæ*, <ı∏F°u*fiu N<F*Ÿ°, ŸÃ∫, N_wu∫,
f®Êª∫Õ N°<Ì J¡∑ F°<fi Ju¡ <ffi° ŸC©≈¥bÕJ¡ ∫°æbfiR¡≈Ù ŸaJ¡¸> J¡°u ≈°≤ J¡≤ <Ì∫° $ fnu-fnu ty≤°u* Ÿu ≈¥dÕ
Ÿ°y≤ ŸC©≈¥bÕJ¡ wæ≤° ı° ŸJ¡w° Fæ, ≈≤∏wC ≤°yπuT N°<Ì R¡≈ tF°w≤ay°u* Ju¡ J¡°≤d tn° F…N° N°æ≤
NfiuJ¡ Ì°uT°u* Ÿu ∫C•w <fi∏ÌfiÙ∫ ∫°æbfi Ju¡ ≈°≤ ı°fi° J¡<™>fi Fæ $$41-42$$
f°v∫°b_S° N°æ≤ b¨]°b_S° tu* NI°fi N°æ≤ N„<•w Ÿu ≈C”T°SÕ Ÿ°@fi fiFÙ* F°u ŸJ¡w° N°æ≤
∫Cb°b_S° <b<b@ Ì°uT°u* Ÿu ≈¥dÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈C”T°SÕ Ÿ°@fi Ju¡ ∫°uÀ∫ fiFÙ* Fæ, ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<wtu* ≈C”T
J¡°u J¡˚Ù ˚Ù Ÿ°@fiŸ‡≈<W Ÿu t°us J¡∑ N°„° fiFÙ* Fæ, ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤ Ÿ‡≈¥dÕ ∫°æbfi°u* J¡∑ <fi∏Ì° fiFÙ*
J¡∑ ı°wÙ, <J¡∏wC Ì…∫°æÕbfi J¡∑ FÙ <fi∏Ì° J¡∑ ı°wÙ Fæ $ ŸC∫°æbfi J¡° w°u ≈C”T°SÕ tu* FÙ ≈∫ÕbŸ°fi F°uw° Fæ,
ÎuŸ° Ôsd π°≤° <Ì©Ô°wu F…Î ŸJ¡∑ Ì…ÔÕ˚w° J¡°u <Ì©Ô°wu Fæ $
f®Êfig <bfi∫ Ÿu NÔaJ¨¡w, Ÿ°@CN°u* Ju¡ N°Zt Ju¡ Ÿt°fi „°a<w≈®Ì, J¡”d°≈¥dÕ N°æ≤ „t, Ìt N°<Ì
<b<b@ yCd°u* Ÿu ∫C•w ∫°æbfi oŸ ŸaŸ°≤ tu* oŸ tfiC‹∫ ı∏t tu* ˚Ù bæŸu FÙ Ì…ÔÕ˚ Fæ ıæŸu <J¡ N°J¡°„ tu*
bfi $ NS°Õwg ıæŸu N°J¡°„ tu* bfi J¡∑ ¿_S<w N<wÌ…ÔÕ˚ Fæ, bæŸu FÙ oŸ ŸaŸ°≤ tu* <bfi∫∫C•w, ≈¥≠∫
tC<fiıfi°u* tu* ≤Ffiub°Ô°, Ì∫° Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ N°æ≤ „t, Ìt N°<Ì yCd°u* Ÿu ≈¿≤b¨w ŸC∫°æbfi tfiC‹∫ı∏t tu* ˚Ù
N<wÌ…ÔÕ˚ Fæ, <k¡≤ N∏∫ ∫°u<fi∫°u* tu* w°u J¡Ffi° FÙ •∫° Fæ ? $$43$$
fÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
o•J¡∑Ÿb°≥ ŸyÕ
≈®Ã∫s fi≤J¡Ÿt¥F˚¥w Ÿ‡≈¥dÕ Nay°u*b°ÔÙ wS° tfiC‹∫°u* Ju¡ fi≤J¡≈wfi J¡∑ FuwC <˜∫°u* J¡∑ <fi∏Ì° $
<ıfi ˜Ù-„≤Ù≤°u* tu* ∫CbJ¡°u* J¡°u ≤tdÙ∫w° J¡∑ ˚®°<∏w F°uwÙ Fæ, fiJu¡ _bR¡≈ J¡°u <bbuªfi≈¥bÕJ¡
Ì„°Õfiu Ju¡ <ÔÎ oŸ ŸyÕ J¡° N°≤‡˚ J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏Ì®ıÙ fiu J¡F° # tC<fib≤, fiŸ N°æ≤ F<ß>∫°u* Ju¡ y®Sfi Ÿu „°u<˚w t°aŸt∫Ù ˜Ù Ju¡ ≤S,
y°nÙ N°<Ì Ju¡ Ÿt°fi ªaªÔ „≤Ù≤R¡≈ <≈*ınu tu*, <ıŸu ∫CbJ¡ ≤tdÙ∫-Ÿ° ŸtHwu Fæ*, bF J¡°æfi b_wC
62
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
Fæ ? NS°Õwg JC¡~> fiFÙ* Fæ $$1$$
•w NSÕ J¡°u FÙ <b_w°≤ Ÿu <b„Ì J¡≤wu F…Î ≈FÔu ∫CbJ¡°u* J¡°u <ıfi fiu`°u* tu* F°b˚°bR¡≈ <bÔ°Ÿ
J¡∑ ˚®°<∏w F°uwÙ Fæ, <bbuJ¡ Ju¡ F°ufiu ≈≤ fi fiu`°u* J¡∑ NŸ°≤w° (<fi∏ÌfiÙ∫w°) <Ì©Ô°wu Fæ* $
Fu <≈®∫ıfi, Ãbª°, t°aŸ, ≤•w N°æ≤ NZCıÔ J¡°u NÔy J¡≤Ju¡ fiu` J¡°u Ìu©°u, ∫<Ì bF ≤tdÙ∫ Fæ,
w°u Ÿ ≈≤ N°Ÿ<•w J¡≤°u $ ∫<Ì ≤tdÙ∫ fiFÙ* Fæ, w°u •∫°u* ∆∫SÕ FÙ Ÿ ≈≤ t°u<Fw F°uwu F°u, NS°Õwg fiu`
Ãbª°, t°aŸ, ≤•w N°æ≤ N°≥Ÿ¥ ofiŸu N<w¿≤•w b_wC fiFÙ* Fæ, o∏FÙ*Ju¡ ŸtCÌ°∫ J¡° fi°t fiu` Fæ, ˚Ô°
fwÔ°N°u w°u, Ãbª° N°<Ì tu* y<FÕww° Ju¡ <Ÿb° ≤tdÙ∫w° •∫° Fæ ? $$2$$ ˜Ù J¡° „≤Ù≤ •∫° Fæ, ŸJ¡°
JC¡~> Na„ Ju¡„ Fæ, JC¡~> Na„ ≤•w Fæ N°æ≤ JC¡~> Na„ t°aŸ N°<Ì Fæ*, ofi Ÿftu* ≤‡∫w° J¡F°≥ Fæ ? ∫u Ÿf
<fiw°∏w |¨d°_≈Ì N°æ≤ Fu∫ Fæ*, oŸ J¡°≤d <bbuJ¡Ÿ‡≈∏fi ≈®°I ≈C”T J¡°u ˜Ù Ju¡ „≤Ù≤ Ÿu •∫° J¡°t Fæ ?
NS°Õwg bF Ÿu <fi∏ÌfiÙ∫ FÙ ŸtHwu Fæ*, ≤tdÙ∫w° J¡° Ôu„ ˚Ù Ÿtu* fiFÙ* Ìu©wu $$3$$ Fu f∏@Cyd,
fF…t¥v∫ b˜ N°æ≤ J¡_w¥≤Ù, Ju¡Ÿ≤ N°<Ì Ju¡ Ôu≈ Ÿu (f¸>fi, wuÔ N°<Ì Ju¡ tÌÕfi Ÿu) ı°u Ÿ‡≈¥dÕ tfiC‹∫°u*
Ju¡ „≤Ù≤ J¡˚Ù f°≤f°≤ ŸC„°u<˚w F…Î Su, ∏Fu* Ÿt∫ ≈°J¡≤ yÙ@, <Ÿ∫°≤ N°<Ì t°aŸ°F°≤Ù ıÙb fi°uªÌf°uª J¡≤ ©°wu Fæ* $ ∫FÙ fiJ¡° Na<wt ≈¿≤d°t Fæ $$4$$ <ıŸ _wfit^±>Ô ≈≤ ŸCtu” ≈bÕw Ju¡ <„©≤ Ÿu
fFfiub°Ôu yay°ıÔ Ju¡ ≈®b°F Ju¡ ŸÂ„ t°u<w∫°u* Ju¡ F°≤ J¡∑ „°u˚° Ìu©Ù yoÕ SÙ N°æ≤ Ìu©Ù ı°wÙ Fæ, bFÙ
˜Ù_wfi Ÿt∫ ≈°J¡≤ „Ù|® ÿt„°fi-˚¥<t tu* Îba y®°t N°æ≤ fiy≤ Ÿu Ìq≤ <fiıÕfi _S°fi°u* tu* ˚°w Ju¡ ~>°u¸>u
<≈^±> Ju¡ Ÿt°fi JC¡W°u* J¡° y®°Ÿ ffiw° Fæ $$5,6$$ ıæŸu bfi tu* ª≤fiub°Ôu yÌFu ∫° «≥¡¸> Ju¡ Nay ≤•w, t°aŸ
N°æ≤ F<ß>∫°u* π°≤° ffiu Fæ*, bæŸu FÙ ˜Ù Ju¡ Nay ˚Ù ∏FÙ* ≈J¡≤d°u* π°≤° ffiu Fæ*, <k¡≤ ŸÙJu¡ <ÔÎ owfi°
N°y®F (N<@J¡ N°Ì≤) •∫°u* ? NS°Õwg yÌFu J¡° „≤Ù≤ <ıŸ Ÿ°ty®Ù Ÿu ffi° Fæ, ˜Ù J¡° „≤Ù≤ ˚Ù ŸÙ
wCh~> N°æ≤ |¨<dw Ÿ°ty®Ù Ÿu ffi° Fæ, Nw# bF ˚Ù •w ıÙb°u* Ju¡ Ÿt°fi FÙ |¨<dw Fæ $$7$$ Ju¡bÔ
N<bª°≤ Ÿu FÙ Ô°uy°u* fiu ˜Ù tu* ≤tdÙ∫w° J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤ ≤•©Ù Fæ, ≈≤∏wC tu≤u tw Ÿu ˜Ù„≤Ù≤ tu*
N<bª°≤ı<fiw ≤tdÙ∫w° ˚Ù fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ˜Ù tu* ı°u ≤tdÙ∫w° J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, ŸJ¡° J¡°≤d
ÎJ¡t°` t°uF Fæ $ ŸÙ≈ tu* ı°u ª°≥ÌÙ J¡∑ J¡v≈fi° F°uwÙ Fæ, bF°≥ ≈≤ ŸÙ≈R¡≈ N<@‹™>°fi N°æ≤ NI°fi Ì°ufi°u*
≤Fwu Fæ*, <J¡∏wC ∫F°≥ ≈≤ N<@‹™>°fi J¡° N˚°b Fæ, NwÎb ∫F Ju¡bÔ NI°fiı<fiw FÙ Fæ $$8$$ Fu tCfiÙÿb≤,
tÌ Ÿu NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ J¡° N°fi∏Ì Ìufiub°ÔÙ N°æ≤ ≈wfi, Ìay°, k¡Ÿ°Ì N°<Ì <b<b@ NfiSÕ J¡≤°fiub°ÔÙ
t<Ì≤° tu* N°æ≤ J¡°t Ÿu <b<b@ N°fi∏Ì Ìufiub°ÔÙ N°æ≤ _b∫a J¡°t <bJ¡°≤ Ÿu ∫C•w ˜Ù tu* •∫° N∏w≤ Fæ ?
∫F ˚°b Fæ <J¡ ˜Ù J¡°t π°≤° <b<b@ ≈®J¡°≤ Ju¡ vÔ°Ÿ°u* J¡°u ÌuwÙ Fæ, N°æ≤ _b∫a J¡°t<bJ¡°≤ Ÿu ∫C•w
≤FwÙ Fæ N°æ≤ t<Ì≤° t°ÌJ¡„<•w π°≤° <b<b@ ≈®J¡°≤ Ju¡ vÔ°Ÿ°u* J¡°u ÌuwÙ Fæ N°æ≤ _b∫a ıb N°<Ì Ju¡
<bJ¡°≤ Ÿu ∫° _©Ôfi, J¡ÔF N°<Ì <bJ¡°≤ Ÿu ∫C•w Fæ, oŸ<ÔÎ Ì°ufi°u* Ÿt°fi Fæ*, NS°Õwg ıæŸu Zu∫
ª°Ffiub°Ôu ≈C”T Ju¡ <ÔÎ t<Ì≤° Fu∫ Fæ, bæŸu FÙ ˜Ù ˚Ù Fu∫ Fæ $$9$$ tC<fiıÙ, ÔÔfi°R¡≈Ù N°Ô°fi tu*
(F°SÙ J¡°u f°≥@fiu Ju¡ _w‡˚ tu*) tÌR¡≈Ù t°uF Ÿu Ÿ°u∫u ıæŸu tfiC‹∫R¡≈Ù F°SÙ ≈¿≤≈•b¡(NaJC¡„ Ju¡ ≈s tu*
J¡™>°u≤) „tR¡≈Ù NaJC¡„ Ju¡ ≈®F°≤°u* Ÿu <bbuJ¡ (F°SÙ Ju¡ ≈s tu* ı°y≤d) J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uwu Fæ* $ NS°Õwg
ıæŸu f∏@fi-_w‡˚ tu* tÌ Ÿu ŸC›w≈®°∫ F°SÙ J¡™>°u≤ NaJC¡„ Ju¡ ≈®F°≤°u* Ÿu fiFÙ* ı°yw°, bæŸu FÙ ˜Ù Ju¡
ŸtÙ≈ t°uFb„ ŸC›w≈®°∫ tfiC‹∫ wÙb® „t, Ìt N°<Ì Ÿu <bbuJ¡ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uwu $$10$$ ıæŸu J¡°ıÔ
ŸyÕ - 21]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
63
J¡°u @°≤d J¡≤fiub°ÔÙ N<Àfi J¡∑ ≠b°Ô°, Ì°FJ¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ~¥>fiu Ju¡ N∫°uÀ∫ Fæ N°æ≤ fiu`°u* J¡°u <≈®∫
Ôyfiub°ÔÙ N<Àfi J¡∑ ≠b°Ô° <wfiJ¡°u* J¡°u ıÔ° ±>°ÔwÙ Fæ, bæŸu FÙ Ju¡„ N°æ≤ J¡°ıÔ J¡°u @°≤d J¡≤fiub°ÔÙ,
~¥>fiu Ju¡ N∫°uÀ∫, fiu`°u* J¡°u ŸC©Ì°∫J¡ (tfi°uF≤) ≈°≈R¡≈Ù N<Àfi J¡∑ ≠b°Ô°R¡≈ <˜∫°≥ tfiC‹∫ J¡°u ıÔ°
±>°ÔwÙ Fæ* $$11$$ b°Ÿfi°N°u* Ÿu ≈¥dÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N°≈°ww# Ÿ≤Ÿ t°Ô¥t ≈nfiub°ÔÙ Ôu<J¡fi b°_wb tu*
w°u fiÙ≤Ÿ ∫F°≥ <_Sw <˜∫°≥ N<wÌq≤b<wÕfiÙ ∫t≈C≤Ù tu* ˚ÙTd R¡≈ Ÿu @@J¡ ≤FÙ* fi≤J¡°<Àfi∫°u* J¡∑ Wt
ÔJ¡<n∫°≥ Fæ $$12$$
_`Ù Ô‡fÙ ≤°<` Ju¡ Ÿt°fi ∆∫SÕ Fæ $ ıæŸu ≤°<` Ju¡ ª°≤°u* N°æ≤ ∆∫°›w N∏@J¡°≤ FÙ Ju¡„°u* J¡° ı¥n° Fæ,
ªaªÔ w°≤u FÙ fiu` Fæ*, ≈¥dÕ ª∏B<f‡f FÙ tC© Fæ, <bJ¡<Ÿw ≈C‹≈≤°<„ FÙ t∏Ì F°Ÿ Fæ, Z¨ay°≤ N°<Ì ÔÙÔ°
Ÿu Ÿtu* ≈C”T ªaªÔ ≤Fwu Fæ*, Ÿ°u∫u ≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d @tÕ, <bbuJ¡, bæ≤°À∫ N°<Ì J¡° <bfi°„ F°uw° Fæ N°æ≤
bF Ô°uy°u* J¡∑ fC<] J¡°u y°» t°uF tu* ±>°ÔwÙ Fæ, bæŸu FÙ ˜Ù Ju¡ ˚Ù ª°≤°u* N°æ≤ <f©≤u F…Î N∏@J¡°≤ Ju¡
Ÿt°fi ÿ∫°t Ju¡„°u* J¡° ı¥n° ≤Fw° Fæ, ª*ªÔ J¡fiÙ<fiJ¡°N°u* Ÿu ∫C•w fiu` F°uwu Fæ*, ≈¥dÕ ª∏Bt° Ju¡ Ÿt°fi
N°á°ÌJ¡ F°ufiu Ÿu N≈fiÙ N°æ≤ N°J¨¡‹¸> J¡≤fiub°Ô° tC© ≤Fw° Fæ, ≈C‹≈≤°<„ Ju¡ Ÿt°fi <b„Ì F°Ÿ ≤Fw°
Fæ, Z¨ay°≤°<Ì J¡∑ ÔÙÔ° Ÿu ≈C”T Ÿtu* <b„uTR¡≈ Ÿu N°Ÿ•w ≤Fwu Fæ*, bF @tÕ <bbuJ¡, bæ≤°À∫ N°<Ì
J¡°∫°u˘ J¡∑ <b|°wJ¡ Fæ N°æ≤ fC<] J¡°u t°u<Fw J¡≤fiu tu* w°u bF fuı°un Fæ, Nw# ŸªtCª ˜Ù Ô‡fÙ ≤°<` Ju¡
Ÿt°fi Ju¡bÔ N°∫C J¡° FÙ fi°„ J¡≤wÙ Fæ, ŸŸu <J¡ŸÙ ≈®∫°uıfi J¡∑ <Ÿ<] fiFÙ* F°uwÙ $$13,14$$
˜Ù Ju¡bÔ ≈C”T°SÕ J¡° FÙ fi°„ fiFÙ* J¡≤wÙ, <J¡∏wC NfiSÕJ¡°¿≤dÙ ˚Ù Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
˜Ù <bT J¡∑ Ôw° Ju¡ Ÿt°fi ∫Cb°b_S° Ÿu ≤ŸÙÔÙ (Ôw° Ju¡ ≈s tu* k¥¡Ô°u* Ÿu tfi°uF≤) F°SR¡≈Ù ≈W°u*
Ÿu (J¡vÔ°u* Ÿu) ŸC„°u<˚w, ˚®tR¡≈Ù fiu`°u* Ju¡ F°b˚°b Ÿu ≈¥dÕ, k¥¡Ô°u* Ju¡ yCh~>u R¡≈Ù _wfi°u* J¡°u @°≤d
J¡≤fiub°ÔÙ k¥¡Ô°u* Ju¡ Ju¡Ÿ≤ Ju¡ Ÿt°fi y°æ≤ bdÕb°ÔÙ tfiC‹∫°u* J¡∑ FÃ∫°Ju¡ ŸÂ„ N@#≈wfi tu* wÃ≈≤ N°æ≤
J¡°t°u∏t°Ì Ÿu N≈fi° Ÿubfi J¡≤fiub°Ôu Ô°uy°u* J¡°u t¥~>°Õ, t≤d N°<Ì <bb„w° J¡°u ≈®°›w J¡≤°wÙ Fæ $ N°„∫
∫F Fæ <J¡ ıæŸu <bT J¡∑ Ôw° k¥¡Ô°u* Ÿu tfi°uF≤ ÔywÙ Fæ, fi∫u fi∫u Ô°Ô ≈W°u* Ÿu „C˚°u<˚w ≤FwÙ Fæ, ˚≥b≤°u*
Ÿu ∆∫°›w ≤FwÙ Fæ, k¥¡Ô°u* Ju¡ yCh~>°u* J¡°u @°≤d J¡≤wÙ Fæ, k¥¡Ô°u* Ju¡ Ju¡Ÿ≤ Ÿu ≈ÙwbdÕ F°u ı°wÙ Fæ, tfiC‹∫°u*
J¡°u t°≤ ±>°ÔwÙ Fæ N°æ≤ ı°u Ô°uy J¡°tı<fiw ∏t°Ì Ÿu ŸJ¡° Ÿubfi J¡≤wu Fæ* ∏Fu* t¥~>°Õ ∫° t¨Ã∫C Ju¡ b„
tu* J¡≤ ÌuwÙ Fæ, bæŸu FÙ ˜Ù ˚Ù ∫Cb°b_S° Ÿu ≤ŸÙÔÙ, ŸC∏Ì≤ F°S°u* Ÿu ŸC„°u<˚w, ˚≥b≤ J¡∑ ˚°≥<w ªaªÔ
fi∫fi°u* Ju¡ J¡¸>°s N°<Ì Ÿu Ÿ‡≈∏fi, yCh~>°u* Ju¡ Ÿt°fi tfi°uI _wfi°u* J¡°u @°≤d J¡≤fiub°ÔÙ, k¥¡Ô°u* Ju¡ Ju¡Ÿ≤
Ju¡ Ÿt°fi J¡°aªfibd°Õ, tfiC‹∫°u* Ju¡ <bfi°„ Ju¡ <ÔÎ wÃ≈≤ Fæ N°æ≤ _bŸu<b∫°u* J¡°u t¥~>°Õ, t¨Ã∫C N°<Ì Ju¡ b„
tu* J¡≤ ÌuwÙ Fæ $ ıæŸu ¸C>J¡nu-¸C>J¡nu J¡≤fiu J¡∑ oh~>°b°ÔÙ ≤Ù~>fi (˚°Ô¥ J¡∑ ˜Ù) N≈fiÙ Ÿ°≥Ÿ Ÿu <fÔ tu*
<_Sw Ÿ°≥≈ J¡°u <fÔ Ÿu <fiJ¡°Ô J¡≤ ©° ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ Ô‡≈¸> Ô°uy°u* J¡° @fi N°æ≤ tfi F≤J¡≤ <bfi°„
J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ÃJ¡<^™>w ˜Ù <Ì©°bu Ju¡ <ÔÎ <J¡∫u y∫u <tØ∫°˚¥w ŸÃJ¡°≤ π°≤° N°ÿb°Ÿfi ÌuJ¡≤ tfiC‹∫
J¡°u N≈fiu b„ tu* J¡≤ ÔuwÙ Fæ $$15-17$$ Fu tC<fiZu‹™>, J¡°tR¡≈Ù ∆∫°@ fiu t¥»fC<] tfiC‹∫R¡≈Ù ≈<s∫°u*
J¡°u k≥¡Ÿ°fiu Ju¡ <ÔÎ ˜ÙR¡≈Ù ı°Ô kæ¡Ô° ≤•©u Fæ*, NS°Õwg ıæŸu ∆∫°@ Ì°fi° ª≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ô°Ô°<∫w
≈<s∫°u* J¡°u k≥¡Ÿ°fiu Ju¡ <ÔÎ ı°Ô <f~>°wu Fæ*, bæŸu FÙ J¡°tÌubfiu t¥»t<w (Ÿ°aŸ°¿≤J¡ NŸwg <bT∫°u* J¡°u
Ÿª ŸtHfiub°Ôu) Ô°uy°u* J¡°u k≥¡Ÿ°fiu Ju¡ <ÔÎ <˜∫°≥, ı°Ô J¡∑ fi°o˘, o@≤ @≤ <f©u≤ ≤•©Ù Fæ* $$18$$
64
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
˜ÙR¡≈Ù <b„°Ô N°Ô°fi tu* (F°SÙ J¡°u f°≥@fiu Ju¡ ©¥≥¸>u tu*) ≤<wR¡≈Ù (≈®utR¡≈Ù) ıaıÙ≤ Ÿu f≥@° F…N°
tfiR¡≈Ù tÌ°u∏tW F°SÙ y¥≥yu Ju¡ Ÿt°fi ªC≈ª°≈ fæ™>° ≤Fw° Fæ, NS°Õwg NŸtSÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N≈fiu
~C>¸>J¡°≤u Ju¡ <ÔÎ <J¡ŸÙ ≈°∫ J¡° NbÔ‡ffi fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w° $$19$$ Ì…‹¸> b°Ÿfi°R¡≈Ù ≤_ŸÙ Ÿu f≥@Ù F…oÕ
˜Ù @fiR¡≈Ù J¡∑ªn tu* <bª≤fiub°Ôu ŸaŸ°≤R¡≈Ù ~>°u¸>u w°Ô°f Ju¡ t~>ÔÙR¡≈Ù ≈C”T°u* J¡°u k≥¡Ÿ°fiu Ju¡ <ÔÎ
fa„Ù tu* (t~><Ô∫°u* J¡° ≈J¡nfiu Ju¡ J¡°≥¸>u tu*) ÔyÙ F…oÕ N°¸>u J¡∑ y°uÔÙ Fæ $ NS°Õwg ıæŸu t~C>bu J¡∑ faŸÙ tu*
ÔyÙ y°uÔÙ J¡∑ªn tu* o@≤ @≤ ªÔfiub°ÔÙ ~>°u¸>u f≤Ÿ°wÙ w°Ô°f J¡∑ t~><Ô∫°u* J¡°u f∏@fi tu* ±>°ÔJ¡≤
t≤b° ÌuwÙ Fæ, bæŸu FÙ Ì…b°ÕŸfi° Ÿu ≈¥dÕ fi°≤Ù @fiÔ°uÔC≈ ŸaŸ°≤Ù ≈C”T°u* J¡°u f∏@fi tu* ±>°ÔJ¡≤ fi‹¸> J¡≤
ÌuwÙ Fæ $$20$$ ıæŸu |°un°u* Ju¡ <ÔÎ Nÿb„°Ô° f∏@fi Fæ, F°<S∫°u* Ju¡ <ÔÎ N°Ô°fi f∏@fi Fæ N°æ≤ Ÿ°≥≈°u* Ju¡
<ÔÎ t∏` f∏@fi Fæ, bæŸu FÙ ≈C”T°u* Ju¡ <ÔÎ fi°≤Ù f∏@fi Fæ $$21$$ Fu tC<fib≤, <b<b@ ≤Ÿ°u* Ÿu ≈¥dÕ ˚°uy J¡∑
˚¥<t ∫F <b<ª` ≈¨<SbÙ <˜∫°u* Ju¡ FÙ ŸF°≤u » ¿_S<w J¡°u ≈®°›w F…oÕ Fæ, oŸ ŸaŸ°≤ J¡∑ FuwC ˜Ù FÙ Fæ,
∫<Ì ˜Ù fi F°uwÙ, w°u ŸaŸ°≤ J¡˚Ù J¡° <bÔÙfi F°u y∫° F°uw° $$22$$ Ì…©#R¡≈Ù ıaıÙ≤ Ÿu ∫C•w Ÿ‡≈¥dÕ
Ì°uTR¡≈Ù ≤Ãfi°u* J¡∑ ≈u¸>Ù (Ÿ∏ÌqJ¡) R¡≈ ˜Ù Ÿu tCHu JC¡~> ˚Ù ≈®∫°uıfi fiFÙ* Fæ $ ˜Ù Ì°uTR¡≈Ù ≤Ãfi°u* J¡°u
≤©fiu Ju¡ <ÔÎ Ÿ∏ÌqJ¡ Fæ N°æ≤ Ì…#© Ÿtu* w°Ô° f∏Ì J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ıaıÙ≤ Fæ, NwÎb Ì…#©t∫ N°æ≤
Ì°uTt∫ ˜Ù J¡∑ ˚Ô° <J¡Ÿ <bbuJ¡∑ J¡°u oh~>° F°uyÙ, ∫F ˚°b Fæ $$23$$ ˜Ù Ju¡ t°aŸt∫ _wfi, fiu`,
<fiw‡f (J¡t≤ J¡° <≈~>Ô° ˚≤° F…N° ˚°y) N°æ≤ ˚°æ*F tu* tæ* •∫° J¡R¡≥ ? bu Ÿf N<wwCh~> Fæ*, Ju¡bÔ
t°aŸ ıæŸÙ |¨<dw b_wC Ÿu ffiu Fæ* $$24$$ f®Êfi, ˜Ù Ju¡ <J¡ŸÙ ˚°y tu* t°aŸ J¡∑ N<@J¡w° Fæ, <J¡ŸÙ ˚°y
tu* ©¥fi N<@J¡ Fæ N°æ≤ J¡FÙ* ≈≤ F<ß>∫°≥ ≈®ªC≤t°`° tu* Fæ, ÎuŸu |¨<dw ≈°Ì°fi°u* Ÿu ŸJ¡° <fit°Õd F…N° Fæ,
bF ˚Ù <ª≤ J¡°ÔwJ¡ ≤Fu Ÿ°u f°w fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC S°unu FÙ <Ìfi°u* tu* bF ıÙdÕ-„ÙdÕ F°u ı°wÙ Fæ $ ≈¥≠∫b≤,
<ı∏Fu* NÌq≤Ì„ÙÕ ≈C”T°u* fiu fnu Ô°n-›∫°≤ Ÿu ≈°Ô°-≈°uŸ° bu <≈®∫wt°Î≥ Ÿt∫ ≈°J¡≤ ÿt„°fi tu* <~>∏fi<˚∏fi F°uJ¡≤ Ÿ°uwÙ Fæ*, NS°Õwg J¡FÙ* fiJ¡° <Ÿ≤ ≈n° Fæ, w°u J¡FÙ* F°S ≈nu Fæ*, J¡FÙ* ≈æ≤ ≈nu Fæ* N°æ≤ J¡FÙ*
ÌqŸ≤u Nay $$25,26$$ f®Êfig, <≈®∫° Ju¡ <ıŸ tC© tu* <≈®∫wt ≈<w fiu fnu ≈®ut Ÿu J¡≈¥≤, J¡_w¥≤Ù, y°u≤°uªfi,
Ju¡Ÿ≤, ª∏Ìfi N°<Ì Ÿu ˚°≥<w-˚°≥<w Ju¡ <wÔJ¡ N°<Ì ffi°∫u Su, bFÙ tC© S°unu <Ìfi°u* tu* <fiıÕfi bfi tu*
Ÿ¥©w° Fæ $$27$$ fiJu¡ <Ÿ≤ Ju¡ f°Ô ≤°© Ÿu |¥Ÿ≤ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ÿt„°fi Ju¡ b¨s°u* tu* ª≥b≤ ıæŸu t°Ô¥t
≈nwu Fæ* N°æ≤ fiJ¡∑ t°aŸ N°æ≤ ≤•w Ÿu „¥∏∫ Ÿku¡Ì F<ß>∫°≥ ≈¨<SbÙ tu* w°≤°u* Ju¡ Ÿt°fi ªtªt°wÙ t°Ô¥t
F°uwÙ Fæ $$28$$ fiJu¡ „≤Ù≤ Ju¡ ≤•w J¡°u @¥<Ô ŸC©°wÙ Fæ N°æ≤ t°aŸ°F°≤Ù ıÙb ˚Ù HC^±> Ju¡ HC^±> fi≈≤
¸¥>¸>wu Fæ*, fiJu¡ ª°t J¡°u <Ÿ∫°≤ fi°uª-fi°uªJ¡≤ ©°wu Fæ* N°æ≤ fiJ¡° ≈®°db°∫C N°J¡°„ tu* ªÔ° ı°w°
Fæ $$29$$ Fu ŸaŸ°≤<_Sw Ô°uy°u*, ˜Ù Ju¡ Nay°u* J¡° S°unu FÙ J¡°Ô tu* F°ufiub°Ô° ∫F ≈¿≤d°t tæ*fiu N°≈
Ô°uy°u* Ÿu J¡F°, Ÿtu* N°≈ Ô°uy •∫°u* t°uF J¡≤ ≤Fu Fæ* ? ÎuŸu fi°„b°fig ˜Ù Ju¡ „≤Ù≤ J¡∑ ŸC∏Ì≤w° N°æ≤
ŸÃ∫w° J¡° ˚®t <fit¥ÕÔ Fæ $$30$$ ˜Ù •∫° Fæ ? ≈°aª ˚¥w°u* Ju¡ ŸtCÌ°∫ Ÿu ffi° F…N° Nay°u* J¡° Ÿay™>fi FÙ
˜Ù Fæ $ w<fiJ¡ ˚Ù <bbuJ¡-fC<]b°Ô° ≈C”T ≤°y J¡° b„bwÙÕ F°uJ¡≤ Ÿ ≈≤ Jæ¡Ÿu N°Ÿ•w F°u ŸJ¡w° Fæ,
NS°Õwg ı°u NI°fiÙ Fæ, bu ˚Ôu FÙ Ÿu Ÿwg ∫° ≈°Ìu∫ ŸtHu* ≈≤ I°fiÙ ŸJ¡°u Jæ¡Ÿu ≈°Ìu∫
ŸtHuy° ? $$31$$ ıæŸu „°©°-≈®„°©° Ÿu ı<¸>Ô fF…w Ÿu J¡n…bu (J¡hªu) N°æ≤ ©\>u (Ÿ¥©u) k¡Ô°u* Ÿu
ÔÌÙ F…oÕ ŸCw°Ô° Ôw° (ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ ıayÔÙ Ôw°) fnÙ «≥¡ª°oÕ wJ¡ kæ¡ÔwÙ Fæ, bæŸu FÙ tfiC‹∫°u* J¡∑
ŸyÕ - 22]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
65
J¡°∏w°fiCŸ°¿≤dÙ (˜Ù Ju¡ J¡°≤d F°ufiub°ÔÙ) <ª∏w° NfiuJ¡ ©\>u (JC¡~> ŸC© Ÿu <t<Zw Îu<FJ¡ Ì…#©)
k¡Ô°u* Ÿu ≈¥dÕ F°uwÙ F…oÕ fF…w fnu <b_w°≤ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ $ ıæŸu N≈fiu ∫¥S Ÿu <f~C>n° F…N° F°SÙ t°uF
J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ (<J*¡J¡wÕ∆∫ <bt¥» F°u ı°w° Fæ), bæŸu FÙ •w <ª∏w° Ÿu ∆∫°JC¡Ô NwÎb ÃJ¡¸>
@fi°<˚Ô°T° Ÿu N∏| J¡F°≥ ı°«≥¡, J¡F°≥ |fi <tÔuy°, ∫°u* <ª∏w°y®_w F°uJ¡≤ tfiC‹∫ NÃ∫∏w t°uF J¡°u
≈®°›w F°uw° Fæ $ ıæŸu F<SfiÙ J¡°u ª°Ffiub°Ô° (F¿_wfiÙ ≈≤ N°Ÿ•w) F°SÙ <b∏º∫°ªÔ Ju¡ y±>gi>u tu*
(F°<S∫°u* J¡°u ≈J¡nfiu Ju¡ <ÔÎ ffi°∫u y∫u y±>gi>u tu*) f°≥@° ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ˜ÙÔ‡≈¸> ≈C”T b@, f∏@fiR¡≈
fnÙ „°uªfiÙ∫ Nb_S° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $$32-34$$ <ıŸJ¡∑ ˜Ù Fæ, ŸJ¡°u ˚°uy J¡∑ oh~>° F°uwÙ Fæ,
<ıŸJ¡∑ ˜Ù fiFÙ* Fæ, Ÿu ˚°uy J¡∑ Ÿa˚°bfi° FÙ J¡F°≥ Fæ, ˜Ù J¡° ∫<Ì Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° w°u ıywg J¡° Ã∫°y
J¡≤ <Ì∫°, ıywg J¡° Ã∫°y J¡≤Ju¡ ŸC©Ù F°ubu $$35$$ f®Êfig, N°≈°ww# (<bª°≤ Ju¡ <ffi°) ˚Ôu ≈®wÙw
F°ufiub°Ôu, ˚≥b≤u Ju¡ ≈*©°u* J¡∑ ın Ju¡ Ÿt°fi ªaªÔ N°æ≤ <ıfiŸu tC•w F°ufi° fn° J¡<™>fi Fæ, ÎuŸu ˚°uy°u* J¡∑,
ı∏t, t≤d fC»°≈° N°<Ì Ju¡ ˚∫Ÿu, tCHu w<fiJ¡ ˚Ù oh~>° fiFÙ* Fæ; tæ* ofiŸu <b≤w F°uw° Fq≥ N°æ≤ ÎuŸ°
≈®∫Ãfi J¡”≥y° <ıŸŸu <J¡ tCHu ≈≤t ≈Ì ≈®°›w F°u ı°∫ $$36$$
o•J¡∑Ÿb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
f°oÕŸb°≥ ŸyÕ
„°uJ¡, t°uF, o‹¸><b∫°uy J¡° Ì…#©, ≤°uy N°<Ì Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ wS° <ª∏w° N°æ≤
<w≤_J¡°≤ Ju¡ |≤ b¨]°b_S° J¡∑ <fi∏Ì° $
∫Cb°b_S° tu* J¡°t N°<Ì Ì°uT fnu ≈®fÔ ≤Fwu Fæ*, oŸ<ÔÎ ∫CbJ¡ J¡°u ˚Ôu FÙ ŸC© fi F°u, <J¡∏wC
b¨]°b_S° tu* J¡°t N°<Ì Ì°uT°u* Ju¡ „°∏w F°u ı°fiu≈≤ Îba <bfiÙw ≈C`, ≈°æ` N°<Ì π°≤° |≤ tu* Ÿub° F°ufiu ≈≤
b¨] J¡°u N<w N°fi∏Ì F°uw° Fæ, ÎuŸÙ „aJ¡° J¡≤ b¨]°b_S° tu* Nfi∏w Ì…#©°u* J¡° <b_w°≤ Ÿu bdÕfi J¡≤fiu J¡∑
oh~>° Ÿu ≈FÔu "N≈fiu fhª°u* J¡° fi°„ J¡≤fiub°Ôu Ÿ°≥≈°u* J¡°u ÌqŸ≤u Ju¡ fhª°u* ≈≤ Ì∫° Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wÙ Fæ' oŸ
∏∫°∫ Ÿu b¨]°b_S° N<w J¡™>°u≤ Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
©uÔ-J¥¡Ì J¡°æw¥FÔ N°<Ì J¡∑ N<˚Ô°T° Ju¡ ≈¥dÕ fi F°ufiu ≈≤ FÙ ∫Cb°b_S° N°J¡≤ ıfÌÕ_wÙ
f°v∫°b_S° J¡°u <fiyÔ ı°wÙ Fæ, wÌ…≈≤°∏w ˜ÙŸa˚°uy N°<Ì J¡∑ oh~>° J¡∑ ≈¥<wÕ fi F°ufiu ≈≤ FÙ
b¨]°b_S° N°J¡≤ ∫Cb°b_S° J¡°u _b°F° J¡≤ ÌuwÙ Fæ Nw# ofi Ì°ufi°u* J¡∑ (∫Cb°b_S° N°æ≤ b¨]°b_S°
J¡∑) ≈≤_≈≤ J¡™>°u≤w° J¡°u Ìu<©∫u NS°Õwg ŸÙ „≤Ù≤ tu* F°ufiub°ÔÙ f°v∫°b_S° J¡°u ∫°æbfi <fiyÔ y∫°
NwÎb ∫°æbfi J¡™>°u≤w≤ F…N°, •w J¡™>°u≤w≤ ∫°æbfi J¡°u <fiyÔfiub°ÔÙ b¨]°b_S° J¡™>°u≤wt fi F°uyÙ,
w°u •∫° F°uyÙ ? $$1$$
≈°t≤ Ô°uy°u* Ju¡ ≈≤t ≈®ut≈°` <bT∫ŸC© Ju¡ y¨F˚¥w „≤Ù≤ J¡°u FÙ ı°u b¨]°b_S° fi‹¸>-˚®‹¸> J¡≤ ÌuwÙ
Fæ, Ÿtu* ŸC© J¡∑ N°„° J¡F°≥ ?
ıæŸu wCT°≤R¡≈Ù bı® J¡tÔ°u* J¡°u fi‹¸>-˚®‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ, ıæŸu N°≥@Ù „≤ÌM¡wC J¡∑ N°uŸ J¡°u (≈W°u*
Ju¡ <Ÿ≤u ≈≤ Ô¸>J¡ ≤Fu ıÔJ¡d J¡°u) fi‹¸> J¡≤ ÌuwÙ Fæ N°æ≤ ıæŸu fiÌÙ w¸> Ju¡ b¨s J¡°u ©°n ÌuwÙ Fæ, bæŸu
FÙ b¨]°b_S° „≤Ù≤ J¡°u fi‹¸> J¡≤ ±>°ÔwÙ Fæ $$2$$ ∫<Ì <bT J¡° ~>°u¸>°-Ÿ° ¸C>J¡n° ©° <Ô∫° ı°∫, w°u bF
66
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
ıæŸu S°unÙ Ìu≤ tu* ÌuF J¡°u JC¡R¡≈ J¡≤ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ Nay-≈®Ã∫ay J¡°u <„<SÔ J¡≤fiub°ÔÙ Îba b¨]Ju¡Ÿu
_bR¡≈b°ÔÙ b¨]°b_S° ÌuF J¡°u „Ù|® (N°wu FÙ) JC¡R¡≈ J¡≤ ÌuwÙ Fæ $ ∫<Ì b¨]°b_S° _b∫a b¨]R¡≈ fi
F°uwÙ w°u N∏∫°u* J¡°u b¨]R¡≈ Jæ¡Ÿu J¡≤wÙ, ÎuŸu wJÕ¡ J¡≤Ju¡ Ô°uJ¡ tu* ı≤™>R¡<≈dÙ J¡F° Fæ $$3$$ <ıfiJu¡ Ÿf
Nay <„<SÔ N°æ≤ <~>∏fi-<˚∏fi F°u y∫u Fæ*, N°æ≤ b¨]°b_S° Ÿu „≤Ù≤ ııÕ¿≤w F°u y∫° Fæ, ÎuŸu Ÿ˚Ù ≈C”T°u*
J¡°u <˜∫°≥ «≥¡¸> Ju¡ Ÿt°fi ŸtHwÙ Fæ $$4$$ Nfi°∫°Ÿ ÌÙfiw° J¡°u ≈®°›w J¡≤°fiub°ÔÙ b¨]°b_S° ıf
tfiC‹∫ J¡°u ≈J¡nwÙ Fæ wf Ÿ°æw Ÿu <w≤_J¨¡w (<≈¸>Ù yoÕ) ˜Ù Ju¡ Ÿt°fi fC<] ˚°yJ¡≤ J¡FÙ* N∏∫` ªÔÙ
ı°wÙ Fæ $$5$$ fi°æJ¡≤-ª°J¡≤, ≈C`, <˜∫°≥, f∏@C-f°∏@b N°æ≤ Ÿyu-Ÿ‡f∏@Ù Ÿ˚Ù Ô°uy b¨]°b_S° Ÿu
J¡°≥≈ ≤Fu tfiC‹∫ J¡° |¨<dw ∏tW ≈C”T J¡∑ fi°o˘ ≈F°Ÿ J¡≤wu Fæ* $$6$$ ıæŸu yÙ@ k¡Ô∫C•w „°©° N°æ≤
¸>F<fi∫°u* Ju¡ kæ¡Ô°b Ju¡ J¡°≤d N∏∫ ≈<s∫°u* Ju¡ N°J®¡td Ÿu ≤<Fw N<w ∏fiw ≈C≤°fiu b¨s≈≤ N°w° Fæ,
bæŸu FÙ JC¡R¡≈, b¨], yCd N°æ≤ Ÿ°tØ∫Õ Ÿu „¥∏∫ NwÎb ÌÙfi b¨] ≈C”T tu* fnÙ N<˚Ô°T° N°wÙ Fæ $$7$$
ÌÙfiw°R¡≈Ù Ì°uT Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ, ⁄Ì∫ tu* Ÿ∏w°≈ ≈F…≥ª°fiub°ÔÙ N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ N°≈<W∫°u* J¡∑ ÎJ¡t°` ŸFª≤Ù
fnÙ ˚°≤Ù w¨‹d° b¨]°b_S° tu* f»wÙ ı°wÙ Fæ $$8$$ ©uÌ Fæ, ≈≤Ô°uJ¡ tu* tæ* •∫° J¡R¡≥y°, oŸ ≈®J¡°≤ J¡°
N<w˚ÙTd ˚∫, <ıŸJ¡° J¡°uoÕ ≈®wÙJ¡°≤ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, b¨]°b_S° tu* f»w° ı°w° Fæ $$9$$ Fu tFTuÕ, tæ*
J¡°æfi Fq≥, fn° Ì…#©Ù-ÌÙfi Fq≥, tæ* •∫° J¡R¡≥, Jæ¡Ÿu J¡R¡≥, Nh~>° ªC≈ª°≈ t°æfi FÙ ≤Fq≥, ÎuŸÙ ÌÙfiw° b¨]°b_S°
tu* ≈®°›w F°uwÙ Fæ NS°Õwg b¨]°b_S° tu* tæ* Ì…#©Ù Fq≥, tæ* NJ¡tÕ^∫ Fq≥, tæ* <fiw°∏w Fu∫ N°æ≤ wCh~> Fq≥, tæ* •∫°
J¡R¡≥, tCH tu* Ÿ°tØ∫Õ FÙ •∫° Fæ, <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ tæ* N≈fi° ıÙbfi<fib°ÕF J¡R¡≥, tu≤° f°uÔfiu Ÿu •∫° ≈®∫°uıfi
Fæ, Nh~>°, tæ* t°ufi FÙ ≤Fw° Fq≥, oÃ∫°<Ì ≈®J¡°≤ J¡∑ ÌÙfiw° <Ìw F°uwÙ Fæ $$10$$ b¨]°b_S° tu*, N≈fiu
N°ÃtÙ∫ ıfi°u* Ÿu tCHu <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ J¡f JC¡~> _b°<Ì‹¸> ˚°uıfi ≈®°›w F°uy°, ÎuŸÙ <ª∏w°R¡≈Ù ÌqŸ≤Ù ı≤°
ŸÌ° <ªW J¡°u ıÔ°wÙ ≤FwÙ Fæ $$11$$ b¨]°b_S° tu* ˚°uıfi J¡∑ „<•w F°ufiu ≈≤ ≈ª°fiu J¡∑ N„<•w,
≈ª°fiu J¡∑ „<•w F°ufiu ≈≤ ˚°uıfi J¡∑ N„<•w oÃ∫°<Ì „<•w °Ÿ Ÿu ˚°uy J¡∑ oh~>° w°u fnÙ ≈®fÔ F°u
™>wÙ Fæ, ≈≤ ≈˚°uy fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w° N°æ≤ ⁄Ì∫ ŸÌ° ıÔw° ≤Fw° Fæ $$12$$ tC<fib≤, ıf
<b<b@ Ì…#©°u* Ÿu „≤Ù≤ J¡° N≈J¡°≤ J¡≤fiub°ÔÙ, ≤°uyR¡≈Ù Ÿ°≥≈°u* Ÿu ∆∫°›w b¨]°b_S°R¡≈Ù ıÙdÕ fyCÔÙ
„≤Ù≤R¡≈Ù b¨s J¡∑ ª°u¸>Ù ≈≤ fæ™>J¡≤ f°ŸwÙ Fæ, ŸÙ Ÿt∫ <fi<fn t¥h~>°ÕR¡≈Ù N∏@J¡°≤ J¡°u ª°Ffiub°Ô°
t¨Ã∫CR¡≈Ù vÔ¥ H¸>≈¸> J¡F°≥ Ÿu N°∫° F…N° FÙ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $$13,14$$ ıæŸu Ÿ°∫aJ¡°Ô J¡∑ Ÿ∏º∫° Ju¡
Ã≈∏fi F°ufiu ≈≤ N∏@J¡°≤ ŸJu¡ ≈Ù~>u Ì°ænw° Fæ NS°Õwg Ÿ°∫aJ¡°Ô F°ufiu Ju¡ f°Ì N∏@J¡°≤ o@≤-@≤
∆∫°›w F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ „≤Ù≤ tu* b¨]°b_S° J¡°u Ìu©J¡≤ FÙ J¡°Ô Ôufiu Ju¡ <ÔÎ ŸtÙ≈ tu* Ì°æn J¡≤
N°w° Fæ $$15$$ tC<fiZu‹™> b¨]°b_S° Ÿu J¡≈°Ÿ J¡∑ fi°o˘ k¥¡Ôu F…N° (Ÿku¡Ì Ju¡„ N°æ≤ t¥≥~>-Ì°»Ù Ÿu
∫C•w) ÌuFR¡≈Ù b¨s J¡°u Ìq≤ Ÿu FÙ Ìu©J¡≤ J¡°ÔR¡≈Ù f∏Ì≤ fnu buy Ÿu ŸJ¡∑ N°æ≤ Ì°ænw° Fæ NS°Õwg ıæŸu
k¥¡Ô°u* Ÿu ∫C•w b¨s J¡°u Ìq≤ Ÿu FÙ Ìu©J¡≤ f∏Ì≤ ŸJ¡∑ N°æ≤ Ì°ænw° Fæ, bæŸu FÙ b¨]°b_S° Ÿu Ÿku¡Ì F…Î
„≤Ù≤ J¡∑ N°u≤ J¡°Ô Ì°ænw° Fæ $$16$$ <fiıÕfi fiy≤ J¡∑ ∫S° J¡Ì°<ªwg JC¡~> „°u˚° F°u ˚Ù ŸJ¡wÙ Fæ,
<ıŸJ¡∑ ŸfJ¡∑ Ÿf Ôw°Î≥ J¡¸> ªCJ¡∑ Fæ, bF b¨s ˚Ù JC¡~> „°u<˚w F°u ŸJ¡w° Fæ, Nfi°b¨<‹¸> Ÿu ≈Ù<nw
Ìu„ J¡∑ ˚Ù JC¡~> fi JC¡~> „°u˚° F°u ŸJ¡wÙ Fæ, ty≤ b¨]°b_S° Ÿu ııÕ¿≤w „≤Ù≤ J¡∑ JC¡~> ˚Ù „°u˚° fiFÙ*
Fæ, NS°Õwg bF ofi Ÿf ̨‹¸>°∏w°u* Ÿu f»J¡≤ N˚B Fæ $$17$$ ıæŸu „ÆÌ J¡≤fiub°ÔÙ y¨@®Ù (yÙ@ J¡∑ ˜Ù)
ŸyÕ - 22]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
67
<fiyÔfiu Ju¡ FÙ <ÔÎ „Ù|® t°aŸ Ju¡ ¸C>J¡nu J¡°u ≈J¡n ÔuwÙ Fæ, bæŸu FÙ ©°≥ŸÙR¡≈ „ÆÌ J¡≤fiub°ÔÙ b¨]°b_S°
tfiC‹∫ J¡°u <fiyÔfiu Ju¡ <ÔÎ FÙ buy Ÿu ≈J¡n ÔuwÙ Fæ $$18$$ ıæŸu f°<ÔJ¡° ßCJ¡w° Ju¡ Ÿ°S Ìu©J¡≤
N°æ≤ <Ÿ≤ ≈J¡nJ¡≤ J¡tÔ Ju¡ k¥¡Ô J¡°u w°un ÔuwÙ Fæ, bæŸu FÙ b¨]°b_S° ˚Ù fnÙ ßCJ¡w° Ju¡ Ÿ°S
Ìu©J¡≤ N°æ≤ <Ÿ≤ ≈J¡nJ¡≤ ÌuF J¡°u J¡°¸> ÌuwÙ Fæ, fi‹¸>J¡≤ ÌuwÙ Fæ $$19$$ ıæŸu @¥<Ô Ju¡ J¡d°u* Ÿu J¡™>°u≤
N°æ≤ ŸÙ-ŸÙ J¡°≤ J¡≤°fiub°ÔÙ (ŸÙ-ŸÙ „ÆÌ J¡≤°fiub°ÔÙ) <„<„≤ M¡wC Ju¡ wuı b°∫C b¨s Ju¡ ≈W°u* J¡°u
@¥<Ô Ÿu ºb_w J¡≤ <~>∏fi-<˚∏fi J¡≤ ÌuwÙ Fæ, bæŸu FÙ „≤Ù≤ tu* J¡‡≈ J¡≤°fiub°ÔÙ R¡ŸÙŸu J¡™>°u≤ ∫F
b¨]°b_S° „≤Ù≤ J¡°u fi‹¸> J¡≤ ÌuwÙ Fæ $$20$$ b¨]°b_S° Ÿu wFŸ-fiFŸ N°æ≤ ııÕ¿≤w „≤Ù≤ wCT°≤
(<Ft) Ju¡ J¡d°u* Ÿu ∆∫°›w NwÎb ‡Ô°fi (tC≤H°∫u F…Î) J¡tÔ J¡∑ Ÿt°fiw° J¡°u @°≤d J¡≤w° Fæ NS°Õwg
ıæŸu <Ft Ÿt¥F Ÿu N°J®¡°∏w J¡tÔ tC≤H° ı°w° Fæ bæŸu FÙ b¨]°b_S° Ÿu N°J®¡°∏w „≤Ù≤ ˚Ù ıÙdÕ-„ÙdÕ
F°u ı°w° Fæ $$21$$ ∫F b¨]°b_S°R¡<≈dÙ ª°≥ÌfiÙ ¿Ÿ≤R¡≈Ù ≈bÕw Ju¡ <„≤ Ÿu <Ìw F°uwu FÙ b°w≤°uy N°æ≤
©°≥ŸÙ≤°uyR¡≈Ù JC¡tC<ÌfiÙ J¡°u fnu ≈®∫Ãfi Ÿu <bJ¡<Ÿw J¡≤wÙ Fæ NS°Õwg ıæŸu Ì∫°ªÔ Ÿu <Ìw F°uwu FÙ
ª°≥ÌfiÙ ∫Ãfi≈¥bÕJ¡ JC¡tC<ÌfiÙ J¡°u <bJ¡<Ÿw J¡≤wÙ Fæ bæŸu FÙ ≈®St <Ÿ≤ tu* N°<b˚¥Õw F…oÕ b¨]°b_S° b°w≤°uy
N°æ≤ ©°≥ŸÙ J¡°u ©¥f f»° ÌuwÙ Fæ* $$22$$ ˚ybfig, J¡°ÔR¡≈Ù _b°tÙ b¨]°b_S°R¡≈Ù Ôbd°<Ì ª¥dÕ Ÿu
@¥Ÿ≤ ≈C”T°u* Ju¡ <Ÿ≤R¡≈Ù J¥¡‹t°^±> (J¡°uFn°) J¡°u ≈J¡° F…N° ı°fiJ¡≤ ©° ı°w° Fæ NS°Õwg ıæŸu _b°tÙ
(<J¡Ÿ°fi ∫° N∏∫ J¡°uoÕ y¨F_S, •∫°u*<J¡ bFÙ ŸJ¡°u ≈æÌ° J¡≤w° Fæ, Nw# bF _b°tÙ Fæ) s°≤ ª¥dÕ Ÿu
@¥Ÿ≤ J¡°uFnu J¡°u ≈J¡° F…N° ı°fiJ¡≤ ©° ı°w° Fæ, bæŸu FÙ J¡°Ô ˚Ù tfiC‹∫°u* Ju¡ <Ÿ≤ J¡°u b¨]°b_S° Ÿu
Ÿku¡Ì F…N° Ìu©J¡≤ ©° ı°w° Fæ $$23$$ N°∫CR¡≈Ù ≈®b°F Ju¡ „Ù|® ªÔfiu≈≤ b¨]°b_S°R¡≈Ù yay° Ôy°w°≤
≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ oŸ „≤Ù≤R¡≈Ù w¸>b¨s J¡∑ ın°u* J¡°u J¡°¸> ±>°ÔwÙ Fæ, NS°Õwg ıæŸu ≈®b°F wuı F°ufiu ≈≤ yay°
wÙ≤¿_Sw b¨s J¡∑ ın°u* J¡°u J¡°¸>J¡≤ Ÿu <y≤° ÌuwÙ Fæ, bæŸu FÙ N°∫C Ju¡ ≈¥dÕ F°ufiu ≈≤ b¨]°b_S° Ôy°w°≤
„≤Ù≤ J¡∑ ın°u* („≤Ù≤ Ju¡ N°@°≤ fÔ N°<Ì) J¡°u J¡°¸>J¡≤ Ÿu <y≤° ÌuwÙ Fæ $$24$$ ≈FÔu b¨]°b_S°R¡≈Ù
<fvÔÙ ∫°æbfiR¡≈Ù ª¥Fu J¡°u ©°wÙ Fæ, <k¡≤ ]w F°uJ¡≤ Ÿu „≤Ù≤ J¡° t°aŸ ©°fiu J¡∑ oh~>° F°u ı°wÙ Fæ,
wf w°u ŸJ¡∑ œ^±>w° J¡° <™>J¡°fi° fiFÙ* ≤Fw° $$25$$ oŸ ŸaŸ°≤ tu* ÎuŸÙ NtayÔJ¡°¿≤dÙ J¡°uoÕ fiFÙ*
Fæ, ıæŸu <J¡ ≤°uÌfi J¡≤fiub°ÔÙ („ÆÌ J¡≤fiub°ÔÙ) ÌuFR¡≈Ù ıayÔ J¡∑ <Ÿ∫°¿≤fi ∫F b¨]°b_S° Fæ NS°Õwg
ı柰 ıayÔ J¡∑ <Ÿ∫°¿≤fi Ju¡ b°ŸfiuŸu NtayÔ F°uw° Fæ b柰 <J¡ŸÙŸu fiFÙ* F°uw° $ ∫F b¨]°b_S° ˚Ù ™>ÙJ¡
<Ÿ∫°¿≤fi Ju¡ Ÿt°fi Fæ, ∫F ˚Ù ≤°uÌfi J¡≤fiub°ÔÙ Fæ N°æ≤ ŸfŸu f»J¡≤ Ì…#©Ì°<∫fiÙ Fæ $$26$$ ©°≥ŸÙ N°æ≤
Ÿ°≥Ÿ Ju¡ Ÿ°≥∫-Ÿ°≥∫ „ÆÌ Ÿu ∫C•w Ì…#©R¡≈Ù @C≥N° N°æ≤ J¡°¿Ô© Ÿu ≈¥dÕ ∫F b¨]°b_S°R¡≈Ù ≠b°Ô°
ıÔwÙ Fæ, <ıŸfiu oŸ ÌuF J¡°u ıÔ° FÙ ±>°Ô° NS°Õwg yÙÔÙ ÔJ¡<n∫°u* Ju¡ ıÔfiu ≈≤ ≠b°Ô° ŸÙ*-ŸÙ* „ÆÌ
J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ Ÿtu* @C≥N° N°æ≤ J¡°¿Ô© ˚Ù ≤FwÙ Fæ, NwÎb ıæŸu ŸÙ*-ŸÙ* „ÆÌ Ÿu ∫C•w N°æ≤ @¥tt∫
N°æ≤ J¡°¿Ô©≈¥dÕ ≠b°Ô° J¡°‹™> J¡°u ıÔ° ÌuwÙ Fæ bæŸu FÙ J¡°Ÿ ÿb°Ÿ J¡∑ Ÿ°≥∫-Ÿ°≥∫ Ÿu ∫C•w N°æ≤
Ì…#©t∫ ∫F (") b¨]°b_S° ˚Ù ÌuF J¡°u ıÔ° ÌuwÙ Fæ $$27$$ ıæŸu Ÿku¡Ì ≈W°u*b°ÔÙ N°æ≤ k¥¡Ô°u* Ÿu ÔÌÙ
" b¨]°b_S° tu* fiu`°u* J¡∑ ≠∫°u<w Ju¡ JC¡~> J¡t sÙd F°ufiu ≈≤ @¥tt∫ ≈®J¡°„ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ N°æ≤
fF…w N<@J¡ sÙd F°ufiu ≈≤ N∏@J¡°≤ F°u ı°w° Fæ, Nw# @¥tt∫ N°æ≤ N∏@J¡°≤t∫ <b„uTd ˚Ù ı≤° tu*
Ôy ŸJ¡wu Fæ* $
68
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
FCoÕ ~>°u¸>Ù Ôw°, k¥¡Ô°u* Ju¡ f°uH J¡°u fi ŸF ŸJ¡fiu Ju¡ J¡°≤d, ¸>u»Ù F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ Ÿku¡Ì Ÿ‡≈¥dÕ Nay°u*
Ÿu ∫C•w tfiC‹∫°u* J¡° ~>°u¸>°-Ÿ° „≤Ù≤ b¨]°b_S° Ÿu ¸>u»° F°u ı°w° Fæ $$28$$ b¨]°b_S°R¡≈Ù J¡≈¥≤ Ÿu
Ÿku¡Ì ÌuFR¡≈Ù Ju¡Ôu Ju¡ ≈un J¡°u J¡°ÔR¡≈Ù F°SÙ <fi#Ÿ∏ÌuF ÎJ¡ sd tu* ©°n J¡≤ ku*¡J¡ Ìuw° Fæ NS°Õwg
ıæŸu J¡≈¥≤ Ÿu Ÿku¡Ì Ju¡Ôu Ju¡ ≈un J¡°u F°SÙ Nfi°∫°Ÿ ©°nJ¡≤ ku¡J¡ Ìuw° Fæ bæŸu FÙ t¨Ã∫C ˚Ù b¨]°b_S°
Ÿu Ÿku¡Ì ÌuF J¡°u <fi#Ÿ∏ÌuF sd˚≤ tu* ©°nJ¡≤ ku*¡J¡ ÌuwÙ Fæ $$29$$ ≈Ù~>u Ÿu N°fiub°Ôu t¨Ã∫CR¡≈Ù ≤°ı°
J¡∑ b¨]°b_S°R¡≈Ù Ÿku¡Ì ª≥b≤°u Ÿu ∫C•w <ª∏w°-∆∫°<@R¡≈Ù N≈fiÙ <fiıÙ Ÿufi° ≈FÔu <fiJ¡ÔwÙ Fæ $
NS°Õwg ıæŸu J¡°uoÕ ≤°ı° ıf J¡FÙ* ı°w° Fæ, wf ª≥b≤ Ÿu ∫C•w ŸJ¡∑ Ÿufi° ≈FÔu <fiJ¡ÔwÙ Fæ bæŸu FÙ
∫F°≥ ˚Ù ŸtHfi° ª°<FÎ $$30$$ tC<fib≤, fnu @æ∫Õ Ÿu Ì…yÕt ≈F°n°u* J¡∑ yCk¡°N°u* tu* fæ™>u F…Î <ıfi Ô°uy°u* J¡°u
≤d tu* „`C fiFÙ* F≤° ŸJu¡, ∏Fu* ˚Ù b¨]°b_S°R¡≈Ù b¨] ≤°sŸÙ fiu „Ù|® F≤° <Ì∫°, ∫F N°ÿª∫Õ
Ìu<©∫u $$31$$ b¨]°b_S°R¡≈Ù <Ft Ÿu ŸaJC¡<ªw (ª°≤°u* N°æ≤ <Ft Ÿu ≈¥dÕ F°u ı°fiu Ju¡ J¡°≤d J¡t
NbJ¡°„b°Ôu) „≤Ù≤R¡≈Ù y¨F Ju¡ tº∫ tu* o¿∏B∫R¡≈Ù fhªu w<fiJ¡ ˚Ù <FÔfiu-±C>Ôfiu J¡°u ŸtSÕ fiFÙ* F°u
ŸJ¡wu NS°Õwg ıæŸu <Ft Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ |≤ Ju¡ N∏Ì≤ f°ÔJ¡ o@≤-@≤ ªÔ-<k¡≤ fiFÙ* ŸJ¡wu, bæŸu FÙ
b¨]°b_S° Ÿu ≈¥dÕ „≤Ù≤ tu* o¿∏B∫°≥ N≈fi° JC¡~> ˚Ù ∆∫°≈°≤ fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wÙ $$32$$ Ô°™>ÙR¡≈Ù wÙŸ≤u
≈æ≤Ÿu ∫C•w, f°≤f°≤ Ôn©n° ≤FÙ wS° ©°≥ŸÙ N°æ≤ N@°ub°∫CR¡≈Ù tC≤ıŸu (≈©°bı Ÿu) ∫C•w
b¨]°b_S°R¡≈Ù ˜Ù fi°ª J¡≤ ≤FÙ Fæ $$33$$ y∏@ NS°Õwg ≤°yπuT N°<Ì Ÿu <ªW J¡°u (ÌqŸ≤u ≈s tu*
Ÿ˚°J¡°u) b°<Ÿw J¡≤fiub°Ô° <bT∫˚°uy (N°æ≤ J¡_w¥≤Ù N°<Ì ŸCy¿∏@w ≈Ì°SÕ) oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù ≤°ı° Ju¡
∆∫bF°≤ Ÿu Ÿ‡f∏@ ≤©fiub°ÔÙ N°æ≤ <bT∫˚°uy J¡∑ JC¡¸>Ù N°Z∫ ÌuFR¡≈Ù ∫<‹¸> Ju¡ <Ÿ≤ ≈≤ fæ™>Ù F…oÕ
b¨]°b_S° fi°tJ¡ ª≥b≤„°u˚° <b≤°ıt°fi Fæ NS°Õwg ıæŸu ≤°ı° Ju¡ ∆∫bF°≤ Ÿu Ÿ‡f∏@ ≤©fiub°ÔÙ N°æ≤
J¡_w¥≤Ù N°<Ì ŸCy¿∏@ ≈Ì°S°u˘ J¡°u ≤©fiu J¡∑ ∫<‹¸> Ju¡ «¡≈≤ ¿_Sw ªt≤ZÙ N≈fiu NfiC≈t Ÿ°æ∏Ì∫Õ,
ŸCy¿∏@w N°æ≤ t∏Ì t∏Ì b°∫C Ju¡ ≈®Ÿ°≤Ÿu „°u<˚w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ <bT∫ ˚°uy J¡∑ N°Z∫˚¥w oŸ ÌuF tu*
<Ÿ≤ ≈≤ fæ™>Ù F…oÕ b¨]°b_S° ˚Ù „°u<˚w F°uwÙ Fæ $$34$$ tCfiÙÿb≤, b¨]°b_S°R¡≈Ù ª∏B°uÌ∫ Ÿu „C˚®
(Ÿku¡Ì N°æ≤ ≈®J¡°„t∫) „≤Ù≤R¡≈Ù fiy≤ tu* ¿_Sw ıÙ<bw°„°R¡≈ w°Ô°f tu* t¨Ã∫CR¡≈Ù JC¡tC<ÌfiÙ sd˚≤
tu* <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ NS°Õwg ıæŸu ª∏Bt° Ju¡ <Ìw F°ufiu Ÿu ≈®J¡°„t∫ fiy≤ tu* <_Sw w°Ô°f tu*
JC¡tC<ÌfiÙ „Ù|® <bJ¡<Ÿw F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ b¨]°b_S° Ÿu Ÿku¡Ì F…Î „≤Ù≤ tu* <_Sw ıÙ<bw°„° tu*
„Ù|® t¨Ã∫C J¡° N°<b˚°Õb F°u ı°w° Fæ $$35$$ b¨]°b_S°R¡≈Ù ª¥fiu Ju¡ Ôu≈ Ÿu (≈Cw°oÕ Ÿu) „C˚® „≤Ù≤R¡≈Ù
N∏w#≈C≤ Ju¡ (≤fib°Ÿ Ju¡) ˚Ùw≤ N„<•w (Ÿ°tØ∫Õ J¡° N˚°b), ≈Ùn° N°æ≤ N°≈<WR¡≈Ù t<FÔ°Î≥ fnu
ªæfi Ÿu ≤FwÙ Fæ* $$36$$ <ıfi ı≤°∫Cı, N^±>ı, _buÌı N°æ≤ Ìg<˚≠ıR¡≈ ª°≤ ≈®J¡°≤ Ju¡ „≤Ù≤°u* tu*
≈FÔu b¨]°b_S° N°J®¡td J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ ŸJu¡ N°yu t¨Ã∫C Nbÿ∫ N°fiub°ÔÙ Fæ, ∏FÙ* „≤Ù≤°u* tu* Ÿu ÎJ¡
oŸ „≤Ù≤ tu* (fi „≤Ù≤°u* Ju¡ Ÿı°wÙ∫ oŸ „≤Ù≤ tu*) tCH Nw[bI J¡° •∫° <bÿb°Ÿ F°u ŸJ¡w° Fæ ?
≈FÔu b¨]°b_S° J¡° wÌ∏w≤ t¨Ã∫C J¡° y®°Ÿ F°ufiub°Ôu oŸ „≤Ù≤ tu* tu≤Ù w<fiJ¡ ˚Ù N°_S° fiFÙ* Fæ, ∫F
˚°b Fæ $$37$$ Fu w°w, ı°u b¨]°b_S° J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ ˚Ù ffi° ≤Fw° Fæ, Ÿ Ì…‹¸> ıÙbfi Ju¡ Ì…≤°y®F Ÿu
(Ì…≤<˚Ô°T° Ÿu) •∫° ≈®∫°uıfi Fæ NS°Õwg JC¡~> ˚Ù fiFÙ*, bF ∆∫SÕ FÙ Fæ •∫°u*<J¡ b¨]°b_S° oŸ ≈¨<SbÙ tu*
tfiC‹∫°u* J¡∑ Ÿ‡≈¥dÕ ÎTd°N°u* J¡° <w≤_J¡°≤ J¡≤ ÌuwÙ Fæ $ NS°Õwg b¨]°b_S° Ju¡ N°fiu≈≤ J¡°uoÕ ˚Ù ≈C”T
ŸyÕ - 23]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
69
N≈fiÙ <J¡ŸÙ oh~>° J¡°u ≈¥dÕ fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ Ì…#©≈®Ì Ì…‹¸> ıÙbfi J¡∑ Ì…≤°y®F≈¥bÕJ¡ oh~>°
J¡≤fi° <fi‹k¡Ô FÙ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$38$$
f°oÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
wuoÕŸb°≥ ŸyÕ
≈®°<d∫°u* Ju¡ ≈C^∫ N°æ≤ ≈°≈ Ju¡ fÔ Ÿu ÃJ¨¡‹¸> N≈fiÙ ªu‹¸>°N°u* π°≤° ≈®°<d∫°u* Ÿu
J¡tÕ J¡≤° ≤Fu J¡°Ô J¡° bdÕfi $
oŸ ≈®J¡°≤ ˚°uÀ∫ ZÙ, ˚°uyw¨‹d° N°æ≤ ˚°uyJ¡°Ô Ju¡ f°v∫°b_S°, ∫Cb°b_S° N°æ≤ b¨]°b_S° Ju¡ Ì°uT°u*
J¡° <b_w°≤≈¥bÕJ¡ bdÕfi J¡≤ N°æ≤ ∫u N∏w tu* Ju¡bÔ NŸÙt Ì…#© Ju¡ FÙ J¡°≤d F°uwu Fæ*, ÎuŸ° ≈≈°Ìfi J¡≤
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu Îu<FJ¡ N°æ≤ ≈≤Ô°æ<J¡J¡ ≈Ì°SÕ N°æ≤ fiJu¡ k¡Ô°u* tu* N≈fi° bæ≤°À∫ Ì„°Õ∫° $ Nf J¡°Ô N°<Ì
Ju¡ _b˚°b Ju¡ bdÕfi π°≤° <fiÃ∫ N°æ≤ N<fiÃ∫ ≈Ì°S°u˘ J¡° <bbuJ¡ Ì„°Õfiu Ju¡ <ÔÎ ˚¥<tJ¡° f°≥@wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # f®Êfig, tu≤Ù ∫F ˚°uÀ∫ b_wC Fæ, tæ* oŸJ¡° ˚°uy J¡≤fiub°Ô° Fq≥, ∫u ˚°uy Ju¡
≈J¡≤d Fæ*, oŸ ≈J¡≤d Ÿu (Ÿ°@fi Ÿu) oŸ b_wC J¡°u F_wyw J¡≤ tæ* <ª≤J¡°Ô wJ¡ oŸJ¡° ˚°uy
J¡R¡≥y°, tu≤° ∫F tfi°u≤S N°ı ≈¥dÕ F°u y∫°, tCHu N°„° Fæ <J¡ oŸ ÌqŸ≤u tfi°u≤S J¡°u ˚Ù tæ* „Ù|® ≈®°›w
J¡≤ Ô¥≥y° oÃ∫°<Ì NŸa¶∫ t°fi<ŸJ¡ ŸaJ¡v≈<bJ¡v≈°u* π°≤° Nfi∏w ∆∫°bF°¿≤J¡ bªfi°u* Ÿu ≈¥dÕ Îba wCh~>
„≤Ù≤ tu* N°ÃtfC<] J¡≤fiub°Ôu ∫° Nv≈ bæT<∫J¡ ŸC© tu* ≈C”T°SÕ-fC<] J¡≤fiub°Ôu t¥»°u* fiu „`C, <t`,
Ì°ŸÙfi N°<Ì ˚uÌ°u* Ÿu, Fu∫, ≈°Ìu∫ N°æ≤ ≈usdÙ∫ N°<Ì ˚uÌ°u* Ÿu N°æ≤ wÃ≈®∫C•w ≤°y-πuT°<Ì ˚uÌ°u* Ÿu
ŸaŸ°≤R¡≈Ù <~>B tu* N∏∫S°y®FR¡≈Ù ˚®t J¡°u Ì…ÿh~>uΩ ffi° <Ì∫° Fæ $$1$$ ı°Ô Ju¡ Ÿt°fi Ìq≤ Ÿu FÙ
N°J¨¡‹¸> J¡≤ f°≥@fiub°Ôu <bT∫°u* wS° <≈*ınu Ju¡ Ÿt°fi ≈¿≤<h~>∏fi _S°fi tu* f°≥@fiub°Ôu ÌuF Ju¡ Ÿt¥FR¡≈
oŸ Nb_wC˚¥w ŸaŸ°≤ Ju¡ ≈®<w <bbu<J¡∫°u* J¡°u Jæ¡Ÿu N°Ì≤ F°u ŸJ¡w° Fæ ? Ì≈Õd tu* ≈®<w<f<‡fw k¡Ô J¡°u
f°ÔJ¡ FÙ ©°fiu J¡∑ oh~>° J¡≤wu Fæ*, <bbuJ¡∑ fiFÙ* $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ ıæŸu Ì≈Õd tu* ≈®<w<f¿‡fw k¡Ô J¡°u
©°fiu J¡∑ oh~>° J¡≤fi° t¥©Õw° Fæ, bæŸu FÙ Nb_wC˚¥w oŸ ŸaŸ°≤ tu* N°_S° J¡≤fi° t¥©Õw° FÙ Fæ $$2$$ oŸ
≈®J¡°≤ Ju¡ Nb_wC˚¥w ŸaŸ°≤ tu* <ıfiJ¡°u sCB ŸC© J¡∑ N°„° F°uwÙ Fæ, fiJ¡∑ Ÿ N°„° J¡°u J¡°Ô, ıæŸu
w¨d Ju¡ <Ÿ≤u Ÿu JC¡Î≥ tu* Ô¸>J¡ ≤Fu tJ¡nÙ Ju¡ ı°Ôu J¡°u ª¥F° ≈¥dÕw∫° J¡°¸> Ìuw° Fæ bæŸu FÙ, <fi#„uTR¡≈ Ÿu
J¡°¸> Ìuw° Fæ $$3$$ ıæŸu f±>b°<Àfi ª∏B°uÌ∫ N°<Ì Ÿu tnu F…Î ŸtCB J¡°u fi‹¸> J¡≤wÙ Fæ, bæŸu FÙ oŸ
ŸaŸ°≤ tu* Ã≈∏fi F…oÕ ÎuŸÙ J¡°uoÕ ˚Ù b_wC fiFÙ* Fæ, <ıŸu ∫F ŸbÕ˚sÙ J¡°Ô fi fi‹¸> J¡≤w° F°u, NS°Õwg ıæŸu
fnb°<Àfi ≈®<w<Ìfi ŸtCB J¡°u Ÿ°u©wÙ Fæ, bæŸu FÙ ∫F ŸbÕ˚sÙ J¡°Ô ˚Ù ≈®Ã∫uJ¡ b_wC J¡°u <fiyÔw°
Fæ $$4$$ ˚∫aJ¡≤ ”BR¡≈Ù J¡°Ô ŸbÕŸ°@°≤dR¡≈ Ÿu oŸ Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫ ≈®≈aª J¡°u <fiyÔfiu Ju¡ <ÔÎ ŸÌ°
Ωw ≤Fw° Fæ $ NŸa¶∫ f®Ê°^±>°u* J¡°u N≈fiu Ì≤_S J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d Ÿb°ÕÃtw° J¡°u ≈®°›w F…N°, ∫F
J¡°Ô fÔ, fC<] N°æ≤ bæ˚b N°<Ì Ÿu tF°fig ˚¥w°u* Ju¡ <ÔÎ ÎJ¡ sd˚≤ ˚Ù fiFÙ* ™>F≤w° NS°Õwg ŸfJ¡°u
wC≤∏w fi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ $$5,6$$ ∫Cy, bdÕ N°æ≤ J¡v≈ fi°tJ¡ <J®¡∫°u≈°<@J¡ (<J®¡∫° π°≤° ≈®°›w) R¡≈°u* Ÿu
J¡°Ô Na„w# FÙ ≈®J¡¸> Fæ, ŸJ¡° b°_w<bJ¡ R¡≈ J¡°uoÕ fiFÙ* Ìu© ŸJ¡w° $ bF ŸaŸ°≤ J¡∑ Ÿ‡≈¥dÕ b_wCN°u*
J¡°u N≈fiu b„ tu* J¡≤Ju¡ fæ™>° Fæ $$7$$ ıæŸu y”n Ÿ°≥≈°u* J¡°u <fiyÔ ı°w° Fæ, bæŸu FÙ J¡°Ô ˚Ù ı°u NfiC≈t
70
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
R¡≈ Ÿu Ÿ‡≈∏fi Su, ı°u ≈C^∫°Ãt° Su N°æ≤ ı°u ŸCtu” ≈bÕw Ju¡ Ÿt°fi y°æ≤b°¿∏bw Su, ∏Fu* Fn≈ J¡≤ y∫° $
∫F J¡°Ô fn° <fiÌÕ∫, ≈ÃS≤ Ju¡ Ÿt°fi J¡™>°u≤, f°| N°<Ì Ju¡ Ÿt°fi J®¥¡≤ N°≤uJu¡ wCv∫ J¡JÕ¡„, J¨¡≈d
N°æ≤ N@t Fæ $ N°ı wJ¡ ÎuŸÙ J¡°uoÕ b_wC fiFÙ* Ìu©Ù yoÕ, <ıŸu oŸ J¡°Ô fiu N≈fiu y°Ô tu* fi Ÿt° <Ô∫°
F°u $$8,9$$ oŸJ¡° <ªW ŸÌ° <fiyÔfiu tu* FÙ Ôy° ≤Fw° Fæ, ∫F ÎJ¡ J¡°u <fiyÔw° F…N° ÌqŸ≤u J¡°u <fiyÔw°
Fæ $ NŸa¶∫ Ô°uy oŸJ¡∑ Ì≤Ì≤Ù tu* Ÿt° ªCJu¡ Fæ*, ≈≤ ∫F ÎuŸ° ≈u¸¥> Fæ <J¡ oŸu w¨<›w FÙ fiFÙ* F…oÕ NS°Õwg
Nf ˚Ù ∫F N≈fiu ŸÙ _b°˚°<bJ¡ buy Ÿu ıÙb°u* J¡°u Ôy°w°≤ <fiyÔw° ı° ≤F° Fæ $$10$$ ıæŸu Îu∏Bı°<ÔJ¡
N≈fiu <b<b@ ©uÔ°u* J¡°u N°≤‡˚ J¡≤w° Fæ, fiJ¡° N∏w J¡≤ ±>°Ôw° Fæ, fiJ¡°u <fy°n Ìuw° Fæ, J¡°uoÕ ©°Ω
≈Ì°SÕ ffi°J¡≤ Ÿu ©° ı°w° Fæ N°æ≤ f≤f°Ì J¡≤ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F J¡°Ô ˚Ù N≈fiu <b<b@R¡≈b°Ôu
ŸaŸ°≤R¡≈Ù fi¨Ã∫ J¡°u N°≤‡˚ J¡≤w° Fæ, f∏Ì J¡≤ Ìuw° Fæ, <fy°n Ìuw° Fæ, ©° ı°w° Fæ N°æ≤ fi‹¸> J¡≤ Ìuw°
Fæ NS°Õwg @fi-Ÿ‡≈<W N°<Ì tu* ı°u JC¡~> ˚Ù F≤d, fi°„, ∆∫∫ N°<Ì F°uwu Fæ*, fi ŸfJ¡°u F≤dJ¡w°Õ,
fi°„J¡w°Õ N°<Ì Ju¡ R¡≈ Ÿu <_Sw J¡°Ô FÙ J¡≤w° Fæ, ÌqŸ≤° fiFÙ* $$11$$ ıæŸu w°uw° Ì°<nt Ju¡ k¡Ô J¡°u
w°unJ¡≤ ŸJu¡ ˚Ùw≤ Ju¡ fÙı°u* J¡°u ©° ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ∫F J¡°Ô ˚Ù oŸ ıywg tu* ∆∫°J¨¡w°b_S° tu*
¿_Sw ˚¥w°u* J¡°u (ı≤°∫Cı, N^±>ı, _buÌı N°æ≤ Ìg<˚≠ı ˚uÌ Ÿu ª°≤ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈®°<d∫°u* J¡°u) fi°„
π°≤° NŸwg ffi°J¡≤, w°un-t≤°unJ¡≤ ©° ı°w° Fæ $$12$$ „C˚ N°æ≤ N„C˚ (≈C^∫ N°æ≤ ≈°≈) R¡≈ Ì°≥w°u*
Ÿu tfiC‹∫R¡≈Ù ≈W°u* J¡°u <~>∏fi-<˚∏fi J¡≤fiub°Ô° N<˚t°fi≈¥dÕ ıfiw° Ju¡ ıÙbŸt¥FR¡≈Ù tF°N≤^∫ tu*
≤Ffiub°Ô° yıR¡≈ ∫F J¡°Ô fnu ı°u≤ Ÿu <ª*|°nw° Fæ NS°Õwg ıuŸu tF°N≤^∫ tu* ≤Ffiub°Ô° N°æ≤ N≈fiu
Ì°≥w°u* Ÿu b¨s°u* Ju¡ ≈W°u* J¡°u ¿~>∏fi-<˚∏fi J¡≤fiuub°Ô° F°SÙ fnu ı°u≤ Ÿu ÌF°n t°≤w° Fæ, bæŸu FÙ ≈C^∫≈°≈R¡≈Ù N≈fiu Ì°≥w°u* Ÿu ≈®°<d∫°u* J¡°u ªf° ±>°Ôfiub°Ô° N°æ≤ Ì≈Õ≈¥dÕ ıfiw° Ju¡ ıÙbŸt¥FR¡≈Ù tF°N≤^∫
J¡° yı ∫F J¡°Ô fnu ı°u≤ Ÿu ÌF°nw° Fæ, y≤ıw° Fæ $$13$$ N≈aªÙJ¨¡w ≈aª˚¥w°u* Ÿu Ã≈∏fi f®Ê°^±>R¡≈Ù
tF°fig N°æ≤ Ìubw°R¡≈Ù k¡Ô°u* Ÿu ∫C•w b¨s°u* Ÿu ≈¥dÕ (NS°Õwg f®ÊR¡≈Ù bfitu* Na≈ªÙJ¨¡w ≈aª˚¥w°u* Ÿu
Ã≈∏fi NfiuJ¡ f®Ê°^±> FÙ tF°fig b¨s Fæ*, N°æ≤ Ìubw° FÙ f®Ê°^±> R¡≈Ù tF°b¨s°u* Ju¡ k¡Ô Fæ*) N°æ≤ t°<∫J¡
ıywg R¡≈ Ÿu ∫C•w (Ÿ≈®≈aª) f®ÊR¡≈Ù tF°bfi J¡°u (Ì…_w≤ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d f®Ê J¡°u tF°bfi J¡F°)
≈¥dÕR¡≈ Ÿu N°b¨W J¡≤Ju¡ (i>≥J¡J¡≤) ∫F J¡°Ô fæ™>° Fæ, •∫°u*<J¡ J¡°Ô Ju¡ Ì≤ tu* FÙ Ÿf b_wCN°u* J¡∑
Ã≈<W, ¿_S<w N°æ≤ <bfi°„ Ìu©° ı°w° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$14$$ ∫F J¡°Ô ≤°<`R¡≈Ù ˚≥b≤°u* Ÿu ª°≤°u* N°u≤
∆∫°›w N°æ≤ <ÌfiR¡≈Ù taı¿≤∫°u* Ÿu „°u<˚w bTÕ, J¡v≈ (f®Ê° J¡° <Ìfi) N°æ≤ J¡°ÔR¡≈Ù (!) Ôw°Î≥
f≤°f≤ ffi°w° ≤Fw° Fæ ≈≤ oŸu J¡˚Ù JC¡~> ˚Ù ≈¿≤Zt fiFÙ* F°uw°, <ıŸŸu <J¡ ∫F N≈fiu ∆∫°≈°≤ Ÿu <b≤w
F°u $$15$$ tC<fib≤, ∫F J¡°Ô @¥w°u˘ J¡° <Ÿ≤w°ı Fæ, oŸu <J¡wfi° FÙ w°un°u ≈≤ ∫F ¸¥>¸>w° fiFÙ*, ıÔ°fiu ≈≤
ıÔw° fiFÙ* N°æ≤ Âÿ∫ F°ufiu ≈≤ ˚Ù _bR¡≈ Ÿu fiFÙ* <Ì©°oÕ Ìuw° oŸJ¡∑ @¥wÕw° J¡∑ ŸÙt° fiFÙ* Fæ $$16$$
ŸbÕ∆∫°≈J¡ ∫F J¡°Ô tfi°u≤°≠∫ Ju¡ NfiCR¡≈ Fæ $ ıæŸu tfi°u≤°≠∫ ÎJ¡ ≈ÔJ¡ tu* <J¡ŸÙ b_wC Ju¡ _bR¡≈ J¡°u
FqfFq ©n° J¡≤ Ìuw° Fæ N°æ≤ <J¡ŸÙJ¡°u <fÔJC¡Ô <bfi‹¸> J¡≤ ±>°Ôw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F J¡°Ô ˚Ù ÎJ¡ FÙ ≈ÔJ¡
! 18 <fituT J¡∑ 1 J¡°‹¸>°, 30 J¡°‹¸>° J¡∑ 1 J¡Ô°, 20 J¡Ô° J¡° 1 sd, 12 sd J¡° 1 tCFqwÕ,
30 tCFqwÕ J¡° 1 NF°u≤°` (≤°<`-<Ìfi) oŸ ≈®J¡°≤ N°ıJ¡Ô Ju¡ t°fiŸu 1 J¡Ô° =2/15 <tfi¸> ∫° 8
ŸuJ¡^±> Fæ $
ŸyÕ - 23]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
71
tu* <J¡ŸÙ b_wC J¡°u Ÿb°˘y≈¥dÕ ffi°J¡≤ ©n° J¡≤ Ìuw° Fæ N°æ≤ <J¡ŸÙ b_wC J¡°u <fi#„uT <bfi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ,
oŸ<ÔÎ ofi Ì°ufi°u* tu* J¡°uoÕ N∏w≤ fiFÙ* Fæ $$17$$ ∫F J¡°Ô N≈fiu Ì…<bÕÔ°Ÿ°u* tu* <bÔ°Ÿ J¡≤fiub°ÔÙ
≈®°<d∫°u* Ju¡ J¡‹¸> Ÿu FÙ ≈¿≤≈C‹¸> F…oÕ ªu‹¸>°R¡≈Ù ˚°∫°Õ π°≤° ˚°æ<wJ¡ ÌuF, o¿∏B∫ N°<Ì B∆∫°u tu*
w°Ì°Ã‡∫°º∫°Ÿ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N≈fiu b°_w<bJ¡ _bR¡≈ J¡°u fi ı°fifiub°Ôu ıÙb J¡°u _byÕ N°æ≤ fi≤J¡ tu*
|Ct° ≤F° Fæ $ ∫F J¡°Ô fn° ≈u¸¥> Fæ, oŸJ¡°u ŸÌ° N≈fiu ≈u¸> ˚≤fiu J¡∑ FÙ <ª∏w° ≤FwÙ Fæ, ª°Fu <wfiJ¡° F°u,
ª°Fu @¥<Ô F°u, ª°Fu o∏B F°u, ª°Fu ŸCtu” F°u, ª°Fu ≈W° F°u, ª°Fu ŸtCB F°u, Ÿ˚Ù J¡°u N≈fiu N°@Ùfi J¡≤fiu
Ju¡ <ÔÎ <fiyÔfiu Ju¡ <ÔÎ Ωw ≤Fw° Fæ $$18,19$$ ∫F J¡°Ô owfi° J®¥¡≤ Fæ t°fi°u* ŸaŸ°≤˚≤ J¡∑ Ÿ‡≈¥dÕ
J®¡¥≤w° oŸÙ tu* J¥¡¸>-J¥¡¸> J¡≤ ˚≤Ù yoÕ Fæ, ∫F Ô°u˚Ù owfi° Fæ <J¡ ŸaŸ°≤˚≤ J¡∑ ÔCÆ@w° oŸu N≈fi° |≤
ffi°∫u Fæ, Ÿ‡≈¥dÕ Ì…˚°ÕÀ∫°u* J¡° ∫F N°y°≤ Fæ N°æ≤ Ì…#ŸF ª≈Ôw° ˚Ù oŸÙtu* Fæ NS°Õwg ∫F ŸfŸu N<@J¡
J®¥¡≤, fuı°un Ô°u˚Ù, <fiw°∏w N˚°y° N°æ≤ tF°ª≈Ô Fæ $$20$$ ıæŸu f°ÔJ¡ N≈fiu N°≥yfitu* ©uÔJu¡ yu*Ì°u*
J¡°u f°≤f°≤ ~>°Ôw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F J®¡¥≤wt J¡°Ô ©uÔ Ju¡ (tfi fFÔ°b Ju¡ ) <ÔÎ Ÿ¥∫Õ N°æ≤ ª∏Bt°J¡°u
N°Ìu„ ÌuJ¡≤ N°J¡°„ tu* t°fi°u* ©uÔw° Fæ $$21$$ ≈®Ô∫J¡°Ô tu* ∫F J¡°Ô Ÿf ≈®°<d∫°u* J¡°u fi‹¸>J¡≤ N°æ≤
N≈fiu „≤Ù≤ J¡°u fiJ¡∑ (Ÿf ≈®°<d∫°u*J¡∑) F<ß>∫°u* J¡∑ t°Ô°N°u* Ÿu ≈æ≤ wJ¡ i>°≥J¡J¡≤ ©¥f „°u<˚w F°uw°
Fæ $$22$$ ≈®Ô∫ Ju¡ Ÿt∫ <fi≤aJC¡„ ª¿≤`b°Ôu oŸ J¡°Ô Ju¡ Nay°u* Ÿu <fiJ¡Ôu F…Î b°∫CN°u* Ÿu <b„°Ô ŸCtu”
≈bÕw ˚¥ıÕ≈` Ju¡ Ÿt°fi N°J¡°„ tu* k¡nk¡n°w° Fæ NS°Õwg ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ¸¥>¸>fiu k¥¡¸>fiu Ôyw° Fæ $ f°w ∫F
Fæ <J¡ ıæŸu b°∫C Ÿu N<wJ¡°utÔ ˚¥ıÕ≈` k¡¸>J¡≤ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ oŸ <fi≤aJC¡„<„≤°ut<d Ju¡ „≤Ù≤
Ÿu <fiyÕw b°∫CN°u* Ÿu <b„°Ôwt ŸCtu” ≈bÕw N°J¡°„ tu* nJ¡≤ <b„ÙdÕ F°u ı°w° Fæ $$23$$ ∫F J¡°Ô
”B J¡° R¡≈ @°≤d J¡≤ tFu∏B J¡° R¡≈ @°≤d J¡≤w° Fæ, <k¡≤ f®Ê° J¡° R¡≈ @°≤d J¡≤w° Fæ, <k¡≤ o∏B
F°uw° Fæ N°æ≤ <k¡≤ JC¡fu≤ F°uw° Fæ, N°æ≤ N∏w tu* JC¡~> ˚Ù fiFÙ* NS°Õwg ≈®Ô∫ tu* ≈∫Õb<Ÿw F°u ı°w°
Fæ $$24$$ ıæŸu ŸÌ° ≈¿≤≈¥dÕ Ÿ°y≤ ≤°w-<Ìfi N≈fiu tu* N∏∫ w≤ay°u* J¡°u @°≤d J¡≤w° F…N° ≈FÔu J¡∑
fnÙ-fnÙ w≤ay°u* J¡°u fiÙªuJ¡≤ Ìuw° Fæ NS°Õwg N≈fiutu* <bÔÙfi J¡≤ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ wÃ≈≤w°≈¥bÕJ¡ ≤°w<Ìfi N∏∫ fioÕ-fioÕ Ÿ¨<‹¸>∫°u* J¡°u J¡≤w° F…N° ∫F J¡°Ô ≈¥bÕ J¡∑ N<w ÌæÌÙ›∫t°fi Ÿ¨<‹¸>∫°u* J¡°u fi‹¸>J¡≤
Ìuw° Fæ $$25$$ ∫F J¡°Ô tF°J¡v≈R¡≈Ù b¨s°u* Ÿu Ìubw°, tfiC‹∫ N°æ≤ ≤°sŸR¡≈Ù ≈Ju¡ F…Î k¡Ô°u* J¡°u <y≤°
≤F° Fæ $$26$$ ∫F J¡°Ô ≈®°<dR¡≈Ù fF…w ~>°u¸>u-~>°u¸>u th~>≤°u* Ÿu @Ctg, @Ctg ÎuŸ° „ÆÌ J¡≤ ≤Fu N°æ≤ „Ù|®
<y≤fiub°Ôu f®Ê°^±>R¡≈Ù y¥Ô≤ Ju¡ k¡Ô°u* J¡° fn° ˚°≤Ù b¨s Fæ NS°Õwg ıæŸu ~>°u¸>u ~>°u¸>u th~>≤°u* Ÿu y¥≥ı ≤Fu
„Ù|® <y≤fiub°Ôu y¥Ô≤ Ju¡ k¡Ô y¥Ô≤ Ju¡ ≈un tu* F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ ≈®°<d∫°u* Ju¡ „ÆÌ°u* Ÿu y¥≥ı ≤Fu N°æ≤ „Ù|®
<y≤fiu b°Ôu f®Ê°^±>R¡≈Ù k¡Ô°u* J¡° N°Z∫˚¥w b¨s Fæ, bæŸu FÙ •w f®Ê°^±>°ua J¡° Ã≈°ÌJ¡ ∫F J¡°Ô Fæ,
∫F ˚°b Fæ $$27$$ wwg-wwg ≈®°<d∫°u* Ju¡ „C˚°„C˚<J®¡∫° (≈C^∫-≈°≈) R¡≈ <≈®∫wt° Ÿu ∫C•w J¡°Ô Ÿf
Ju¡ N<@‹™>°fi˚¥w <ªwgR¡≈ (ªæw∏∫R¡≈) ª°≥ÌfiÙ Ju¡ Ju¡bÔ Ÿ<∏fi@°fi Ÿu ≈®J¡¸> F…oÕ ıywg J¡∑ ŸW°R¡≈Ù
JC¡tC¿ÌfiÙ∫°u* Ÿu ≈®°<d∫°u* J¡∑ <J®¡∫°R¡≈ N≈fiÙ ˜Ù N≈fiu N<πwÙ∫ _bR¡≈ J¡°u <bfi°u<Ìw J¡≤w° Fæ $
<bF°≤J¡°æwCJ¡ Ÿu J¡°Ô∫°≈fi FÙ <bfi°uÌ Fæ $ ∫F°≥ ≈≤ J¡°Ô FÙ <bF°≤ J¡≤fiub°Ô° Fæ $ <bF°≤ J¡≤fiub°Ô°
J¡°Ô <ıŸ J¡°Ô J¡° ∫°≈fi J¡≤u ÎuŸ° ÌqŸ≤° J¡°Ô ≈®<Ÿ] fiFÙ* Fæ, Nw# _b„≤Ù≤ J¡°u FÙ <bfi°u<Ìw J¡≤w°
Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$28$$ ıæŸu tF°≈bÕw (<Ft°Ô∫) ≈¨<SbÙtu* ≈¥bÕ N°æ≤ W≤ J¡∑ ŸÙt° Ÿu „¥∏∫ ≈®Ìu„ tu*
72
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
<_Sw N≈fiu „≤Ù≤ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤Ju¡ ©n° Fæ bæŸu FÙ ∫F J¡°Ô ˚Ù N≈¿≤¿h~>∏fi, N°<Ì-N∏w≤<Fw
f®Ê tu* ≈®<w<‹™>w N≈fiu _bR¡≈ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤Ju¡ ¿_Sw Fæ $$29$$ ∫F J¡°Ô J¡FÙ* ≈≤ (≤°<` N°<Ì
J¡°Ôu ≈Ì°S°u˘ tu*) J¡°Ôu N∏@J¡°≤ Ju¡ wCv∫ ÿ∫°tÔ, J¡FÙ* ≈≤ (<Ìfi, ª°≥ÌfiÙ, t<d N°<Ì ≈®J¡°„t°fi
≈Ì°S°u˘ tu*) J¡°<∏w Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ N°æ≤ J¡FÙ* ≈≤ (˚^±>°≤ N°æ≤ ˚Ùw N°<Ì tu*) N∏@J¡°≤ N°æ≤ J¡°¿∏w Ÿu „¥∏∫
N≈fiu J¡°∫Õ J¡°u J¡≤w° F…N° ¿_Sw Fæ $ ∫F <bÔÙfi F…Î NŸa¶∫ ≈®°<d≈¥dÕ ŸaŸ°≤°u* Ju¡ Ÿ°≤˚¥w N°æ≤ ŸfJ¡°
N°@°≤ F°ufiu Ÿu NÃ∫∏w ˚°≤ Ÿu ∫C•w N≈fiu _bR¡≈ Ÿu ≈¨<SbÙ Ju¡ Ÿt°fi ÎuŸ° ¿_Sw Fæ <J¡ oŸJ¡∑ ın
J¡˚Ù ˚Ù <FÔ fiFÙ* ŸJ¡wÙ $$30,31$$ ŸæJ¡n°u* tF°J¡v≈°u* Ÿu fi w°u oŸu ©uÌ F°uw° Fæ, fi ≈®Ÿ∏fiw° F°uwÙ
Fæ, fi ∫F N°w° Fæ, fi ı°w° Fæ, fi N_w J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ N°æ≤ fi <Ìw F°uw° Fæ $ ∫F J¡°Ô NÃ∫∏w
Nfi°Ì≤≈¥bÕJ¡ ıywg J¡∑ ≤ªfi°R¡≈ ÔÙÔ° Ÿu NFaJ¡°≤ Ÿu ≤<Fw N°æ≤ ŸbÕ` ∆∫°›w N≈fiÙ N°Ãt° J¡° ≈°Ôfi
FÙ J¡≤w° Fæ, ŸJ¡° <bfi°„ J¡˚Ù fiFÙ* J¡≤w° $$32,33$$ ∫F J¡°Ô Ôy°w°≤ ≤°<`R¡≈Ù ≈aJ¡ Ÿu Ã≈∏fi
F…oÕ N°æ≤ tu|R¡≈Ù ˚≥b≤Ù Ÿu ∫C•w <ÌfiR¡≈Ù Ô°Ô J¡tÔ°u* J¡∑ ZudÙ J¡° N≈fiu N°ÃtR¡≈Ù w°Ô°f tu* ≤°u≈d
J¡≤w° ≤Fw° Fæ $$34$$ ∫F Ô°u˚Ù J¡°Ô ≈C≤°fiÙ Ÿ‡t°ıÕfiÙ (fCF°≤Ù) R¡≈Ù J¡°ÔÙ ≤°<` J¡°u ÔuJ¡≤ J¡fiJ¡°ªÔ
Ju¡ (ŸCtu” Ju¡) ª°≤°u* N°u≤ ŸŸu <y≤u F…Î N°Ô°uJ¡R¡≈Ù ŸCbdÕ Ju¡ J¡d°u* J¡°u f¸>°u≤w° ≤Fw° Fæ $ ÎJ¡ f°≤
H°±¥> Ÿu f¸>°u≤fiu ≈≤ fF…w-Ÿ° ŸCbdÕ <tÔfiu≈≤ ˚Ù ∫F Ÿ∏wC‹¸> fiFÙ* F°uw° N°æ≤ Ô°u˚Ù owfi° fn° Fæ <J¡
fioÕ Ÿ‡t°ıÕfiÙ ˚Ù fiFÙ* Ôu ŸJ¡w°, ∫F ˚°b Fæ $$35$$ Ô°u˚Ù F°ufiu Ju¡ J¡°≤d FÙ J¡°∫ÕR¡≈Ù ≥yÔÙ Ÿu
<Ì„°N°u* Ju¡ J¡°ufi°u* tu* Ÿ¥∫ÕR¡≈Ù ÌÙ≈J¡ Ôu ı°w° F…N° ∫F J¡°Ô ıywgR¡≈Ù |≤ tu* J¡F°≥ ≈≤ •∫° Fæ ? ∫F
Ìu©w° Fæ $$36$$ <ÌfiR¡≈Ù ≈ÔJ¡°u* Ÿu ∫C•w Ÿ¥∫ÕR¡≈Ù fiu` Ÿu ∫u fF…w Nh~>Ù w≤F ≈J¡ y∫u Fæ*, ∫F Ìu©J¡≤
ıywgR¡≈Ù ≈C≤°fiu bfi Ÿu ∫F Ô°uJ¡≈°ÔR¡≈Ù k¡Ô°u* J¡°u w°unJ¡≤ ©°w° Fæ $$37$$ ıywgR¡≈Ù ≈C≤°fiu k¥¡Ÿ Ju¡
H°u≈nu tu* ≈®t°Ì Ÿu o@≤-@≤ <y≤u F…Î yCdb°fig ıfiR¡≈Ù t<d∫°u* J¡°u ∫F J¡°Ô tF°fig Ì≤b°Ôu t¨Ã∫CR¡≈Ù
Ÿ∏ÌqJ¡ tu* J®¡t„# ±>°Ôw° Fæ $$38$$ ı°u ıfiR¡≈Ù ≤Ãfi°bÔÙ yCd°u* Ÿu (Ÿ¥`°u* Ÿu) NÃ∫∏w ≈¥dÕ F°u ı°wÙ Fæ,
t°fi°u* NÔaJ¡°≤ Ju¡ <ÔÎ ŸJ¡°u N≈fiu Nb∫bR¡≈ ŸÃ∫, `uw° N°<Ì ∫Cy°u* tu* ≤©J¡≤ <k¡≤ ∏Fu* fi‹¸> J¡≤
Ìuw° Fæ $$39$$ ∫F ªaªÔ J¡°Ô fÙª-fÙª tu* <ÌfiR¡≈Ù FaŸ°u* Ÿu yC≥SÙ yoÕ w°≤°R¡≈Ù Ju¡Ÿ≤ Ÿu ≈¥dÕ ≤°<`R¡≈Ù
fiÙÔJ¡tÔ°u* J¡∑ t°Ô° J¡°u ≈°≥ª M¡wCR¡≈Ù NayC<Ô∫°u* Ÿu ∫C•w bTÕR¡≈Ù F°S Ju¡ ≈®J¡°u‹™> tu* Ja¡J¡d Ju¡ Ÿt°fi
<fiÃ∫ @°≤d J¡≤w° Fæ $$40$$ ≈bÕw, ŸtCB, ΩCÔ°uJ¡ N°æ≤ ≈¨<SbÙR¡≈ ª°≤ Z¨ayb°Ôu ıywgR¡≈Ù ˚un°u* J¡°
<F*ŸJ¡ ∫F J¡°Ô N°J¡°„R¡≈Ù N°≥yfitu* <f©≤u F…Î w°≤°R¡≈Ù ≤•w Ju¡ <f∏Ì…N°u* J¡°u ˚Ù Ìu©J¡≤ ≈®<w<Ìfi
∏Fu* ª°¸>w° Fæ $$41$$ ∫F J¡°Ô ∫°æbfiR¡≈Ù J¡t<ÔfiÙ Ju¡ <ÔÎ ª∏Bt°R¡≈ N°æ≤ N°∫CR¡≈Ù yı Ju¡ <ÔÎ
<Ÿ*F_bR¡≈ Fæ $ oŸ ŸaŸ°≤ tu* NÃ∫∏w wCh~> ∫° tF°fig ÎuŸÙ J¡°uoÕ b_wC fiFÙ* Fæ, <ıŸJ¡° <J¡ ∫F J¡°Ô
fi°„ fi J¡≤w° F°u $$42$$ ıæŸu ıÙb ŸCTC<›wJ¡°Ô tu* Ÿf Ì…#©°u* J¡° ŸaF°J¡≤ NI°fit°` Ju¡ NbÔ‡ffi Ÿu
¿_S<w J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ <ıŸfiu ı∏wCN°u* J¡°u ≈ÙŸJ¡≤ t¨Ã∫C Ju¡ tC≥F tu* <y≤° <Ì∫° Fæ, ÎuŸu ≈®Ô∫R¡≈Ù J®¡∑±>°
Ju¡ <bÔ°ŸŸu ≈Ì°S°u˘ J¡° N˚°b R¡≈ ∫F J¡°Ô ˚Ù NI°fi°b˚°ŸJ¡ N≈fiu N<@‹™>°fi˚¥w f®Ê ªæw∏∫ J¡°
NbÔ‡ffi J¡≤ N°Ãt˚¥w ŸÙtu* ≤td J¡≤w° Fæ ŸŸu ≈¨SJg¡ fiFÙ* F°uw° $ oŸ ≈®J¡°≤ ≈®Ô∫J¡°Ô tu*
<bZ°t ÔuJ¡≤ ∫F J¡°Ô FÙ <k¡≤ Ÿ¨<‹¸>J¡°Ô tu* ŸaŸ°≤ J¡° J¡w°Õ, ˚°u•w°, ŸaF°≤J¡, _tw°Õ N°<Ì Ÿf
≈Ì°S°u˘ Ju¡ _bR¡≈ J¡°u ≈®°›w F…N° Fæ NS°Õwg ∫F _b∫a FÙ J¡w°Õ, ˚°u•w° ŸaF°≤J¡, ŸC˚y, Ì…˚Õy N°<Ì ffi°
ŸyÕ - 24]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
73
Fæ $$43,44$$ fC<]J¡°æ„Ô Ÿu oŸ J¡°Ô Ju¡ ≤F_∫ J¡° <J¡ŸÙfiu <fiÿª∫ fiFÙ* J¡≤ ≈°∫° Fæ, ≈C^∫ k¡Ô Ju¡
≈˚°uy Ju¡ NfiCJ¥¡Ô ŸC∏Ì≤ R¡≈ N°æ≤ ≈°≈ k¡Ô Ju¡ ˚°uy Ju¡ NfiCR¡≈ JC¡R¡≈ J¡°u @°≤d J¡≤fiub°Ôu Ÿ‡≈¥dÕ
„≤Ù≤°u* J¡∑ ŸFŸ° Ÿ¨<‹¸>, ≤s° N°æ≤ ŸaF°≤ J¡≤w° F…N° ∫F ≈®ÌÙ›w F°u ≤F° Fæ $ oŸ ŸaŸ°≤ Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ ıÙb°u*
tu* J¡°Ô ŸfŸu N<@J¡ fÔb°fig Fæ $$45$$
wuoÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ª°æfÙŸb°≥ ŸyÕ
t¨y∫° tu* J¡°æw¥FÔ J¡≤fiub°Ôu ≤°ıJC¡t°≤ Ju¡ R¡≈J¡ Ÿu N≈fiÙ <≈®∫wt° J¡°Ô≤°<` Ÿu ∫C•w J¡°Ô J¡° bdÕfi $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tC<fiZu‹™>, ∫F J¡°Ô ≤°ıJC¡t°≤ (c) Ju¡ NfiCR¡≈ Fæ $ ŸaŸ°≤ tu* oŸJ¡∑
ÔÙÔ°Î≥ fnÙ <bJ¡¸> Fæ, oŸJu¡ ŸtÙ≈ ÎJ¡ ˚Ù N°≈<W fiFÙ* k¡¸>J¡ ŸJ¡wÙ N°æ≤ oŸJ¡° ≈≤°J®¡t <bª°≤
„<•w Ju¡ f°F≤ Fæ $ oŸ ŸyÕ tu* •w J¡°Ô Ju¡ FÙ ª¿≤` J¡° bdÕfi <J¡∫° ı°w° Fæ $$1$$ oŸ ıÙdÕ-„ÙdÕ
ıywgR¡≈Ù bfi≤°<ı tu* ÌÙfi-FÙfi N°æ≤ NI°fiÙ ≈®°dÙR¡≈Ù t¨y°u* J¡° <„J¡°≤ J¡≤ ≤Fu oŸ ≤°ıJC¡t°≤R¡≈Ù
J¡°Ô Ju¡ <ÔÎ ≈®Ô∫J¡°Ô J¡° tF°Ÿ°y≤ J®¡∑n°SÕ ffi°oÕ yoÕ ≤tdÙ∫ f°bnÙ Fæ, <ıŸJu¡ ÎJ¡ ˚°y tu*
fnb°fiÔR¡≈Ù ŸC∏Ì≤ J¡tÔ ÔFÔF° ≤Fu Fæ* $ Ì<@Ÿ°y≤, sÙ≤Ÿ°y≤ Ÿ<Fw wS° J¡±C>bu, wÙ©u N°æ≤ ©\>u
<b<b@ ©°Ω°u* Ÿu ≈¥dÕ ŸÌ° ÎJ¡R¡≈ Ÿu ≤Ffiub°Ôu <ª≤J¡°Ô Ÿu ¿_Sw NfiuJ¡ ıywg oŸ ≤°ıJC¡t°≤R¡≈Ù
J¡°Ô Ju¡ J¡Ôubu (fi°ÿwu Ju¡ ≈Ì°SÕ) Fæ* (ú) $$2-4$$ ªÔfiu tu* fnÙ Ìs NS°Õwg „Ù|® ªÔfiub°ÔÙ Ÿf
t°w¨yd°u* Ÿu ∫C•w N°æ≤ f°<|fi Ju¡ Ÿt°fi ≈®°<d∫°u* J¡° fi°„ J¡≤fiub°ÔÙ oŸ ≤°ıJC¡t°≤R¡≈Ù J¡°Ô J¡∑ <≈®∫
≈ÃfiÙ J¡°Ô≤°<` ŸaŸ°≤R¡≈Ù bfi tu* <bF°≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <fi∫C•w Fæ $$5$$ ªaªÔ ÿbuwJ¡tÔ, fiÙÔJ¡tÔ
N°æ≤ ≤•wJ¡tÔ°u* Ÿu ≈¿≤bu<‹™>w t@C≤ ıÔ Ÿu ∫C•w <b„°Ô ≈¨ØbÙ FÙ oŸJu¡ F°S tu* t@C≤ (") tΩ Ÿu
≈¥dÕ <b„°Ô ≈°fi≈°`Ù (tΩ ≈Ùfiu J¡° ≈°`) Fæ $ yıÕfiub°Ôu, ˚ÙTd w°Ô ™>°u*J¡fiub°Ôu N°æ≤ Ju¡Ÿ≤°u* Ÿu
(yÌÕfi Ju¡ f°Ô°u* Ÿu) <ıfiJ¡° J¡∏@° i>J¡° F…N° Fæ bu fi¨<Ÿ*FÌub (<b‹dC Ju¡ Nbw°≤) oŸJu¡ ˚Cı°R¡≈Ù
<≈*ınu tu* <F≤^∫J¡<„≈C N°<Ì Ì°fib°u* Ju¡ <F*Ÿ°R¡≈Ù J®¡∑n° Ju¡ <ÔÎ f°ı ≈sÙ ffi°∫u y∫u Fæ* $$6,7$$
f®Ê°^±>°u* J¡∑ t°Ô° J¡°u @°≤d J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d wC‡f°u* Ÿu ffi°oÕ yoÕ bÙd° Ju¡ Ÿt°fi ŸC∏Ì≤ R¡≈ N°æ≤ ºb<fi
Ÿu ∫C•w ($) N°æ≤ „≤Ìg M¡wC Ju¡ N°J¡°„ Ju¡ wCv∫ _bh~> fiÙÔÙ J¡°<∏wb°Ô° ŸaF°≤ ˚æ≤b oŸJ¡∑ J®¡∑±>°
Ju¡ <ÔÎ J¡°u<J¡Ô J¡° fhª° ffi°∫° y∫° Fæ $$8$$ ŸÌ° ¸>aJ¡°≤ „ÆÌ J¡≤fiub°Ô° N°æ≤ Ôy°w°≤ Ì…#©R¡≈Ù
f°d°u* J¡°u yÔfiub°Ô° ŸJ¡° ŸaF°≤ fi°t J¡° @fiCT ª°≤°u* N°u≤ ªtªt° ≤F° Fæ $$9$$ f®Êfig, oŸ J¡°Ô Ÿu
c ≈≤f®Ê Ÿ¥∫Õ, ª∏B N°<Ì J¡°u ˚Ù ≈®J¡°<„w J¡≤w° F…N° ≈®ÌÙ›w F°uw° Fæ Nw# bF ≤°ı° J¡FÔ°w°
Fæ $ J¡°Ô ŸJ¡∑ ≈¸>≤°fiÙR¡≈ Nfi°<Ì t°∫° Ÿu Ã≈∏fi F…N° Fæ N°æ≤ ıywg-R¡≈Ù ∫Cb≤°ı Ÿ‡≈<W J¡°
˚°u•w° Fæ Nw# ∫F •w ≤°ı°R¡≈Ù ≈≤f®Ê J¡° ≈C`-JC¡t°≤ J¡FÔ°w° Fæ $
ú J¡nb°, wÙ©° Îba ÌFÙ Ÿu ∫C•w b°ŸÙ J¡Ôub° B°<bn°u* tu* ≈®<Ÿ] Fæ $
" tΩ J¡°u ŸCya<@w ffi°fiu Ju¡ <ÔÎ Îba ŸJ¡°u ŸC„°u<˚w J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ tΩ≈°` ˚Ù J¡tÔ°u* Ÿu
≈¿≤bu<‹™>w F°uw° FÙ Fæ $
$ ∫Ω<≈ ŸJ¡° _bR¡≈ N°æ≤ „ÆÌ N°æ≤°u* J¡°u ˚ÙTd ≈®wÙw F°uwu Fæ*, wS°<≈ J¡°Ô ŸŸu ˚Ù ˚∫°fiJ¡
Fæ ŸJ¡∑ Â<‹¸> tu* bu t@C≤ FÙ Fæ*, ∫F Ì„°Õfiu Ju¡ <ÔÎ bF ŸC∏Ì≤ R¡≈ N°æ≤ ºb<fi Ÿu ∫C•w J¡F° y∫° Fæ $
74
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
f»J¡≤ <bÔ°Ÿ J¡≤fiutu* ≈®bÙd J¡°uoÕ fiFÙ* Fæ, ∫F ≤°ı≈C` R¡≈Ù J¡°Ô _b∫a ˚Ù Ì°ænw° Fæ N°æ≤ oŸJu¡
Ô‚∫˚¥w ≈®°dÙ ˚Ù <fi≤∏w≤ Ì°ænwu ≤Fwu Fæ* <k¡≤ ˚Ù oŸJ¡° Ô‚∫ (<fi„°fi°) fiFÙ* ª¥J¡w° $ ∫F ŸfJ¡°u FÙ
Ì…#©R¡≈Ù f°d°u* Ÿu <bÌÙdÕ J¡≤w° ≤Fw° Fæ $ ∫F J¡°Ô FÙ ŸfJ¡∑ N≈us° Zu‹™> Ô‚∫bu@Ù (<fi„°fiuf°ı)
Fæ $ ∫F ıÙdÕ ıywg tu* f∏Ì≤ J¡∑ ˚°≥<w ªaªÔb¨<Wb°Ôu <bT∫Ô°uÔC≈ ıfi°u* J¡°u ∆∫°JC¡Ô ffi°w° Fæ N°æ≤
_b∫a •w ≈®J¡°≤ Ÿu <b≤°ıt°fi ≤FJ¡≤ t¨y∫° J¡° N°fi∏Ì Ôuw° Fæ $$10$$
ª°æfÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
≈ªÙŸb°≥ ŸyÕ
J¡tÕ N°æ≤ J¡tÕk¡ÔR¡≈ ÌqŸ≤u J¡°Ô Ju¡ NÌg˚Cw fi¨Ã∫°u* J¡° bdÕfi $
oŸ ≈®J¡°≤ tF°J¡°Ô J¡° ≤°ı≈C` Ju¡ R¡≈J¡ π°≤° bdÕfi J¡≤ ŸJu¡ ≈°<@˚¥w J¡tÕR¡≈ J¡°Ô J¡°,
ŸJu¡ tfi°u<bfi°uÌ Ju¡ <ÔÎ, Ì°u ≈®J¡°≤ Ju¡ fiwÕJ¡R¡≈ Ÿu J¡v≈fi° J¡≤ bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tC<fib≤, oŸ ŸaŸ°≤ tu* Ì…ÿª¿≤`°u* Ju¡ <„≤°ut<d ≈¥b°uÕ•w tF°J¡°Ô Ÿu
N∏∫ ÎJ¡ ÌqŸ≤° J¡°Ô Fæ, N∏∫ J¡°Ô F°ufiu ≈≤ ˚Ù ∫F ≈¥b°uÕ•wJ¡°Ô J¡° Nb_S°˚uÌ Fæ, ŸJ¡° ∫F°≥
≈≤ bdÕfi <J¡∫° ı°w° Fæ $ bF oŸ Ô°uJ¡ tu* ≈®°<d∫°u* J¡Ù Ÿ¨<‹¸> N°æ≤ ŸaF°≤ J¡≤w° Fæ, Ô°uy Ÿu Ìæb
(˚°À∫) N°æ≤ J¡°Ô ˚Ù J¡Fwu Fæ* $$1$$
Ÿ¥ªÙJ¡¸>°F ∏∫°∫ Ÿu ≈FÔu ÌqŸ≤u J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
tC<fiZu‹™>, _bJ¡tÕR¡≈Ù <ıŸJ¡° k¡Ô<Ÿ<] Ju¡ N<w¿≤•w fi J¡°uoÕ ÌqŸ≤° R¡≈ Ìu©° ı°w° Fæ, fi J¡tÕ
Ìu©° ı°w° Fæ N°æ≤ fi J¡°uoÕ N<˚Ô°T° Ìu©Ù ı°w° Fæ, ŸÙfiu, ıæŸu Ÿ¥∫Õ J¡° ≈®©≤ w°≈ f≤k¡ J¡°u <≈|Ô°
J¡≤ fi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ ŸCJC¡t°≤ ofi Ÿ‡≈¥dÕ ≈®°<d∫°u* J¡°u ŸbÕS° fi‹¸> J¡≤ <Ì∫° Fæ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡
Ÿ˚Ù NfiS°u˘ J¡∑ ın N≈fi° J¡tÕ FÙ Fæ $ ı°u ∫F <b_wÙdÕ ŸaŸ°≤”≈Ù t^±>Ô <Ì©°oÕ Ìu ≤F° Fæ, bF Ÿ
J¡°Ô J¡∑ fi¨Ã∫„°Ô° Fæ, bF oŸtu* ©¥f ıÙ ˚≤ J¡≤ fi¨Ã∫ J¡≤w° Fæ $$2-4$$
•w Ì°u J¡°Ô°u* tu* Ÿu ≈®St Ju¡bÔ „°˜ Ÿu FÙ ı°fi° ı° ŸJ¡w° Fæ, Ÿ ≈≤ <bÿb°Ÿ » J¡≤fiu Ju¡
<ÔÎ ŸJ¡° <b_w°≤ Ÿu bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
∫F Ìæb ≈¥b°uÕ•w tF°J¡°Ô J¡∑ N≈us° wÙŸ≤° Fæ $ ∫F fn° ∏tW Fæ, J¨¡w°∏w oŸ N<w˚ÙTd fi°t
J¡°u @°≤d J¡≤ fi≤tC^±>@°≤Ù buT tu* ŸaŸ°≤ tu* fi¨Ã∫ J¡≤w° Fæ $ tC<fiıÙ, oŸ ŸaŸ°≤ tu* fi¨Ã∫ J¡≤ ≤Fu oŸ
J¨¡w°∏w J¡° <fi∫<wR¡≈ <≈®∫ ˚°∫°Õ tu* NÃ∫∏w NfiC≤°y Fæ $$5$$ <J¡∫u F…Î J¡t°u˘ Ju¡ k¡Ô J¡∑ Nbÿ∫‡˚°<bw°R¡≈
<fi∫t tu* fn° NfiC≤°y Fæ $ ∫F <J¡∫u F…Î J¡t°u˘ J¡° k¡Ô (N) Nbÿ∫ Ìuw° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$6$$ ª∏Bt° J¡∑
J¡Ô° Ju¡ Ÿt°fi Ÿku¡Ì „uTfi°y N°æ≤ wÙfi @°≤°N°u* tu* <b˚•w yay° J¡° ≈®b°F ∫u Ì°ufi°u* ŸJu¡ ŸaŸ°≤R¡≈Ù
bs_SÔ tu* ≈bÙw N°æ≤ NbÙw ∫I°u≈bÙwR¡≈ (c) tu* <bΩt°fi Fæ $ Ÿ¥∫Õt^±>Ô N°æ≤ ª∏Bt^±>Ô
N Ìæb-≈®°<d∫°u* J¡°u „C˚-N„C˚ J¡tÕ J¡° k¡Ô Ìufiub°Ô° NS°Õwg k¡Ô°u∏tC© ˚°À∫ N°æ≤ J¡°Ô-ı°u Nbÿ∫
k¡Ô J¡°u Ã≈∏fi J¡≤w° Fæ NS°Õwg <J®¡∫°b_S° J¡°Ô $ ∫°u* ÎJ¡ FÙ J¡°Ô J¡° W≤°b_S° N°æ≤ ≈¥b°Õb_S° Ju¡
˚uÌ Ÿu Ì°u ≈®J¡°≤°u* Ÿu bdÕfi <J¡∫° y∫° Fæ $
c yay° J¡∑ ÎJ¡ @°≤° _byÕ tu* fFwÙ Fæ, ÌqŸ≤Ù ≈¨ØbÙ tu* N°æ≤ wÙŸ≤Ù ≈°w°Ô tu* $ ∫u wÙfi @°≤°Î≥ J¡°Ô Ju¡
yÔu tu* ≈bÙw ∫IŸ¥` Ju¡ ŸÂ„ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ* $ f°Î≥ J¡∏@u tu* ¿_Sw ∫I°u≈<bw J¡°u ≈<bw J¡Fwu Fæ* N°æ≤
Ì<sd _J¡∏@ tu* ¿_Sw ∫I°u≈<bwJ¡°u NbÙw J¡Fwu Fæ* $ „uTfi°y ŸJ¡° NbÙwR¡≈ tu* ¿_Sw ∫IŸ¥` Fæ $
ŸyÕ - 25]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
75
ŸJu¡ F_w°˚≤d Fæ* N°æ≤ ŸCtuR¡ ≈bÕw ŸJu¡ F°S tu* ¿_Sw ÔÙÔ°J¡tÔ Fæ $ ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ Ÿ°y≤ tu* @°u∫°
y∫° NŸÙt N°J¡°„ ŸJ¡° ÎJ¡t°` b˜ Fæ $ bF w°≤°”≈Ù <ª`-<b<ª` <f∏Ì…N°u* Ÿu ∆∫°›w Fæ N°æ≤ ≈®Ô∫
Ju¡ ≈C‹J¡≤ N°æ≤ N°bwÕ fi°t Ju¡ tu| ŸJu¡ ªaªÔ ~>°u≤ Fæ* $ oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ J¨¡w°∏wR¡≈ J¡°Ô Ju¡ Ÿ°tfiu ŸJ¡∑
˚°∫°Õ <fi∫<w N°Ô_∫≤<Fw F°uJ¡≤ Ôy°w°≤ ≈®°<d∫°u* Ju¡ ŸtC<ªw ˚°uy°fiCR¡≈ J¡°∫°Õ≤‡˚ π°≤° fi°ªwÙ Fæ $
<fi∫<w J¡∑ <J®¡∫°„<•w J¡˚Ù sÙd fiFÙ* F°uwÙ N°æ≤ fi¨Ã∫ J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d ŸJu¡ Nay ≈®Ã∫ay ŸÌ° ªaªÔ
≤Fwu Fæ* $ ŸJ¡° fi°ª Ìu©fiub°Ôu ≈®°<d∫°u* Ju¡ ı∏t N°æ≤ fi°„ Ÿu ªaªÔ ıywg-t^±>ÔR¡≈Ù J¡°u™>≤Ù tu* fi°ª
≤FÙ Ÿ <fi∫<w Ju¡ Nay°u* tu* ÌubÔ°uJ¡ Ÿ<Fw N∏∫ Ô°uJ¡°u* J¡∑ ≈a<•w ŸC∏Ì≤ ˚¥Td Fæ* N°æ≤ ≈°w°Ô≈∫Õ∏w
N°J¡°„ ŸJ¡° Ô‡ft°fi fn° ˚°≤Ù Ju¡„°u* J¡° ı¥n° Fæ $ ≈®°<d∫°u* Ju¡ ≤°uÌfi Ju¡ J¡°uÔ°FÔ Ÿu yCÔı°≤ N°æ≤
fi≤J¡ J¡∑ N<Àfi∫°u* Ÿu ÌæÌÙ›∫t°fi fi≤J¡°u* J¡∑ ≈a<•w ŸJu¡ ≈°w°ÔR¡≈ ª≤d tu* ¿_Sw taıÙ≤t°Ô° ≈°ıuf
Fæ N°æ≤ bF ≈°≈R¡≈Ù w°yu Ÿu <≈≤°uoÕ yoÕ Fæ $$7-13$$ <ª`yC›w ≈®°<d∫°u* Ju¡ J¡tÕR¡≈Ù ŸCy∏@ J¡°u ≈®J¡¸>
J¡≤w° Fæ, Nw# bF J¡_w¥≤Ù_bR¡≈ Fæ $ •w J¡_w¥≤Ù˚¥w <ª`yC›w Ÿu <J®¡∫°R¡≈Ù Ÿ©Ù π°≤° ŸJu¡
∫tR¡≈ J¡≈°Ô tu* ŸC∏Ì≤ <wÔJ¡ ffi°∫° y∫° Fæ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ ∫t oŸ <fi∫<w J¡° ÔÔ°¸ >($) Fæ N°æ≤
<ª`yC›w Ÿtu* ¿_Sw J¡_w¥≤Ù <wÔJ¡ Fæ, Ÿu <J®¡∫°R¡≈Ù Ÿ©Ùfiu wæ∫°≤ <J¡∫° Fæ $ ≈®Ô∫J¡°Ô tu* J¡°Ô J¡∑
<≈®∫ ≈ÃfiÙ ∫F <fi∫<wÌubÙ N≈fiu ≈<w J¡°Ô Ju¡ oa<yw≈¥dÕ tC© Ju¡ N<˚≈®°∫ J¡°u ı°fiJ¡≤ fnÙ ªaªÔw° Ju¡
Ÿ°S <k¡≤ fi°ªfi° N°≤‡˚ J¡≤ ÌuwÙ Fæ $ oŸJu¡ fi°ªfiu tu* ª\>°fi°u* Ju¡ ¸¥>¸>fiu J¡° Ÿ° |°u≤ „ÆÌ F°uw° Fæ $ bF
<fi∫<wÌubÙ tF°≈®Ô∫°u* tu* fi°ªfiu Ju¡ Ÿt∫ ≈¨‹™> ˚°y tu* yÔu Ÿu ŸÙ@Ù Ô¸>J¡ ≤FÙ t°Ô° tu* ªaªÔ J¡°<wÕJu¡∫
Ju¡ b°FfiR¡≈ t¨w t∫¥≤°u* Ÿu „°u<˚w F°uwÙ Fæ $ Ô‡ft°fi ªaªÔ ı¸>°N°u* tu* ª∏Bt°Ÿu Ô°a<~>w tF°ÌubıÙ Ju¡
tC^±>°u* Ÿu, ı°u wÙfi fiu`°u* Ju¡ fnu-fnu <~>B°u* Ÿu <fiJ¡Ô ≤Fu <b≈CÔ ˚°≥∫-˚°≥∫ „ÆÌ Ÿu ˚∫aJ¡≤ ≈®wÙw F°uwu
Fæ*, <bJ¡<Ÿw t∏Ì°≤ Ju¡ ≈C‹≈°u* Ÿu „°u<˚w ZÙ≈°bÕwÙıÙ Ju¡ Ju¡„R¡≈Ù ª≥b≤°u* Ÿu, w°^±>b Ju¡ Ÿt∫ ≈bÕw°J¡°≤
F…Î ŸaF°≤˚æ≤b Ju¡ Ì≤R¡≈Ù wC‡f°u* Ÿu N°æ≤ ÎJ¡ Fı°≤ Ÿ°w ~>uÌ°u* (!) Ÿu ∫C•w o∏B J¡∑ ÌuFR¡≈Ù
<˚s°≈°`°u* Ÿu (©›≈≤°u* Ÿu), ı°u fi°ªfiu Ju¡ Ÿt∫ ©fi©fi „ÆÌ J¡≤wu Fæ*, fnÙ „°u<˚w F°uwÙ Fæ $ ŸfJ¡°
ŸaF°≤ J¡≤fiub°ÔÙ ∫F <fi∫<w ÌubÙ Ÿ¥©u F…Î fi≤-Ja¡J¡°ÔR¡≈Ù ©x°ay°u* Ÿu (≈°<¸>∫°u* Ÿu) N°J¡°„t^±>Ô J¡°u
≈¥dÕJ¡≤ N≈fiu J¡°u N°≈ FÙ ˚∫˚Ùw J¡≤wÙ Fæ $ fi°ªfiu Ju¡ Ÿt∫ <FÔ ≤FÙ ıÙb°u* Ju¡ ˚°≥<w˚°≥<w Ju¡ t_wJ¡R¡≈Ù
ŸC∏Ì≤ J¡tÔ°u* J¡∑ t°Ô° Ÿu oŸJ¡∑ „°u˚° J¡∑ ŸÙt° fiFÙ* ≤FwÙ $ ≈®Ô∫ Ju¡ Ÿt∫ <fi∫<wÌubÙ Ju¡ ]w
≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ tu|R¡≈Ù ±>tR¡ Ju¡ ˚ÙTd „ÆÌ°u* Ÿu wC‡fC” N°<Ì y∏@bÕ ˚°ywu Fæ* $$14-21$$
<fi∫<w ÌubÙ Ju¡ fi¨Ã∫ N°æ≤ fi¨Ã∫ J¡∑ Ÿ°ty®Ù J¡° bdÕfi J¡≤ ŸJu¡ ≈<w Ju¡ ˚Ù fi¨Ã∫ J¡° bdÕfi J¡≤wu F…Î
ŸJu¡ ˚¥Td°u* J¡°u J¡Fwu Fæ* $
$ ∫F°≥ ≈≤ J¡°Ô Ju¡ ÔÔ°¸> N°æ≤ ≈æ≤-ofi N°<Ì N°æ≤ N∏w Nay°u* J¡∑ ˚¥TdJ¡v≈fi° J¡° FÙ bdÕfi
<J¡∫° y∫° Fæ, oŸÙŸu ŸJu¡ „≤Ù≤ Ju¡ N∏∫ Nb∫b°u* J¡∑ ˚¥TdJ¡v≈fi° J¡° ˚Ù ∫S°∫°uÀ∫ _b∫a NfiCt°fi
J¡≤ Ôufi° ª°<F∫u $
! N∏∫ Ìu<F∫°u* Ju¡ „≤Ù≤°u* tu* fi°æ <~>B ≈®<Ÿ] Fæ, ≈≤awC o∏B ŸFŸ®s (Fı°≤ fiu`b°Ôu) Fæ* $ fiJu¡
„≤Ù≤ tu* ÎJ¡ Fı°≤ <~>B w°u fiu`°u* Ju¡ Fæ* wS° Ÿ°w <~>B N°æ≤ Fæ*, oŸ ≈®J¡°≤ fi°æ <~>Bb°Ôu ≈®<Ÿ] N∏∫
„≤Ù≤°u* Ÿu ÎJ¡ Fı°≤ Ÿ°w <~>Bb°Ô° o∏B J¡° „≤Ù≤ <bÔsd Fæ $
76
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
≈¥b°uÕ•w fi¨Ã∫„°Ô° Ju¡ N∏Ì≤ <fi∫<w ÌubÙ J¡° ≈<w J¨¡w°∏w fi¨Ã∫ J¡≤w° Fæ $ JC¡^±>Ô˚¥w ª∏Bt^±>Ô
Ÿu bF N<w „°u<˚w Fæ N°æ≤ ŸJu¡ Ju¡„ w°≤u N°æ≤ ª°≥ÌfiÙ Ÿu tfi°uF≤ N°J¡°„R¡≈Ù <≈h~> Ÿu (t°u≤≈a© Ÿu)
NÔaJ¨¡w Fæ $ ŸJu¡ Ì°<Ffiu J¡°fi tu* <Ft°Ô∫R¡≈Ù Fß>Ù J¡° ffi° N≥y¥™>Ù Ju¡ N°J¡°≤ J¡° ªtJ¡Ì°≤ JC¡^±>Ô
Fæ N°æ≤ f°≥Î J¡°fi tu* tF°fig ŸCtu” ≈bÕw FÙ Ÿ°ufiu J¡° ŸCC∏Ì≤ JC¡^±>Ô Fæ $ ŸJu¡ ª∏Bt° N°æ≤ Ÿ¥∫Õ FÙ •w
Ì°ufi°u* FÙ J¡°fi°u* tu* y°Ô°u* J¡∑ „°u˚° J¡°u f»°fiub°Ôu ªaªÔ JC¡^±>Ô Fæ* $ Ô°uJ¡°Ô°uJ¡°ªÔ ≈bÕw J¡∑ ZudÙ
ŸJ¡∑ J¡t≤ Ju¡ ª°≤°u* N°u≤ ÔyÙ FoÕ tu©Ô° (J¡≤@fiÙ) Fæ $ <fıÔÙ ŸJu¡ F°S J¡° y°uÔ°J¡°≤ Ja¡J¡d Fæ
N°æ≤ bF fi¨Ã∫ Ju¡ Ÿt∫ J¡˚Ù o@≤ J¡˚Ù @≤ Ÿ≤J¡w° Fæ $ tu| FÙ ŸJu¡ ≤ay-<f≤ay Ju¡ b˜°u* Ju¡ ¸C>J¡n°u*
Ÿu ffiÙ F…oÕ J¡∏S° Fæ N°æ≤ bF b°∫C Ÿu ŸÌ° <FÔwÙ-±C>ÔwÙ F…oÕ „°u<˚w F°uwÙ Fæ $ oŸJu¡ yÔu tu* tCŸÔ,
≈<\>„, ≈®°Ÿ, „¥Ô, w°ut≤ N°æ≤ tCÌgy≤°u* Ÿu ffiÙ F…oÕ t°Ô° „°u˚° ≈° ≤FÙ Fæ, bu t¥ŸÔ N°<Ì ÎuŸu wÙ‚d Fæ*
<J¡ t°fi°u* ≈¥bÕ-≈¥bÕ J¡∑ <ıwfiÙ Ÿ¨<‹¸>∫°≥ fi‹¸> F…oÕ SÙ, fiŸu <fiJ¡Ôu F…Î t¨Ã∫C FÙ oJ¡l>u F°u y∫u F°u* $ ∫F
t°Ô° „uTfi°y Ju¡ „≤Ù≤R¡≈Ù tF°≤_ŸÙ Ÿu f≥@u F…Î, ≈¥b°uÕ•w ≤°ı≈C`R¡≈ J¡°Ô Ju¡ F°S Ÿu <y≤u F…Î N°æ≤
ı∏t-t≤d„ÙÔ ıÙbR¡≈Ù t¨y°u* Ju¡ f∏@fi Ju¡ <ÔÎ <f~>°Î y∫u ı°Ô tu* yC≥SÙ F…oÕ Fæ $ Ÿ°w ŸtCB°u* J¡∑
ZudÙ FÙ oŸJu¡ f°F…N°u* Ju¡ Ja¡J¡d Fæ*, bu ≤Ãfi°u* J¡∑ J¡°¿∏w Ÿu ©¥f ªtJ¡wu Fæ* N°æ≤ ŸıÙb t~><Ô∫°≥ fitu*
<bΩt°fi Fæ* $$22-28$$
N∏∫ Ô°uy°u* Ju¡ Ja¡J¡d°u* tu* <fiıÙÕb t~><Ô∫°u* J¡∑ N°J¨¡<w ffi°oÕ ı°wÙ Fæ, ≈≤ oŸJu¡ Ja¡J¡dR¡≈Ù
ŸtCB°u* tu* ŸıÙb t~><Ô∫°≥ <bΩt°fi Fæ, ∫F ˚°b Fæ $
„°˜Ù∫ N°æ≤ _b°˚°<bJ¡ ∆∫bF°≤R¡≈ N°bwÕ Ÿu (˚≥b≤ Ÿu) ∫C•w, ≤ı°uyCd ≈¥dÕ wt°uyCd Ÿu J¡°ÔÙ
ŸC©-Ì…#©≈≤‡≈≤° ŸJ¡∑ ≤°ut°bÔÙ Ju¡ R¡≈ tu* <b≤°ıt°fi Fæ* $ oŸ ≈®J¡°≤ J¡° bF J¨¡w°∏w ≈®Ô∫J¡°Ô tu*
w°^±>b J¡°u Ã≈∏fi J¡≤fiub°ÔÙ fi¨Ã∫uh~>° (fi°ªfiu J¡∑ oh~>°) J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤w° Fæ, NS°Õwg •w
fi¨Ã∫ªu‹¸>° Ÿu <b≤w F°uJ¡≤ <ª≤J¡°Ô wJ¡ <bZ°t J¡≤w° Fæ $ wÌfi∏w≤ f®Ê° N°<Ì Ju¡ Ÿ°S ˚¥w°u* J¡∑ <k¡≤
Ÿ¨<‹¸> J¡≤ ≈Cfi# fi¨Ã∫ÔÙÔ° J¡° <b_w°≤ J¡≤w° Fæ $ ŸJ¡∑ •w fi¨Ã∫ÔÙÔ° Nay-≈®Ã∫ay Ju¡ N<˚fi∫ Ÿu
≈¥dÕ Fæ N°æ≤ b¨]w°, „°uJ¡, Ì…#© N°æ≤ <w≤_J¡°≤ ŸJu¡ N°˚¥Td Fæ* $ ıæŸu f°ÔJ¡ yÙÔÙ <t\>Ù J¡°u ÔuJ¡≤
fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ <©Ô°æfiu N°<Ì ffi°w° Fæ N°æ≤ S°unÙ Ìu≤ tu* ∏Fu* fi‹¸>-˚®‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ J¡°Ô ˚Ù
N°Ô_∫ ≤<Fw F°uJ¡≤ ª°æÌF ˚Cbfi, <b<b@ Ìu„, bfi N°æ≤ NŸa¶∫ wS° <b<b@ ıÙb N°æ≤ fiJu¡ ŸC∏Ì≤
Z°æw_t°w°Õ<ÌR¡≈ N°ª°≤-<bª°≤°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡≤ <k¡≤ ∏Fu* fi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ •w N°ª°≤-<bª°≤
ŸÃ∫∫Cy N°æ≤ `uw°∫Cy tu* <fiÿªÔ ≤Fwu Fæ* wS° J¡<Ô∫Cy N°æ≤ π°≈≤∫Cy tu* ªÔ Fæ* $$29-32$$
≈ªÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
~>ÆfÙŸb°≥ ŸyÕ
bæ≤°À∫ J¡∑ Ã≈<W Ju¡ <ÔÎ <b<b@ Ì°uT°u* π°≤° J¡°Ô°@Ùfi ŸaŸ°≤ J¡∑ NfiuJ¡ Ì…ÌÕ„°N°u* J¡° bdÕfi $
J¡°Ô ÎuŸ° J¡≤u ŸŸu wC‡F°≤° •∫° <fynw° Fæ, ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤ J¡°Ô N°<Ì Ÿf b_wCN°u* tu* N°yu
N≈fiÙ Ì°uTÂ<‹¸> Ì„°Õfiub°Ôu ZÙ≤°tª∏BıÙ ŸJu¡ k¡Ô˚¥w bæ≤°À∫ J¡°u <Ì©Ô°wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tC<fiZu‹™>, ıf oŸ ŸaŸ°≤ tu* ≈¥b°uÕ•w J¡°Ô N°<Ì J¡° oŸ ≈®J¡°≤ J¡° ª¿≤`
ŸyÕ - 26]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
77
Fæ, wf ˚Ô° fwÔ°o∫u w°u ŸFÙ oŸtu* tu≤u ıæŸu tfiC‹∫°u* J¡° •∫° <bÿb°Ÿ F°u ŸJ¡w° Fæ ? tC<fib≤, ∫F fnu
Ì…#© J¡° <bT∫ Fæ <J¡ „ÆÌ N°<Ì <bT∫°u* Ju¡ <b_w°≤ tu* Ìs ofi Ìæb N°<Ì (≈¥bÕ ı∏t Ju¡ J¡tÕ N°<Ì) Ÿu
≈®≈aª-≤ªfi°N°u* π°≤° t°u¿Fw F…Î Ft Ô°uy <bJ®¡∑w ≈C”T°u* (yCÔ°t°u*) Ju¡ Ÿt°fi Îba bfit¨y°u* Ju¡ Ÿt°fi
¿_Sw Fæ* NS°Õwg ıæŸu <bJ®¡∑w ≈C”T (J®¡∑wÌ°Ÿ) N≈fiÙ oh~>° Ÿu J¡°uoÕ ˚Ù J¡°t fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w° N°æ≤
ıæŸu ∆∫°@°u* π°≤° t@C≤ ºb<fi Ÿu <bt°u<Fw t¨y JC¡~> ˚Ù ªu‹¸>° fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu bæŸu FÙ Ìæb N°<Ì π°≤°
t°u<Fw Ft Ô°uy°u* J¡∑ Nb_S° Fæ $ ∫F J¡°Ô ŸÌ° N≈fi° ≈u¸> ˚≤fiu tu* FÙ Ôy° Fæ N°æ≤ oŸJ¡° ª¿≤` fn°
y<FÕw Fæ, ∫F <ıfi Ô°uy°u* J¡∑ ˚°uyw¨‹d° N°æ≤ ıÙ<bww¨‹d° ≈¥dÕ fiFÙ* F…oÕ Fæ, ∏Fu* N°≈<W∫°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ
ŸaŸ°≤ tu* <y≤°w° Fæ $ tC<fiZu‹™>, ıæŸu N<Àfi ‹d N°æ≤ ≈®J¡°„≈¥dÕ ≠b°Ô°N°u* Ÿu Ì°fl ≈Ì°S°u˘ J¡°u ıÔ°
ÌuwÙ Fæ, bæŸu FÙ ∫F ŸaF°≤J¡°≤Ù J¡°Ô ˚Ù Ì…≤°„°N°u* Ÿu ⁄Ì∫ J¡°u ıÔ°w° Fæ N°æ≤ Ì…‹¸> ª°¿≤c∫ Ÿu f°F≤ ˚Ù
ıÔ°w° Fæ $ J¡°Ôt∫°ÕÌ°R¡≈ J¨¡w°∏w J¡∑ <≈®∫ ˚°∫°Õ o¿∏B∫°u* J¡∑ <bT∫°u* tu* ≈®b¨<W J¡≤°fiub°ÔÙ ∫F <fi∫<w,
˜Ù F°ufiu Ju¡ J¡°≤d, _b˚°bw# ªaªÔ Fæ, ∫F Ÿt°<@ tu* wÃ≈≤ Ô°uy°u* Ju¡ «¡≈≤ ˚Ù F°S ku¡≤ ÔuwÙ Fæ N°æ≤
fiJu¡ @æ∫Õ J¡∑ w°u ∫F tF°„`C Fæ, Ÿu <¸>J¡fiu fiFÙ* ÌuwÙ $ ıæŸu Ÿ°≥≈ b°∫C J¡°u <fiyÔ ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ∫F
J®¥¡≤ J¡tÕ J¡≤fiub°Ô° J¨¡w°∏w wR¡d „≤Ù≤ J¡°u fC»°≈u tu* ≈F…≥ª°J¡≤ Ÿf ≈®°<d∫°u* J¡°u <fi≤∏w≤ <fiyÔw°
≤Fw° Fæ $ ∫F J¡°Ô <fiÌÕ∫°u* J¡° ≤°ı° Fæ, <J¡ŸÙ N°wÕ ≈®°<d Ju¡ «¡≈≤ ˚Ù Ì∫° fiFÙ* J¡≤w° $ Ÿf ≈®°<d∫°u*
≈≤ Ì∫° J¡≤fiub°Ô° Ì°≤ ≈C”T w°u oŸ ŸaŸ°≤ tu* Ì…ÔÕ˚ F°u y∫° Fæ $$1-6$$ tC<fib≤, ŸaŸ°≤ tu* <ıwfiu ˚Ù
≈®°dÙ Fæ*, fitu* <J¡ŸÙJ¡° ˚Ù Îuÿb∫Õ ≈¥dÕ fiFÙ* Fæ, Ÿ˚Ù wCh~> Îuÿb∫Õ b°Ôu Fæ* $ <ıwfiu ˚Ù <bT∫ Fæ*, bu Ÿ˚Ù
˚∫°fiJ¡ Fæ* $ fiŸu Nfi∏w Ì…#© J¡∑ FÙ ≈®°<›w F°uwÙ Fæ $ N°∫C NÃ∫∏w ªaªÔ Fæ, ŸJu¡ ı°fiu tu* JC¡~> ˚Ù
<bÔ‡f fiFÙ* F°uw° N°æ≤ f°v∫°b_S° t°uF tu* FÙ fÙw ı°wÙ Fæ $ Ÿ˚Ù ŸaŸ°≤Ù ≈C”T <bT∫°u* Ju¡ NfiCŸ∏@°fi
Ÿu FÙ J¡Ôa<J¡w (t<Ôfi<ªW) Fæ, f∏@C-f°∏@b ŸaŸ°≤R¡≈ f∏@ Ju¡ <ÔÎ ≤≠ıCR¡≈ Fæ* $ Ÿ˚Ù ˚°uy
ŸaŸ°≤R¡≈Ù tF°≤°uy Fæ*, NS°Õwg ıæŸu N≈Ø∫Ÿubfi Ÿu ≤°uy fi‹¸> fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ ˚°uy°u* Ju¡ Ÿubfi Ÿu
ŸaŸ°≤R¡≈Ù tF°≤°uy ffi° ≤Fw° Fæ, NwÎb ∏Fu* t¥<wÕt°fi tF°≤°uy FÙ ŸtHfi° ª°<F∫u $ ŸC© N°<Ì J¡∑
w¨‹d°Î≥ t¨yw¨¿‹dJ¡° Ju¡ NfiCR¡≈ Fæ* $ o¿∏B∫°≥ FÙ N≈fiÙ „`C Fæ*, ŸÃ∫, I°fi N°<ÌR¡≈ b_wC (f®Ê)
NI°fib„ NŸÃ∫w° (ÌuF°<Ìw°) J¡°u ≈®°›w F°u yoÕ Fæ $ f∏@fi J¡° FuwC F°ufiu Ÿu tfi N°Ãt° J¡° „`C Fæ Îba
tfi tu* "NFtg' ÎuŸ° N<˚t°fi J¡≤fiu Ÿu tfi°u˚¥w F…N° •w N°Ãt° N°Ãt° J¡°u N°Ãt˚¥w tfi Ÿu FÙ Ì…#©Ù
J¡≤w° Fæ $ NFaJ¡°≤ (N<˚t°fi≈®@°fi N∏w#J¡≤d) N°Ãt° Ju¡ J¡ÔaJ¡ J¡° J¡°≤d Fæ, NS°Õwg _bR¡≈ J¡°u
Ìq<Tw J¡≤ Ìuw° Fæ, fC<]∫°≥ (Nº∫bŸ°∫°ÃtJ¡ b¨<W∫°≥) fnÙ t¨Ì… Fæ*, N°Ãt<fi‹™>° J¡∑ »w° Ÿu ≤<Fw Fæ*,
<J®¡∫° NS°Õwg „°≤Ù¿≤J¡ ≈®b¨<W∫°≥ •Ôu„J¡°¿≤dÙ Fæ* $ ÔÙÔ°Î≥ (t°fi<ŸJ¡ ªu‹¸>°Î≥) ˜Ù ≈≤ FÙ Ju¡¿∏Bw F°u
yoÕ Fæ*, NS°Õwg fiJ¡∑ <bT∫ Ju¡bÔ <˜∫°≥ FÙ F°u yoÕ Fæ* $ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ <bT∫ FÙ Ô‚∫ F°u y∫u Fæ* ∫°fiu
<bT∫°u* J¡∑ N°u≤ FÙ b°Ÿfi°Î≥ Ì°ænwÙ Fæ* $ N°Ãt_k¥¡<wÕR¡≈ ªtÃJ¡°≤ fi‹¸> F°u y∫u Fæ*, <˜∫°≥ Ì°uT°u* J¡∑
≈w°J¡° Ju¡ ŸÂ„ F°u yoÕ Fæ* N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ <bT∫ fiÙ≤Ÿ F°u y∫u Fæ* $ tC<fib≤, Ÿwg ≈Ì°SÕ f®Ê J¡°∫ÕJ¡°≤dŸa|°wR¡≈Ÿu (ÌuF, o¿∏B∫ N°<Ì R¡≈ Ÿu) ı°fi° ı°w° Fæ, NS°Õwg ŸaŸ°≤Ù Ô°uy ÌuF, o¿∏B∫ N°<Ì J¡°u FÙ
N°Ãt° ŸtHwu Fæ*, ¿ªW NFaJ¡°≤ tu* ≈®<b‹¸> <J¡∫° y∫° Fæ NS°Õwg Ô°uy°u* J¡° <ªW NFaJ¡°≤ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ,
<ıwfiu ≈Ì°SÕ Fæ* bu fi°„ Ÿu y®_w Fæ* (<bfi°„Ù Fæ*) $ •w N<fiÃ∫ ≈Ì°S°u˘ J¡° <ıŸtu* Ô∫ F°uw° Fæ, Ÿ
78
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
N°Ãt° J¡°u J¡°uoÕ fiFÙ* ı°fiw° $ Zu‹™>wt fC<] fiu Ÿ˚Ù Ju¡ N∏w#J¡≤dJ¡°u ∆∫°JC¡Ô J¡≤ ≤•©° Fæ, <J¡ŸÙJ¡°
N∏w#J¡≤d ŸC©Ù fiFÙ* Fæ, Ju¡bÔ Ì…#© FÙ Ì…#© ~>°∫° Fæ, ≤°yR¡≈Ù ≤°uy <Ìfi-<Ìfi f» ≤F° Fæ, bæ≤°À∫ J¡°
J¡FÙ* ≈w° fiFÙ* Fæ $ N°ÃtÌ„Õfi„<•w ≤ı°uyCd Ÿu fi‹¸> F°u yoÕ Fæ N°æ≤ wt°uyCd f» ≤F° Fæ, Ÿ[byCd J¡°
J¡FÙ* ≈w° fiFÙ* Fæ Îba w[b≈Ì°SÕ NÃ∫∏w Ìq≤ Fæ $ ıÙbfi NÃ∫∏w N<_S≤ Fæ, t¨Ã∫C N°fiu Ju¡ <ÔÎ wÃ≈≤ FÙ
Fæ, @æ∫Õ J¡° ŸbÕS° <bfi°„ F°u y∫° Fæ N°æ≤ Ô°uy°u* J¡° wCh~> <bT∫°u* tu* NfiC≤°y <fiÃ∫ f»w° ı° ≤F° Fæ $ t<w
t¥©Õw° Ÿu t<Ôfi F°u yoÕ Fæ, „≤Ù≤ J¡° N¿∏wt ≈¿≤d°t ÎJ¡t°` fi°„ FÙ Fæ NS°Õwg ŸJ¡°u Nbÿ∫ fi‹¸>
F°ufi° Fæ, „≤Ù≤ tu* fC»°≈° t°fi°u* ≈®J¡°<„w F°u ≤F° Fæ N°æ≤ ≈°≈ ©¥f ÌtÌt° ≤F° Fæ $ <Ìfi-≈®<w<Ìfi ıb°fiÙ
≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ˚°y ≤FÙ Fæ, ŸÃŸay<w J¡° J¡FÙ* ≈w° fiFÙ* Fæ, <ıŸŸu Ì…#© Ÿu ~C>¸>J¡°≤° ≈®°›w F°u ı°∫, ÎuŸÙ
J¡°uoÕ y<w fiFÙ* Fæ N°æ≤ ŸÃ∫w° J¡° Ì∫ w°u <J¡ŸÙ tu* ˚Ù fiFÙ* <Ì©°oÕ Ìuw° $ N∏w#J¡≤d t°uFı°Ô Ÿu
NÃ∫∏w N°h~>°<Ìw-Ÿ° F°u y∫° Fæ, ÌqŸ≤u J¡°u ŸC©Ù Ìu©J¡≤ F°ufiub°Ôu Ÿ∏w°uT J¡° J¡FÙ* ≈w° FÙ fiFÙ* Fæ,
≠≠bÔ J¡”d° J¡° Ì∫ J¡FÙ* fiFÙ* F°uw° N°æ≤ fiÙªw° fi t°Ô¥t J¡F°≥ Ÿu ªÔÙ N° ≤FÙ Fæ $ @Ù≤w°
N@Ù≤w° tu* ≈¿≤dw F°u yoÕ Fæ, Ÿ‡≈¥dÕ ıÙb°u* J¡° ı∏t N°æ≤ t≤d ∫° ºbÕytfi N°æ≤ N@°uytfi FÙ
ÎJ¡t°` J¡°t Fæ, Ì…ıÕfi J¡° Ÿay ≈Ì-≈Ì ≈≤ N<wŸCÔ˚ Fæ, Ÿ≠ıfi J¡∑ Ÿay<w N<wÌ…ÔÕ˚ Fæ $ Ÿ‡≈¥dÕ
≈Ì°SÕ Ã≈<W-<bfi°„„ÙÔ Fæ* N°æ≤ b°Ÿfi° ≈Ì°S°u˘ Ju¡ fi‹¸> F°ufiu ≈≤ ˚Ù fi‹¸> fiFÙ* F°uwÙ $ bFÙ ŸaŸ°≤ tu*
f∏@fi J¡≤fiub°ÔÙ Fæ $ J¡°Ô <fiÃ∫ ≈®°<d∫°u* Ju¡ HC^±> Ju¡ HC^±> J¡°u fi t°Ô¥t J¡F°≥ Ôu ı°w° Fæ $ <Ì„°Î≥ ˚Ù,
<ı∏Fu* J¡°Ô Ÿu F≤u ı°fiu J¡° ˚∫ fiFÙ* Fæ, fiFÙ* <Ì©°oÕ ÌuwÙ, fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ*, Ìu„ ˚Ù NÌu„ F°u ı°w° Fæ
NS°Õwg fi‹¸> F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ≈bÕw ˚Ù ¸¥>¸> ı°wu Fæ*, <k¡≤ tu≤u ŸÌ¨„ ı∏wC J¡∑ ¿_S≤w° tu* •∫° <bÿb°Ÿ
Fæ ? Ÿ∏t°`_b˚°bb°Ô° oÕÿb≤ N°J¡°„ J¡°u ˚Ù ©° ı°w° Fæ, ª°æÌF°u* ˚Cbfi°u* J¡°u fi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ N°æ≤
≈¨¿SbÙ ˚Ù ŸÙŸu fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ, <k¡≤ tu≤u ıæŸu ıÙb J¡∑ ¿_S≤w° tu* •∫° <bÿb°Ÿ Fæ ? ŸtCB ˚Ù Ÿ¥©
ı°wu Fæ*, w°≤u ˚Ù ¸¥>¸> ≈nwu Fæ* N°æ≤ <Ÿ] ˚Ù fi‹¸> F°u ı°wu Fæ*, <k¡≤ tu≤u ıæŸu ıfi J¡∑ ¿_S≤w° tu* •∫°
<bÿb°Ÿ Fæ ? fnu-fnu ≈≤°J®¡tÙ ÌæÃ∫°u* J¡°u ˚Ù oÕÿb≤ fi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ, @®Cb Ju¡ ıÙbfi J¡° ˚Ù J¡°uoÕ <fiÿª∫
fiFÙ* Fæ N°æ≤ Nt≤ ˚Ù (Ìubw° ˚Ù) t°≤u ı°wu Fæ*, <k¡≤ tu≤u ıæŸu ıÙb J¡∑ ¿_S≤w° tu* •∫° <bÿb°Ÿ F°u
ŸJ¡w° Fæ ? bF o∏B J¡°u ˚Ù N≈fiu tC≥F Ÿu ªf° ±>°Ôw° Fæ, ∫t J¡°u ˚Ù N≈fiu J¡°∫Õ Ÿu <b≤w J¡≤ Ìuw° Fæ
∫°fiu fi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ N°æ≤ ŸÙŸu b°∫C ˚Ù N˚°b J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ, <k¡≤ tu≤u ıæŸu ≈®°dÙ tu* ¿_S≤w°
J¡∑ •∫° N°„° ? ª∏Bt° ˚Ù „¥∏∫w° J¡°u (N˚°b J¡°u) ≈®°›w F°u ı°w° Fæ, Ÿ¥∫Õ Ju¡ ˚Ù ©^±>-©^±> F°u
ı°wu Fæ*, N°æ≤ N<Àfi ˚Ù ˚Àfi F°u ı°wÙ Fæ NS°Õwg „°∏w F°u ı°wÙ Fæ, <k¡≤ tu≤u ıæŸu ≈®°dÙ J¡∑ •∫° N°„°
Fæ ? f®Ê° J¡∑ ˚Ù Nb<@ Fæ NS°Õwg f®Ê° J¡∑ ˚Ù Ÿt°<›w J¡° NbŸ≤ <fi∫w Fæ, Nı∏t° <b‹dC J¡° ˚Ù
ŸaF°≤ F°uw° Fæ N°æ≤ <„bıÙ ˚Ù fiFÙ* ≤Fwu, <k¡≤ tu≤u ıæŸu tfiC‹∫ J¡∑ ¿_S≤w° J¡∑ N°„° Ju¡bÔ Ì…≤°„° FÙ
Fæ $ J¡°Ô J¡° ˚Ù ı°u <bfi°„ J¡≤w° Fæ, <fi∫<w J¡°u ˚Ù fi‹¸> J¡≤ ±>°Ôw° Fæ, N°æ≤ Nfi∏wN°J¡°„ J¡°u fi‹¸>
J¡≤ Ìuw° Fæ, bF ˚Ô° tCHu J¡F°≥ ~>°unuy°, oŸ <ÔÎ tu≤u ıæŸu ıÙb°u* J¡∑ ¿_S≤w° J¡° J¡˚Ù ˚Ù <bÿb°Ÿ fiFÙ*
F°u ŸJ¡w° $ <ıŸJ¡° J¡°fi°u* Ÿu Zbd fiFÙ* F°uw°, b°dÙ Ÿu J¡Sfi fiFÙ* F°uw° N°æ≤ fiu`°u* Ÿu Ì„Õfi fiFÙ* F°uw°
ÎuŸu NI°w_bR¡≈ Îba ˚®°<∏w Ã≈∏fi J¡≤fiub°Ôu <J¡ŸÙ Ÿ¥‚t w[b Ÿu ª°æÌF°u* ˚Cbfi N≈fiÙ N°Ãt° tu*
t°∫° π°≤° <Ì©Ô°∫u ı° ≤Fu Fæ* $ NFaJ¡°≤°a„ J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ ŸfJu¡ tº∫ tu* <fib°Ÿ J¡≤fiub°Ô° bF w[b
ŸyÕ - 26]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
79
wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* tu* ¿_Sw ≈®°<d∫°u* tu* Ÿu <ıŸu fi‹¸> fiFÙ* J¡≤w°, ÎuŸÙ J¡°uoÕ b_wC Fæ FÙ fiFÙ* $$7-32$$
ŸJ¡∑ ŸbÕfi°„J¡w° J¡° ≈≈°Ìfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <fi≤aJC¡„ _bw∏`w° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ≈bÕw <„©≤ Ÿu buy≈¥bÕJ¡ fFw° F…N° ıÔ y°uÔ ≈ÃS≤°u* J¡°u fiÙªu J¡∑ N°u≤ Ôu ı°w° Fæ, bæŸu FÙ
Nb„ (!) ≤S˚¥w Ÿ¥∫Õ J¡°u oÕÿb≤ ª\>°fi, ≈bÕw N°æ≤ ≈¿≤©°N°u* tu* F°≥J¡w° Fæ $ ıæŸu ≈J¡° F…N° N©≤°u¸>
J¡° k¡Ô J¡<™>fi <~>ÔJu¡ Ÿu <|≤° ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ bF tº∫ tu* ¿_Sw Ìubw°, NŸC≤ N°<ÌJ¡° <fib°Ÿ ≈¨ØbÙR¡≈
yu*Ì J¡°u Ìubw°N°u* Ju¡ <fib°Ÿ˚¥w ≠∫°u<wÿªJ®¡ Ÿu ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ∆∫°›w <J¡∫u F…Î Fæ $ _byÕ tu* Ìubw°, ˚¥Ô°uJ¡
tu* tfiC‹∫ N°æ≤ ≈°w°Ô tu* Ÿ≈°u˘ J¡∑ ŸÙfiu J¡v≈fi° J¡≤ ≤•©Ù Fæ, bF ıf oh~>° F°uwÙ Fæ, w˚Ù ∏Fu* ıÙdÕ„ÙdÕ Ì„° J¡°u ≈®°›w J¡≤° Ìuw° Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ oŸ ıywg J¡° NÃ∫∏w ≈≤°@Ùfi F°ufi° fn° ˚°≤Ù Ì°uT Fæ,
ÎuŸu N∏∫°@Ùfi ıywg tu* N°_S° J¡≤fi° t¥©Õw° FÙ Fæ $ ıywg Ju¡ N<@≈<w Ju¡ Ÿ°S F…Î ≤d tu* <bı∫Ù NwÎb
≈≤°J®¡t ≈¥dÕ J¡°tÌub NfiC<ªw R¡≈ Ÿu ıywg J¡°u N≈fiu b„ tu* J¡≤ N≈fi° ≈®˚°b <Ì©° ≤F° Fæ $ ıæŸu tW
yı≤°ª tÌ Ÿu ª°≤°u* N°u≤ <Ì„°N°u* J¡°u ŸCy¿∏@w J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ bŸ∏wM¡wC ≈C‹≈b¨<‹¸> π°≤° ª°≤°u* N°u≤
<Ì„°N°u* J¡°u ŸCy¿∏@w J¡≤ <ªW J¡°u ªaªÔ J¡≤ ÌuwÙ Fæ $ NfiC≤°y∫C•w t<FÔ°N°u* Ju¡ ªaªÔ Ô°uªfi°u* Ju¡ J¡¸>°s
<bsu≈ Ju¡ Ô‚∫ ffiu F…Î tfi J¡°u tF°fig <bbuJ¡ ˚Ù _b_S fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w° $ ÌqŸ≤°u* J¡° ≈J¡°≤ J¡≤fiub°ÔÙ,
ÌqŸ≤°u* Ju¡ Ì…#© Ÿu N<w Ÿ∏w›w N°æ≤ N≈fiÙ N°Ãt° J¡°u „°¿∏w Ìufiub°ÔÙ „ÙwÔ fC<] Ÿu ∫C•w I°fiÙ ≈C”T
FÙ ŸC©Ù Fæ, ÎuŸ° tu≤° » <bÿb°Ÿ Fæ $ Ã≈∏fi F°uJ¡≤ fi‹¸> F°ufiub°Ôu J¡°ÔR¡≈Ù fnb°<Àfi Ju¡ tC≥F tu* <y≤fiub°Ôu
ıÙbfiR¡≈Ù Ÿ°y≤ Ju¡ w≤ay Ju¡ Ÿt°fi ≈Ì°S°u˘ J¡°u J¡°æfi <yfi ŸJ¡w° Fæ ? ıæŸu Ÿ°y≤ tu* Ã≈∏fi F°uJ¡≤ fnb°<Àfi
Ju¡ tC≥F tu* <y≤J¡≤ fi‹¸> F°ufiub°Ôu NfiuJ¡ J¡vÔ°u*Ô°u J¡°u J¡°uoÕ <yfi fiFÙ* ŸJ¡w° bæŸu FÙ ŸaŸ°≤ tu* Ã≈∏fi F°uJ¡≤
J¡°Ô Ju¡ tC≥F tu* <y≤fiub°Ôu NŸa¶∫ ıÙb°u* J¡°u <yfi ŸJ¡fiu J¡∑ <J¡Ÿtu* „<•w Fæ ? Ì°uTR¡≈Ù H°<n∫°u* tu* ¿_Sw
t¨y°u* ∫° ≈<s∫°u* Ju¡ wCv∫ Ÿ˚Ù tfiC‹∫ NI°fi Ÿu Ì…≤°„°R¡≈Ù ı°Ô tu* f≥@J¡≤ ı∏tR¡≈Ù ıayÔ tu* <bfi‹¸>
F°u y∫u Fæ* NS°Õwg ıæŸu H°<n∫°u* tu* fæ™>u F…Î t¨y ∫° ≈sÙ _b°Ì Ô°uÔC≈w° Ju¡ J¡°≤d NI°fi Ÿu ı°Ô tu* k≥¡Ÿ
J¡≤ fi‹¸> F°u ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ Ì°uT≈¥dÕ tfiC‹∫ NI°fi Ÿu Ì…≤°„°f] F°uJ¡≤ ı∏tR¡≈Ù ıayÔ tu* fi‹¸> F°u ı°wu
Fæ* $ ofi ŸaŸ°≤Ù Ô°uy°u* J¡∑ N°∫C <b<b@ ı∏t°u* tu* ≈¥b°uÕ•w Ì°uT°u* Ÿu F°ufiub°Ôu JC¡J¡t°u˘ Ÿu (J¡°‡∫ N°æ≤ <fi<T]
J¡t°u˘ Ÿu) fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $ fiJ¡° k¡Ô ı°u _byÕ, fi≤J¡ N°<Ì Fæ bF N°J¡°„ tu* b¨s F°u N°æ≤ Ÿ b¨s tu*
Ôw° ˚Ù F°u, Ÿ Ôw° Ÿu yÔu tu* k¡°≥ŸÙ ÌuJ¡≤ tfiC‹∫ Ô¸>J¡° <Ì∫° ı°∫, ŸJu¡ Ÿt°fi N∏w tu* ≈wfi
J¡≤°fiub°Ô° FÙ Fæ $ ŸJ¡∑ <fib¨<W Ju¡ <ÔÎ ≈°∫ J¡≤fi° w°u Ìq≤ ≤F°, ≈≤∏wC ŸJ¡° <bª°≤ J¡≤fiub°Ôu Ô°uy
˚Ù Ftu* fiFÙ* <Ì©Ô°oÕ Ìuwu $$33-42$$ M¡<T≈®b≤, oŸ ŸaŸ°≤ tu* ªaªÔ N°æ≤ taÌ fC<] Ÿu ∫C•w Ô°uy N°ı
ßb Fæ, ∫F ŸCF°bfiÙ M¡wC Fæ, oŸtu* ∫°`° J¡≤fiÙ ª°<FÎ, ∫u Ft°≤u f°∏@b Fæ*, <b<„‹¸> ˚°uy°u* Ÿu ∫C•w
∫F ŸC© Fæ, ∫°u* b¨S° FÙ NfiuJ¡ ŸaJ¡v≈-<bJ¡v≈ J¡≤ fi‹¸> F°u ı°wu Fæ* $$43$$
~>ÆfÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w $
! "∫ N°<ÌÃ∫u <w‹™>fig' oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu N≈fiu tu* N@Ù<‹™>w oÕÿb≤ Ÿu ≈®u¿≤w F°ufiub°Ô° Îba ª\>°fi,
≈F°n N°<Ì Ì…yÕt _S°fi°u* tu* <J¡≤dR¡≈Ù |°unu Ju¡ ≈æ≤°u* Ÿu ªÔwu F…Î Ÿu Ÿ¥∫Õ tu* ≤S J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ yoÕ Fæ $
80
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
ŸW°oÕŸb°≥ ŸyÕ
≈¥bÕ tu* •w N°æ≤ NfiC•w t°us Ju¡ <b≤°u@Ù ≈Ì°S°u˘ tu*, bæ≤°À∫ Ju¡ <ÔÎ, <b_w°≤≈¥bÕJ¡ Ì°uT°u* J¡° bdÕfi $
≈FÔu ı°u J¡Fu ı° ªCJu¡ Fæ* N°æ≤ ı°u fiFÙ* J¡Fu y∫u, fi Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ tu* N∏∫°∏∫ Ì°uT°u* J¡°u Ì„°Õwu F…Î
N≈fiu <ªW J¡∑ „°¿∏w Ju¡ J¡°≤dÙ˚¥w ≈Ì°SÕ J¡∑ N≈®°<›w J¡°u Ì„°Õwu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tC<fib≤, N°æ≤ ŸC<fiÎ, b_wCw# NÃ∫∏w N≤tdÙ∫ ≈≤ ıf wJ¡ <bª°≤ fiFÙ*
<J¡∫° ı°w° Fæ, wf wJ¡ ≤tdÙ∫ Ÿ° t°Ô¥t ≈nfiu b°Ôu oŸ ıywg tu* <ıŸ ≈Ì°SÕ Ju¡ ≈®°›w F°ufiu Ÿu <ªW
tu* „°¿∏w (≈¥dÕJ¡°tw°) ≈®°›w F°u b柰 J¡°uoÕ ˚Ù ≈Ì°ÕS tu≤Ù ŸtH tu* fiFÙ* N°w° $ <bª°≤ J¡≤ Ìu<©Î,
f°v∫°b_S° <b<b@ ≈®J¡°≤ Ÿu J¡¿v≈w J®¡∑n°J¡°æwCJ¡ tu* FÙ fÙw ı°wÙ Fæ, Ÿtu* <ªW J¡∑ ¿_S≤w° J¡°
Ôu„ ˚Ù fiFÙ* ≤Fw° $ wÌ…≈≤°∏w ∫°æbfi ≈Ì°≈Õd J¡≤w° Fæ $ ∫°æbfi tu* <ªWR¡≈Ù t¨y ˜ÙR¡≈Ù yCk¡°N°u* tu* FÙ
ıÙdÕ F°u ı°w° Fæ, Ÿtu* ˚Ù <ªW tu* „°¿∏w fiFÙ* ≤FwÙ $ wÌfi∏w≤ b¨]°b_S° Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ „≤Ù≤
ıÙdÕ-„ÙdÕ F°u ı°w° Fæ, Ÿ Ÿt∫ ˚Ù „°<∏w fiFÙ* ≤FwÙ, ∫°u* ≈C”T°SÕŸ°@fi°„¥∏∫ NwÎb ∆∫SÕ N°∫C
<fw°fiu Ÿu tfiC‹∫°u* J¡°u Ju¡bÔ Ì…#© FÙ Ì…#© ≈®°›w F°uw° Fæ, ŸC©-„°¿∏w J¡° J¡FÙ* Ôu„ ˚Ù fiFÙ* Fæ $
b¨]°b_S°R¡≈Ù <FtbT°Õ Ÿu fi‹¸> F…oÕ „≤Ù≤R¡≈Ù J¡t<ÔfiÙ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ıf ≈®°dR¡≈Ù ˚®t≤ N<wÌq≤
ªÔ° ı°w° Fæ, wf tfiC‹∫ J¡° ∫F ŸaŸ°≤R¡≈Ù Ÿ≤°ub≤ Ÿ¥© ı°w° Fæ $$1-3$$ b¨]°b_S° N°J®¡°∏w,
<ıŸtu* NfiuJ¡ ≈<Ôw°<Ì fi∫u-fi∫u k¥¡Ô <©Ôu Fæ* N°æ≤ NÃ∫∏w ıÙdÕ tfiC‹∫°u* J¡∑ „≤Ù≤R¡≈Ù Ôw° ıf
NÃ∫∏w ≈°J¡ (≈¿≤d°t) J¡°u ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ, wf ∫F t¨Ã∫C J¡°u N<w N°fi∏Ì ÌuwÙ Fæ, NS°Õwg ı≤°ıÙdÕ „≤Ù≤ J¡°u Ìu©J¡≤ t¨Ã∫C J¡°u fn° N°fi∏Ì F°uw° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$4$$ oŸ Ô°uJ¡ tu* w¨‹d°R¡≈Ù fiÌÙ
<fi≤∏w≤ fFwÙ Fæ, bF N≈fiu ≈®fÔ buy Ÿu ŸaŸ°≤ Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ Nfi∏w ≈Ì°S°u˘ J¡°u <fiyÔ yoÕ Fæ N°æ≤
Ÿ∏w°uTR¡≈Ù w¸>b¨s J¡∑ ın°u* J¡°u ©°uÌfiu tu* fnÙ Ìs Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ ŸaŸ°≤ Ju¡ N<©Ô N°æ≤ Nfi∏w
≈Ì°S°u˘ J¡°u <fiyÔ J¡≤ ˚Ù oŸu Ÿ∏w°uT fiFÙ* F…N° Fæ $ ªtÕ Ÿu N°h~>°<Ìw ∫F „≤Ù≤R¡≈Ù fi°æJ¡° ŸaŸ°≤R¡≈Ù
ŸtCB tu* ŸC© Ì…#©R¡≈Ù w≤ay°u* Ÿu ∆∫°JC¡Ô N°æ≤ FÔJ¡∑ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d _b∫a ˚Ù o@≤-@≤ |¥t ≤FÙ Fæ
N°æ≤ oŸÙ<ÔÎ fiÙªu ±¥>ffiu Ju¡ <ÔÎ wæ∫°≤ Fæ, ≈°≥ª o¿∏B∫R¡≈Ù ty≤ ˚Ù oŸJu¡ ±¥>ffiu tu* ŸF°∫J¡ F°u ≤Fu Fæ*,
•∫°u*<J¡ oŸtu* fæ™>u F…Î ıÙb bæ≤°À∫∫C•w N°æ≤ @æ∫Õ„°ÔÙ fiFÙ* Fæ $ M¡<TıÙ, <ıŸtau w¨‹d°R¡≈Ù Ôw°Î≥ FÙ
N<@J¡ Fæ*, ÎuŸu bfi tu* |¥tfiub°Ôu ∫u tfiR¡≈Ù f∏Ì≤ J¡°tR¡≈Ù b¨s°u* J¡∑ ŸæJ¡n°u* „°©°N°u* tu* |¥tJ¡≤ ∆∫SÕ
FÙ N°∫C sÙd J¡≤wu Fæ*, ∏Fu* k¡Ô JC¡~> ˚Ù ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $ NS°Õwg J¡°t <b„°Ô b¨s Ÿt°fi Fæ, bF
w¨‹d°R¡≈Ù Ôw°N°u* Ÿu N°h~>°<Ìw ˚Ù Fæ, ŸJ¡∑ NŸa¶∫ „°©°-≈®„°©°Î≥ Fæ* $ tfiR¡≈Ù f∏Ì≤ k¡Ô J¡∑
oh~>° Ÿu fitu* <fi≤∏w≤ ≈∫Õ¸>fi J¡≤wu Fæ*, ty≤ ∏Fu* o¿h~>w k¡Ô J¡∑ ≈®°<›w fiFÙ* F°uwÙ $$5-7$$ tFTuÕ,
<ı∏Fu* N°≈<W∫°u* tu* Ì…#© N°æ≤ t°uF ≈®°›w fiFÙ* F°uwu, Ÿ‡≈<W∫°u* tu* <ıfiJu¡ tfi tu* w<fiJ¡ ˚Ù NFaJ¡°≤ fiFÙ*
N°w° N°æ≤ <˜∫°u* π°≤° <ıfiJ¡° N∏w#J¡≤d Ìq<Tw fiFÙ* F°uw° ÎuŸu tF°fig ≈C”T oŸ Ÿt∫ N<wÌ…ÔÕ˚ Fæ* $
ıf tæ* bÙ≤w° Ju¡ ÃJ¡TÕ J¡° <bª°≤ J¡≤w° Fq≥ wf tCHu yı|¸>°R¡≈Ù w≤ay°u* Ÿu ≈¥dÕ Ÿay®°tŸ°y≤ J¡°u ı°u
wæ≤wu Fæ* bu „¥≤ ≈®wÙw fiFÙ* F°uwu, tæ* ∏FÙ* J¡°u „¥≤bÙ≤ ŸtHw° Fq≥, ı°u Ô°uy tfiR¡≈Ù w≤ay°u* Ÿu ≈¥dÕ oŸ
bwÕt°fi ÌuF, o¿∏B∫R¡≈Ù Ÿ°y≤ J¡°u <bbuJ¡, bæ≤°À∫ N°<Ì π°≤° N°æ≤ ˚°bÙ ÌuF, o¿∏B∫R¡≈ Ÿ°y≤ J¡°u
ŸyÕ - 27]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
81
t¥ÔNI°fi Ju¡ h~>uÌ π°≤° ˚ÔÙ˚°≥<w wæ≤ ı°wu Fæ* $ ty≤ ÎuŸ° J¡≤fi° fn° J¡<™>fi Fæ, •∫°u*<J¡ ŸJu¡
≈°∫ FÙ Ì…ÔÕ˚ Fæ* $$8,9$$
J¡tÕ FÙ ÌuF, o¿∏B∫R¡≈Ù Ÿ°y≤ J¡°u w≤fiu J¡° ≈°∫ Fæ, ÎuŸÙ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<J¡ŸÙJ¡∑ J¡°uoÕ ˚Ù <J®¡∫° ŸaŸ°≤ Ju¡ N°Ã∫¿∏wJ¡ <bfi°„R¡≈ k¡Ô J¡°u Ìufiub°ÔÙ fiFÙ* Fæ $ <J®¡∫°R¡≈Ù Ì…≤°„°
<≈„°ªÙ π°≤° <ıŸJ¡∑ <ªWb¨<W fi‹¸> F°u yoÕ Fæ, ÎuŸ° ≈C”T <ıŸ <J®¡∫° J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ <bZ°<∏w J¡°u
≈®°›w F°u, ÎuŸÙ <J®¡∫° J¡°uoÕ fiFÙ* <Ì©°oÕ ÌuwÙ, •∫°u*<J¡ "wÌg ∫SuF J¡tÕ<ªw°u Ô°uJ¡#' NS°Õwg ıæŸu oŸ Ô°uJ¡
tu* J¨¡<T N°<Ì J¡tÕ Ÿu ≈®°›w ≈°<ıÕw _byÕ N°<Ì Ô°uJ¡ ˚Ù sÙd F°u ı°wu Fæ*, ÎuŸÙ ZC<w Fæ $ NwÎb J¡tÕ
Ÿu ı°u k¡Ô Ã≈∏fi F°uw° Fæ, ŸJ¡° Nbÿ∫ <bfi°„ F°u ı°w° Fæ, ÎuŸ° <fi∫t Ô°uJ¡ tu* Ìu©° ˚Ù ı°w° Fæ $$10$$
˚°À∫°uÌ∫ F…Î <ffi° J¡∑<wÕ, ≈®w°≈, Ô‚tÙ N°<Ì ~>°u¸>u-t°u¸>u k¡Ô ˚Ù, @æ∫Õ N°<Ì Ju¡ fi°„J¡ ≤°y,
Ô°u˚ N°<Ì J¡∑ ≈®fÔw° Ju¡ J¡°≤d, ıf Ì…ÔÕ˚ F°uwu Fæ*, wf tF°k¡Ô t°us w°u ˚°À∫°uÌ∫ F…Î <ffi° F°u fiFÙ*
ŸJ¡w°, oŸtu* J¡Ffi° FÙ •∫° Fæ ? oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ı°u tF°≈C”T J¡∑<wÕ Ÿu ŸaŸ°≤ J¡°u, ≈®w°≈°u* Ÿu <Ì„°N°u* J¡°u, Ÿ‡≈<W Ÿu ∫°ªJ¡°u* N°æ≤ st°, <bfi∫,
Ì°≤w° N°<Ì Ÿ°¿[bJ¡ fÔ Ÿu (N) Ô‚tÙ J¡°u ≈¥dÕ J¡≤wu Fæ*, J¡˚Ù sÙd fi F°ufiub°Ôu @æ∫Õ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ
ÎuŸu tF°≈C”T ≈¨<SbÙ tu* ŸCÔ˚ fiFÙ* Fæ $$11$$
˚°À∫°uÌ∫ F°ufiu ≈≤ Ÿf ıyF N˚Ù‹¸> b_wC ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ≈C”T J¡° ≈®∫Ãfi <bk¡Ô Fæ,
oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
≈F°n J¡∑ <„Ô°t∫ ª\>°fi Ju¡ ˚Ùw≤ <_Sw ˚Ù Îba bı® Ÿu ffiu F…Î |≤ Ju¡ ˚Ùw≤ fæ™>u F…Î ˚Ù ˚°À∫„°ÔÙ
≈C”T Ju¡ ≈°Ÿ Ÿ‡≈¥dÕ N<dt° N°<Ì <Ÿ<]∫°≥ N°æ≤ Ÿ‡≈<W∫°≥ fnu buy Ju¡ Ÿ°S N° ı°wÙ Fæ*, ıæŸu <J¡
N°≈<W∫°≥ N°wÙ Fæ* NS°Õwg ıæŸu fC≤u <Ìfi°u* tu* N°≈<W∫°≥ Nfi°∫°Ÿ ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ*, bæŸu FÙ ˚Ôu <Ìfi°u*
tu* Ÿ‡≈<W∫°≥ N°æ≤ <Ÿ<]∫°≥ ˚Ù N≈fiu N°≈ buy≈¥bÕJ¡ N° ı°wÙ Fæ* $$12$$ ≈¥≠∫b≤, ˚®°¿∏wb„ ≈C`,
<˜∫°≥, @fi N°<Ì ı°u Ÿ‡≈¥dÕ ≤Ÿ°∫fi Ju¡ Ÿt°fi ŸC©Ÿ°@fi ŸtHu ı°wu Fæ*, t¨Ã∫CJ¡°Ô N°fiu ≈≤ bu ≈C`
N°<Ì N<w≤tdÙ∫ ˚°uyıfiJ¡ <bT∫ JC¡~> fiFÙ* J¡≤wu, ≈≤∏wC <bT J¡∑ t¥h~>°Õ Ju¡ Ÿt°fi NÃ∫∏w Ì…#©Ì°∫Ù
FÙ F°uwu Fæ* $ „≤Ù≤ J¡∑ f°v∫ N°<Ì Nb_S°N°u* Ju¡ NbŸ°fi tu* NS°Õwg b¨]°b_S° tu* Ì…#©t∫ <bTt°b_S°
J¡°u ≈®°›w F…N° NwÎb Ì…#©Ù ıÙdÕ ≈C”T oŸ Ô°uJ¡ tu* N≈fiu ≈C^∫Ÿaª∫„¥∏∫ NwÙw J¡t°u˘ J¡° _t≤d J¡≤
Ì…#ŸF N∏wÌ°ÕF Ÿu ıÔw° Fæ $$13,14$$ tfiC‹∫ ıÙbfi Ju¡ N°≤‡˚ tu* J¡t°fiu J¡∑ N°æ≤ ˚°uyw¨‹d° J¡∑
≈®fÔw° Ÿu t°ust°yÕJ¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ju¡bÔ J¡°t N°æ≤ NSÕ J¡∑ <ª∏w° Ÿu ∫C•w F°uw° Fæ N°æ≤ wÌfiCŸ°≤Ù
J¡°∫°u˘ tu* bF Ÿt∫ J¡°u <fw°w° Fæ $ <k¡≤ b¨]°b_S° N°fiu ≈≤ t∫¥≤ Ju¡ ªaªÔ ≈*©°u* Ju¡ Ÿt°fi J¡‡≈t°fi
≈C”T J¡° <ªW <J¡Ÿ J¡tÕ Ÿu „°¿∏w J¡°u ≈®°›w F°u ? NS°Õwg <ªW J¡∑ „°¿∏w Ju¡ Ÿ°@fi˚¥w J¡tÕ w°u Ÿfiu
J¡˚Ù <J¡∫u FÙ fiFÙ*, <k¡≤ ŸJ¡° <ªW „°∏w Jæ¡Ÿu F°uy° ? $$15$$
ı°u Ô°uy @t°uÕ≈°ıÕfi fiFÙ* J¡≤wu, fiJu¡ <ªW tu* ˚Ôu FÙ „°¿∏w fi F°u; ≈≤ @t°uÕ≈°ıÕfi J¡≤fiub°Ôu
N°≈ Ô°uy°u* Ju¡ tfi tu*, @tÕ Ju¡ k¡Ô Ju¡ Ô°˚ Ÿu, „°<∏w •∫°u* fi <b≤°ıt°fi F°uyÙ ? ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤ @tÕ
Ju¡ k¡Ô _byÕ, ≈C` N°<Ì ˚Ù J¡°uoÕ Ÿ°≤b°fig ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
N st°, <bfi∫, Ì°≤w° N°<Ì Ÿu Ô‚tÙ ≈¥dÕ-ŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ $
82
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
Nfi°Ãt° tu* ≈®Ù<w J¡≤fiub°Ôu Ô°uy ˚°À∫b„ ≈®°›w F…Î, Ÿ°tfiu ¿_Sw ˚Ù, fiÌÙJ¡∑ «≥¡ªÙ w≤ay°u* Ju¡
Ÿt°fi „Ù|® fi‹¸> F°u ı°fiub°Ôu NwÎb N≈®°›w≈®°∫ <J®¡∫°k¡Ô _byÕ N°<Ì π°≤° ba<ªw F°uwu Fæ*, ™>yu ı°wu
Fæ* $ ˚°b ∫F <J¡ bFÙ Ô°˚ Ÿhª° Ô°˚ Fæ, ı°u ≈®°›w F°uJ¡≤ fi‹¸> fiFÙ* F°uw° N°æ≤ <ıŸŸu NfiSÕ fiFÙa
F°uw°, ÌqŸ≤° Ô°˚ w°u Ju¡bÔ baªfi°t°` FÙ Fæ, ıæŸu <J¡ Nv≈°∫C ≈C` J¡∑ ≈®°<›w N°æ≤ t~>ÔÙ J¡°u fa„Ù tu*
Ôyu F…Î ©°Ω J¡∑ ≈®°<›w $ •w Ô°˚ Ÿu <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° N°ÿb°Ÿfi fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$16$$
N°ŸC≤Ÿ‡≈<W Ju¡ <b_w°≤≈¥bÕJ¡ ≈®Ì„Õfi π°≤° ≈¥b°uÕ•w NSÕ J¡°u FÙ <b„Ì J¡≤wu Fæ* $
∫u J¡°∫Õ ∫FÙ* N°æ≤ N˚Ù J¡wÕ∆∫ Fæ* N°æ≤ ∫u N∏∫ ≈®Ìu„ N°æ≤ N∏∫ J¡°Ô tu* J¡≤dÙ∫ Fæ*, ∫°u* <ıfi J¡°∫°u˘
J¡∑ ŸÌ° <ª∏w° ffiÙ ≤FwÙ Fæ N°æ≤ N∏w tu* <ıfiJ¡° k¡Ô NfiSÕ FÙ Fæ $ fi J¡°∫°u˘ J¡° ≈®∫°uıfi <˜∫°u* wS°
N∏∫°∏∫ Ô°uy°u* J¡∑ ≈®Ÿ∏fiw°J¡° Ã≈°Ìfi (tfi°u≤aıfi) FÙ Fæ, ≈≤ bu ÌuF Ju¡ b¨] F°ufiu wJ¡ Ô°uy°u* Ju¡ <ªW
J¡°u ıf≤Ì_wÙ <bbuJ¡ Ÿu ˚®‹¸> J¡≤ Ìuwu Fæ* $ ıæŸu b¨s°u* Ju¡ ıÙdÕ ≈Wu ı∏t ÔuJ¡≤ „Ù|® fi°„ J¡°u ≈®°›w F°u
ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ N°Ãt-<bbuJ¡ Ÿu ≤<Fw Ô°uy oŸ Ô°uJ¡ tu* ı∏t ÔuJ¡≤ S°unu FÙ <Ìfi°u* tu* J¡FÙ* ªÔu ı°wu
Fæ*, NS°Õwg <bfi‹¸> F°u ı°wu Fæ* $ tF°˚°y, ˚Ô° fwÔ°oÎ w°u ŸFÙ, t¥» ∆∫<•w Ju¡ <Ÿb° J¡°æfi I°fiÙ ıfi
<bbuJ¡∑ ≈C”T°u* J¡∑ Ÿub° N°æ≤ ŸÃJ¡tÕ Ÿu ≤<Fw <Ìfi tu* o@≤-@≤ Ìq≤ wJ¡ |¥t-<k¡≤J¡≤ N°æ≤ Ÿ°a∫J¡°Ô
Ju¡ Ÿt∫ |≤ tu* N°J¡≤ ≤°<` tu* ŸC© J¡∑ fiÙ*Ì Ÿ°u∫uy° ? <Ìfi tu* <bbu<J¡∫°u* J¡∑ Ÿub° Ÿu ≤<Fw N°æ≤ ŸÃJ¡t°u˘
Ÿu „¥∏∫ F°ufiu ≈≤ I°fiÙ J¡°u w°u ≤°<` tu* fiÙ*Ì FÙ fiFÙ* N° ŸJ¡wÙ, ≈≤ NI°fiÙ FÙ <Ìfi tu* <bbuJ¡∑ ıfi°u* J¡∑
Ÿub° N°æ≤ ŸÃJ¡t°u˘ tu* „¥∏∫ F°ufiu ≈≤ ˚Ù o@≤-@≤ |¥t-<k¡≤J¡≤ Ÿ°a∫J¡°Ô tu* N≈fiu |≤ tu* ≈®bu„ J¡≤ ©¥f
ŸC© J¡∑ fiÙ*Ì Ÿ°uw° Fæ $ Ÿ‡≈¥dÕ „`CN°u* Ju¡ <~>∏fi-<˚∏fi F°ufiu ≈≤ N°æ≤ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu @fi-Ÿ‡≈<W J¡∑ b¨<‹¸>
F°ufiu ≈≤ ıf ≈C”T ofi Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ˚°uy°u* J¡°u ˚°uyfiu Ôyw° Fæ w˚Ù fi t°Ô¥t J¡F°≥Ÿu N°J¡≤ t¨Ã∫C Ÿ°tfiu ©nÙ
F°u ı°wÙ Fæ $ oŸ ŸaŸ°≤ tu* Ÿ˚Ù Ô°uy°u* J¡°u <J¡ŸÙ ÎJ¡ N<fiÌuÕÿ∫ NÌ˚Cw J¡°≤d Ÿu N<˚b¨<] J¡°u ≈®°›w F…Î,
NÃ∫∏w wCh~> N°æ≤ sd˚≤ tu* ı∏t ÔuJ¡≤ fi‹¸> F°ufiub°Ôu NS°Õwg <bfi°„„ÙÔ ofi <bT∫°u* fiu ˚®t tu* ±>°Ô
≤•©° Fæ, t°u¿Fw J¡≤ ≤•©° Fæ; NwÎb bu Ô°uy ŸtÙ≈ tu* N°oÕ F…oÕ t¨Ã∫C J¡°u fiFÙ* ı°fiwu, ∫F J¡t N°ÿª∫Õ
J¡∑ f°w fiFÙ* Fæ $ <ıfi Ô°uy°u* fiu <bT∫°u* ≈≤ N°Ÿ<•w, ÌuF Ju¡ Ô°Ôfi-≈°Ôfi N°<Ì π°≤° ⁄‹¸>-≈C‹¸>-„≤Ù≤
F°ufi° FÙ <ªw ŸtH° NS°Õwg <bbuJ¡, bæ≤°À∫ N°<Ì J¡° NU∫°Ÿ fiFÙ* <J¡∫°, bu ™>F≤u <fi≤u fi≤≈„C $ Ÿf
≈®°<d∫°u* Ju¡ ≈≤t <≈®∫ ∫ıt°fiR¡≈ ≈®°d ∏FÙ* fi≤R¡≈ ≈„CN°u* J¡°u (fJ¡≤°u* J¡°u) <fi¿∏Ìw J¡tÕR¡≈Ù ∫I_w‡˚°u*
tu* f°≥@J¡≤ Ì°uTR¡≈Ù J¡°¿Ô©Ÿu fiJ¡° tC≥F J¡°Ô° J¡≤ Ìuwu Fæ* $ wÌ…≈≤°∏w ≤°uyR¡≈Ù M¡¿Ãbı°u* π°≤° Ffifi,
Nay~>uÌfi N°<Ì Ÿu „≤Ù≤ J¡° fi°„ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bu NŸÃ≈®°∫ F°u ı°wu Fæ* $$17-22$$
˚ybwÙ ZC<w fiu ˚Ù J¡F° Fæ - "NŸ∏fiub Ÿ ˚b<w NŸÌg f®Êu<w buÌ ªuwg' NS°Õwg ı°u NŸwg ÌuF
N°<Ì J¡°u f®Ê ŸtHw° Fæ bF NŸwg FÙ F°u ı°w° Fæ $ ÿÔ°uJ¡ tu* "ıfiæ±>J¡°#' ≈Ì Fæ NS°Õwg ıfiR¡≈٠α>J¡
(˚un) <J¡ŸÙ <J¡ŸÙ ∫I tu* ˚un°u* J¡° f<ÔÌ°fi ≈®<Ÿ] Fæ NSb° α>J¡ „ÆÌ J¡∑ fJ¡≤u tu* Ôsd°J¡≤
fi≤R¡≈Ù fJ¡≤° NSÕ J¡≤ Ôufi° ª°<FÎ ($)$
$ ˚°b ∫F <J¡ ıæŸu ∫ıt°fi ∫IJ¡°∫Õ J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ ∫I_w‡˚ tu* f≥@u F…Î fJ¡≤u N°<Ì J¡°
Ÿa_J¡°≤ J¡≤w° Fæ, wÌ…≈≤°∏w M¡¿ÃbJg¡ ŸJ¡° ∫S°<b<@ Ffifi N°æ≤ ŸJu¡ Nay-≈®Ã∫°ay°u* J¡° ~>uÌfi J¡≤wu
Fæ*, bæŸu FÙ ≈≤t <≈®∫ ≈®°d ˚Ù <bT∫˚°uy N°æ≤ ÌuF≈°uTd N°<Ì π°≤° N<w ≈¿≤≈C‹¸> Ô°uy°u* J¡°u <fi¿∏Ìw J¡t°u˘
ŸyÕ - 27]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
83
oŸ ŸaŸ°≤ tu* ∫F ªaªÔ ıfiw° sd tu* fi‹¸> F°ufiub°ÔÙ w≤ay°u* J¡∑ ≈a<•w Ju¡ Ÿt°fi fi t°Ô¥t J¡F°≥ Ÿu
ŸÌ° fnÙ Ãb≤° Ju¡ Ÿ°S N°wÙ Fæ N°æ≤ ıæŸu N°wÙ Fæ bæŸu FÙ Ãb≤° Ju¡ Ÿ°S fi t°Ô¥t ŸÌ° J¡F°≥ ªÔÙ ı°wÙ
Fæ $ "JC¡w°u&<≈' oŸ J¡Sfi Ÿu ıF°≥ Ÿu N°wÙ Fæ N°æ≤ ıF°≥ ªÔÙ ı°wÙ Fæ, Ÿ _S°fi J¡°u Ft ı°fifi° ª°Fwu
Fæ*, ∫F Ÿ¥<ªw F°uw° Fæ $$23$$ >ıæŸu ªaªÔ ˚®t≤R¡≈Ù fi∫fi°u* Ÿu ∫C•w (ªaªÔ ˚®t≤°u* Ÿu Ÿu<bw), Ô°Ô
≈W°u* Ÿu N°h~>∏fi <bTb¨s ≈≤ ª»Ù F…oÕ <bTÔw°Î≥ Ìu©fiutu* N<w ŸC∏Ì≤ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈FÔu tfiJ¡°u F≤
ÔuwÙ Fæ* f°Ì tu* ≈®°dfi°<„fiÙ F°uwÙ Fæ*, bæŸu FÙ tfiC‹∫°u* Ju¡ ≈®°dF≤d tu* wÃ≈≤ ˚®t≤ Ju¡ Ÿt°fi ªaªÔ
fi∫fib°ÔÙ N°æ≤ <f‡f k¡Ô Ju¡ Ÿt°fi F°u™>°u*b°ÔÙ fi°¿≤∫°≥ tfi°uF≤ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈FÔu <ªW J¡°u ªC≤° ÔuwÙ
Fæ* <k¡≤ ≈®°d°u* J¡°u F≤ ÔuwÙ Fæ* $ ıæŸu wÙSÕ∫°`° ∫° tF°ußb tu* fF…w Ÿu N°Ì<t∫°u* J¡° Ÿ‡tuÔfi F°uw° Fæ,
bæŸu FÙ tfiC‹∫Ô°uJ¡ Ÿu ∫° _byÕ N°<Ì Ô°uJ¡°u* Ÿu ∆∫SÕ FÙ N°∫u F…Î N°æ≤ NtCJ¡ _S°fi≈≤ Ft Ô°uy°u* J¡∑ ˚u*¸>
F°uyÙ ∫°u* ≈≤_≈≤ ŸaJu¡w N°æ≤ N<˚≈®°∫ Ÿu oJ¡l>u F…Î Ô°uy°u* tu* ≈≤_≈≤ ˜Ù, ≈C`, <t` N°<Ì ∆∫bF°≤ F°uw°
Fæ $ ∫F ∆∫bF°≤ t°∫° fiFÙ* Fæ w°u N°æ≤ •∫° Fæ ? Ÿ*Ÿ°≤ (ı∏t-t≤dJ¡∑ ≈≤‡≈≤°Î≥) ÌÙ≈J¡°u* Ju¡ <fib°Õd
(fCHfiu) Ju¡ NfiCR¡≈ Fæ $ ıæŸu ÌÙ≈J¡ ≤°<`˚≤ ≈®ªC≤ wuÔ N°æ≤ fF…w-ŸÙ f<W∫°u* J¡° ˚sdJ¡≤ N∏w tu*
fCH ı°w° Fæ, bF°≥ ≈≤ <k¡≤ ŸJ¡° N¿_wÃb ≈®wÙw fiFÙ* F°uw° NS°Õwg ≈®ªC≤ wuÔ N°æ≤ f<W∫°ua J¡° ˚sd
J¡≤fiub°Ôu N<wªaªÔ NwÎb <tØ∫°˚qw s<dJ¡ ÌÙ≈<„©° Ju¡ <fib°Õd-≈®b°F tu* ≈°≤t°<SÕJ¡ b_wC ≈®wÙw
fiFÙ* F°uwÙ; bæŸu FÙ f°v∫ N°<Ì ŸæJ¡n°u* Nb_S°N°u* J¡° ˚°uy J¡≤fiub°Ôu NÃ∫∏w _fiuF Ÿu (≤°y Ÿu)
≈¿≤≈¥dÕ, NÃ∫∏w ªaªÔ (sd-<bºbaŸÙ) NwÎb <tØ∫°˚¥w ŸaŸ°≤ tu* J¡°uoÕ ˚Ù b_wC ≈°≤t°<SÕJ¡ fiFÙ*
Fæ $ ∫F ŸaŸ°≤ JC¡Ô°ÔJu¡ (JC¡‡F°≤ Ju¡) ª°J¡ Ju¡ Ÿt°fi Fæ $ ıæŸu JC¡Ô°Ô Ju¡ ª°J¡ Ju¡ ©¥f ı°u≤ Ÿu |¥tfiu ≈≤
˚Ù NŸ°b@°fi N°ÌtÙ J¡°u ∫F fiFÙ* |¥t ≤F° Fæ, ¿_S≤ Fæ, ÎuŸ° ˚®t F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F ŸaŸ°≤≈®b¨<WR¡≈
JC¡ªJ®¡ ˚Ù Ô°uy°u* J¡°u ˚®t tu* ±>°Ôw° Fæ $ b°_wb tu* Fæ w°u ∫F bT°Õ M¡wC Ju¡ ıÔ Ju¡ fCÌgfCÌ°u* Ju¡ Ÿt°fi
sd˚ay…≤ ≈≤ NŸ°b@°fi Ô°uy°u* J¡∑ fC<] tu* N≈fiÙ <ª≤_S°<∫[b J¡∑ ≈®wÙ<w J¡≤° Ìuw° Fæ $ ıæŸu „≤ÌgM¡wC
tu* J¡tÔ Ju¡ Ÿ°æ∏Ì∫Õ, ŸCya@ N°<Ì yCd „°u˚°Ÿu ÌæÌÙ›∫t°fi ≤Fwu Fæ*, <J¡∏wC Fut∏w M¡wC tu* bu Ÿf fi‹¸> F°u
tu* k≥¡Ÿ°J¡≤ Ì°uT Ÿu Ô°a¿~>w J¡≤ Ìuwu Fæ* $ wÌ…≈≤°∏w ≤°uy fi ≈≤ N°J®¡td J¡≤ fiJ¡° fi°t-<fi„°fi <t¸>°
Ìuwu Fæ* $ Ÿa_J¨¡w ¸>ÙJ¡°J¡°≤°u* fiu oŸ ÿÔ°uJ¡ Ju¡ N°æ≤ ˚Ù NSÕ <J¡∫u Fæ* $ <≈®∫ ≈®°d, ≈°uTd J¡≤fiub°Ôu <ıfi
fi≤≈„CN°u* Ÿu _b∫a ≈C‹¸> F…Î, ∏FÙ* fi≤≈„CN°u* J¡°u fÔ°ÃJ¡°≤ Ÿu <fi¿∏Ìw J¡tÕR¡≈Ù ı°Ô tu* k≥¡Ÿ°J¡≤ J¡°Ô
Ju¡ (t¨Ã∫C Ju¡) Ÿ‡tC© J¡≤ Ìuwu Fæ* NS°Õwg J¡°Ô J¡°u ≈F°≤ Ìuwu Fæ*, NwÎb ≈®°d „≤Ù≤ Ju¡ <bfi°„J¡ F°ufiu Ju¡
J¡°≤d <≈®∫ fiFÙ* Fæ*, <J¡∏wC N<≈®∫ („`C) FÙ Fæ* $ oŸtu* <fi‹J¡TÕ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ tfiC‹∫ J¡°u Ju¡bÔ ≈®°d°u* Ju¡
≈°uTd tu* FÙ wÃ≈≤ fiFÙ* ≤Ffi° ª°<FÎ $ NSb° - ∫Ω<≈ t¥» ıfi ≈®°d°u* Ju¡ ≈°uTd tu* ŸÌ° wÃ≈≤ ≤Fwu Fæ*
wS°<≈ bu <≈®∫≈®°d (≈®°d°u* Ju¡ ≈®<w ≈®ut J¡≤fiub°Ôu) fiFÙ* J¡Fu ı° ŸJ¡wu, •∫°u*<J¡ bu w°u Ô¸>u t¨Ã∫C Ju¡ tC≥F
tu* ±>°Ôfiub°Ôu ≈°∫°u* Ju¡ N°ª≤d π°≤° ≈®°d°u* Ju¡ fi°„J¡ FÙ Fæ* $ b°_wb tu* w[bI ≈C”T FÙ ≈®°d°u* ≈≤ ≈®ut
J¡≤fiub°Ôu Fæ* $ •∫°u*<J¡ bu w[bÂ<‹¸> Ÿu ≈®°d°u* tu* <fiÃ∫ N°Ãt˚°b ≈®°›w J¡≤ fiJu¡ ≤sJ¡ Fæ* $ NwÎb bu
<≈®∫-≈®°d y<FÕw J¡t°u˘ tu* k≥¡Ÿu F…Î t¥» ıfiR¡≈Ù ≈„CN°u* J¡° N°Ì≤ fiFÙ* J¡≤wu $ W≤°]Õ Ÿu t¥» ıfi°u* J¡∑
N≈us° „≤Ù≤ Ju¡ f°@ Ÿu N≈¿≤¿h~>∏fiw° J¡°u ≈®°›w F…Î Fæ*, fiJ¡∑ t¥» ıfi°u* J¡∑ fi°o˘ ÌuF tu* N°ÃtfC<] fiFÙ*
F°u ŸJ¡wÙ $ t¥»ıfi°u* J¡∑ N≈us° w[bI°u* tu* ∫FÙ <b„uTw° Fæ $
84
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
ı°wu Fæ*, <k¡≤ fiŸu fi <ªW J¡°u „°a<w <tÔwÙ Fæ N°æ≤ fi |®°du¿∏B∫ J¡°u w¨<›w FÙ <tÔwÙ Fæ, bæŸu FÙ
∫°æbfi°b_S° tu* tfiC‹∫ Ju¡ ı°u J¡°æt°∫Õ N°æ≤ Ÿ°æ∏Ì∫Õ N°<Ì yCdyd „°u˚° Ÿu ≠ıbÔ ≤Fwu Fæ*, bu b¨]°b_S°
tu* ˚°À∫b„ <bfi‹¸> F°uJ¡≤ Ì…ÔÕ˚ F°u ı°wu Fæ*, oŸ<ÔÎ fitu* <bÿb°Ÿ J¡≤fi° <ªw fiFÙ* Fæ $ oŸ ŸaŸ°≤
tu* fuª°≤° b¨s ≈¨<SbÙ, ıÔ, b°∫C N°<Ì w[b°u* Ju¡ J¡°≤d, fi <J¡ <J¡ŸÙ ≈C”T π°≤° <J¡∫u y∫u ≈J¡°≤ Ju¡
J¡°≤d, ı∏t, b¨<] N°æ≤ k¡Ô-t¥Ô N°<Ì Ÿt¨<] J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ N≈fiu ÌuF@°≤d Ÿu ~>°∫°, ≈<W∫°≥,
k¥¡Ô k¡Ô N°<Ì π°≤° f°≤f°≤ Ô°uy°u* J¡° ≈J¡°≤ J¡≤w° Fæ, <J¡ŸÙ J¡° w<fiJ¡ ˚Ù N≈≤°@ fiFÙ* J¡≤w°,
<k¡≤ ˚Ù bF JC¡vF°<n∫°u* Ÿu J¡°¸>° ı°w° Fæ $ ˚Ô° fwÔ°oÎ w°u ŸFÙ, ÎuŸu J¨¡wPfi ŸaŸ°≤ tu* ≈Ì-≈Ì tu*
<ıŸŸu N≈≤°@ F°u ŸJ¡wu Fæ* N°æ≤ <ıŸŸu <J¡ŸÙJ¡° ≈J¡°≤ ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, ÎuŸu tfiC‹∫ Ju¡ <bT∫ tu*
•∫° <bÿb°Ÿ <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ ? ˚°b ∫F <J¡ ∫<Ì bF N≈J¡°≤ fi ˚Ù J¡≤u, w°u ˚Ù t¨Ã∫C ŸJ¡° fi°„
J¡≤ ±>°ÔuyÙ $ t¨Ã∫C Ju¡ |≤ tu* ≈J¡°≤Ù N°æ≤ N≈J¡°≤Ù Ju¡ ≈®<w J¡°uoÕ ˚uÌ˚°b fiFÙ* Fæ $ N°ÃtÙ∫ ıfi°u* J¡°
ŸaŸyÕ <bTb¨s Ju¡ ŸaŸyÕ Ju¡ wCv∫ Fæ $ Ìu¿©∫u fi ! <bTb¨s Ìu©fiu tu* fn° ŸC∏Ì≤ Ôyw° Fæ N°æ≤ N°ÃtÙ∫
ıfi ˚Ù N°≈°ww# (<bª°≤ Ju¡ <ffi°) ŸC∏Ì≤ ≈®wÙw F°uwu Fæ* $ <ıŸ ≈C”T J¡° <bTb¨s Ÿu Ÿ‡f∏@ F°uw° Fæ,
ŸJ¡°u Ì°F N°æ≤ t¥h~>°Õ N°<Ì F°uwu Fæ* N°æ≤ N°ÃtÙ∫ ıfiJ¡° ŸaŸyÕ ˚Ù _fiuF N°æ≤ ˚°uy N°<Ì Ã≈∏fi
J¡≤w° Fæ $ <bTb¨s ıÙbfifi°„ J¡° J¡°≤d Fæ N°æ≤ N°ÃtÙ∫ ıfi ˚Ù ıÙbfi Ju¡ Ÿt°fi <≈®∫ N°ÃtI°fi Ju¡
<bfi°„ J¡° FuwC Fæ $ ıæŸu <bTb¨s Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu t¥h~>°Õ F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ N°ÃtÙ∫ ıfiJu¡ ŸaŸyÕ Ÿu t¥»w°
≈®°›w F°uwÙ Fæ $ NS°Õwg oŸJ¡° ∫FÙ ÎJ¡ fn° ˚°≤Ù Ì°uT Fæ $$24-30$$ ŸaŸ°≤ J¡∑ Â<‹¸>∫°u* tu* ÎuŸÙ J¡°æfi
Â<‹¸>∫°≥ Fæ*, <ıfitu* Ì°uT J¡° Ÿ‡f∏@ fiFÙ* Fæ $ <Ì„°N°u* tu* J¡°æfi ÎuŸÙ <Ì„°Î≥ Fæ*, <ıfitu* Ì…#©Ì°F fiFÙ*
F°uw°, J¡°æfi ÎuŸÙ ≈®ı°Î≥ (ıfi) Fæ*, <ıfi J¡° fi°„ fiFÙ* F°uw°, J¡°æfi ÎuŸÙ Ô°æ<J¡J¡ <J®¡∫°Î≥ Fæ*, <ıfitu* ~>Ô
fiFÙ* F°uw° NS°Õwg Ÿ˚Ù Â<‹¸>∫°≥ Ì°uT∫C•w Fæ*, Ÿ˚Ù <Ì„°Î≥ Ì…#©Ì°F Ÿu ≈¥dÕ Fæ* N°æ≤ Ÿ˚Ù Ô°uy <bfi°„Ù
Fæ* N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ Ô°æ<J¡J¡ J¡°∫°u˘ tu* ~>Ô-J¡≈¸> ≤Fw° Fæ $$31$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ oŸ Ô°uJ¡ Ju¡ ıfi°u* Ju¡ <bfi°„Ù F°ufiu ≈≤ ˚Ù f®ÊÔ°uJ¡ J¡°u ≈®°›w F…Î Ô°uy°u* J¡°, ı°u
<J¡ J¡v≈N°∫C Fæ*, <bfi°„ fiFÙ* F°uw°, w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∆∫wÙw N°æ≤ N°fiub°Ôu Nfi∏w J¡v≈°u* J¡∑ Ÿa¶∫° J¡° ≈¿≤I°fi fiFÙ* F°uw°, NwÎb ıæŸu sd Nfi∏w
Fæ*, bæŸu FÙ J¡v≈ ˚Ù Nfi∏w ™>F≤u, oŸ<ÔÎ <b‹dC, R¡B N°<Ì J¡∑ Â<‹¸> Ÿu J¡v≈ ˚Ù sd FÙ Fæ* $ NwÎb
f®ÊÔ°uJ¡b°ŸÙ ıfi ˚Ù J¡v≈ fi°tJ¡ sd˚≤ ıÙfiub°Ôu F…Î $ Nb∫b∫C•w J¡°ÔŸt¥F tu* Ô|CÃb N°æ≤
ÌÙ|ÕÃb fC<] Îba <ª≤ıÙbfi N°æ≤ N<ª≤ıÙbfi fC<] ˚Ù, B‹¸>° J¡∑ J¡v≈fi° Ju¡ N@Ùfi F°ufiu Ÿu, NŸÃ∫ Fæ $
wCv∫∏∫°∫ Ÿu f®Ê°^±> ˚Ù Nfi∏w J¡°u<¸> f®Ê°^±>°u* J¡°u Ìu©fiub°Ô°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* NdCR¡≈ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ
NdCÃb N°æ≤ tF[bfC<] ˚Ù NŸÃ∫ FÙ Fæ $$32$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ ≈®J¨¡<w J¡∑ Â<‹¸> tu* Ÿ‡≈¥dÕ <bJ¡°≤ ˚Ù NŸÃ∫ FÙ ≈®wÙw F°uwu Fæ* $
≈bÕw b_wCw# ≈°T°d FÙ Fæ*, ≈¨<SbÙ <t\>Ù FÙ Fæ, b¨s J¡°‹™> FÙ Fæ* N°æ≤ tfiC‹∫ t°aŸ N°<Ì FÙ Fæ*
NS°Õwg ≈bÕw ≈ÃS≤ Ÿu N<w¿≤•w b_wC fiFÙ* Fæ, ≈¨<SbÙ <t\>Ù Ÿu N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ, b¨s°u tu* J¡°‹™> Ÿu
<˚∏fi JC¡~> fiFÙ* Fæ N°æ≤ tfiC‹∫ ˚Ù F°n, t°aŸ N°<Ì Ju¡ FÙ ≈CwÔu Fæ*, fiŸu ≈¨SJg¡ fitu* JC¡~> fiFÙ* Fæ $ ∫<Ì
ÎuŸ° Fæ, w°u fitu* ≈bÕw N°<Ì <b„uTfC<] •∫°u* F°uwÙ Fæ ? ÎuŸÙ „aJ¡° ∫<Ì F°u, w°u Ÿ ≈≤ ŸC<fiÎ-∆∫bF°≤
ŸyÕ - 27]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
85
Ju¡ <ÔÎ tfiC‹∫°u* fiu fiJ¡° fi°t ≤© <Ì∫° Fæ, b°_wb tu* bu ≈¥bÕ<Ÿ] ≈°Td N°<Ì ≈Ì°S°u˘ Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Fæ $
oŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿf ıyF wCv∫ ∫C<•w Ÿu <bJ¡°≤≤<Fw Ÿ‡≈¥dÕ ıywg ≈®J¨¡<w˚¥w ÎJ¡ FÙ b_wC Fæ, ÎuŸ° ∫C<•w
Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ $ NSb° ∫<Ì ∫F „aJ¡° F°u <J¡ ≈bÕw N°<Ì ¿bJ¡°≤ ˚Ôu FÙ NŸÃ∫ F°u*, fiJu¡ J¡°≤d
≈°T°d, <t\>Ù N°<Ì J¡∑ NŸÃ∫w° Jæ¡Ÿu ? Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $ bu ˚Ù N≈fiu J¡°≤d tF°˚¥w°u* Ju¡ <bJ¡°≤ Fæ*,
Nw# NŸÃ∫ Fæ* $ oŸ ˚°uÀ∫byÕ tu* <bJ¡°≤ Ÿu <˚∏fi JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ $ <bJ¡°≤ F°ufiu Ÿu ∫u <bT∫ N°<Ì Ÿf
<tØ∫° Fæ*, oŸ<ÔÎ ˚Ù ofi ≈≤ <bÿb°Ÿ FÙ fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ $$33$$
≈°T°d N°<Ì Ju¡bÔ tF°˚¥wt°` Fæ*, ÎuŸ° ı°u ≈FÔu J¡F° S°, ŸÙJ¡°u _kC¡¸> J¡≤wu Fæ* $
ıÔ, b<Ö, b°∫C, N°J¡°„ N°æ≤ ≈¨<SbÙ ∫u ≈°≥ª tF°˚¥w FÙ ≈≤_≈≤ <tÔJ¡≤ y°u, |¸> N°<Ì <b<b@
≈Ì°S°u˘ Ju¡ R¡≈ tua N<bbuJ¡∑ ≈CR¡T°u* π°≤° fiJ¡∑ f¿C] Ÿu ≈®wÙw F°uwu Fæ*, ∫F fnu ©uÌ J¡∑ f°w Fæ $
<bbuJ¡Â<‹¸> Ÿu ≈¨SJg -≈¨SJ¡ <b˚°y Ÿu Ÿa„°u@fi J¡≤fiu ≈≤ w°u ≈*ª˚¥w Ÿu N<w¿≤•w J¡°uoÕ ˚Ù ≈Ì°SÕ fiFÙ*
Fæ NS°Õwg N<bbuJ¡∑ ≈C”T FÙ t°uFb„ ≈*ªtF°˚¥w<bJ¡°≤ ıywgJ¡°u ŸÃ∫ ŸtHw° Fæ, ≈≤ ı°u <bbuJ¡∑ Fæa,
fiJ¡°u w°u oŸ ıywgtu* ≈*ªtF°˚¥wŸtCÌ°∫ Ÿu N<w¿≤•w J¡°uoÕ b°_w<bJ¡ ≈Ì°SÕ ≈®wÙw fiFÙ* F°uw° $$34$$
∫<Ì oŸ ≈®J¡°≤ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡°u NŸÃ∫ t°fiu*, w°u tfiC‹∫°u*Ju¡ ∆∫bF°≤ N°æ≤ ˚°uy Jæ¡Ÿu F°u*yu ?
„C<•w≤ıw Ÿu •∫° J¡°uoÕ ˚Ù J¡n° ffi° ŸJ¡w° Fæ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
tC<fib≤, oŸ <tØ∫°R¡≈ ıyw tu* ∆∫bF°≤JC¡„Ô <bπ°fi Ô°uy°u* Ju¡ tfi tu* ˚Ù ˚°uyªtÃJ¡°≤ J¡°u
Ã≈∏fi J¡≤fiub°ÔÙ ı°u ∆∫bF°≤ªtÃJ¨¡<w ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, bF J¡°uoÕ N°ÿª∫ÕıfiJ¡ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ J¡Ì°<ªwg
_b›fi tu* <tØ∫°˚¥w <bT∫°u* J¡°u Ìu©J¡≤ ˚Ù Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ ªtÃJ¨¡<w Ô°uy°u* J¡°u F°uwÙ Fæ $$35$$
∫<Ì ˚°uyªtÃJ¡°≤ F°uw° Fæ, w°u N˚Ù •∫°u* <b≤•w F°uwu F°u ? ˚°uy°u* J¡°u ˚°uyJ¡≤ b¨]°b_S° tu*
<b≤•w F°uJ¡≤ <bª°≤ <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ, ÎuŸÙ N°„aJ¡° F°ufiu ≈≤ ˚°uy°u* tu* N°Ÿ<•w F°ufiu Ÿu bæ≤°À∫ N°æ≤
<bª°≤ Ì°ufi°u* Ì…ÔÕ˚ Fæ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸ ∫Cb°b_S° tu* N°æ≤ N°fiub°ÔÙ b¨]°b_S° tu* N°J¡°„Ôw° Ju¡ k¡Ô Ju¡ Ÿt°fi <tØ∫°R¡≈ ˚Ù
˚°uy°Ÿ<•wJ¡v≈fi° ıf N<bª°≤ Ju¡ J¡°≤d b¨<] J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ wf ˚°uy N°æ≤ ŸJu¡ Ÿ°@fi°u* tu*
N°Ÿ•w ≈C”T°u* tu* ≈≤t°Ãt° Ju¡ _bR¡≈ J¡° <fiR¡≈d J¡≤fiub°ÔÙ J¡S° FÙ <Ìw fiFÙ* F°uwÙ, <fi≤∏w≤
ŸJ¡° <bª°≤ J¡≤fi° w°u Ìq≤ ≤F° $$36$$
N°Ÿ<•w F°ufiu ≈≤ Ju¡bÔ ≈C”T°SÕ J¡∑ F°<fi FÙ fiFÙ* F°uwÙ, ≈®Ã∫Cw tF°fig NfiSÕ ˚Ù F°uw° Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ≈„C F≤Ù-F≤Ù Ôw°R¡≈ k¡Ô J¡∑ ≈®°<›w J¡∑ oh~>° Ÿu FÙ ≈bÕw<„©≤ Ÿu <y≤ ≈nw° Fæ, bæŸu
FÙ ÃJ¨¡‹¸>˚°uy„°ÔÙ ≈C”T°u* J¡° ≈Ì (Ÿtw° ∫° ≤°≠∫, @fi N°<Ì) ≈®°›w J¡≤fiu J¡∑ oh~>° J¡≤fiub°Ô°
≈C”T ≤°y, Ô°u˚ N°<Ì Ÿu t¥» NS°Õwg ≈®ªC≤ ≤°y N°æ≤ Ô°u˚ Ÿu N<˚˚¥w N≈fiu <ªW Ÿu N°Fw F°uJ¡≤
≈¥b°Õb_S° tu* FÙ ≈wfiR¡≈ ywÕ tu* <y≤ ı°w° Fæ, oŸtu* JC¡~> ˚Ù Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $ Fu tCfiu ! N°ıJ¡Ô
Ju¡ tfiC‹∫ yâu Ju¡ b¨s°u* Ju¡ Ÿt°fi Fæ*, •∫°u*<J¡ ıæŸu y±>g»u Ju¡ b¨s Ju¡ ~>°∫°, Ôw°, ≈Wu, k¡Ô k¥¡Ô N°<Ì
y±>g»u tu* FÙ ≤F ı°wu Fæ*, Na„w# ˚Ù ≈®°dÙ fiJ¡° ˚°uy fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu, bæŸu FÙ tfiC‹∫ ˚Ù N≈fiu „≤Ù≤
Ju¡ ≈°uTd Ju¡ <ÔÎ FÙ N≈fiÙ <bΩ°, <bfi∫, @fi, Ÿ‡≈<W N°<Ì J¡°u ∆∫SÕ fi‹¸> J¡≤ Ìuwu Fæ* fiŸu <J¡ŸÙ
86
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
ÌqŸ≤u J¡° ≈J¡°≤ fiFÙ* F°uw° $$37,38$$
∫Ω<≈ J¡FÙ* @°<tÕJ¡ ≈C”T Fæ*, wS°<≈ <bbuJ¡∑ ≈C”T w°u N<w Ì…ÔÕ˚ Fæ*, ÎuŸ° J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ Ì°u ≈®J¡°≤
Ju¡ tfiC‹∫°u* J¡°u J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu J¨¡‹d°Ÿ°≤ t¨y yFfi ıayÔ°u* tu* o@≤-@≤ ˚®td J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ tfiC‹∫ ˚Ù J¡FÙ* ≈≤ Ì∫°
Ì°≤w°, st°, Ÿ°æ∏Ì∫Õ, <bΩ°, <bfi∫ N°<Ì Ÿu ∫C•w Ÿ≠ıfi ≈C”T°u* Ju¡ Ÿt°ı tu* N°æ≤ J¡FÙ* ≈≤ J®¡°u@,
Ô°u˚, <fi˛C>≤w° N°<Ì Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ≈°≈°Ÿ•w Ì…≤°ª°¿≤∫°u* Ju¡ Ÿ°S <bF°≤ J¡≤wu Fæ* $$39$$
Ô°uy°u* J¡∑ Ì…yÕ<w J¡°u Ìu©J¡≤ Ì…#<©w F…Î ZÙ≤°tª∏BıÙ Ô°uy°u* J¡∑ Ì…yÕ<w tu* J¡°≤d˚¥w Ìæb J¡∑ <fiaÌ°
J¡≤wu Fæ* $
tFTuÕ ∫F Ìæb Nªuwfi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d t¨wJ¡-Ÿt°fi Fæ $ ∫<Ì ∫F ıÙ<bw F°uw° w°u ÎuŸ° <fiÌÕ∫ fi
F°uw° $ ∫F (Ìæb) oŸ ŸaŸ°≤ tu* ≈®<w<Ìfi k¡Ô Ÿu ˚ÙTd (˚ÙTd •Ôu„ Ìufiub°Ôu) N°≈°ww# (<bª°≤ Ju¡
<ffi°) ˚Ôu ≈®wÙw F°ufiub°Ôu ≤°y N°<Ì Ÿu NÃ∫∏w ∆∫°JC¡Ô <ªWb°Ôu Ô°uy°u* Ÿu ≈¥dÕ Îba N∏w tu* J¡‹¸>R¡≈Ù
k¡Ô Ìufiu Ju¡ J¡°≤d <ıfiJ¡° Ì∫ Ìq<Tw Fæ, ÎuŸu fi¥wfi-fi¥wfi J¡°∫Õ J¡≤w° Fæ $ ŸJu¡ ∫u J¡°∫Õ <J¡fi
<bbuJ¡„ÙÔ ≈C”T°u* Ju¡ tfi J¡°u N°ÿª∫Õª<J¡w fiFÙ* J¡≤wu $$40$$
ŸaŸ°≤ J¡∑ N˚Bw°J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤ ŸJ¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu F…Î ŸŸu F°ufiub°ÔÙ N≈fiu <ªW J¡∑
<πÀfiw° <Ì©Ô°wu Fæ* $
N°ıJ¡Ô _b›fi Ju¡ Ÿt°fi <tØ∫°˚¥w oŸ ŸaŸ°≤ tu* <b<b@ ≈®J¡°≤ Ju¡ ~>Ô-J¡≈¸>°u* Ÿu ∆∫bF°≤
J¡≤fiub°Ôu, <bT∫°Ÿ•w tfiC‹∫ ŸbÕ` ŸCÔ˚ Fæ*, ≈≤ <bbuJ¡„ÙÔ ≈C”T N<wÌ…ÔÕ˚ Fæ*, N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ J¡tÕ
NÃ∫∏w Ì…#©°u* Ÿu ≤<Fw Ÿ°@fi°u* NSb° k¡Ô°u* Ÿu „¥∏∫ Fæ*, NS°Õwg ÎuŸÙ J¡°uoÕ <J®¡∫° fiFÙ* Fæ, <ıŸJu¡ Ÿ°@fi
NSb° k¡Ô NÃ∫∏w Ì…#© Ÿu ≤<Fw F°u*, Ÿ˚Ù <J®¡∫°Î≥ Ì…#©t∫ FÙ Fæ* $ tC<fib≤, ŸtH tu* fiFÙ* N°w° Fæ <J¡
Ft Ô°uy°u* J¡∑ ıÙbfiÌ„° Jæ¡Ÿu fÙwuyÙ $$41$$
ŸW°oÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
Nl>°oÕŸb°≥ ŸyÕ
Ÿ‡≈¥dÕ ˚°uÀ∫ ≈Ì°S°u˘ tu* <b≤Ÿw° J¡∑ ≈®wÙ¿w Ju¡ <ÔÎ fiJ¡∑ ≈¿≤bwÕfi„ÙÔw° J¡° bdÕfi $
Ÿf ≈Ì°S°u˘ tu* <fi≤∏w≤ ≈¿≤bwÕfi Ìu©fiu Ÿu ˚Ù fitu* _S°<∫Ãb J¡° <bÿb°Ÿ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tC<fib≤, ∫F ı°u JC¡~> ˚Ù _S°b≤-ıaytR¡≈ Âÿ∫ ıywg <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ,
bF Ÿf _b›fi Ju¡ Ÿt°ı Ÿ‡tuÔfi Ju¡ Ÿt°fi NŸÃ∫ ∫° N¿_S≤ Fæ $ tC<fiıÙ, N°ı ∫F°≥ ≈≤ Ÿ¥©u ŸtCB
Ju¡ ŸÂ„ y‡˚Ù≤ ı°u ∫F <b„°Ô y±>g»° <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, bFÙ J¡Ô tu|t°Ô° Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w ≈bÕw ffi
ı°w° Fæ N°æ≤ ı°u N°ı ∫F°≥ ≈≤ <b<b@ bfiZu<d∫°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ yfiyfiªC‡fÙ tF°≈bÕw <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ,
JC¡~> FÙ <Ìfi°u* tu* bFÙ ŸtwÔ ≈¨<SbÙ Ju¡ R¡≈ tu* ∫° y‡˚Ù≤ JC¡Î≥ Ju¡ R¡≈ tu* ≈¿≤dw F°u ı°w° Fæ $ N°ı ı°u
„≤Ù≤ ≤u„tÙ b˜, t°Ô° N°æ≤ JC¡tJC¡t, Ju¡Ÿ≤ Îba J¡_w¥≤Ù Ju¡ <bÔu≈fi Ÿu <b˚¥<Tw Fæ bFÙ J¡Ô b˜„¥∏∫
(fiay°) F°uJ¡≤ y®°t ∫° fiy≤ Ÿu Ìq≤bwÙÕ y±>g»u tu* Ÿnuy° $ ıF°≥ ≈≤ N°ı NÌg˚¥w N°ª°≤-∆∫bF°≤b°Ôu
ŸyÕ - 28]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
87
tfiC‹∫°u* J¡∑ ªFÔ-≈FÔ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ fiy≤ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, JC¡~> FÙ <Ìfi°u* Ju¡ f°Ì bFÙ* ≈≤ Ÿ¥fi° N≤^∫ ffi
ı°w° Fæ $ ı°u ≈C”T N°ı wuı_bÙ Fæ, NfiuJ¡ Ÿ°t∏w°u* ≈≤ „°Ÿfi J¡≤w° Fæ, bFÙ JC¡~> FÙ <Ìfi°u* Ju¡ f°Ì
˚_t≤°<„ (≤°© J¡∑ i>u≤Ù) ffi ı°w° Fæ $ N°ı ı°u tF°N≤^∫ <b_w°≤ N°æ≤ fiÙÔw° tu* N°J¡°„t^±>Ô
J¡°u t°w J¡≤w° Fæ, NS°Õwg N°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi <b„°Ô N°æ≤ yFfi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi J¡°Ô°
Fæ, bFÙ S°unu <Ìfi°u* tu* ≈w°J¡°N°u* Ÿu N°J¡°„ J¡°u ≈°¸> Ìufiub°Ô° tF°fiy≤ ffi ı°w° Fæ $ N°ı ı°u Ôw°N°u*
Ÿu bu<‹¸>w NwÎb ˚∫aJ¡≤ bfiZudÙ <Ì©°oÕ ÌuwÙ Fæ, bFÙ S°unu FÙ <Ìfi°u tu* ıÔ N°æ≤ b¨s°u* Ÿu „¥∏∫
tR¡˚¥<t (≤u¿y_w°fi) ffi ı°wÙ Fæ $ ıF°≥ ≈≤ Ny°@ ıÔ ˚≤° ≤Fw° Fæ, bu fnu-fnu w°Ô°f N°æ≤ ŸtCB,
_SÔ ffi ı°wu Fæ* N°æ≤ _SÔ ıÔ°„∫ ffi ı°w° Fæ, fF…w J¡F°≥ wJ¡ J¡Fu*, J¡°‹™>, ıÔ N°æ≤ w¨d°u* Ÿu
∫C•w ∫F Ÿ°≤°-J¡°-Ÿ°≤° ıywg <b≈≤Ùw Nb_S°J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ ∫Cb°b_S°, f°v∫°b_S°, „≤Ù≤
N°æ≤ @fiŸ‡≈<W ∫u Ÿf-Ju¡-Ÿf N<fiÃ∫ Fæ* $ ıæŸu w≤ay Ôy°w°≤ ıÔ Ÿu w≤ayR¡≈w° J¡°u N°æ≤ w≤ay Ÿu
ıÔR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ Ÿf ≈Ì°SÕ <fi≤∏w≤ N≈fiu ≈¥bÕ _b˚°b Ÿu N∏∫ _b˚°b J¡°u ≈®°›w
F°uwu Fæ* $ oŸ ŸaŸ°≤ tu* ıÙbfi ≈®©≤ b°∫C Ÿu ≈¥dÕ _S°fi tu* ≤•©u F…Î ÌÙ≈J¡ J¡∑ Ô°æ Ju¡ Ÿt°fi NÃ∫∏w
ªaªÔ Fæ N°æ≤ wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ªtJ¡-ÌtJ¡ <fıÔÙ J¡∑ ªtJ¡Ju¡ ŸÂ„ s<dJ¡ Fæ $
ıæŸu ˚a±>°≤ |≤ tu* ≈Cfi#≈Cfi ˚≤fiu ≈≤ ˚Ù @°fi, yuFq≥ N°<Ì N∏fi°u* J¡∑ ≤°<„ ≈®<w<Ìfi Ju¡ ∆∫∫ Ÿu ¿≤•w F°u
ı°wÙ Fæ ∫° ©uw tu* f°uoÕ yoÕ N°æ≤ ≈°fiÙ Ÿu ŸÙ*ªÙ ı°wÙ F…oÕ @°∏∫≤°<„ NaJC¡≤ N°æ≤ ≈°æ@u Ju¡ R¡≈ Ÿu <b≈≤Ùw
Nb_S° J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ∫u <b<b@ ≈Ì°SÕ <b≈≤Ùw Nb_S° (≈¿≤bwÕfi) J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* $
N<w„∫ N°±>‡f≤ Ÿu „°u<˚w F°ufiub°ÔÙ ŸaŸ°≤≤ªfi° NÃ∫∏w J¡°æ„Ô≈¥dÕ fi¸>Ù Ju¡ Ÿt°fi Fæ $ ∫F fiwÕJ¡
Ju¡ N°bu„ tu* fi¸>Ù Ju¡ Ÿt°fi N≈fi° N<w„∫ fi¨Ã∫ J¡°æ„Ô ≈®J¡¸> J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Nay≈¿≤bwÕfi π°≤° ≈Ì ≈Ì
tu* ˚®t Ã≈∏fi J¡≤wÙ Fæ $ tfiR¡≈Ù b°∫C Ÿu ≈¿≤ª°<Ôw ıÙbR¡≈ @¥<Ô FÙ oŸ ŸaŸ°≤≤ªfi°R¡≈Ù fiwÕJ¡∑ Ju¡
b˜ Fæ* N°æ≤ ≈®°<d∫°u* J¡°u fi≤J¡ tu* ¿y≤°fi°, _byÕ tu* ≈F…≥ª°fi° N°æ≤ ≈Cfi# oŸÙ Ô°uJ¡ tu* b°<≈Ÿ Ô°fi° FÙ
oŸJu¡ Wt N<˚fi∫ Fæ, fiŸu ∫F <b˚¥<Tw Fæ $$1-14$$ f®Êfig, J¡¸>°sÌ„Õfi Ju¡ Ÿt°fi sd˚ay…≤
∆∫bF°≤≈≤‡≈≤° Ÿu tfi°uF≤ ∫F ŸaŸ°≤≤ªfi° J¡¸>°s≈°w N°æ≤ sd˚ay…≤ fioÕ fioÕ J¡°≤Ùy¿≤∫°u* Ÿu tfi°uF≤
fi¨W°Ÿ•w fi¸>Ù Ju¡ Ÿt°fi NÌg˚Cw y∏@bÕfiy≤ Ju¡ ŸÂ„ NfiuJ¡ ˚®t Ã≈∏fi J¡≤wÙ Fæ N°æ≤ ∫F ≈Cfi# ≈Cfi#
<fıÔÙR¡≈ ª*ªÔ Â<‹¸> J¡°u kæ¡Ô°wÙ Fæ NS°Õwg ıæŸu Îu∏Bı°<ÔJ¡ ˜Ù w∏` N°æ≤ t∏`°u* Ju¡ <b_w°≤ π°≤°
Ô°uy°u* Ju¡ fi∫fi°u* J¡∑ Ì„Õfi„<•w J¡°u N°h~>°<Ìw J¡≤ Nb_wC tu* b_wC I°fi Ã≈∏fi J¡≤°wÙ Fæ, ∫F
ŸaŸ°≤≤ªfi°R¡≈Ù fiwÕJ¡∑ J¡∑ Â<‹¸> ˚Ù bæŸu FÙ <fıÔÙ Ÿu ˚Ù ª*ªÔ Fæ NwÎb ∫F fi¨w°Ÿ•w ŸaŸ°≤ ≤ªfi°
fi¨w°Ÿ•w fi¸>Ù Ju¡ Ÿt°fi Fæ, oŸtu* JC¡~> ˚Ù Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $$15,16$$ tF<TÕıÙ, N°≈ <bª°≤ J¡≤ Ìu©u*
bu ßb N°æ≤ bæ˚b Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ¿Ìfi, bu tF°≈C”T, bu ≈®ªC≤ Ÿ‡≈<W∫°≥, bu ∫I N°<Ì <J®¡∫°Î≥ J¡F°≥ Fæ* ? bu
Ÿf-Ju¡-Ÿf Ft°≤u Â<‹¸>≈S Ÿu Ìq≤ F°u y∫u Fæ*, Nf Ju¡bÔ fiJ¡∑ _t¨<w FÙ „uT ≤F yoÕ Fæ, bæŸu FÙ Ft ˚Ù
S°unu FÙ <Ìfi°u* tu* ªÔu ı°∫u*yu, Ft°≤Ù ˚Ù Ju¡bÔ _t¨<w FÙ „uT ≤F ı°∫uyÙ $ ∫F y<FÕw ŸaŸ°≤ ≈®<w<Ìfi
fi‹¸> F°uw° Fæ N°æ≤ ≈®<w<Ìfi <k¡≤ Ã≈∏fi F°uw° Fæ $ <J¡wfi° J¡°Ô fÙw y∫° oŸJ¡∑ ŸÙt° fiFÙ* Fæ, <k¡≤ ˚Ù
N°ı wJ¡ oŸ ¿fi∏Ìw ŸaŸ°≤ J¡° N∏w fiFÙ* F…N°, ∫F f≤°f≤ ªÔw° FÙ ı°w° Fæ $ tfiC‹∫ ≈„C N°<Ì
∫°u<fi J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*, ≈„C N°<Ì tfiC‹∫-ı∏t J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* N°æ≤ Ìubw° Ìub<˚∏fi ∫°u<fi∫°u* tu* ı∏t
88
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
Ôuwu Fæ*; ˚Ô° fwÔ°oÎ w°u ŸFÙ, oŸ ŸaŸ°≤ tu* J¡°æfi b_wC <_S≤ Fæ ? Ÿ˚Ù J¡° w°u <b≈∫°ÕŸ (≈¿≤bwÕfi)
<Ì©Ô°oÕ Ìu ≤F° Fæ $ J¡°ÔR¡≈ Ÿ¥∫Õ N≈fiÙ <J¡≤d°u* π°≤° ≤°w-<Ìfi ≈Cfi#≈Cfi# ≈®°<d∫°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸>J¡≤ NfiuJ¡
≤°<` N°æ≤ <Ìfi°u* J¡°u <fw°J¡≤ _b∫a ≤<ªw ˚¥w°u* Ju¡ <bfi°„ J¡∑ Nb<@ J¡∑ ≈®wÙs° J¡≤w° Fæ $ N°æ≤ J¡°u •∫°
J¡Fu*, f®Ê°, <b‹dC, R¡B N°<Ì Îba Ÿ‡≈¥dÕ ≈®°<dbyÕ ıæŸu ıÔ fnb°<Àfi J¡° (!) NfiCŸ≤d J¡≤w° Fæ
bæŸu FÙ <bfi°„ J¡° NfiCŸ≤d J¡≤wu Fæ* $ J¡F°≥ wJ¡ J¡Fu*, ΩCÔ°uJ¡, ≈¨<SbÙ, b°∫C, N°J¡°„, ≈bÕw fi<Ì∫°≥,
<Ì„°Î≥ ∫u Ÿf Ju¡¡Ÿf <bfi°„ R¡≈Ù N<Àfi Ju¡ <ÔÎ Ÿ¥©u J¡°‹™> Fæ* NS°Õwg ıæŸu N<Àfi J¡°u Ÿ¥©u ÔJ¡nu J¡°u
ıÔ°fiu tu* JC¡~> ˚Ù <bÔ‡f fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ ofiJ¡° <bfi°„ F°ufiu tu* ˚Ù JC¡~> J¡°Ô fiFÙ* Ôyw° $ J¡°Ô Ÿu
˚∫˚Ùw ≈C”T°u* Ju¡ @fi-Ÿ‡≈<W, f∏@C f°∏@b, t¨Ã∫C <t` N°æ≤ Îuÿb∫Õ ∫u fiÙ≤Ÿ F°u y∫u Fæ* $ oŸ ıywg tu*
<bbuJ¡„ÙÔ ≈C”T°u* J¡°u w˚Ù wJ¡ ∫u ≈Ì°SÕ Nh~>u Ôywu Fæ*, ıf wJ¡ <J¡ <bfi°„R¡≈Ù Ì…‹¸> ≤°sŸ J¡°
_t≤d fiFÙ* F°uw° $$17-24$$ tC<fib≤, oŸ ŸaŸ°≤ tu* sd ˚≤ tu* tfiC‹∫ bæ˚b≈¥dÕ F°u ı°w° Fæ, sd˚≤
tu* Ì¿≤B ffi ı°w° Fæ, sd˚≤ tu* fiÙ≤°uy F°u ı°w° Fæ N°æ≤ sd ˚≤ tu* FÙ ≤°uy Ÿu N°J®¡°∏w F°u ı°w° Fæ $
<y≤<y¸> Ju¡ Ÿt°fi sd˚≤ tu* ≤ay fÌÔfiub°Ôu fiÿb≤ ıywgR¡≈Ù ˚®t Ÿu J¡°æfi fC<]t°fig ıfi t°u<Fw fiFÙ*
F…Î NS°Õwg oŸ y<FÕw ıyÌg˚®t fiu Ÿ˚Ù J¡°u t°uF tu* ±>°Ô ≤•©° Fæ $$25,26$$
oŸ ıywg J¡∑ N<fi∫w ¿_S<w J¡°u FÙ Ì°F≤d π°≤° <b„Ì J¡≤wu Fæ $
N°J¡°„t^±>Ô J¡˚Ù <fi<b±> N∏@J¡°≤ Ÿu N°h~>∏fi F°u ı°w° Fæ, J¡˚Ù ŸCbdÕBb Ju¡ Ÿt°fi ≠≠bÔ
ª°≥ÌfiÙ N°<Ì Ÿu Ìg˚°<Ÿw F°u ™>w° Fæ, J¡˚Ù tu|R¡≈Ù fiÙÔJ¡tÔ J¡∑ t°Ô° Ÿu ≈¿≤b¨W F°u ı°w° Fæ,
J¡˚Ù y‡˚Ù≤w≤ f°ÌÔ°u* J¡∑ yıÕfi° Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ F°u ı°w° Fæ, J¡˚Ù t¨J¡J¡∑ fi°o˘ ŸCfiŸ°fi F°u ı°w° Fæ, J¡˚Ù
w°≤°u* J¡∑ ≈a<•w∫°u* Ÿu ≤a¿ıw F°u ı°w° Fæ, J¡˚Ù Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤d°u* Ÿu <b˚¥<Tw F°u ı°w° Fæ, J¡˚Ù ª°≥ÌfiÙR¡≈
N°˚¥Td Ÿu NÔaJ¨¡w F°u ™>w° Fæ N°æ≤ J¡˚Ù ≈¥b°u˘•w J¡°uoÕ ˚Ù ≈Ì°SÕ Ÿtu* fiFÙ* ≤Fwu $ •∫° ∫u Ÿf
N°J¡°„ Ju¡ _bR¡≈ Fæ ? fiFÙ*, bF w°u ≤ay N°<Ì Ÿu ≤<Fw Fæ, Ju¡bÔ •w ≈®J¡°≤ Ju¡ N°J¡°≤°u* J¡°u @°≤d
J¡≤w° Fæ, N°J¡°„ ‹¸>°∏w∫ Fæ $ oŸJ¡° Ì°‹¸>Õ¿∏wJ¡ ŸaŸ°≤ ˚Ù oŸÙ ˚°≥<w |°u≤ t°∫°t∫ (˚®°¿∏wt∫)
Fæ $ ŸaŸ°≤ J¡° _bR¡≈ ™>ÙJ¡ N°J¡°„ Ju¡ ŸÌ¨„ Fæ $ Fu tFTuÕ, N°yt N°æ≤ N≈°∫ Ju¡ b„Ù˚¥w Îba sd tu*
Ã≈∏fi N°æ≤ sd tu* fi‹¸> F°ufiub°ÔÙ oŸ ıywg-¿_S<w Ÿu J¡°æfi ÎuŸ° ≈C”T Fæ, ı°u @Ù≤ F°uw° F…N° ˚Ù oŸ
ŸaŸ°≤ tu* ˚∫˚Ùw fiFÙ* F°uw° $$27-30$$
tCfiu, sd tu* N°≈<W∫°≥ N°wÙ Fæ Îba sd tu* FÙ Ÿ‡≈<W∫°≥ ≈®°›w F°uwÙ Fæ*, Ju¡bÔ Ÿ‡≈<W∫°≥ N°æ≤
<b≈<W∫°≥ FÙ fiFÙ*, <J¡∏wC sd tu* FÙ ı∏t F°uw° Fæ N°æ≤ sd˚≤ tu* FÙ t¨Ã∫C F°u ı°wÙ Fæ $ oŸ ŸaŸ°≤ tu
J¡°æfi ÎuŸÙ b_wC Fæ, ı°u s<dJ¡ fi F°u NS°Õwg ŸC¿_S≤ F°u $ ı°u ≈C”T ≈FÔu N∏∫ S°, bFÙ S°unu <Ìfi°u* tu*
N∏∫ ≈®J¡°≤ F°u y∫° $ ˚ybfig, ŸÌ° ÎJ¡R¡≈ tu* ≤Ffiub°ÔÙ ŸC¿_S≤ b_wC ∫F°≥ J¡°uoÕ ˚Ù fiFÙ* Fæ $ J¡≈°Ÿ Ju¡
©uw tu* fi‹¸> FCN° |n° J¡≈°Ÿ R¡≈ tu* ≈¿≤dw F°uJ¡≤ ≈¸> (b˜) ffi ı°w° Fæ N°æ≤ ≈¸> ˚Ù |¸>R¡≈ ffi
ı°w° Fæ, oŸ ŸaŸ°≤ tu* ÎuŸÙ J¡°uoÕ b_wC fiFÙ* Ìu©Ù yoÕ <ıŸJ¡° <b≈∫°ÕŸ (≈¿≤bwÕfi) fiFÙ* F°uw° $ ≈C”T
! t¥Ô tu* ¿_Sw b°nb„ÆÌ ˚°yÃ∫°yÔsd° π°≤° N<Àfi J¡° ≈®<w≈°ÌJ¡ Fæ, •∫°u*<J¡ N∏∫S°
≈®<Ÿ] fnb°<Àfi ıÔ J¡°u ˚Ù ıÔ° ±>°ÔwÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ŸJu¡ Ì°fl o∏@fi°u* tu* „C‹J¡ <b„uTd
NfiC≈∫C•w F°uy° $
ŸyÕ - 29]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
89
J¡°u ≈≤t°Ãt° b¨<] J¡°u ≈®°›w J¡≤°w° Fæ, <b≈¿≤d°t J¡°u ≈®°›w J¡≤°w° Fæ, sÙd J¡≤w° Fæ, fi‹¸> J¡≤w° Fæ
N°æ≤ <k¡≤ ı∏t J¡°u ≈®°›w J¡≤°w° Fæ $ J®¡t Ÿu b¨<] <b≈¿≤d°t, N≈s∫, <bfi°„ N°æ≤ ı∏t J¡°u ≈®°›w F°u
≤Fu ÌuF°<˚t°fiÙ Ju¡ ŸtÙ≈ ∫u ≈°≥ª ˚°b<bJ¡°≤ ˚Ù <ª≤J¡°Ô wJ¡ fiFÙ* ≤Fwu, ≤°<` N°æ≤ <Ìfi Ju¡ Ÿt°fi
<fib¨W F°u ı°wu Fæ* NS°Õwg <b≈∫Õ∫ J¡°u ≈®°›w F°u ı°wu Fæ* $ ˚°b ∫F <J¡ ≤°<` N°æ≤ <Ìfi Ju¡ Ÿt°fi Ã≈<W,
¿_S<w, b¨<], °Ÿ N°æ≤ <bfi°„ J®¡t Ÿu tfiC‹∫ J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ, ≈®°›w F°uJ¡≤ ¿_S≤, fiFÙ* ≤Fwu, <J¡∏wC
≈Cfi# ≈Cfi# ≈¿≤b<wÕw F°uwu ≤Fwu Fæ* $ fÔb°fig Ì…fÕÔ Ju¡ π°≤° t°≤° ı°w° Fæ, ÎJ¡ ∆∫<•w ˚Ù ŸæJ¡n°u* ∆∫<•w∫°u*
J¡°u @≤°„°∫Ù ffi° Ìuw° Fæ Îba Ÿ°t°∏∫ ∆∫<•w ˚Ù ≈®˚Cw° J¡°u ≈®°›w F°u ı°wu Fæ* $ fF…w •∫° J¡Fu* Ÿ°≤°
ıywg FÙ ≈¿≤bwÕfi„ÙÔ Fæ $ ıæŸu ıÔ J¡° buy <J®¡∫° Ju¡ Ÿ°S Ÿa≈JÕ¡ F°ufiu Ÿu w≤ay°u* J¡∑ ≈a<•w∫°≥ Ôy°w°≤
≈¿≤b<wÕw F°uwÙ Fæ*, bæŸu FÙ ∫F ıfiw° (ªuwfi≈®°<dŸt¥F) ˚Ù ın ≈®°d, o¿∏B∫ N°<Ì Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu
<fi≤∏w≤ ≈¿≤b<wÕw F°uwÙ Fæ $ f°v∫°b_S° S°unu FÙ <Ìfi°u* tu* ªÔÙ ı°wÙ Fæ, wÌ∏w≤ ∫°æbfi ≈Ì°≈Õd J¡≤w°
Fæ, bF ˚Ù f°v∫°b_S° Ju¡ NfiCŸ°≤ S°unu FÙ <Ìfi°u* tu* ªÔ fŸw° Fæ, wÌ…≈≤°∏w b¨]°b_S° N°wÙ Fæ $
Ìu<©Î, ÌuF tu* ˚Ù ÎJ¡R¡≈w° (¿_S≤w°) fiFÙ* Fæ, f°fl ≈Ì°S°u˘ tu* w°u ÎJ¡R¡≈w° J¡∑ •∫° N°„° F°u ŸJ¡wÙ
Fæ ? ıæŸu fi¸> FTÕ, <bT°Ì N°<Ì J¡° N<˚fi∫ J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ tfi ˚Ù FTÕ, <bT°Ì J¡° N<˚fi∫ J¡≤w° Fæ,
J¡˚Ù bF <J¡ŸÙ <bT∫ J¡°u Ìu©J¡≤ N°fi∏Ì J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, sd˚≤ tu* FÙ N∏∫ J¡°u Ìu©J¡≤ Ì…#©Ù ffi
ı°w° Fæ N°æ≤ sd˚≤ tu* Ÿ°æ‡∫ ffi ı°w° Fæ $ ıæŸu f°ÔJ¡ ©uÔ J®¡∑n° tu* J¡˚Ù JC¡~>, J¡˚Ù JC¡~> b_wC
ffi°w° F…N° SJ¡w° fiFÙ*, bæŸu FÙ ∫F <b@°w° ˚Ù o@≤ ÌqŸ≤Ù, @≤ ÌqŸ≤Ù N°æ≤ @≤ ÌqŸ≤Ù b_wC J¡°u
ffi°w° F…N° ©uÌ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw°, J¡˚Ù SJ¡w° fiFÙ* $ <b@°w° tfiC‹∫°u* J¡°u @°fi N°<Ì Ju¡ Ÿt°fi
Ÿa<ªw J¡≤ f»°w° Fæ, fiŸu N∏∫ Ô°uy°u* J¡∑ (≈C`-≈°æ`°<ÌR¡≈ Ÿu) Ã≈<W J¡≤°w° Fæ; <k¡≤ fiJ¡°u
t°≤J¡≤ ©° ı°w° Fæ $ fiJ¡°u ©°fiu tu* Ÿu _b°Ì <tÔ ı°w° Fæ, <k¡≤ w°u bF <fi≤∏w≤ ©°fiu Ju¡ <ÔÎ N∏∫
Ô°uy°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡≤w° Fæ $ Ÿ¨<‹¸> J¡°u ≈°®›w tfiC‹∫°u* Ju¡ ≈°Ÿ FTÕ, <bT°Ì N°<Ì ≤°<` N°æ≤ <Ìfi J¡∑ fi°o˘ ŸÌ°
N°wu ı°wu ≤Fwu Fæ* $ Ã≈∏fi N°æ≤ <bfi‹¸> F°ufiub°Ôu ŸaŸ°≤Ù ≈C”T°u* J¡∑ fi w°u N°≈<W∫°≥ ¿_S≤ ≤FwÙ Fæ*
N°æ≤ fi Ÿ‡≈<W∫°≥ FÙ ¿_S≤ ≤FwÙ Fæ* $ ∫F J¡°Ô ŸtS°u˘ J¡°u ˚Ù Nfi°Ì≤ Ju¡ Ÿ°S ≈¿≤b<wÕw J¡≤fiutu* N<w
Ìs Fæ* $ ∫F ≈®°∫# Ÿf Ô°uy°u* J¡°u N°≈<W tu* i>Ju¡Ô J¡≤ J®¡∑n° J¡≤w° Fæ $ J¡t°u˘ Ju¡ Îba ≤Ÿ°u* Ju¡ Ÿt ≈¿≤d°t
N°æ≤ <bTt ≈¿≤d°t Ÿu <b<b@ ˚°≥<w Ju¡ wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* Ju¡ ≈®°dÙ ŸtCÌ°∫R¡≈ k¡Ô Ÿt∫R¡≈Ù b°∫C π°≤°
N°∏Ì°u<Ôw F°uJ¡≤ <b_w¨w ŸaŸ°≤R¡≈Ù b¨s°u* Ÿu ≈®<w<Ìfi <y≤wu Fæa $$31-43$$
Nl>°oÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
fiwÙŸb°≥ ŸyÕ
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡° Ì°uTÌ„Õfi Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ tu* _bbæ≤°À∫bdÕfi Îba
<ªW J¡∑ „°a<w Ju¡ <ÔÎ w[b°u≈Ìu„ J¡∑ ≈®°SÕfi° $
ZÙ≤°tª∏BıÙ oŸ ≈® J ¡°≤ Ì°u T Ì„Õ fi Ÿu N≈fiu <ªW tu * w[bI°fiıfiJ¡ bæ ≤ °À∫
Ì„°Õwu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏ÌıÙ fiu J¡F° # tC<fib≤, oŸ ≈®J¡°≤ Ì°uTÌ„ÕfiR¡≈Ù bfi°<Àfi Ÿu tu≤° <ªW ÌÀ@≈®°∫ F°u y∫°
90
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
Fæ NS°Õwg Ÿtu* ≈FÔu ı°u ıywg Ju¡ ≈®<w _S°<∫ÃbfC<] ˚Ù SÙ ∫° ıywg Ju¡ ≈®<w ≈®ut S°, bF ıÔ y∫° Fæ,
NwÎb bF <bbuJ¡ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ $ ıæŸu ıÔ°„∫°u* tu* t¨yıÔ J¡° (Ÿ¥∫Õ<J¡≤d°u* tu* ıÔfC<] J¡°) Ì∫ fiFÙ*
F°uw° (t”˚¥<t tu* FÙ t¨yw¨‹d° J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ ) bæŸu FÙ •wR¡≈ tu≤u <ªW tu* ˚°uy J¡∑ N°„° J¡°
Ì∫ fiFÙ* F°uw° $ ıæŸu ~>°u¸>u-~>°u¸>u fiÙt Ju¡ ≈un J¡°Ô J¡∑ N<@J¡w° Ÿu NS°Õwg W≤°uW≤ <w•w, <w•ww≤
N°æ≤ <w•wwt F°uwu Fæ* bæŸu FÙ ∫F ŸaŸ°≤ ˚Ù Ft°≤u ≈®<w <Ìfi-≈®<w <Ìfi N<@J¡°<@J¡ J¡¸C>w° J¡°u ≈®°›w
F°uw° Fæ NS°Õwg ıæŸu ıæŸu J¡°Ô ∆∫wÙw F°uw° Fæ, bæŸu bæŸu ∫F ŸaŸ°≤ Ft°≤u ≈®<w J¡¸C>≈®°∫ F°uw° ı°w° Fæ $
˚ybfig, tfiC‹∫ J¡° <ªW J¡≤aı b¨s (c) Ju¡ k¡Ô Ju¡ Ÿt°fi J¡™>°u≤wt Fæ $ @tÕ J¡° Na„w# °Ÿ N°æ≤
N@tÕ J¡∑ Na„w# b¨<] F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿtu* <Ìfi- ≈®<w-<Ìfi Ì…ıÕfiw° f»wÙ ı°wÙ Fæ N°æ≤ Ÿ≠ıfiw°
sÙd F°uwÙ ı°wÙ Fæ $ Ÿ¥©Ù F…oÕ nÌ J¡∑ ~>ÙtÙ J¡°u w°unfiutu* w°u ¸>aJ¡°≤ „ÆÌ F°uw° Fæ ≈≤ ŸaŸ°≤ tu* <Ìfi
≈®<w<Ìfi <ffi° ¸>aJ¡°≤„ÆÌ Ju¡ fnÙ „Ù|®w° Ju¡ Ÿ°S t∫°ÕÌ° J¡° ˚ay <J¡∫° ı° ≤F° Fæ NS°Õwg Ô°uy ŸaŸ°≤
tu* nÌ J¡∑ Ÿ¥©Ù F…oÕ ~>ÙtÙ Ju¡ Ÿt°fi fnÙ „Ù|®w° Ÿu t∫°ÕÌ° ˚ay J¡≤ ≤Fu Fæ*, Ju¡bÔ N∏w≤ owfi° FÙ Fæ
<J¡ ~>ÙtÙ J¡°u w°unfiu tu* „ÆÌ F°uw° Fæ, ≈≤ t∫°ÕÌ° J¡°u w°unfiutu* „ÆÌ ˚Ù fiFÙ* F°uw° $ tC<fiZu‹™>, <b<b@
t°fi<ŸJ¡ <ª∏w°N°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ≈®ªC≤ ˚°uy°u* Ÿu ∫C•w ≤°≠∫°u* J¡∑ N≈us° <ª∏w°„¥∏∫ tF°Ãt°N°u* π°≤°
_bÙJ¨¡w ÎJ¡°∏wŸubfi J¡FÙ* Nh~>° Fæ $ Ω°fi Ju¡ Ì„Õfi ∫° <bF°≤ Ÿu tCHu ≈®Ÿ∏fiw° fiFÙ* F°uwÙ, <˜∫°u* Ÿu
tCHu ŸC© fiFÙ* F°uw° N°æ≤ @fi≈®°<›w Ÿu tCHu FTÕ fiFÙ* F°uw° $ tæ* tfi Ju¡ Ÿ°S ≈„°∏w F°ufi° ª°Fw° Fq≥,
∫FÙ tu≤Ù ≈®fÔ oh~>° Fæ $$1-6$$
„°¿∏w Ju¡ <Ÿb° ÌqŸ≤° J¡°uoÕ ˚Ù ŸC©J¡° Ÿ°@fi fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
≈¥≠∫b≤, ∫F ŸaŸ°≤ ŸC©≤<Fw N°æ≤ <bfi°„Ù Fæ, w¨‹d° (<bT∫b°Ÿfi°) fnÙ wÙb® Fæ N°æ≤ <ªW
J¡∑ ªaªÔw° J¡∑ J¡°uoÕ ŸÙt° FÙ fiFÙ* Fæ, ŸŸu „°¿∏wÔ°˚ J¡∑ N°„° Ì…≤°„° FÙ Fæ, tæ* Jæ¡Ÿu <fib¨<WÔ°˚
J¡R¡≥y°, ∫FÙ tæ* ŸÌ° <bª°≤ J¡≤w° Fq≥ $ fi tæ* t¨Ã∫C J¡° N<˚fi∏Ìfi J¡≤w° Fq≥ N°æ≤ fi ıÙbfi J¡° FÙ
N<˚fi∏Ìfi J¡≤w° Fq≥ $ <ıŸ Nb_S° tu* ¿_Sw F°ufiu Ÿu tæ* Ô°uJ¡Ÿ∏w°≈ Ÿu <fitCÕ•w F°u ı°«≥¡, ŸÙ
Nb_S° J¡° tæ* NbÔ‡ffi J¡≤fi° ª°Fw° Fq≥ bF ª°Fu ıÙbfi°b_S° tu* ≈®°›w F°u, ª°Fu t≤fiu Ju¡ ≈ÿª°wg
ıf J¡˚Ù F°u, ŸJu¡ <ÔÎ tæ* ∆∫y® fiFÙ* Fq≥ $ ≤°≠∫ Ÿu tCHu •∫° J¡≤fi° Fæ, ˚°uy Ÿu tu≤° J¡°æfi ≈®∫°uıfi
<Ÿ] F°uy°, @fi Ÿu tCHu •∫° twÔf Fæ, <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ ªu‹¸>° Ÿu ˚Ù tu≤° J¡°uoÕ ≈®∫°uıfi fiFÙ* Fæ $
NFaJ¡°≤ b„ ofiJ¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, tu≤° bF¡NFaJ¡°≤ FÙ fi‹¸> F°u y∫° Fæ $ o¿∏B∫°u* J¡° <bT∫°u* J¡∑
N°Ÿ<•w Ÿu tC•w F°ufi° fn° J¡<™>fi Fæ, NwÎb o¿∏B∫°≥ ™>F≤Ù J¡˚Ù fi ŸCÔHfiub°Ô٠» y®¿∏S∫°≥ $
fi y®¿∏S∫°u* π°≤° ı∏t J¡∑ ≈a<•w R¡≈Ù ªtnu J¡∑ ≤_ŸÙ tu* f°≥@u y∫u ıÙb°u* tu* Ÿu ı°u Ô°uy ŸŸu ~C>¸>J¡°≤°
≈°fiu Ju¡ <ÔÎ ∫Ãfi J¡≤wu Fæ*, bu FÙ Zu‹™> ≈C”T Fæ $ ıæŸu F°SÙ N≈fiu <b„°Ô ≈æ≤ Ju¡ ≈®F°≤ Ÿu J¡tÔ J¡°u
JC¡ªÔ ±>°Ôw° Fæ $ bæŸu FÙ J¡°tÌub fiu ≤t<d∫°u* π°≤° J¡°utÔ tfi J¡°u tS ±>°Ô° Fæ, fi‹¸> J¡≤ <Ì∫° Fæ $
tCfiÙÿb≤ ∫<Ì oŸ f°v∫°b_S° tu* <fitÕÔ fC<] Ÿu <ªW J¡∑ <ª<J¡ÃŸ° fiFÙ* J¡∑ yoÕ, w°u <k¡≤ <ªW J¡∑
<ª<J¡ÃŸ° J¡° NbŸ≤ J¡f N°∫uy° ? •∫°u*<J¡ ıf wJ¡ ˚ÔÙ˚°≥<w ın fi ıtÙ F°u w˚Ù wJ¡ ~>°u¸>°-Ÿ°
b¨s ©°n° ı° ŸJ¡w°, ıf bF f]t¥Ô F°u ı°w° Fæ, wf w°u Ÿu ©°nfi° fn° J¡<™>fi F°u ı°w°
c J¡°≥¸>uÌ°≤ ıayÔÙ ≈un Fæ $
ŸyÕ - 29]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
91
Fæ, ÎuŸÙ Ô°uJ¡°u<•w Fæ $ JC¡<¸>Ô <bT∫ FÙ <bT Fæ, ≈®<Ÿ] <bT <bT fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ <bT ÎJ¡ FÙ ÌuF J¡°
NS°Õwg <ıŸ ÌuF Ÿu ŸJ¡° Ÿ‡f∏@ F°uw° Fæ, ŸÙ J¡° <bfi°„ J¡≤w° Fæ ty≤ <bT∫ w°u N∏∫ ı∏t°u* tu*
˚Ù ÌuF J¡°u t¨Ã∫C Ju¡ tC≥F tu* ±>°Ôwu Fæ* $$7-13$$
w[bI ≈C”T ˚Ù w°u <bT∫°u* J¡° ˚°uy J¡≤wu F…Î ŸC©Ù N°<Ì Ìu©u ı°wu Fæ*, <k¡≤ fitu* J¡°æfi ŸÙ
<b„uTw° Fæ, ÎuŸÙ „aJ¡° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ŸC©, Ì…#©, <t`, f∏@C, f°∏@b, ıÙbfi N°æ≤ t≤d ∫u Ÿf ∫Ω<≈ f∏@fi Ju¡ J¡°≤d Fæ, wS°<≈ ∫u
I°fiÙ Ju¡ <ªW Ju¡ f∏@J¡ fiFÙ* F°uwu, oŸJ¡° J¡°≤d ∫FÙ Fæ <J¡ I°fiÙ ofiJu¡ b„ tu* fiFÙ* F°uwu $$14$$
Nw# Ÿ‡≈¥dÕ Ì…#©°u* J¡° t¥Ô°uh~u>ÌJ¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d I°fiÙ F°ufi° FÙ ≈≤t ≈C”T°SÕ Fæ, Nw# I°fi°u≈Ìu„
J¡∑ ≈®°SÕfi° J¡≤wu Fæ* $
Fu f®Êfig, Fu w[bI<„≤°utdu, oŸ<ÔÎ ıæŸu tu* I°fiÙ F°uJ¡≤ „°uJ¡, ˚∫ N°æ≤ ©uÌ Ÿu „Ù|® tC•w F°u
ı°«≥¡, b柰 ≈Ìu„ tCHu „Ù|® ÌÙ<ı∫u $$15$$
„Ù|® ≈Ìu„ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ N≈fiu tu* N<w„∫ Ì…#© J¡∑ NŸ<F‹dCw° N°æ≤ bæ≤°À∫ tu* ÃJ¡^™>°
<Ì©Ô°wu Fæ* $
NIw° ˚ÙTd N≤^∫ Ju¡ ŸÂ„ Fæ*, ıæŸu N≤^∫ tu* t¨y°u* J¡°u k≥¡Ÿ°fiu Ju¡ <ÔÎ ı°Ô <f~>u ≤Fwu Fæ*, ª°≤°u
N°u≤ J¡°≥¸>u <f©≤u ≤Fwu Fæ*, ıyF-ıyF «≥¡ªÙ-fiÙªÙ ˚¥<t ≤FwÙ Fæ, bæŸu FÙ NIw° ˚Ù <bT∫b°Ÿfi°R¡≈Ù
ı°Ô°u* Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w Fæ, Ì…#©R¡≈Ù J¡^¸>J¡°u* Ÿu N°J¡∑dÕ Fæ N°æ≤ Ÿ‡≈<W-<b≈<W Ÿu ∫° _byÕfi≤J¡≈≤‡≈≤°
Ÿu ≈¥dÕ Fæ, oŸ<ÔÎ ŸŸu tæ* „Ù|® tC•w F°ufi° ª°Fw° Fq≥ $ tC<fib≤, ∫<Ì J¡°uoÕ tCHu N°≤u Ÿu ªÙ≤u, w°u tæ* N°≤u
Ju¡ Ì°≥w°u* J¡∑ ≤yn ŸFfiu Ju¡ <ÔÎ ŸtSÕ Fq≥, Ôu<J¡fi Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ∆∫bF°≤ Ÿu Ã≈∏fi Îba N°„° N°æ≤ <bT∫°u*
Ÿu F…Î Ÿa|TÕ J¡°u tæ* ŸFfiu Ju¡ <ÔÎ ŸtSÕ fiFÙ* Fq≥ $ ∫F N˚Ù‹¸> Fæ, ∫F Ÿ°uªJ¡≤ ŸJu¡ <fib°≤d tu* N°æ≤ ∫F
o‹¸> Fæ, ∫F ŸtHJ¡≤ ŸJu¡ Ÿ‡≈°Ìfi tu* ≈®b¨<W-<fib¨<W∆∫bF°≤R¡≈ N<bΩ°R¡≈ N*ıfi Ÿu Ã≈∏fi
˚®°¿∏w _b˚°bw# ªaªÔ <ªW J¡°u oŸ ≈®J¡°≤ J≥¡≈° ±>°ÔwÙ Fæ ıæŸu b°∫C ÌÙ≈J¡ J¡∑ Ô¥≤ J¡°u J≥¡≈°wÙ Fæ $
ıÙbŸt¥FR¡≈Ù t°uwÙ w¨‹d°R¡≈Ù NÃ∫∏w Ÿ¥‚t @°yu tu* <≈≤°u∫u y∫u Fæ*, Ÿ°sÙR¡≈ ªæw∏∫ Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu
Îba wæıŸ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NÃ∫∏w ÌæÌÙ›∫t°fi tfi FÙ Ÿ t°Ô° tu* ≈®@°fi (fi°∫J¡) t<d Fæ $ bæ≤°À∫
N°<Ì Ÿu Ÿ‡≈∏fi tæ* ıæŸu ≤°uT≈¥dÕ <Ÿ*F ı°Ô J¡°u w°un ±>°Ôw° Fæ, bæŸu FÙ J¡°ÔR¡≈Ù <J¡¸>Ju¡ N°˚¥Td oŸ
ŸaŸ°≤R¡≈Ù F°≤ J¡°u N°≈Ju¡ ≈Ìu„ Ÿu Ã≈∏fi I°fi Ÿu-J®¡°u@, <F*Ÿ° N°<Ì y® ≈°∫°u* Ju¡ <ffi° w°unw°
Fq≥ $ w[bI<„≤°utdu, ⁄Ì∫J¡tÔ FÙ Ì…‹≈®bu„ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N≤^∫ Fæ, Ÿtu* „Ùw N°æ≤ N°b≤d J¡° FuwC
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d JC¡F≤u Ju¡ wCv∫ N°æ≤ Ÿtu* N°Ãtw[b Ju¡ N∏buTd Ju¡ <ÔÎ ≈®b¨W F…Î tfi Ju¡ N∏@J¡°≤ J¡∑
fi°o˘ <bbuJ¡R¡≈Ù fiu` J¡°u f∏ÌJ¡≤ Ìufiub°Ôu NI°fi J¡°u ŸC©J¡≤ ≈Ìu„R¡≈Ù Ÿ¥∫Õ Ÿu fi‹¸> J¡≤ ÌÙ<ı∫u $
tF°Ãtfig, ıæŸu ª∏Bt° Ÿu ≤°<` J¡° N∏@J¡°≤ fi‹¸> F°uw° Fæ, bæŸu FÙ Wt ≈C”T°u* J¡∑ Ÿay<w Ÿu ≈®°›w
≈Ìu„ Ÿu <ıfiJ¡° <bfi°„ fiFÙ* F°uw°, ÎuŸÙ Ì…‹¸> t°fi<ŸJ¡ <ªaw°Î≥ oŸ ıywÙwÔ tu* Fæ* FÙ fiFÙ* NS°Õwg
ıæŸu ª∏Bt° ≤°<` Ju¡ N∏@J¡°≤ J¡°u fi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ tF°Ãt° ≈C”T°u* J¡∑ Ÿay<w Ÿu ≈®°›w ≈Ìu„
˚Ù Ÿ‡≈¥dÕ •Ôu„°u* J¡°u fi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ $$16-22$$
N˚Ù wCt f°ÔJ¡ F°u, oŸ<ÔÎ wCttu* „t, Ìt N°<Ì J¡∑ »w° fiFÙ* Fæ $ ∫<Ì wC‡Fu* Ftfiu w[bI°fi
92
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
J¡° ≈Ìu„ Ìu ˚Ù <Ì∫°, w°u bF k¡ÔÙ˚¥w fiFÙ* F°uy°, ÎuŸÙ „aJ¡° J¡∑ <fib¨<W Ju¡ <ÔÎ ZÙ≤°tª∏BıÙ N≈fiu
tu* „t N°<Ì J¡∑ ̨»w° <Ì©Ô°wu Fæ* $
N°∫C b°∫C Ÿu ¸>J¡≤°∫u F…Î tu|°u* Ju¡ Ÿt¥F Ÿu ¸>≈J¡ ≤Fu ıÔ Ju¡ Ÿt°fi ˚ayC≤ Fæ, ˚°uy f°ÌÔ°u* tu* ªtJ¡
≤FÙ <fıÔÙ Ju¡ Ÿt°fi ªaªÔ Fæ* N°æ≤ ∫°æbfi tu* F°ufiub°Ôu <ªW<bfi°uÌ ıÔ Ju¡ buy Ju¡ Ÿt°fi ª≈Ô Fæ*, ÎuŸ°
„Ù|® <bª°≤ J¡≤ NS°Õwg N°∫C, ˚°uy, ∫°æbfi N°<Ì tu* w¨‹d°, ªaªÔw° N°<Ì Ì°uT°u* Ÿu Ì…#©, fi°„ N°<Ì
NfiSÕ ı°fiJ¡≤ fiJ¡° Ã∫°yJ¡≤ tæ*fiu oŸ f°v∫°b_S° tu* ˚Ù Ÿ‡≈¥dÕ Ì°uT°u* Ÿu ≤<Fw „°¿∏w Ju¡ <ÔÎ N≈fiu
⁄Ì∫ Ju¡ <bT∫ tu* N¸>Ô N<@J¡°≤ J¡∑ tCF≤ Ìu ≤•©Ù Fæ $$23$$
˚°b ∫F <J¡ ıæŸu ≤°ı° N<@J¡°≤ Ô°uÔC≈ fF…w Ÿu ∆∫<•w∫°u* tu* Ÿu <ıfiŸu Ô°u˚, J¡°∫≤w° N°<Ì
Ì°uT°u* Ju¡ J¡°≤d ≤°≠∫ tu* ≈®ı°≈Ùnfi, „`C π°≤° N°J®¡td N°<Ì J¡∑ N°„aJ¡° F°uwÙ Fæ, ∏Fu* ~>°unJ¡≤
<J¡ŸÙ ÎJ¡ yCdb°fi N°æ≤ „<•w„°ÔÙ ∆∫<•w J¡°u N<@J¡°≤tCB° Ÿ°æ*≈w° Fæ, bæŸu FÙ tæ*fiu ˚Ù ≈¥b°uÕ•w
≈®J¡°≤ Ÿu ŸtSÕ „°¿∏w Ju¡ <ÔÎ N≈fiu <ªW Ju¡ <bT∫ tu* » N<@J¡°≤ tCB° Ìu ≤•©Ù Fæ $
fiwÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
wÙŸb°≥ ŸyÕ
N≈fiu <ªW J¡° πuy Ì„°Õ ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ π°≤° ŸJu¡ <fi≤°Ÿ Îba
„°a<w Ju¡ <ÔÎ ≈Ìu„ J¡∑ ≈®°SÕfi°$
FuwCN°u* π°≤° N≈fiu <ªW J¡∑ <πÀfiw° J¡° <b_w°≤≈¥bÕJ¡ bdÕfi J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ <ªW<bZ°¿∏w
Ju¡ FuwC˚¥w ≈Ìu„ J¡∑ ≈®°SÕfi° J¡≤wu Fæ* $
•w ≤Ù<w Ÿu ŸæJ¡n°u* NfiS°u˘ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ŸaŸ°≤R¡≈Ù N≥@u JC≥¡Î Ju¡ <~>B tu* Ÿ‡≈¥dÕ ≈®°<d∫°u* J¡°u tÀfi
Ìu©J¡≤ tu≤° tfi <ª∏w°R¡≈Ù J¡∑ªn tu* k≥¡Ÿ y∫° Fæ $ tu≤° tfi |¥t-Ÿ° ≤F° Fæ N°æ≤ tCHu ˚∫ ˚Ù F°u ≤F°
Fæ, NwÎb tu≤u Nay ≈®Ã∫ay ≈C≤°fiu b¨s Ju¡ ≈W°u* J¡∑ fi°o˘ J¡°≥≈ ≤Fu Fæ* $ ıæŸu <fiıÕfi N≤^∫ tu* ≤Ffiub°ÔÙ
Ì…fÕÔ ˚w¨ÕJ¡° tCÀ@° fi°≤Ù ≈Ì ≈Ì tu* ˚∫˚Ùw N°æ≤ „a¿J¡w ≤FwÙ Fæ, bæŸu FÙ ÃJ¨¡‹¸> Ÿ∏w°uTÌ°∫J¡ @æ∫ÕR¡≈Ù
t°≥J¡∑ y°uÌ fi <tÔfiu Ju¡ J¡°≤d ∆∫°JC¡Ô F…oÕ tu≤Ù f°ÔfC<] ˚Ù oŸ ŸaŸ°≤ tu* ≈Ì ≈Ì tu* ˚∫˚Ùw N°æ≤
Ÿ„aJ¡ F°u ≤FÙ Fæ $ ıæŸu t¨yyd <bTt_S°fi tu* Ô¸>J¡ ≤Fu wCh~> w¨d°u* Ju¡ Ô°u˚ Ÿu ba<ªw F°uJ¡≤ y±>g»u tu* <y≤
≈nwu Fæ*, bæŸu FÙ NŸ°≤ <bT∫°u* Ÿu ba<ªw ∫u N∏w#J¡≤d b¨<W∫°≥ <bsu≈R¡≈ Ì…©°u* J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ
Ì…#©R¡≈ y±>g»u* tu* <y≤wÙ Fæ $ N<bbuJ¡∑ ≈C”T°u* J¡∑ fiu` N°<Ì o¿∏B∫°≥ ¿ª≤≈¿≤<ªw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸaŸ°≤
J¡∑ N°u≤ FÙ ≈¥dÕR¡≈ Ÿu N°J¨¡‹¸> Fæ (ŸaŸ°≤ tu* FÙ fiJ¡∑ » b°Ÿfi° Fæ), ≈≤t°SÕ b_wC Ju¡ ≈®<w fiJ¡°
w<fiJ¡ ˚Ù N°J¡TÕd fiFÙ* Fæ $ NwÎb bu fuª°≤Ù fiu` N°<Ì o¿∏B∫°≥ N°Ãt° Ju¡ ]°≤ tu* ŸtSÕ fiFÙ* Fæ* N°æ≤
N∏@J¥¡≈ tu* <y≤u F…Î ıÙb°u* J¡∑ fi°o˘ Ì…#©Ù Fæ $ ıæŸu ≈<w Ju¡ N@Ùfi J¡°∏w° fi w°u ≈≤°t J¡°u ≈®°›w F°uwÙ
Fæ N°æ≤ fi _buh~>° Ÿu J¡FÙ* tfi ª°Fu ≈®Ìu„ J¡°u FÙ ı°wÙ Fæ, <J¡∏wC ≈<w Ju¡ |≤ tu* FÙ ≤FwÙ Fæ, bæŸu FÙ
ıÙbR¡≈Ù ≈<w J¡∑ J¡°∏w° <ª∏w° ˚Ù fi w°u ≈≤°t J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ N°æ≤ fi tfi ª°Fu <bT∫°u* J¡°u FÙ ≈®°›w
F°uwÙ Fæ, <J¡∏wC _b≈<w ıÙb Ju¡ <≈®∫_S°fi ⁄Ì∫ tu* FÙ <fib°Ÿ J¡≤wÙ Fæ $ ıæŸu t°yÕ„ÙTÕ t°Ÿ Ju¡ N∏w tu*
Ôw°Î≥ wCT°≤ <y≤fiu Ju¡ J¡°≤d ıÙdÕ ≈W°u* J¡°u <y≤° ÌuwÙ Fæ*, JC¡~> F≤u ≈W°u* J¡°u @°≤d ˚Ù J¡≤wÙ Fæ*, bæŸu FÙ
ŸyÕ - 30]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
93
<bbuJ¡ Ÿu <bT∫°u* J¡°u wCh~> ŸtHJ¡≤ fiJ¡° Ã∫°y J¡≤ ≤FÙ N°æ≤ ≤Ÿ Ju¡ (c) (≤°y Ju¡) „uT ≤Ffiu Ju¡
J¡°≤d JC¡~> <bT∫°u* J¡°u @°≤d J¡≤ ≤FÙ tu≤Ù @¨<w ŸaJ¡¸> J¡°u ≈®°›w F°u yoÕ Fæ $$1-7$$
•Ôu„Ì°<∫fiÙ N≈fiÙ ŸÙ N∏w≤°Ô°b_S° J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
tu≤Ù •w <ªW J¡∑ N<_S≤w° Ÿ°aŸ°¿≤J¡ N°æ≤ ≈°≤t°<SÕJ¡ Ÿ‡≈¥dÕ ŸC©°u* J¡°u y≥b°J¡≤ ¿_Sw Fæ,
•∫°u*<J¡ ŸaŸ°≤¿_S<w N°Ãt° Ju¡ <bbuJ¡t°` Ÿu NSÕ f°u@ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d tCHu N°@° ~>°unJ¡≤ N°@° ≈J¡nu
F…Î Fæ NS°Õwg fi w°u tæ* ≈¥dÕ I°fiÙ FÙ Fq≥ N°æ≤ fi ≈¥≤° NI°fiÙ FÙ, oŸ<ÔÎ N∏w≤°Ô tu* <_Sw tCHu fi Îu<FJ¡
ŸC© FÙ ≈®°›w Fæ N°æ≤ fi ≈°≤t°<SÕJ¡ FÙ $ ıæŸu J¡¸>u F…Î b¨s Ju¡ ™¥>≥™> π°≤° (_S°dC π°≤°) N∏@J¡°≤ tu* ŸÃ∫
J¡°u<¸> N°æ≤ NŸÃ∫ J¡°u<¸>R¡≈ ∫F ™¥>≥™> Fæ ∫° ª°u≤ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ ¿_S≤Ãb N°æ≤ N¿_S≤Ãb ≈®J¡°≤ Ju¡ Ÿa„∫
Ÿu Ô°uy°u* J¡∑ fC<] b*<ªw (˚®<tw) F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ N°Ãtw[b Ju¡ <fiÿª∫ Ÿu ≤<Fw (N°Ãtw[b<fiÿª∫ tu*
Ÿ∏ÌuF∫C•w) tu≤Ù fC<] ˚Ù ∫F w[b Fæ ∫° ∫F w[b Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ Ÿ∏ÌuF Ÿu ba<ªw F°u ≤FÙ Fæ $ ıæŸu
Ìubw° <b<b@ ˚°uyŸ°t<y®∫°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ, ˚Cbfi°u* tu* <bF°≤ J¡≤fiub°Ôu Îba „Ù|®y°tÙ N≈fiu <bt°fi J¡°
≈¿≤Ã∫°y fiFÙ* J¡≤wu bæŸu FÙ _b˚°bw# ª*ªÔ fi°fi°˚°uyŸ°t<y®∫°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ˚Cbfi°u* tu* ≈¿≤˚®td Ÿu
N<@J¡ ª≈Ôw° J¡°u ≈®°›w tu≤° tfi ˚Ù ª*ªÔw° J¡°u fiFÙ* ~>°unw° Fæ $ tæ* Ÿu ıf≤Ì_wÙ ≤°uJ¡fi° ª°Fw°
Fq≥, ≈≤ w[bI°fi fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d tæ* ÎuŸ° fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w° Fq≥ $ oŸ<ÔÎ Fu tC<fifi°∫J¡, ≈≤t°SÕ ŸÃ∫,
ı∏t-t≤d N°<Ì Ì…#©°u* Ÿu „¥∏∫, ÌuF°<Ì ≈°<@ Ÿu <b≤<Fw, ˚®t Ÿu ≤<Fw bF <bZ°¿∏w-_S°fi J¡°æfi
Fæ, <ıŸu ≈®°›w J¡≤ „°uJ¡ fiFÙ* F°uw° $ Ft°≤u FÙ Ÿt°fi ‹¸> N°æ≤ N‹¸>R¡≈ k¡ÔÌ°∫J¡ Ÿ‡≈¥dÕ J¡t°u˘ Ju¡
NfiC‹™>°w° Îba Ô°æ<J¡J¡ ∆∫bF°≤ tu* wÃ≈≤ ıfiJ¡ N°<Ì tF°≈C”T Jæ¡Ÿu Wt ≈Ì J¡°u ≈®°›w F…Î ? Fu
≈≤ŸÃJ¡°≤J¡°¿≤fig, oŸ ŸaŸ°≤ tu* bF J¡°æfiŸ° ≈°∫ Fæ, <ıŸŸu <J¡ ŸaŸ°≤R¡≈Ù ≈aJ¡ NS°Õwg ≈C^∫≈°≈R¡≈Ù ≈aJ¡ J¡° ∫° „°uJ¡t°uFR¡≈ ≈aJ¡ J¡° NfiuJ¡ f°≤ „≤Ù≤ Ÿu Ÿ‡≈JÕ¡ F°ufiu ≈≤ ˚Ù tfiC‹∫ ŸŸu <Ô›w
fiFÙ* F°uw° ? tF°t<Ft°„°ÔÙ, bÙw≤°y Îba ıÙb∏tC•w N°≈ Ô°uy <J¡Ÿ Â<‹¸> J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ oŸ
ŸaŸ°≤ tu* <bª≤wu Fæ* ? ≈®°<d∫°u* J¡°u ˚∫˚Ùw J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ÔC˚° ≤Fu fiÿb≤ (N) <bT∫ Ÿ≈°u˘ Ju¡ ŸÂ„ Fæ*,
˚Ô° bu J¡v∫°dJ¡°≤Ù Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wu Fæ* ? t°uFR¡≈Ù F°SÙ π°≤° <bÔ°u<±>w, J¡°t N°<ÌR¡≈Ù J¡∑ªn N°æ≤
Ÿub°Ô Ÿu ∆∫°›w ≈®I°R¡≈Ù w°Ô°f <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ NÃ∫∏w <fitÕÔw° J¡°u ≈®°›w F°u ? ıæŸu J¡tÔ Ju¡ ≈Wu Ÿu
ıÔ J¡° Ÿ‡≈JÕ¡ fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ ŸaŸ°≤≈®b°F tu* ∆∫bF°≤ J¡≤fiu≈≤ ˚Ù ≈C”T f∏@fi J¡°u ≈®°›w fi F°u,
oŸJ¡° •∫° ≈°∫ Fæ ? oŸ Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫ ≈®≈aª J¡°u w[bÂ<‹¸> Ÿu N°Ãt° Ju¡ Ÿt°fi N°æ≤ f°flÂ<‹¸> Ÿu w¨d
Ju¡ Ÿt°fi Ìu© ≤Fu Îba J¡°t°<Ì b¨<W∫°u* J¡° _≈„Õ fi J¡≤ ≤Fu ≈C”T Jæ¡Ÿu Zu‹™>w° J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* ? <ıŸfiu
NI°fiR¡≈Ù tF°Ÿ°y≤ ≈°≤ J¡≤ <Ô∫° Fæ, ÎuŸu <J¡Ÿ tF°≈C”T Ju¡ ª¿≤` J¡° _t≤d≈¥bÕJ¡ N°ª≤d J¡≤
tfiC‹∫ Ì…#©Ù fiFÙ* F°uw° ? N<bfi°„Ù F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈®°›w J¡≤fiu Ju¡ ∫°uÀ∫ t°us •∫° Fæ N°æ≤ J¡tÕ ≈°Ÿfi°
N°<Ì J¡° <ªw k¡Ô •∫° Fæ ? ˚Ô° fwÔ°oÎ w°u ŸFÙ, oŸ <bTt ŸaŸ°≤ tu* Jæ¡Ÿu ∆∫bF°≤ J¡≤fi°
c "≤Ÿ°u&›∫_∫ ≈≤a ‹x° <fibwÕwu' (≈≤t°Ãt° J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤ oŸJ¡° ≤Ÿ ˚Ù <fib¨W F°u ı°w°
Fæ) oŸ ˚ybÌgbªfi Ju¡ NfiCŸ°≤ ≈≤t°Ãt°Ì„Õfi Ju¡ <ffi° ≤Ÿ J¡∑ <fib¨<W fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $
N t¥Ô¿_Sw "˚ayC≤°J¡°≤<b˚b°#' J¡° <bT∫≈s tu* - <bfi°„„ÙÔ N°@°≤ N°æ≤ <b˚bb°Ôu N°æ≤
Ÿ≈Õ≈s tu* JC¡<¸>J¡ N°J¡°≤ N°æ≤ <bT„<•w Ÿu ∫C•w, ∫F NSÕ Fæ $
94
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
ª°<FÎ ? ≈®˚°u, tCHu w[b J¡° ≈Ìu„ ÌÙ<ı∫u, <ıŸŸu tæ* N∆∫b¿_Sw f®Ê° J¡∑ J¨¡<w ıywg J¡∑ ≈¥b°Õ≈≤
b_wC ı°fi¥≥ NS°Õwg ıywg Ju¡ N°<Ì N°æ≤ N∏w tu* Nb<„‹¸> ≤Ffiub°Ô° ≈°≤t°<SÕJ¡ w[b ı°fi¥≥ $ f®Êfig
ıæŸu tu≤u ⁄Ì∫R¡≈Ù N°J¡°„ Ju¡ ª∏BR¡≈ Ÿ°˚°≤ N∏w#J¡≤d J¡° tÔ (NI°fi) F¸> ı°∫ b柰 ≈®∫Ãfi
N°≈ <fi„aJ¡ F°uJ¡≤ J¡∑<ı∫u $ oŸ ŸaŸ°≤ tu* J¡°æfi b_wC ≈°Ìu∫ (≈®°›w J¡≤fiu ∫°uÀ∫) Fæ, J¡°æfi b_wC
NfiC≈°Ìu∫ Fæ N°æ≤ J¡°æfi b_wC fi ≈°Ìu∫ Fæ N°æ≤ fi NfiC≈°Ìu∫ Fæ $ ∫F ª*ªÔ <ªW Jæ¡Ÿu ≈bÕw Ju¡ Ÿt°fi
¿_S≤w° („°¿∏w) J¡°u ≈®°›w F°u ? ŸæJ¡n°u* •Ôu„°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡≤fiub°ÔÙ ∫F ¿fi¿∏Ìw ŸaŸ°≤R¡≈Ù tF°t°≤Ù
<J¡Ÿ ≈<b`wt t∏` Ÿu Nfi°∫°Ÿ „°¿∏w J¡°u ≈®°›w F°u ? ıæŸu ≈¥dÕ ª∏Bt° NÃ∫∏w N°fi∏Ì Ìufiub°ÔÙ
„ÙwÔw° J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ tæ* ˚Ù N°fi∏ÌR¡≈Ù b¨s J¡∑ taı≤ÙR¡≈ Ìu„≈¿≤h~>uÌ N°æ≤
J¡°Ô≈¿≤h~>uÌ Ÿu „¥∏∫ „ÙwÔw° J¡°u N≈fiu ⁄Ì∫ tu* Jæ¡Ÿu ≈®°›w J¡R¡≥ ? ˚ybfig, N°≈ w[bI N°æ≤
Ÿ≠ıfi<„≤°ut<d Fæ*, oŸ<ÔÎ N≈fiu tu* ≈¥dÕw° J¡°u ≈®°›w J¡≤ ≈¥dÕ F…N° tæ* ıæŸu oŸ Ô°uJ¡ tu* <k¡≤ „°uJ¡ J¡°u
≈®°›w fi F°u«≥¡ b柰 N°≈ tCHu ≈Ìu„ ÌÙ<ı∫u $ tF°Ãtfig ıæŸu bfi tu* JC¡Wu _bv≈ fÔ Ÿu ∫C•w ıÙb°u* J¡∑
(sCB ≈®°<d∫°u* J¡∑) ÌuF J¡°u N<w ≈Ù<nw J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ <b<b@ Ÿa„∫ Ÿb°uÕÃJ¨¡‹¸> N°fi∏Ìt∫ f®Ê≈Ì
tu* N°Ã∫¿∏wJ¡ ¿_S≤w° Ÿu ≤<Fw ≈C”T J¡°u ŸÌ° N<w ≈Ù<nw J¡≤wu Fæ* $$8-27$$
wÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
oJ¡wÙŸb°≥ ŸyÕ
Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ıÙbfi bT°ÕM¡wC Ju¡ tu| Ju¡ Ÿt°fi JC¡¿ÃŸw Fæ,
Nw# ŸaŸ°≤ <fitCÕ<•w≈¥bÕJ¡ ŸC©≈Ì≈®°≈J¡ ≈°∫ J¡° ≈®ÿfi $
≈¥~>u ı°fiub°Ôu ≈®ÿfi°u* Ju¡ ≈°uÌg|°wR¡≈ Ÿu ŸaŸ°≤ tu* ıÙbfi J¡∑ bT°ÕM¡wC Ju¡ tu|R¡≈ Ÿu J¡v≈fi°
J¡≤wu Fæ* $
f®Êfig, oŸ ŸaŸ°≤ tu* ıÙb J¡∑ N°∫C «≥¡ªu b¨s°u* Ju¡ ª*ªÔ ≈W°u* tu* Ô¸>J¡ ≤Fu, ıÔJ¡d (N°uŸ<f∏Ì…)
Ju¡ ŸÂ„ sd˚ay…≤ Îba <„bıÙ Ju¡ N°˚¥TdR¡≈ ª∏Ì®J¡Ô° Ju¡ ŸÂ„ NÃ∫v≈ Fæ ($) (Ì…ÔÕ‚∫ F°ufiu Ju¡
J¡°≤d ∫<Ì J¡F° ı°∫ <J¡ ŸJ¡° N¿_wÃb FÙ fiFÙ* Fæ, w°u ˚Ù J¡°uoÕ N<w„∫°u<•w fi F°uyÙ), wCh~> ÌuF
@°fi°u* Ju¡ ©uw°u* tu* f°uÔ ≤Fu tu»J¡°u* Ju¡ yÔu Ju¡ ªtnu Ju¡ Ÿt°fi N¿_S≤ Fæ, o‹¸>-<t` N°æ≤ f∏@C-f°∏@b°u*
J¡° Ÿt°yt ŸÌgy<w J¡° ≈®<wf∏@J¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ı°Ô J¡∑ fi°o˘ wfiu F…Î H°<n∫°u* Ju¡ Ÿt¥F Ju¡ ŸÂ„ Fæ,
b°Ÿfi°R¡≈Ù ≈¥bÙÕ b°∫C Ÿu bu<‹¸>w, wCh~> N°„°R¡≈Ù <fıÔÙ Ÿu <b˚¥<Tw N°æ≤ t°uFR¡≈Ù <fi<bn JC¡F≤u Ÿu
ı<fiw tu|°u* Ju¡ ©¥f ı°u≤ Ÿu wıÕfi-yıÕfi, ≈¥bÕJ¡ bı®≈°w J¡≤fiu≈≤, N<w y® N°æ≤ ª*ªÔ Ô°u˚R¡≈Ù t∫¥≤
Ju¡ w°^±>b fi¨Ã∫ J¡≤fiu ≈≤, NfiSÕR¡≈Ù JC¡¸>ıb¨s°u* J¡∑ J¡<Ô∫°u* Ju¡ ª¸>ª¸> „ÆÌ≈¥bÕJ¡ ©¥f <bJ¡<Ÿw F°ufiu
≈≤, N<wJ®¥¡≤wt ∫tR¡≈Ù bfi<fÔ°b Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ ≈®°<dR¡≈Ù ª¥F°u* J¡° N<b≤w ŸaF°≤ J¡≤fiu ≈≤ Îba Ôy°w°≤
t¥ŸÔ°@°≤ b¨<‹¸> Ju¡ <J¡ŸÙ N<fi<ÌÕ‹¸> _S°fi Ÿu N≈fiu «¡≈≤ <y≤fiu ≈≤ oŸ ŸaŸ°≤ tu* <J¡Ÿ ≈°∫ J¡°
$ bT°ÕM¡wC tu* ≈¥dÕ ª∏Bt° J¡° ˚Ù J¡<™>fi°oÕ Ÿu ∫Ì° J¡Ì° FÙ Ì„Õfi F°u ı°w° Fæ <k¡≤ J¡Ô°t°`
Nb<„‹¸> J¨¡‹d≈s J¡∑ ªwCÌÕ„Ù Ju¡ ª∏Bt° J¡∑ Ì…ÔÕ‚∫w° tu* w°u J¡Ffi° FÙ •∫° Fæ ? ŸJ¡° <Ì©°oÕ Ìufi°
FÙ N°ÿª∫Õ Fæ $
ŸyÕ - 31]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
95
NbÔ‡ffi J¡≤fi° ª°<FÎ ? J¡°æfi y<w Fæ ? <J¡ŸJ¡° _t≤d J¡≤fi° ª°<FÎ N°æ≤ <J¡ŸJ¡∑ „≤d tu* ı°fi°
ª°<FÎ (!) ? <ıŸŸu <J¡ ∫F ıÙbfiR¡≈Ù N≤^∫ ˚<b‹∫ tu* NJ¡v∫°dJ¡°≤Ù fi F°u $$1-6$$ ˚ybfig,
w≈#„<•w N°æ≤ I°fi„<•w Ÿu <ıfiJ¡∑ fC<] J¡∑ J¡°uoÕ ŸÙt° fiFÙ* Fæ, ÎuŸu N°≈ Ÿ≤Ù©u tF°Ãt° N<w wCh~>
b_wC J¡°u ˚Ù <Ì∆∫ ffi° ŸJ¡wu Fæ* $ ∫F Ÿ°tØ∫Õ ≈¨<SbÙ tu* tfiC‹∫°u* tu* Îba _byÕ tu* Ìubw°N°u* tu* J¡FÙ* ˚Ù fiFÙ*
Fæ $ Ìu<©Î fi ! ∫F N°≈Ju¡ FÙ w≈°ufÔ N°æ≤ I°fifÔ J¡° ≈®˚°b Fæ <J¡ <`„aJC¡ J¡°u JC¡ÔyC” ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ
π°≤° <Ì∫° y∫° „°≈ N°J¡v≈_S°∫Ù _byÕR¡≈ tu* ≈¿≤dw F°u y∫° Îba „Cfi#„u≈ J¡∑ t¨Ã∫C ÌÙ|°Õ∫C tu* ≈¿≤dw
F°u yoÕ $ tC<fib≤, ∫F <fi∏Ω ŸaŸ°≤ <fi≤∏w≤ Ì…#©≈®°<›w Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ, NwÎb oŸtu* JC¡~> ˚Ù ≤Ÿ (_b°Ì)
fiFÙ* Fæ, J¨¡≈∫° fwÔ°oÎ <J¡ ∫F <J¡Ÿ ≈°∫ Ÿu NI°fi<fib¨<W π°≤° ŸC_b°Ì (Ÿ≤Ÿ) ffiw° Fæ ? ıæŸu
k¥¡Ô°u* Ÿu NÃ∫∏w ≤tdÙ∫ bŸ∏w Ju¡ N°ytfi Ÿu ≈¨<SbÙ tfi°uF≤ F°u ı°wÙ Fæ bæŸu FÙ Ÿ‡≈¥dÕ Ì…#©°u* J¡∑
ÎJ¡t°` J¡°≤d N°„° Ju¡ ≈®<Ÿ] _b˚°b Ÿu ≈®<wJ¥¡Ô ≈¿≤d°tR¡≈Ù (≈¥dÕJ¡°tw°R¡≈Ù) Ì…À@_fi°fi Ÿu
ŸaŸ°≤ ≤tdÙ∫w° J¡°u Jæ¡Ÿu ≈®°›w F°uw° Fæ NS°Õwg <J¡Ÿ ≈°∫ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤fiu Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ Ì…#©°u* J¡∑
ÎJ¡t°` J¡°≤d N°„° Ju¡ ≈¥dÕJ¡°tw° tu* ≈¿≤dw F°ufiu ≈≤ ≈¥dÕJ¡°tw°R¡≈Ù Ì…À@ _fi°fi Ÿu ŸaŸ°≤ ŸC©t∫
F°u ı°w° Fæ $$7-9$$ tFTuÕ, J¡°t Ÿu J¡Ôa<J¡w tfiR¡≈Ù ª∏Bt° <bπ°fi ıfi°u* π°≤° NfiC˚¥w <J¡Ÿ @°ubfi
Ÿu (s°Ôfi Ÿu) @°u∫° ı°∫ <ıŸŸu <J¡ ŸŸu <fitÕÔ (J¡°t N°<Ì tÔ Ÿu ≤<Fw) N°fi∏ÌR¡≈Ù ª°≥ÌfiÙ
<Ìw F°u $ <ıŸu ŸaŸ°≤ J¡∑ NfiSÕJ¡°¿≤w° J¡° NfiC˚b Fæ N°æ≤ ı°u Îu<FJ¡ N°æ≤ Ô°æ<J¡J¡ ˚°uy°u* J¡° <bbuJ¡ı<fiw
bæ≤°À∫ N°æ≤ »f°u@ π°≤° fi°„ J¡≤ ªCJ¡° Fæ, ÎuŸu <J¡Ÿ tF°≈C”T J¡∑ fi°o˘ ŸaŸ°≤R¡≈Ù bfiZudÙ tu* Ftu*
∆∫bF°≤ J¡≤fi° ª°<FÎ J¨¡≈∫° ŸJ¡° <fiÌuÕ„ J¡∑<ıÎ $ ˚ybfig, •∫° J¡≤fiu Ÿu ≤°yπuTR¡≈Ù tF°∆∫°<@∫°≥
Îba ≈®ªC≤˚°uy°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Ì…#©Ì°<∫fiÙ Ÿ‡≈<W∫°≥ ŸaŸ°≤R¡≈Ù ŸtCB tu* <bF°≤ J¡≤fiub°Ôu ≈®°dÙ J¡°u •Ôu„
fiFÙ* ÌuwÙ*, J¨¡≈∫° Ÿu FtŸu J¡<FÎ $ Fu @Ù≤ Zu‹™> f®Êfig, ıæŸu N<Àfi tu* <y≤fiu Ÿu ˚Ù ≈°≤Ì ≤Ÿ ıÔw° fiFÙ*,
bæŸu FÙ N<Àfi Ju¡ wCv∫ Ÿ∏w°≈ Ìufiub°Ôu ŸaŸ°≤ tu* ≈nfiu≈≤ ˚Ù I°fi°t¨w Ÿu ŸC„°u<˚w ≈C”T <J¡Ÿ ≈°∫
J¡° NbÔ‡ffi J¡≤fiu Ÿu Ÿ∏w°≈ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw°, J¨¡≈∫° ŸJ¡°u tCHŸu J¡<FÎ $$10-13$$
∫<Ì ∆∫bF°≤ Ÿu Ì…#© F°uw° Fæ w°u ∆∫bF°≤ J¡° Ã∫°yJ¡≤ ÌÙ<ıÎ ÎuŸÙ „aJ¡° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu Ÿ°y≤ tu* Ã≈∏fi F…Î t~>ÔÙ N°<Ì ıÔı∏wCN°u* Ju¡ ≈®°d ıÔ Ju¡ <ffi° fiFÙ* ≤F ŸJ¡wu Fæ*, bæŸu
FÙ ∆∫bF°≤°u* Ju¡ Ÿ‡≈°Ìfi Ju¡ <ffi° oŸ ŸaŸ°≤ tu* ¿_S<w fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $$14$$
∆∫bF°≤ tu* ˚Ôu FÙ Ì…#© F°u, <J¡∏wC ∫I-∫°y N°<Ì „C˚ J¡t°u˘ Ju¡ NfiC‹™>°fi tu* w°u <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡
Ì…#© J¡∑ Ÿ‡˚°bfi° fiFÙ* Fæ, ÎuŸÙ „aJ¡° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu N<Àfi J¡∑ ≠b°Ô° Ì°F≤<Fw fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ Fæ, bæŸu FÙ oŸ ŸaŸ°≤ tu* ÎuŸ° J¡°uoÕ ŸÃJ¡tÕ fiFÙ* Fæ,
ı°u ≤°y-πuT Ÿu ≤<Fw F°u wS° ŸC©-Ì…#© Ÿu b<ıÕw F°u NS°Õwg Ÿ‡≈¥dÕ ŸwgJ¡t°u˘ tu* <J¡ŸÙ fi <J¡ŸÙ
≈®J¡°≤ ≤°y-πuT J¡° Ÿ‡f∏@ N°æ≤ ŸC©-Ì…#© J¡° ŸaŸyÕ Fæ FÙ $$15$$
! ıæŸu N≤^∫ tu* ≈®°›w N°≥@Ù, b¨<‹¸> N°<Ì Ÿu Ã≈∏fi •Ôu„ J¡∑ <fib¨<W Ju¡ <ÔÎ ~>°w°, ~>›≈≤, ª\>°oÕ N°<Ì
≈°∫ Fæ*, ≈°≤ÌyC<¸>J¡°, N°æT<@Ôu≈ N°<Ì π°≤° „Ù|® b¨<‹¸>≤<Fw Ìq≤ Ìu„ tu* y<w (ytfi) F°uwÙ Fæ, ŸaJ¡¸> Ÿu fª°fiub°Ôu
t∏` ∫° Ìubw° N°<Ì J¡° _t≤d F°uw° Fæ, ≈bÕw J¡∑ yCk¡° J¡° N°Z∫ <Ô∫° ı°w° Fæ, bæŸu FÙ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ •Ôu„ J¡∑
<fib¨<W Ju¡ <ÔÎ ˚Ù •∫° J¡°uoÕ ≈°∫, ytfi, _t≤d N°æ≤ N°Z∫d N°<Ì Ÿ°@fi Fæ* ? ∫F N<˚≈®°∫ Fæ $
96
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
f°fl ∆∫bF°≤ ≤Fu, bF Ft°≤° •∫° <fy°n ŸJ¡w° Fæ, tfiJ¡∑ ªaªÔw° FÙ ≈≤t Ì…#© Fæ, NwÎb
<ıŸŸu ŸJ¡∑ <ª<J¡ÃŸ° F°u, bFÙ ≈°∫ J¡<FÎ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tC<fiZu‹™>, wÙfi°u* ˚Cbfi°u* tu* tfi J¡° <bT∫°u* Ÿu ŸaŸyÕ F°ufi° FÙ tfi J¡∑ ŸW° (N¿_wÃb) Fæ N°æ≤
ŸJ¡° <bT∫°u* Ÿu Ÿ‡≈JÕ¡ fi F°ufi° FÙ ŸJ¡∑ ŸW° J¡° <bfi°„ (tfi Ju¡ N¿_wÃbJ¡° N˚°b) Fæ N°æ≤ tfi
J¡∑ ŸW° J¡° <bfi°„ Ÿ‡≈¥dÕ <bT∫°u* Ju¡ f°@J¡ w[bI°fi J¡∑ Ã≈<W tu* J¡°≤d˚¥w ∫C<•w Ju¡ ≈Ìu„ Ju¡
<ffi° fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ ıf wJ¡ tCH tu* w[bI°fi J¡° Ì∫ fi F°u wf wJ¡ tCHu •w ∫C<•wJ¡°
f°≤f°≤ ≈Ìu„ ÌÙ<ı∫u $ NSb° <ıŸ ∫C<•w Ÿu, tu≤u Ô°uJ¡∆∫bF°≤ tu* ≤w ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù, tCHu Ì…#© ≈®°›w
fi F°u, ∆∫bF°≤ J¡∑ Ÿ Wt ∫C<•w J¡° N°≈ tCHu ≈Ìu„ ÌÙ<ı∫u $ ∫C<•w Ÿu t°uF J¡° (NI°fi J¡°)
<fi≤°J¡≤d ≈FÔu <J¡Ÿ Wt <ªWb°Ôufiu <J¡∫° N°æ≤ <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ <J¡∫° ? <ıŸŸu <ªW ≈<b` F°uJ¡≤
≈≤t „°<∏w J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ t°uF J¡∑ <fib¨<W Ju¡ <ÔÎ ı°u JC¡~> N°≈J¡°u ı°fiJ¡°≤Ù F°u Ÿu J¨¡≈°J¡≤
J¡<F∫u, <ıŸJu¡ NbÔ‡ffi Ÿu NfiuJ¡ Ÿ°@C-Ÿ∏w ≈C”T <fib°Õd J¡°u ≈®°›w F°u y∫u Fæ* $$16-19$$
∫<Ì tCHu •w ∫C<•w ≈®°›w fi F°uyÙ w°u tæ* t≤d°∏w Nfi„fi N°≤‡˚ J¡≤ Ìq≥y°, ıÙbfi Ju¡ ≈∫°uyÙ
∆∫bF°≤ J¡Ì°<≈ fi J¡R¡≥y°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
f®Êfig, ∫<Ì bæŸÙ J¡°uoÕ ∫C<•w Fæ FÙ fiFÙ* NSb° ŸJu¡ <bΩt°fi ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù J¡°uoÕ tF°Ãt° ≈C”T
tCHJ¡°u ŸJ¡° _≈‹¸> ≤Ù<w Ÿu ≈Ìu„ fiFÙ* J¡≤w° Fæ ∫° tæ* _b∫a FÙ <bª°≤ J¡≤ Ÿ ŸbÕZu‹™> „°¿∏w J¡°u
fiFÙ* ≈° ŸJ¡w° Fq≥, w°u Ÿ‡≈¥dÕ ªu‹¸>°N°u* J¡° Ã∫°yJ¡≤ <fi≤FaJ¡°≤w° J¡°u ≈®°›w F…N° tæ* fi w°u ˚°uıfi J¡R¡≥y°,
fi ıÔ ≈Ù«≥¡y°, fi b˜ ≈Ffi¥≥y°, fi _fi°fi, Ì°fi, ˚°uıfi N°<Ì J¡tÕ FÙ J¡R¡≥y° N°æ≤ fi Ÿ‡≈<W N°æ≤
N°≈<W J¡∑ Nb_S° tu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ J¡°∫Õ J¡° NbÔ‡ffi J¡R¡≥y° $ tC<fib≤, ÌuFÃ∫°y J¡°u ~>°unJ¡≤ tæ*
N°æ≤ JC¡~> ˚Ù fiFÙ* ª°Fw° Fq≥ $ tæ* Ÿ‡≈¥dÕ „aJ¡°N°u*, t°uF-ttw°, ±>°F-πuT N°<Ì Ÿu „¥∏∫ F°uJ¡≤ <˚<W tu*
<Ô<©w <ª` J¡∑ fi°o˘ t°æfi ≤Fw° Fq≥ $ wÌ…≈≤°∏w J®¡t„# ÿb°Ÿ-h~>b°Ÿ <J®¡∫° J¡° Ã∫°yJ¡≤
Nb∫bŸay™>fiR¡≈ ÌuFfi°tJ¡ oŸ NfiSÕ J¡° Ã∫°y J¡≤w° Fq≥, oŸ ÌuFR¡≈ NfiSÕ J¡° fi tCHŸu J¡°uoÕ Ÿ‡f∏@
Fæ, fi tu≤° oŸŸu Ÿ‡f∏@ Fæ N°æ≤ fi tu≤° N°æ≤ <J¡ŸÙŸu Ÿ‡f∏@ Fæ, tæ* wuÔ≤<Fw ÌÙ≈J¡ J¡∑ fi°o˘ „°∏w
F°uw° Fq≥ $ tæ* Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ oŸ NfiSÕR¡≈ ÌuF J¡° Ã∫°y J¡≤w° Fq≥ $ ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ fiu
J¡F° # ıæŸu t∫¥≤ fnu-fnu tu|°u* Ju¡ Ÿ∏tC© Ju¡J¡°b°dÙ (t∫¥≤ J¡∑ b°dÙ) f°uÔJ¡≤, SJ¡°b¸> F°ufiu Ju¡
J¡°≤d, ªC≈ F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ <fitÕÔ ª∏Bt° Ju¡ ŸÂ„ tfi°uF≤ Îba w[b<bª°≤ Ÿu Ì°≤ <ªWb°Ôu
ZÙ≤°tª∏Ì®ıÙ ∫°u* J¡FJ¡≤ b<Ÿ‹™> N°<Ì yC”N°u* Ju¡ Ÿ°tfiu ªC≈ F°u y∫u $$20-27$$
oJ¡wÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
fWÙŸb°≥ ŸyÕ
ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ bªfi°u* J¡°u ŸCfifiub°Ôu Ô°uy°u* Ju¡ ≈®ªC≤ N°ÿª∫Õ J¡° wS° Ìubw°N°u* π°≤° J¡∑ yoÕ ≈C‹≈b¨<‹¸> J¡° bdÕfi $
ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # J¡tÔ Ju¡ ŸÂ„ fiu`b°Ôu ≤°ıJC¡t°≤ ZÙ≤°tª∏BıÙJu¡ oŸ ≈®J¡°≤ tfi Ju¡
t°uF J¡°u fi‹¸> J¡≤fiub°Ôu bªfi J¡Ffiu ≈≤ bF°≥ ≈≤ fæ™>u F…Î Ÿf Ô°uy N°ÿª∫Õ Ÿ°y≤ tu* y°uw° ©°fiu Ôyu,
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ b°dÙ ŸCfifiu Ju¡ <ÔÎ t°fi°u* ©nu F…Î fiJu¡ ≤°u*y¸>°u* Ÿu fiJu¡ J¡≈nu <~>Ì y∫u, bæ≤°À∫ J¡∑
ŸyÕ - 32]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
97
b°Ÿfi° Ÿu fiJ¡∑ ŸaŸ°≤ J¡∑ J¡°≤d˚¥w ≤°y-πuT N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ b°Ÿfi°Î≥ fi‹¸> F°u yoÕ N°æ≤ bu sd˚≤ Ju¡
<ÔÎ Nt¨wŸ°y≤ J¡∑ w≤ay°u* tu* N°uw-≈®°uw Ÿu F°u y∫u $ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ bu b°<d∫°≥ ŸCfifiu tu* ŸtSÕ Ô°uy°u*
fiu ÎuŸu º∫°fi Ÿu ŸCfiÙ* <J¡ bu <fiÿªÔw° Ju¡ J¡°≤d <ª`<Ô<©w Ÿu ≈®wÙw F°uwu Su N°æ≤ F°<ÌÕJ¡ N°fi∏Ì Ÿu
fiJ¡° bÌfi ≈®Ÿ∏fi S° $ bu ŸCfifiub°Ôu Su, Ÿ˚° tu* ¿_Sw b<Ÿ‹™>, <bÿb°<t` N°<Ì tC<fi, t∏`d° J¡≤fiu
tu* <fi≈Cd ı∫∏w, ΩC<‹¸> N°<Ì Ì„≤S Ju¡ t∏`Ù, Ì„≤S N°<Ì ≤°ı° tF°≤°ı, ≈„CÕ N°<Ì Ìu„°u* Ju¡ „°ŸJ¡
Ÿ°t∏w, fiy≤b°ŸÙ, ˚≤w N°<Ì ≤°ıJC¡t°≤, f®ÊbuW° f®°Êd, fi°æJ¡≤-ª°J¡≤, Nt°Ã∫, <≈*ınu tu* ¿_Sw
≈sÙ, <fiÿªÔ J®¡∑±>°t¨y (tfi°u<bfi°uÌ Ju¡ <ÔÎ ≈°Ôu y∫u t¨y), |°Ÿ-Ì°fi° fi ªf° ≤Fu |°unu, N≈fiu tFÔ
Ju¡ H≤°u©u ≈≤ fæ™>Ù F…oÕ, <fiÿªÔ NwÎb N°˚¥TdN°u* Ju¡ „ÆÌ°u* Ÿu ≤<Fw J¡°æ„v∫° N°<Ì ≤°<fi∫°≥, fyÙªu
J¡∑ Ôw°N°u≥ tu* N°æ≤ tFÔ Ju¡ Ny®˚°y tu* (J¡f¥w≤ N°<Ì Ju¡ ≤Ffiu Ju¡ _S°fi tu*) ≤Ffiub°Ôu, ≈a©°u* J¡°u w<fiJ¡
˚Ù fi <FÔ° ≤Fu Îba ªC≈ª°≈ ≈sÙ, N°J¡°„ª°≤Ù <Ÿ], y∏@bÕ, <J¡∏fi≤ Îba fi°≤Ì, ∆∫°Ÿ, ≈CÔF N°<Ì
tC<fiZu˛ •w tF°fiC˚°b°u* fiu N°æ≤ fiŸu N<w¿≤•w Ìubw°, <ÌJg¡≈<w Ìub≤°ı N°<Ì, <bΩ°@≤ wS°
„uTfi°y ≈®˚¨<w fi°y°u* fiu ZÙ ≤°tª∏BıÙJ¡∑ <b<ª` NS°u˘ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ bu Ì°≤wt b°<d∫°≥ ŸCfiÙ* $$1-11$$
≤|CJC¡ÔR¡≈Ù N°J¡°„ Ju¡ ≠≠bÔ ª∏Bt° N°æ≤ ª∏Bt° Ju¡ ŸÂ„ ŸC∏Ì≤ J¡tÔfi∫fi ZÙ≤°tª∏BıÙ ıf
•w y‡˚Ù≤ bªfi J¡FJ¡≤ ªC≈ F°u y∫u wf ª°≤°u* N°u≤ Ÿu fiJ¡∑ ≈®„aŸ° Ju¡ ≈CÔ f≥@ y∫u, b°F b°F Ÿu
N°J¡°„ y¥≥ı ™>° N°æ≤ Ÿ°S FÙ Ÿ°S <Ÿ]°u* fiu N°J¡°„ Ÿu ÎuŸÙ |fiÙ ≈C‹≈b¨<‹¸> J¡∑ <J¡ ≈C‹≈b¨<‹¸> Ju¡ J¡°≤d
ª°≤°u* N°u≤ ª≥Ìb°-Ÿ° f≥@ y∫° $ •w t∏Ì°≤ Ju¡ ≈C‹≈°u* Ju¡ tº∫ tu* <bZ°t Ôu ≤FÙ ˚≥b≤°u* J¡∑ ı°unÙ J¡∑
yCfiyCfi°F¸> Ÿu yCÔı°≤ SÙ, ≈C‹≈b¨<‹¸> J¡∑ t@C≤ ŸCy∏@ N°æ≤ ŸC∏Ì≤w° Ÿu tfiC‹∫°u* J¡° <ªW fiJu¡ N@Ùfi
fiFÙ* ≤F y∫° S° $ bF ≈C‹≈b¨<‹¸> •∫° SÙ t°fi°u* N°J¡°„b°∫C Ÿu <y≤°∫u y∫u w°≤°u* J¡∑ ≈a<•w SÙ, ≈¨<SbÙ tu*
<y≤Ù F…oÕ N›Ÿ≤°N°u* Ju¡ F°Ÿ J¡∑ ~>¸>° SÙ, f≤Ÿ ªCJu¡ NwÎb wıÕfi-yıÕfi Ÿu ≤<Fw N°æ≤ <fıÔÙ Ÿu
ÌæÌÙ›∫t°fi tu|°u* Ju¡ ~>°u¸>u-~>°u¸>u ¸C>J¡n°u* J¡∑ HnÙ SÙ, ku*¡Ju¡ y∫u t•©fi Ju¡ <≈^±>°u* J¡∑ ≈≤a≈≤° SÙ, t°u<w∫°u*
Ju¡ F°≤°u* J¡∑ ≤°<„ Ju¡ Ÿt°fi <b„°Ô <Ftb¨<‹¸> SÙ, ª∏Bt° Ju¡ <J¡≤d°u* J¡∑ t°Ô° SÙ N°æ≤ sÙ≤Ÿ°y≤ Ju¡
ÔF≤°u* J¡∑ ZudÙ SÙ $ Ÿ ≈C‹≈b¨<‹¸> tu* ≈®ªC≤ Ju¡Ÿ≤ Ÿu ≈¥dÕ J¡tÔ°u* J¡∑ N<@J¡w° SÙ N°æ≤ ŸJu¡ ª°≤°u* N°u≤
˚≥b≤u ta±>≤°wu Su wS° bF _≈„ÕŸC©Ÿ¥ªJ¡ Ô°uy°u* J¡∑ ŸÙÃJ¡°≤ ºb<fi Ÿu y° ≤Fu, N<wŸCy¿∏@w N°æ≤ t∏Ì
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸC© _≈„Õb°Ôu b°∫C Ÿu JC¡~>-JC¡~> <FÔ ≤FÙ SÙ $ Ÿ ≈C‹≈b¨<‹¸> tu* J¡FÙ* ≈≤ Ju¡wJ¡∑ Ju¡ k¥¡Ô
ÔFÔF° ≤Fu Su, w°u J¡FÙ* ≈≤ Ÿku¡Ì J¡tÔ°u* J¡∑ ~>¸>° „°u<˚w F°u ≤FÙ SÙ, w°u J¡FÙ* ≈≤ JC¡∏Ì Ju¡ k¥¡Ô N<@J¡
t°`° tu* <y≤ ≤Fu Su N°æ≤ J¡FÙ* ≈≤ Ju¡bÔ fiÙÔu J¡tÔ°u* J¡∑ FÙ b¨<‹¸> F°u ≤FÙ SÙ $ k¥¡Ô°u* J¡∑ Ôy°w°≤ b¨<‹¸>
Ÿu N°≥yfi, |≤, ~>w N°æ≤ ª°æw≤u ŸfJu¡ Ÿf ˚≤ y∫u Su, fiy≤ Ju¡ Ÿ˚Ù fi≤-fi°≤Ù «¡≈≤ yÌÕfiJ¡≤ ≈C‹≈b¨<‹¸>
J¡∑ ~>¸>° J¡°u Ìu©wu Su $ tu|≤<Fw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fiÙÔJ¡tÔ Ju¡ ŸÌ¨„ _bh~> N°J¡°„ Ÿu <y≤Ù F…oÕ bF
≈C‹≈b¨<‹¸> N˚¥w≈¥bÕ SÙ, NwÎb Ÿfiu Ÿ˚Ù Ju¡ <ªW J¡°u N°ÿª∫ÕtÀfi J¡≤ <Ì∫° S° $ N°J¡°„ tu* NÂÿ∫
<Ÿ]°u* π°≤° J¡∑ yoÕ •w ≈C‹≈b¨<‹¸> N°@Ù |nÙ wJ¡ Ôy°w°≤ F°uwÙ ≤FÙ $ Ÿ˚° N°æ≤ Ÿ˚° tu* ¿_Sw Ô°uy°u*
J¡°u N°h~>∏fi J¡≤ •w ≈C‹≈b¨<‹¸> Ju¡ f∏Ì F°ufiu ≈≤ Ÿ˚° tu* ¿_Sw Ô°uy°u* fiu <Ÿ]°u* J¡° N°yu J¡F° y∫°
b°w°ÕÔ°≈ ŸCfi° # Ft Ô°uy Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ Ÿu ÔuJ¡≤ _byÕ Ju¡ oŸ ~>°u≤ Ÿu Ÿ ~>°u≤ wJ¡ NfiuJ¡°fiuJ¡ <Ÿ]°u*
tu* <bª≤ ≤Fu Fæ*, ≈≤ Ftfiu N°ı FÙ J¡°fi°u* J¡°u Nt¨w Ju¡ Ÿt°fi <≈®∫ Ôyfiub°Ôu ∫° buÌ°u* Ju¡ Ÿ°≤˚¥w ∫u bªfi
98
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
ŸCfiu Fæ* $ <b≤•w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≤|Cba„ÌÙ≈J¡ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu ı°u Ì°≤ bªfi J¡Fu, ∏Fu* b°ª_≈<w ˚Ù
fiFÙ* J¡F ŸJ¡wu Fæ* $ ©uÌ Fæ <J¡ <ıfi Ô°uy°u* fiu ÎuŸu b°•∫ fiFÙ* ŸCfiu fiJ¡° ı∏t b¨S° Fæ $ ∫F fnu Ÿ°æ˚°À∫
J¡∑ f°w Fæ <J¡ Ftu* ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ tC©°≤<b∏Ì Ÿu <fiyÕw Îba <ªW J¡°u NÃ∫∏w N°á°<Ìw J¡≤fiub°Ôu ∫u
bªfi ŸCfifiu J¡°u <tÔu $ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu „°¿∏w≈®Ì, Nt¨w Ju¡ Ÿt°fi ŸC∏Ì≤ Îba ı°<w, JC¡Ô, ª¿≤`,
@t°Õ<˚Iw° N°<Ì π°≤° ≈®°›w Wtw° Ju¡ Ω°uwJ¡ ı°u bªfi N°Ì≤≈¥bÕJ¡ J¡Fu, fiŸu FtJ¡°u ˚Ù wC≤∏w
"_byÕ N°<Ì Ju¡ ŸC©°u* tu* JC¡~> ˚Ù Ÿ°≤ fiFÙ* Fæ', ∫F I°fi F°u y∫° Fæ $$12-27$$
fWÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
wæ*wÙŸb°≥ ŸyÕ
Ÿ˚° tu* <Ÿ] ≈C”T°u* J¡° „C˚°ytfi N°æ≤ N≈fiÙ N≈fiÙ ∫°uÀ∫w° Ju¡ NfiCJ¥¡Ô _S°fi tu* fæ™>u F…Î <Ÿ]°u*
π°≤° ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ bªfi°u* J¡∑ ≈®„aŸ° $
<Ÿ]°u* π°≤° J¡∑ yoÕ ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ bªfi°u* J¡∑ ÿÔ°|° J¡°u FÙ <bÿJ¡<Ôw J¡≤ ≤Fu tF°tC<fi
b°vtÙ<J¡ıÙ ≈®ÿfi Ju¡ W≤ J¡°u ŸCfifiu J¡∑ fiJ¡∑ N<˚Ô°T° N°æ≤ Ÿ˚°≈®bu„ N°<ÌJ¡° bdÕfi J¡≤fiu Ju¡
<ÔÎ oŸ ŸyÕ J¡° N°≤‡˚ J¡≤wu Fæ* $
<Ÿ]°u* fiu J¡F° # ≤|CJC¡Ô<wÔJ¡ ZÙ≤°tª∏BıÙ π°≤° •w ofi ≈<b`wt ≈®ÿfib°•∫°u* J¡° tF<TÕ Ô°uy
ı°u <fidÕ∫ J¡≤u*yu, Ÿu Nbÿ∫ ŸCCfifi° ª°<FÎ $ Fu fi°≤Ì, ∆∫°Ÿ, ≈CÔF N°<Ì tC<fiZu‹™>°u* N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ
tF<TÕ∫°u*, N°≈ Ô°uy Ÿu <fi<bÕPfi ŸCfifiu Ju¡ <ÔÎ „Ù|® ≈@°≤°u $$1-2$$
J¡v∫°dJ¡°≤Ù J¡°∫°u˘ tu* fF…w <bPfi ≈¿_Sw F°u ı°wu Fæ*, oŸ<ÔÎ <bÔ‡f J¡≤fi° <ªw fiFÙ* Fæ,
∫F ˚°b Fæ $
ıæŸu ˚≥b≤u J¡tÔ°u* Ÿu ©ª°©ª ˚≤u F…Î, ŸCbdÕ Ju¡ ŸÂ„ ≈ÙÔu Ju¡Ÿ≤ Ÿu ÌæÌÙ›∫t°fi Îba ≈<b`
J¡tÔ°u* Ju¡ w°Ô°f tu* ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ Ft Ô°uy ˚Ù ≈<b`wt, @fi-Ÿ‡≈<WŸu ≈¿≤≈¥dÕ
NwÎb ŸCbdÕ Ÿu ªtªt° ≤FÙ tF°≤°ı Ì„≤S J¡∑ oŸ Ÿ˚°tu* ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ı°∫u* $$3$$ ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ
fiu J¡F° # <Ÿ]°u* Ju¡ ∫°u* J¡Ffiu≈≤ <bt°fi°u* ≈≤ ≤Ffiub°Ôu Ÿ‡≈¥dÕ <Ì∆∫ tC<fiıfi Ÿ <b„°Ô Ÿ˚° tu*,
ıF°≥ ≈≤ ZÙ≤°tª∏B N°<Ì Su, w≤u $ fiJu¡ N°yu-N°yu bÙd° fı° ≤Fu Ìub<TÕ ZÙfi°≤ÌıÙ Su N°æ≤
ıÔ Ÿu ≈¥dÕ tu| Ju¡ Ÿt°fi ÿ∫°t buÌ∆∫°ŸıÙ fiJu¡ ≈Ù~>u Su $$4,5$$
fi Ì°ufi°u* Ju¡ tº∫ tu* <Ì∆∫ tC<fiıfi°u* J¡∑ ≈≤‡≈≤° SÙ, ∫F N°„∫ Fæ $
•w <Ì∆∫ tC<fit^±>ÔÙ ˚¨yC, Na<y≤°, ≈CÔ_Ã∫ N°<Ì tCfiÙÿb≤°u* Ÿu <b˚¥<Tw SÙ N°æ≤ h∫bfi,
œ°ÔJ¡, „Ù≤, „≤Ô°ut N°<Ì tC<fiıfi°u* Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w SÙ $ ≈≤_≈≤ Ju¡ Ÿa|TÕ Ÿu fiJu¡ t¨yªtÕ tCnJ¡≤
JC¡R¡≈ F°u y∫u Su, R¡B°s t°Ô°Î≥ <FÔ ≤FÙ* SÙ* N°æ≤ ŸC∏Ì≤ J¡t^±>ÔC fiJu¡ F°S tu* ŸC„°u<˚w F°u ≤Fu Su $
N°J¡°„ tu* wuı (f®ÊbªÕŸg) Ju¡ <b_w°≤ Ÿu Ÿku¡Ì N°æ≤ Ô°Ô tC<fi∫°u* J¡∑ ≈≥<•w ªtJ¡ ≤FÙ w°≤°yd°u* J¡∑
≈≥<•w Ju¡ Ÿt°fi „°u<˚w F°u ≤FÙ SÙ N°æ≤ ≈≤_≈≤ Ju¡ wuı Ÿu fiJu¡ tC©t^±>Ô ©¥f ÌtJ¡ ≤Fu Su NwÎb
bu Ÿ¥∫Õ≈≥<•w Ju¡ ŸÂ„ ≈®wÙw F°uwu Su $ tC<fit^±>ÔÙ fiu ≈≤_≈≤ ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ Nay-≈®Ã∫ay <b<b@ bdÕ Ju¡
J¡≤ ≤•©u Su, NwÎb bu <b<˚∏fi ≤Ãfi°u* J¡∑ ≤°<„ Ÿu <Ì©°oÕ Ìu ≤Fu Su $ ≈≤_≈≤ ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡∑ „°u˚°
ŸyÕ - 33]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
99
f»°fiub°ÔÙ tC<fit^±>ÔÙ tC•w°bÔÙ Ju¡ Ÿt°fi <Ì©°oÕ Ìu ≤FÙ SÙ, bF tC<fit^±>ÔÙ •∫° SÙ t°fi°u* ÌqŸ≤Ù
ª°≥ÌfiÙ J¡∑ ~>¸>° SÙ, ÌqŸ≤Ù Ÿ¥∫Õ- t^±>ÔÙ SÙ N°æ≤ ÌÙ|ÕJ¡°Ô Ÿu ÎJ¡ _S°fi tu* Ÿa<ªw ≈¥dÕª∏B°u* J¡∑
≈≤‡≈≤° SÙ $ Ÿ tC<fit^±>ÔÙ tu*, w°≤°yd°u* tu* ŸıÔ tu| Ju¡ Ÿt°fi ÎJ¡ N°æ≤ ∆∫°ŸıÙ <b≤°ıt°fi Su,
w°≤°yd°u* tu* ª∏Bt° Ju¡ ŸÂ„ ÌqŸ≤Ù N°u≤ fi°≤ÌıÙ <b≤°ıt°fi Su, Ìubw°N°u tu* Ìub≤°ı Ju¡ ŸÂ„ tF<TÕ
≈CÔ_Ã∫ <b≤°ıt°fi Su N°æ≤ Ìubt^±>Ô tu* Ÿ¥∫Õ Ju¡ Ÿt°fi N*<y≤° <b≤°ıt°fi Su $ •w <Ÿ]Ÿufi° Ju¡
N°J¡°„ Ÿu ≈¨<SbÙ ≈≤ N°fiu ≈≤ tF°≤°ı Ì„≤S J¡∑ bF Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ˚° fiJu¡ _b°yw Ju¡ <ÔÎ ™> ©nÙ
F…oÕ $ ÎJ¡` F…Î NwÎb ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡∑ ~><b J¡°u @°≤d <J¡∫u F…Î N°æ≤ Ì„°u* <Ì„°N°u* J¡°u ≈®J¡°„t∫ J¡≤ ≤Fu
bu N°J¡°„ª°≤Ù N°æ≤ ˚¥<tª≤ N<w„°u<˚w F…Î $ fitu* Ÿu <J¡∏FÙ*Ju¡ F°S tu* f°≥ŸJ¡∑ Ô°<™>∫°≥ SÙ, <J¡∏FÙ*Ju¡
F°S tu* ÔÙÔ°-J¡tÔ Su, <J¡∏FÙ*Ju¡ <Ÿ≤ tu* Ìqf Ju¡ <wfiJu¡ Su N°æ≤ <J¡∏FÙ*Ju¡ Ju¡„°u tu* ª¥n°t<d∫°≥ ªtJ¡
≤FÙ SÙ, J¡°uoÕ ı¸>°ı¥¸>°u* Ÿu J¡<≈Ô F°u ≤Fu Su, <J¡∏FÙ* J¡° t_wJ¡, t°Ô°N°u* Ÿu bu<‹¸>w S°, <J¡∏FÙ*J¡∑
J¡Ô°oÕ tu* ”B°s J¡∑ t°Ô°Î≥ SÙ, <J¡∏FÙ* Ju¡ F°S tu* t<vÔJ¡° J¡∑ t°Ô°Î≥ „°u<˚w F°u ≤FÙ SÙ, J¡°uoÕ ªÙ≤
bvJ¡Ô@°≤Ù Su, J¡°uoÕ Ÿ¥‚t ≤u„tÙ b˜ ≈<F≤u Su <J¡∏FÙ Ju¡ Nay tu* t¥aı J¡∑ tu©Ô°Î≥ Ô¸>J¡ ≤FÙ SÙ N°æ≤
J¡°uoÕ tC•wF°≤°u* Ÿu NÔaJ¨¡w Su $ b<Ÿ‹™> N°æ≤ <bÿb°<t` fiu NP∫Õ, ≈°Ω N°æ≤ t@C≤bªfi°u* π°≤° J®¡t„#
Ÿ˚Ù N°J¡°„ª°¿≤∫°u* J¡∑ ≈¥ı° J¡∑ $ N°J¡°„ª°≤Ù fi <Ÿ]°u* fiu ˚Ù ZÙb<Ÿ‹™> N°æ≤ <bÿb°<t`ıÙJ¡∑
NP∫Õ, ≈°Ω N°æ≤ t@C≤ bªfi°u* π°≤° fnu N°Ì≤ Ju¡ Ÿ°S ≈¥ı° J¡∑ $ wÌ…≈≤°∏w tF°≤°ı Ì„≤Sfiu <Ÿ]
t^±>ÔÙ J¡° fnu N°Ì≤ Ÿu ≈¥ıfi <J¡∫° N°æ≤ <Ÿ]°u*fiu JC¡„Ô≈®ÿfi π°≤° tF°≤°ı Ì„≤S J¡° ŸÃJ¡°≤
<J¡∫° $ ≈¥b°uÕ•w ≈®ut°u<ªw Ì°fi, Ÿ‡t°fi N°<Ì Ju¡ buy Ÿu ≈≤_≈≤ N°Ì≤-ŸÃJ¡°≤ ≈®°›w J¡≤ Ÿf N°J¡°„ª°≤Ù
<Ÿ] tF°Ãt° N°æ≤ ˚¥<tª≤ N≈fiu-N≈fiu N°Ÿfi°u*≈≤ fæ™> y∫u $ Ÿ°t<∫J¡ b°w°ÕÔ°≈, ≈®„aŸ° N°æ≤ ≈C‹≈b¨<‹¸>
π°≤° ©¥f ŸÃJ¡°≤ <J¡∫° $ ≈¥b°uÕ•w <Ÿ] tF°Ãt°N°u* Ju¡ tº∫ tu* ≤°≠∫Ô‚tÙ Ÿu <b˚¥<Tw ZÙ≤°tª∏BıÙ
<b≤°ıt°fi F…Î N°æ≤ b<Ÿ‹™>, b°tÌub, ŸC∫I N°<Ì t∏`Ù, f®Ê°≈C` ZÙfi°≤ÌıÙ, tC<fiZu‹™> ∆∫°ŸıÙ,
tC<fib≤ t≤Ù<ª, Ì…b°ÕŸ°, Na<y≤°, J®¡wC, ≈CÔ_Ã∫, ≈CÔF, tC<fi≤°ı „≤Ô°ut, b°Ã_∫°∫fi, ˚≤π°ı,
b°vtÙ<J¡, œ°ÔJ¡, M¡ªÙJ¡, „∫°Õ<w, h∫bfi N°<Ì NfiuJ¡ buÌ N°æ≤ buÌ°ay°u* Ju¡ ≈°≤ayw, w[bI°fiÙ
tF°Ãt° <b≤°ıt°fi F…Î $ b<Ÿ‹™> N°æ≤ <bÿb°<t`ıÙ Ju¡ Ÿ°S Ìub<TÕ fi°≤Ì N°<Ì fiu ı°u <J¡ yC”tC© Ÿu
<b<@≈¥bÕJ¡ Ÿ°ay buÌ°u* J¡° Nº∫∫fi <J¡∫u F…Î Su, <bfi∫ Ÿu fiwt_wJ¡ ZÙ≤°tª∏BıÙ Ÿu ∫F b°•∫ J¡F°
S° # fnu N°ÿª∫Õ J¡∑ f°w Fæ <J¡ ≤°ıJC¡t°≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡v∫°d yCd°u* Ÿu (J¡Fu ı°fiub°Ôu Wt°uWt
Ÿ°uÔF yCd°u* Ÿu) „°u˚°∫t°fi, bæ≤°À∫≤ŸŸu ≈¿≤≈¥dÕ Îba fnÙ Ì°≤ b°dÙ J¡FÙ $ •w b°dÙ tu* ∫u oŸ
≈®J¡°≤ Ju¡ N°æ≤ ÎuŸu FÙ Fæ, ∫°u* <bª°≤J¡≤ b•w∆∫ NSÕ ∆∫b_S° Ju¡ Ÿ°S <fi<Fw Fæ*, ≈Ì°S°u˘ J¡° w[bf°u@
˚Ù Fæ NS°Õwg Ju¡bÔ J¡≈°uÔJ¡v≈fi° Ÿu ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ∆∫b_S° fiFÙ* J¡∑ yoÕ Fæ, NwÎb ∫F <bπ°fi°u* J¡∑ Ÿ˚°
tu* _S°fi ≈°fiu ∫°uÀ∫ Fæ, oŸJu¡ bdÕ <fÔJC¡Ô _kC¡¸> Fæ*, ∫F b°dÙ ÃJ¨¡‹¸> N°æ≤ <b≈CÔ˚°b Ÿu y‡˚Ù≤ Fæ,
⁄Ì∫ J¡°u N°fi∏Ì Ìufiub°ÔÙ Fæ, ≈¥≠∫ tF°Ãt°N°u* Ju¡ ∫°uÀ∫ Fæ, <ªW J¡∑ ªaªÔw° N°<Ì Ì°uT°u* Ÿu ≤<Fw Fæ*,
ıæŸu oŸJu¡ bdÕ _kC¡¸> Fæ* bæŸu FÙ NSÕ ˚Ù _kC¡¸> Fæ, oŸJu¡ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì ∆∫°J¡≤d Ju¡ <fi∫t°u* Ÿu Ÿa_J¨¡w Fæ,
∫F <FwJ¡°¿≤dÙ Fæ, y®_w N°<Ì Ì°uT°u* Ÿu ≤<Fw Fæ N°æ≤ w¨‹d° Ju¡ <bfi°„ Ÿu Ã≈∏fi Ÿ∏w°uT J¡∑ Ÿ¥ªJ¡ Fæ $
ZÙ≤°tª∏BıÙ π°≤° •w ∫F b°dÙ <J¡ŸJ¡°u N°ÿª∫ÕtÀfi fiFÙ* J¡≤wÙ ? Ÿæ*J¡n°u* tu* Ÿu <J¡ŸÙ ÎJ¡-N°@
100
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d
J¡∑ FÙ b°dÙ Ÿ‡≈¥dÕ b•w°N°u* J¡∑ N≈us° Ÿb°˘„ tu* ÃJ¨¡‹¸> ªtÃJ¡°≤ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ NwÎb N˚Ù‹¸>
(<bb<sw) NSÕ J¡°u ≈®J¡¸> J¡≤fiu tu* ŸbÕS° ŸtSÕ F°uwÙ Fæ $ ≤°ıJC¡t°≤, N°≈Ju¡ <ffi° <J¡Ÿ ≈C”T J¡∑
<bbuJ¡R¡≈Ù k¡Ô Ÿu ŸC„°u<˚w, JC¡„°y® Ju¡ Ÿt°fi wÙb® ≈®I° <bª°≤-bæ≤°À∫R¡≈Ù ≈C‹≈-≈vÔb°u* Ÿu b¨<]J¡°u
≈®°›w F°uyÙ ? ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ Ÿt°fi <ıŸJu¡ ⁄Ì∫ tu* NŸ°@°≤d ≤Ù<w Ÿu ≈Ì°S°u˘ Ju¡ w[b J¡° ≈®J¡°„
J¡≤°fiub°ÔÙ ∫° Nº∫_w ÌuF, o¿∏B∫ N°<Ì Ju¡ Ÿ°‡∫ Ÿu ≈¨SJg¡J¨¡w N°Ãt° J¡° ≈®J¡°„ J¡≤°fiub°ÔÙ ≈®I°R¡≈Ù
ÌÙ≈J¡<„©° (ÌÙ≈≠∫°u<w) ≈®≠b<Ôw F°uwÙ Fæ, bFÙ ≈C”T Fæ $ N°æ≤ w°u ≈C”T°SÕ Ju¡ <ÔÎ NŸtSÕ NwÎb
˜Ù≈®°∫ Fæ* $ ≈¥b°uÕ•w ≈®I° Ÿu FÙfi ≈C”T ≤•w, t°aŸ N°<Ì ∫∏`R¡≈ ÌuFtu* N°ÃtfC<] F°ufiu Ÿu ≤•w, t°aŸ,
N¿_S N°<Ì ∫∏`R¡≈ FÙ „ÆÌ, _≈„Õ N°<Ì ≈Ì°S°u˘ J¡° ≈˚°uy J¡≤wu Fæ*, fitu* "Ÿªuwfi N°Ãt° fiFÙ* Fæ'
∫°u* fitu* ª°b°ÕJ¡w° FÙ <Ÿ] F°uwÙ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $ NSb° ∫<Ì fitu* J¡°uoÕ Ÿªuwfi F°uw°, w°u bF Nbÿ∫
≈C”T°SÕ Ju¡ <ÔÎ ∫Ãfi J¡≤w° $ bu ∫Ãfi fiFÙ* J¡≤wu NwÎb bu |¸>, <˚<W N°<Ì Ju¡ Ÿt°fi Nªuwfi FÙ Fæ* ÎuŸu
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸaŸ°≤ J¡° <bª°≤ fiFÙ* J¡≤wu, bu <fi≤u ≈„C Fæ*; bu ≈Cfi#≈Cfi# ≠∏t, t≤d, ı≤° N°<Ì Ì…#©°u*
J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* $ ıæŸu „`Cfi°„J¡ ZÙ≤°tª∏BıÙ <btÔ N∏w#J¡≤db°Ôu Fæ*, bæŸu <fitÕÔ N∏w#J¡≤db°Ô°
NwÎb ≈¥b°Õ≈≤ J¡° <bª°≤ J¡≤fiub°Ô° J¡FÙ* ≈≤ fnÙ J¡<™>fi°oÕ Ÿu J¡°uoÕ <b≤Ô° FÙ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $ ıæŸu
Ô°uJ¡ tu* ÃJ¨¡‹¸> t°@C∫Õb°Ôu k¡Ô°u* Ÿu ÔÌu F…Î tfi°uF≤ N°J¨¡<wb°Ôu N°tJu¡ b¨s <b≤Ôu Fæ*, bæŸu FÙ ÃJ¨¡‹¸>
t°@C∫Õ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu Ÿ‡≈∏fi Îba tfi°uI N°J¨¡<wb°Ôu tF°≈C”T <b≤Ôu FÙ Fæ* $ <ıŸŸu
ıywg J¡° ∆∫bF°≤ ∫S°SÕR¡≈ Ÿu Ìu©° y∫° Fæ ÎuŸ° Ju¡bÔ _b<bbuJ¡ Ÿu FÙ w[bÌ„Õfi≈∫Õ∏w ªtÃJ¡°≤
N°Ì≤dÙ∫ fC<]b°Ôu oŸÙ ≤°ıJC¡t°≤ tu* oŸÙ Nb_S° tu* Ìu©° ı°w° Fæ, ∫F tF°fig N°ÿª∫Õ Fæ $ Ìu©fiu tu*
ŸC∏Ì≤, Ÿ≤Ôw° Ÿu ª»fiu Ju¡ ∫°uÀ∫ Îba k¡Ô k¥¡Ô N°æ≤ ≈W°u* Ÿu ŸC„°u<˚w b¨s Ÿ˚Ù Ìu„°u tu* F°uwu Fæ*, ≈≤
ª∏Ìfi Ju¡ b¨s ŸbÕ` fiFÙ* F°uwu $ k¡Ô N°æ≤ ≈vÔb°u* Ÿu ≈¥dÕ b¨s ≈®Ã∫uJ¡ bfi tu* ŸÌ° <tÔwu Fæ*, ≈≤ N≈¥bÕ
ªtÃJ¡°≤b°Ô° Ô°u*y J¡° b¨s ŸÌ° ŸbÕ` ŸCÔ˚ fiFÙ* Fæ $ ıæŸu ª∏Bt° Ÿu „ÙwÔ ª°≥ÌfiÙ Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ,
ıæŸu ŸC∏Ì≤ b¨s Ÿu f°æ≤ Ã≈∏fi F°uwu Fæ* N°æ≤ ıæŸu k¥¡Ô°u* Ÿu ŸCy∏@ ≈≤‡≈≤° Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ
ZÙ≤°tª∏BıÙ Ÿu ∫F ªtÃJ¡°≤ Ìu©° y∫° Fæ $ Fu <πıZu‹™>, NÃ∫∏w Ì…‹¸>°Ãt° Ìæb (≈¥bÕı∏t Ju¡ J¡tÕ¡) ∫°
ŸJ¡° NfiCŸ≤d J¡≤fiub°Ôu <b@°w° J¡∑ Ÿ¨<‹¸> Ÿu ≤<ªw oŸ <fi¿∏Ìw ŸaŸ°≤ tu* Ÿ°≤ ≈Ì°SÕ NÃ∫∏w
Ì…ÔÕ˚ Fæ $ ı°u ∫„_bÙ Ô°uy ŸÌ° w[b Ju¡ <bª°≤ tu* wÃ≈≤ F°uJ¡≤ Ÿ°≤ ≈Ì°SÕ J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ ∫Ãfi J¡≤wu
Fæ*, bu FÙ @∏∫ Fæ*, bu FÙ Ÿ≠ıfi<„≤°ut<d Fæ* N°æ≤ bu FÙ Wt ≈C”T Fæ* $ wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* tu* ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡
ŸÂ„ <bbuJ¡∑ Îba Ì°≤<ªW fi J¡°uoÕ Fæ N°æ≤ fi J¡°uoÕ F°uy°, ÎuŸ° tu≤° <fiÿª∫ Fæ $$6-45$$
ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ tfi°u≤S J¡∑ ≈¥<wÕ Nbÿ∫ J¡≤fiÙ ª°<FÎ, oŸ f°w J¡°u fiJ¡∑ ≈®„aŸ°R¡≈ Wt
N<@J¡°≤ J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ ≈®¶∫°fi π°≤° J¡FJ¡≤ ŸJ¡∑ ≈us° J¡≤fiu tu* Ì°uT J¡Fwu Fæ* $
Ÿ‡≈¥dÕ Ô°uy°u* J¡°u yCd, „ÙÔ, <bfi∫ N°<Ì π°≤° N°æ≤ ŸtC<ªw ≈®‹¸>∆∫ f°w°u* Ju¡ ≤F_∫ Ju¡ Ìg|°¸>fi
π°≤° N°fi¿∏Ìw J¡≤fiub°Ôu ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ <ªW J¡° w[b<ıI°Ÿ°R¡≈ tfi°u≤S ∫<Ì Ft°≤u ıæŸu I°<fi∫°u*
Ju¡ ≈Ìu„ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ fiFÙ* F…N°, w°u ∫u Ft Ô°uy FÙ <fiÿª∫ FwfC<] F°u*yu NS°Õwg Ft°≤Ù N<˚Iw° <fi‹k¡Ô
wæ*wÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
F°uyÙ, ∫F N°„∫ Fæ $$46$$
o<w ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> <F∏ÌÙ˚°T°fiCb°Ì tu* bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d Ÿt°›w $
ŸyÕ - 1]
yb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
tCtCsZÙC-∫°u∆∫bF°≤
≈®J¡≤d
101
≈FÔ° ŸyÕ
<bª°≤ π°≤° _b∫a I°w N°æ≤ <≈w° π°≤° ≈<Ì‹¸> w[bI°fi tu* <bÿb°Ÿ fi J¡≤ ≤Fu
ZÙ„CJ¡ÌubıÙ J¡°u ıfiJ¡ Ju¡ ≈Ìu„ Ÿu <bZ°¿∏w≈®°<›w J¡° bdÕfi $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu <ıŸ „t, Ìt N°<Ì Ÿ°@fiŸ‡≈<WJ¡° bdÕfi <J¡∫° Fæ, bF <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ Ÿu ∆∫bF°≤
J¡≤ ≤Fu tCtCsCN°u* J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ N°æ≤ ŸŸu <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ w[bI°fi J¡∑ ≈®°<›w F°uwÙ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤
≈®Ã∫uJ¡ J¡° <bbuªfi J¡≤ fiJu¡ ≈Ìu„ Ju¡ <ÔÎ ÌqŸ≤u tCtCsC∆∫bF°≤≈®J¡≤d J¡° N°≤‡˚ J¡≤wu F…Î
ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ f°uÔu # oŸ ≈®J¡≤d tu* ŸbÕ≈®St, <ı∏Fu* S°un° fF…w (N≈¿≤≈•b) bæ≤°À∫ N°<Ì Ÿ°@fi
≈®°›w Fæ, fiJ¡∑ N<@J¡°≤ Ÿ‡≈<W Ftu* ≈®°›w F°u yoÕ, oŸ ˚®°¿∏w Ÿu ŸFŸ° Zbd N°<Ì tu* ≈®b¨<W fi F°u,
∫F Ì„°Õfiu Ju¡ <ÔÎ ZÙ „CJ¡ÌubıÙ J¡∑ N°¶∫°<∫J¡° π°≤° Ÿ°@fi Ÿ‡≈<W J¡∑ »w° J¡° _bR¡≈ Ì„°Õ ≤Fu
"N°ª°∫°ÕÌæb <bΩ° <b<Ìw° Ÿ°<@‹™>a ≈°≈wg' (N°ª°∫Õ Ÿu FÙ I°w <bΩ° Zu‹™>wt F°uwÙ Fæ) oŸ ZC<w Ju¡
NfiCŸ°≤ JC¡ÔyC” ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ J¡°u, ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u ≈Ìu„ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ, o<wF°Ÿ_t≤d N°æ≤
w[b°u≈Ìu„ J¡∑ ˚¥<tJ¡° π°≤° ß°<Fw J¡≤ ≤Fu Îba _b≈®∫°uıfi<Ÿ<]R¡≈ Zbd Ju¡ <ÔÎ „Ù|®w° J¡≤ ≤Fu
ZÙ<bÿb°<t` FÙ ≈FÔu f°uÔu, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Ÿ˚° tu* N°∫u F…Î <Ÿ]°u* π°≤° fnu ÌÙ|Õ _b≤ Ÿu ≈¥b°uÕ•w bªfi J¡Ffiu ≈≤ N≈fiu Ÿ°tfiu ¿_Sw Îba
N<@J¡°≤ J¡∑ ŸÙt° tu* ¿_Sw ZÙ≤°tª∏BıÙ Ÿu ZÙ<bÿb°<t`ıÙ ≈®Ù<w≈¥bÕJ¡ (N) f°uÔu # Fu I°<fi∫°u* tu*
ŸbÕZu‹™> ≤°tª∏B, wC‡F°≤u <ÔÎ N°æ≤ I°w∆∫ JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Fæ, NS°Õwg ı°u wC‡Fu* I°w fi F°u N°æ≤ Nbÿ∫
I°w∆∫ F°u, ÎuŸÙ J¡°uoÕ b_wC fiFÙ* Fæ $ wCt Ÿ°≤ N°æ≤ NŸ°≤ J¡° <bbuªfi J¡≤fiu tu* N<w Ìs N≈fiÙ fC<] Ÿu
Ÿ‡≈¥dÕ Fu∫°u≈°Ìu∫≤F_∫ J¡°u ı°fi ªCJu¡ F°u NS°Õwg •w fC<] Ÿu wC‡Fu* ≈≤t°SÕŸ°≤˚¥w N©^±> N<πwÙ∫
<ªÌg|fi ≈≤t°Ãtw[b ˚Ù I°w F°u y∫° Fæ $$1,2$$
∫<Ì •w ≈≤t°Ãtw[b J¡° I°fi F°u y∫° Fæ, w°u <bZ°¿∏w •∫°u* fiFÙ* ≈®°›w F…oÕ ?
_b˚°bw# <fitÕÔ wC‡F°≤u fC<]R¡≈Ù Ì≈Õd tu* Ju¡bÔ w<fiJ¡ N<bÿb°Ÿ N°æ≤ Ÿ∏ÌuFR¡≈Ù t<Ôfiw° Ju¡
<fi≤°J¡≤d J¡∑ N°bÿ∫J¡w° Fæ, •∫°u*<J¡ N≈fiÙ fC<] Ÿu ≈≤t°Ãtw[b I°w F°ufiu ≈≤ ˚Ù „°˜ N°æ≤ N°ª°∫Õ
N°<Ì Ju¡ Ÿab°Ì Ju¡ <ffi° <bÿb°Ÿ fiFÙ* F°uw° $ J¡F° ˚Ù Fæ <J¡ "fÔbÌ<≈ <„<sw°fi°t°Ãt∏∫≈®Ã∫∫a ªuw#'
(˚ÔÙ˚°≥<w <„<sw Ô°uy°u* J¡° ˚Ù <ªW N≈fiu <bT∫ tu* <bÿb°Ÿ fiFÙ* J¡≤w°) $ ˚yb°fi buÌ∆∫°ŸıÙ Ju¡
ŸC≈C` ZÙ „CJ¡ÌubıÙ J¡∑ (!) fC<] J¡∑ fi°o˘ wC‡F°≤Ù fC<] fiu ˚Ù I°w∆∫ b_wC J¡°u ı°fi <Ô∫° Fæ $ Nf
Ju¡bÔ t°` <bZ°¿∏w J¡∑ Ÿu N≈us° Fæ $$3,4$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚yb°fig ZÙ ∆∫°ŸıÙJu¡ ≈C`
ZÙ„CJ¡ÌubıÙ J¡∑ N≈fiu FÙ <bª°≤ Ÿu I°w∆∫ w[b tu* Jæ¡Ÿu <bZ°¿∏w fiFÙ* F…oÕ N°æ≤ yC” Ju¡ ≈Ìu„ π°≤°
N tC¶∫ N<@J¡°≤Ù Ì…ÔÕ˚ Fæ, oŸ<ÔÎ ≤°tª∏BıÙ tu* ZÙ<bÿb°<t`ıÙ J¡∑ ≈®Ù<w F…oÕ N°æ≤ bu _b∫a
f®Ê<bΩ° Ju¡ tF°fig ≤ŸI Su, oŸ<ÔÎ N°yu J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ f®Ê<bΩ° J¡∑ ªª°Õ tu* fiJ¡∑ ≈®Ù<w SÙ,
NwÎb bu ≈®Ù<w Ÿu f°uÔu $
! ∫F°≥ ≈≤ ZÙbuÌ∆∫°ŸıÙ N°æ≤ ZÙ „CJ¡ÌubıÙ ≈¥bÕ π°≈≤ Ju¡ N∏w tu* Ã≈∏fi F…Î <Ô∫u ı°wu Fæ*,
•∫°u*<J¡ ≈®Ã∫uJ¡ π°≈≤ Ju¡ N∏w tu* ∆∫°ŸıÙ J¡° Nbw°≤ F°uw° Fæ, ∫F ≈®<Ÿ] Fæ $
102
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
≈®°›w Ÿab°<ÌfiÙ fC<] Ÿu <k¡≤ Jæ¡Ÿu fiJ¡°u <bZ°¿∏w ≈®°›w F…oÕ ? $$5$$ ZÙ<bÿb°<t`ıÙ fiu J¡F° # Fu
≤°tª∏B, tæ* wCtŸu ZÙ∆∫°ŸıÙ Ju¡ ≈C` „CJ¡ÌubıÙ J¡° ıÙbfib¨W°∏w J¡Fw° Fq≥, wCt oŸu ŸCfi°u $ ∫F
wC‡F°≤u ıÙbfib¨W°∏w Ju¡ wCv∫ Fæ N°æ≤ ŸCfifiub°Ô°u* Ju¡ t°us J¡° J¡°≤d Fæ $ ı°u ∫u Naıfi ≈bÕw Ju¡ ŸÌ¨„
N°æ≤ Ÿ¥∫Õ Ju¡ Ÿt°fi wuı_bÙ ZÙ∆∫°ŸÌubıÙ wC‡F°≤u <≈w°ıÙ Ju¡ fyÔ tu* ŸCbdÕ Ju¡ N°Ÿfi ≈≤ fæ™>u Fæ*,
ofiJ¡° ª∏Bt° Ju¡ Ÿt°fi ŸC∏Ì≤, tF°fC<]t°fi, ŸbÕ„°˜I N°æ≤ t¥<wÕt°fig ∫I Ju¡ ŸÂ„ „CJ¡Ìubfi°tJ¡
≈C` F…N° $ wC‡F°≤u Ÿt°fi N≈fiu ⁄Ì∫ tu* ŸÌ° f°≤f°≤ oŸ Ô°uJ¡∫°`° J¡° (ŸaŸ°≤¿_S<w J¡°) <bª°≤ J¡≤
≤Fu fiJu¡ ⁄Ì∫ tu* ˚Ù ÎuŸ° FÙ <bbuJ¡ Ã≈∏fi F…N° $ bu tF°tfi_bÙ ZÙ„CJ¡ÌubıÙ N≈fiu Ÿ <bbuJ¡ Ÿu
<ª≤J¡°Ô wJ¡ ˚ÔÙ˚°≥<w <bª°≤J¡≤ ≈≤t°SÕŸÃ∫R¡≈ N<πwÙ∫, <ªÌg|fi ≈≤t°Ãtw[b J¡°u ≈®°›w F°u y∫u $
_b∫a ≈®°›w ≈≤t°Ãtw[bR¡≈ b_wC tu* fiJ¡° tfi <bZ°∏w fiFÙ* F…N°, ∏Fu* N°Ãtw[b tu*, ∫FÙ b_wC Fæ,
ÎuŸ° <bÿb°Ÿ fiFÙ* F…N° $ <bÿb°Ÿ fi F°ufiu Ÿu <bZ°¿∏w ˚Ù fiFÙ* <tÔÙ $ <bZ°¿∏w fi <tÔfiu tu* N<bÿb°Ÿ
FÙ J¡°≤d Fæ $ ıæŸu bT°Õ J¡∑ <˚∏fi ıÔ@°≤°N°u* tu* ª°wJ¡ ≈®Ù<w fiFÙ* J¡≤w°, fiŸu <b≤w ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ
Ju¡bÔ fiJ¡° tfi ªaªÔw° J¡° Ã∫°yJ¡≤ ı∏t-t≤dR¡≈Ù tF°fi Ì…#© Ju¡ J¡°≤d <bT∫˚°uy°u*a Ÿu <b≤•w
F°u y∫° $ ÎJ¡ Ÿt∫ <fitÕÔt<w „CJ¡ÌubıÙ fiu tu” ≈bÕw≈≤ ÎJ¡°∏w _S°fi tu* fæ™>u F…Î N≈fiu <≈w°
ZÙJ¨¡‹dπæ≈°∫fiıÙ Ÿu fnu ˚<•w-˚°b Ju¡ Ÿ°S ≈¥~>° # ≈¥≠∫wt, ∫F ŸaŸ°≤R¡≈ N°±>‡f≤ (") <J¡Ÿ
J®¡t Ÿu Ã≈∏fi F…N°, J¡f ∫F ¿h~>∏fi F°uw° Fæ, ∫F <J¡wfi° fn° Fæ, <J¡wfiu J¡°Ô wJ¡ ≤Fuy° N°æ≤ ∫F
ŸaŸ°≤ Fæ <J¡ŸJ¡° ? •∫° ÌuF J¡° Fæ ∫° o¿∏B∫°u* J¡° Fæ ∫° tfi J¡° Fæ NSb° ≈®°d J¡° Fæ ∫° ÌuFu¿∏B∫°<ÌŸa|°w
J¡° Fæ ∫° fiŸu N∏∫ <bJ¡°≤Ù J¡° Fæ NSb° <fi<bÕJ¡°≤ <ª∏t°` J¡° Fæ ? $$6-14$$ ≈C` π°≤° ∫°u* ≈¥~>u ı°fiu
≈≤ N°Ãtw[bI tF°tC<fi ZÙ∆∫°ŸıÙ fiu N≈fiu ≈C` Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ b•w∆∫ N°Ω°u≈°∏w ˚ÔÙ˚°≥<w J¡F° $
<≈w°ıÙ Ju¡ ≈Ìu„ Ju¡ Nfi∏w≤ ZÙ „CJ¡ÌubıÙ fiu ∫F Ÿf w°u tæ* ≈FÔu FÙ ı°fiw° S°, oŸŸu JC¡~> N≈¥bÕ
f°w fiFÙ* I°w F…oÕ, ∫F Ÿ°uªJ¡≤ <≈w°ıÙ Ju¡ b°•∫ J¡° „C˚fC<] Ÿu <b„uT N°Ì≤ fiFÙ* <J¡∫° $˚yb°fig
∆∫°ŸÌubıÙ fiu ˚Ù ≈C`J¡° ÎuŸ° N<˚≈®°∫ ı°fiJ¡≤ fiŸu <k¡≤ J¡F° # tæ* •w w[b Ÿu N<w¿≤•w w[b J¡°u
fiFÙ* ı°fiw° $ ≈¨<SbÙ tu* ıfiJ¡ fi°t Ju¡ tF°≤°ı Fæ*, bu I°w∆∫ w[b J¡°u ˚ÔÙ˚°≥<w ı°fiwu Fæ*, fiŸu wCt
buΩ (ı°fifiu ∫°uÀ∫) N°Ãtw[b J¡°u ˚ÔÙ˚°≥<w ı°fi ı°N°uyu $$15-18$$
<≈w°ıÙ Ju¡ ∫°u* J¡Ffiu ≈≤ ZÙ„CJ¡ÌubıÙ ŸCtuR¡ ≈bÕw Ÿu ≈¨<SbÙ tu* N°∫u N°æ≤ tF°≤°ı ıfiJ¡ Ÿu
Ÿa≤<sw <bÌuFfiy≤Ùtu* ≈F…≥ªu $ π°≤≈°Ô°u* fiu tF°Ãt° ıfiJ¡J¡°u Ÿ¥ªfi° ÌÙ <J¡ ≤°ıfig, Ì≤b°ıu ≈≤ buÌ∆∫°ŸıÙ
Ju¡ ŸC≈C` ZÙ„CJ¡ÌubıÙ ¿_Sw Fæ* $ ıfiJ¡ıÙ „CJ¡ÌubıÙ J¡° ª¿≤w ŸCfi ªCJu¡ Su, NwÎb ŸFŸ° ≈Ìu„
Ìufiu tu* ZÙ∆∫°ŸıÙ Ju¡ b°•∫°u* J¡° ıæŸu Nfi°Ì≤ <J¡∫° bæŸu FÙ tu≤u ≈Ìu„ J¡° Nfi°Ì≤ F°ufiu Ÿu fiJ¡∑
NJ¨¡w°SÕw° fi F°u, ∫F <bª°≤J¡≤ fiJu¡ bæ≤°À∫ N°<Ì Ÿ°@fi°u* J¡∑ N°æ≤ <bÿb°Ÿ J¡∑ ¿_S≤w° J¡∑ ≈≤Ùs°
Ju¡ <ÔÎ ≈us° Ju¡ Ÿ°S, Nh~>°, N°∫u Fæ*, w°u •∫° F…N° ? ≤Fu* $ ÎuŸ° J¡FJ¡≤ Ÿ°w <Ìfi wJ¡ ªC≈ª°≈ ≤F
y∫u $ Ÿ°w <Ìfi Ju¡ Nfi∏w≤ ∏F°u*fiu „CJ¡ÌubıÙ J¡°u |≤ Ju¡ N°≥yfi Ju¡ N∏Ì≤ ≈®bu„ J¡≤°fiu J¡∑ NfiCt<w ÌÙ,
bF°≥ ≈≤ ˚Ù bu ≈¥≤u Ÿ°w <Ìfi wJ¡ bæŸu FÙ ∏tfi° NS°Õwg w[b<ıI°Ÿ° J¡∑ ÃJ¡^™>° Ÿu Nfi°Ì≤ J¡∑ N°u≤
JC¡~> º∫°fi fi ÌuJ¡≤ fæ™>u ≤Fu $ wÌ…≈≤°∏w ıfiJ¡ fiu „CJ¡ J¡°u N∏w#≈C≤ tu* ≈®bu„ J¡≤°fiu J¡∑ N°I° ÌÙ $ bF°≥
" N∏∫ J¡∑ baªfi° Ju¡ <ÔÎ J¡∑ yoÕ J¨¡<`t ªu‹¸>° N°±>‡f≤ Fæ $
ŸyÕ - 1]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
103
≈≤ ˚Ù ıf wJ¡ wC‡F°≤Ù ˚°uıfi N°<Ì π°≤° ≈¥ı° fiFÙ* F°u ı°wÙ wf wJ¡ ≤°ı° fiFÙ* <Ì©°oÕ Ìu*yu, oŸ
fF°fiu Ÿu ≤°ı°fiu ª∏Bt° Ju¡ ŸÂ„ ŸC∏Ì≤ tC©b°Ôu „CJ¡ÌubıÙ J¡° N∏w#≈C≤ tu* ∫°æbfitÌtW <˜∫°u* π°≤°
<b<b@ ˚°uy≈¥dÕ ˚°uıfi°u* Ÿu Ÿ°w <Ìfi wJ¡ Ô°Ôfi ≈°Ôfi <J¡∫° $ ıæŸu t∏Ì b°∫C f]t¥Ô b¨s J¡°u fiFÙ*
©°n ŸJ¡w°, bæŸu FÙ bu ˚°uy, bu Ì…#© ∆∫°ŸÌubıÙ Ju¡ ≈C` Ju¡ tfi J¡°u <bJ¨¡w fi J¡≤ ŸJu¡ $ bF°≥ ≈≤ ≈¥dÕ
ª∏B Ju¡ ŸÂ„ ŸC∏Ì≤ ZÙ„CJ¡ÌubıÙ ˚°uy N°æ≤ Nfi°Ì≤ tu* Ÿt°fi (FTÕ-<bT°Ì≤<Fw) NwÎb _b_S,
b°y°<Ì o¿∏B∫°u* J¡°u N≈fiu b„ tu* <J¡∫u F…Î Îba ≈®Ÿ∏fitfi ≤Fu $ oŸ ≈®J¡°≤ ≈≤Ùs° π°≤° ZÙ„CJ¡ÌubıÙ Ju¡
w[bI°fi F°ufiu wJ¡ ¿_S≤ ≤Ffiub°Ôu <bª°≤, bæ≤°À∫ N°<Ì J¡∑ »w°R¡≈Ù _b˚°b J¡°u ı°fiJ¡≤ ≤°ı°
ıfiJ¡ fiu N°Ì≤ Ÿu ŸtÙ≈ tu* Ô°∫u y∫u ≈®Ÿ∏fi<ªW ZÙ „CJ¡ÌubıÙJ¡°u Ìu©J¡≤ ≈®d°t <J¡∫° $$19-27$$
≤°ı° fiu fnÙ „Ù|®w° Ÿu „CJ¡ÌubıÙ J¡° _b°yw J¡≤ fiŸu J¡F° # tF°˚°y, N°≈fiu ıyw tu* ≈®<Ÿ]
≈≤t≈C”T°SÕ Ju¡ Ÿ°@fi˚¥w N°bÿ∫J¡ Ÿ˚Ù J¡°∫Õ J¡≤ ±>°Ôu Fæ*, NwÎb N°≈ J¨¡wJ¨¡Ã∫ Fæ* $ ˚ybfig,
Ÿ‡≈¥dÕ ŸC©Ôb N°ÃtŸC© Ju¡ N∏wyÕw Fæ*, N°ÃtŸC© Ju¡ ≈®°›w F°u ı°fiu Ÿu FÙ N°≈Ju¡ Ÿ˚Ù tfi°u≤S <Ÿ]
F°u y∫u Fæ* $ N°≈J¡∑ •∫° oh~>° Fæ ?
ZÙ„CJ¡ÌubıÙ fiu J¡F° # yC”Ìub, ∫F ŸaŸ°≤R¡≈Ù N°±>‡f≤ <J¡Ÿ J®¡t Ÿu Ã≈∏fi F…N° Fæ N°æ≤ Jæ¡Ÿu
oŸJ¡° h~>uÌ F°uw° Fæ, ∫F ˚ÔÙ˚°≥<w tCHŸu J¡<F∫u $$28,29$$ ZÙ<bÿb°<t`ıÙ fiu J¡F° # ∫°u* ≈¥~>fiu ≈≤
ıfiJ¡ fiu ZÙ„CJ¡ÌubıÙ Ÿu ŸÙ w[b J¡° ≈Ìu„ <Ì∫° <ıŸJ¡° <J¡ ≈FÔu fiJu¡ <≈w° tF°Ãt°
ZÙbuÌ∆∫°ŸıÙ fiu <Ì∫° S° $ ZÙ„CJ¡ÌubıÙ fiu J¡F° # tæ*fiu ∫F f°w N≈fiu <bbuJ¡ Ÿu ≈FÔu FÙ ı°fi ÔÙ SÙ
N°æ≤ ıf tæ*fiu N≈fiu <≈w°ıÙ Ÿu ≈¥~>°, w°u ∏F°u*fiu ˚Ù ∫FÙ J¡F° $ Fu b•w°N°u* tu* Zu‹™> tF°≤°ı, N°≈fiu ˚Ù
∫FÙ f°w J¡FÙ $ Ÿ‡≈¥dÕ ≈<fiTÌ°u* tu* ¿_Sw tF°b°•∫°u* J¡° ˚Ù ∫FÙ N©^±> b°•∫°SÕ ≈<fiTÌg Ju¡
w°Ã≈∫Õ J¡° <fidÕ∫ J¡≤fiub°Ôu Ÿ¥`, ˚°‹∫ N°<Ì „°˜°u* tu* <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $ bF ∫F <J¡-∫F <fi¿∏Ìw
ŸaŸ°≤ N∏w#J¡≤d Ÿu Ã≈∏fi F…N° Fæ N°æ≤ N∏w#J¡≤d J¡° N°Ã∫¿∏wJ¡ <bfi°„ F°ufiu Ÿu fi‹¸> F°u ı°w° Fæ,
Nw# ∫F <fi_Ÿ°≤ Fæ; ÎuŸ° w[bI°<fi∫°u* J¡° <fiÿª∫ Fæ (!) $$30-33$$
NSb°-_b≈®J¡°„R¡≈ N°Ãt° tu* wÙfi°u* J¡°Ô°u* tu* f°<@w F°ufiu N°æ≤ <tØ∫° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∫F ŸaŸ°≤
! •w ÿÔ°uJ¡ J¡° <b„Ì NSÕ ∫°u* Fæ # _b tu* NI°fi Ÿu ≈<Fw N°Ãt° tu* <b<b@ ≈®J¡°≤ Ju¡
≈®≈aª J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤fiub°Ô° <bJ¡v≈ Fæ NS°Õwg N∏w#J¡≤d, ı°u <J¡ Nfi∏w J¡°t, J¡tÕ N°æ≤ b°Ÿfi°N°u*
Ju¡ fÙı°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ, ŸCTC<›w Nb_S° tu* Ju¡bÔ Ÿt<‹¸> wS° ∆∫<‹¸> Ÿa_J¡°≤°u* Ÿu Nb<„‹¸> ≤FJ¡≤
N∆∫°J¨¡w tu* ÔÙfi F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ıÙb˚°b J¡∑ ≈°<@ Fæ $ Ÿ N∏w#J¡≤d Ÿu ≈®Ô∫-J®¡t Ÿu
<b≈≤Ùw J®¡t Ÿu NS°Õwg ≈FÔu N≈aªÙJ¨¡w N°J¡°„ N°<Ì J¡∑ Ã≈<W Ju¡ J®¡t Ÿu Ÿt<‹¸><F≤^∫y˚ÕR¡≈
Ÿu, wÌfi∏w≤ ≈aªÙJ¡≤d π°≤° <b≤°¸>R¡≈ Ÿu, wÌ…≈≤°∏w N∏fi°<Ì Ju¡ J®¡t Ÿu ∆∫<‹¸>_S¥ÔÌuFR¡≈ Ÿu N°æ≤
ŸJu¡ N∏Ì≤ ∆∫<‹¸> <Ô*yÌuFR¡≈ Ÿu N°<b˚¥Õw F…N° ∫F <fi¿∏Ìw ŸaŸ°≤ tF°NfiSÕR¡≈ Fæ $ ∫F Ju¡bÔ
J¡tÕ N°æ ≤ ≈°Ÿfi° Ju ¡ NfiC ‹ ™>°fi Ÿu ∆∫<‹¸>˚°b J¡∑ ıfifiÙ b°Ÿfi° J¡° <bfi°„ F°u fi u ≈ ≤
Ÿt<‹¸><F≤^∫y˚ÕR¡≈ Ÿu Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ wS° Zbd N°<Ì Ju¡ ≈¿≤≈°J¡ Ÿu Ã≈∏fi w[bŸ°s°ÃJ¡°≤
Ÿu b°Ÿfi°Ÿ<Fw J¡°∫ÕJ¡°≤dR¡≈ N<bΩ° J¡° fi°„ F°ufiu≈≤ t¥Ô°uh~>uÌ≈¥bÕJ¡ N∏w#J¡≤d J¡° N°Ã∫¿∏wJ¡
<bfi°„ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸbÕS° fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $ t¥Ô¿_Sw ÌÀ@„ÆÌ <fi∏Ì° J¡° b°ªJ¡ Fæ $
104
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
≈®Stw# ÌÀ@≈®°∫ NwÎb <fi_Ÿ°≤ Fæ, <k¡≤ Ÿ°s°ÃJ¡°≤R¡≈Ù ≈®Ô∫°<Àfi Ÿu, ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w F°ufiu
≈≤ Jæ¡Ÿu ≤F ŸJ¡w° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $
ZÙ „CJ¡ÌubıÙ fiu J¡F° # Fu tF°f°F°u, <ıŸu tæ*fiu _b∫a FÙ ≈FÔu <bª°≤ π°≤° ı°fi° Fæ, •∫° bFÙ ŸÃ∫
w[b Fæ ? ∫<Ì bFÙ ŸÃ∫ w[b Fæ, w°u bF <ıŸ ≈®J¡°≤ <fi#Ÿ∏ÌuR¡≈ Ÿu tu≤u ⁄Ì∫ tu* ıt ı°∫, Ÿ ≈®J¡°≤
ŸJ¡° tCHu ≈Ìu„ ÌÙ<ıÎ $ ∫F w[b≈Ì°SÕ Fæ ∫° ∫F w[b≈Ì°SÕ Fæ, ∫°u* N<bÿb°Ÿ Ÿu fi°fi° <bT∫°u* tu*
ª•J¡≤ J¡°¸> ≤Fu <ªW fiu tCHu ˚®t tu* ±>°Ô ≤•©° Fæ $ <ªW π°≤° oŸ ıywg tu* ˚®¿tw tæ* N°≈Ÿu „°¿∏wÔ°˚
J¡≤ ŸJ¥≥¡y° $$34$$ ZÙ ıfiJ¡ıÙ fiu J¡F° # tC<fiZu‹™>, N°≈fiu _b∫a <bª°≤≈¥bÕJ¡ ¿ıŸ w[b J¡°u ı°fi° Fæ
N°æ≤ <ıŸJ¡° yC”tC© Ÿu Zbd <J¡∫° Fæ, ŸŸu N<w¿≤•w ÌqŸ≤° J¡°uoÕ I°w∆∫ w[b fiFÙ* Fæ $$35$$
» <fiÿª∫ F°ufiu Ju¡ <ÔÎ ≈Cfi# ŸÙ f°w J¡°u J¡Fwu Fæ* $
Fu „CJ¡Ìub, oŸ Ÿ‡≈¥dÕ f®Ê°^±> tu* ŸbÕ∆∫°≈J¡, <ª∏t∫ ÎJ¡t°` ≈≤t ≈C”T ≈≤t°Ãt° FÙ Fæ, ŸJu¡
<Ÿb° N∏∫ JC¡~> fiFÙ* Fæ $ bFÙ N<πwÙ∫ ≈≤t°Ãt° N≈fiu ŸaJ¡v≈ Ÿu ŸaŸ°≤R¡≈ f∏@fi tu* ≈n° Fæ N°æ≤ ıf
bF ŸaJ¡v≈≤<Fw F°u ı°w° Fæ wf tC•w F°u ı°w° Fæ $$35$$ tC<fiZu‹™>, N°≈fiu I°w∆∫ w[b J¡°u ˚ÔÙ-˚°≥<w
ı°fi <Ô∫° Fæ $ N°≈ fnu tF°Ãt° Fæ*, •∫°u*<J¡ N°≈J¡°u w[b<fiÿª∫Ì„° tu* ˚°uy ˚°uyfiu Ÿu ≈¥bÕ FÙ Ÿ‡≈¥dÕ
Âÿ∫ ≈®≈aª Ÿu bæ≤°À∫ F°u y∫° Fæ $ ˚ybfig, N°≈ f°ÔJ¡ F°uwu F…Î ˚Ù <bT∫°u* Ju¡ Ã∫°y tu* „¥≤bÙ≤ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
tF°bÙ≤ Fæ*, NwÎb ÌÙ|Õ≤°uy Ju¡ wCv∫ ˚°uy°u* Ÿu N°≈J¡∑ t<w <b≤•w F°u yoÕ Fæ, Nf N°≈ •∫° ŸCfifi° ª°Fwu
Fæ* ? <ıŸu ŸCfifiu Ju¡ <ÔÎ N°≈ ∆∫y® Su, N°≈Ju¡ Ÿ <ıI°<Ÿw <bT∫ J¡°u tæ* N°≈Ÿu J¡F ªCJ¡° $ oŸ Ÿt∫
•∫° ŸCfifiu Ju¡ <ÔÎ N°≈ oh~C>J¡ Fæ* ? Ÿu tCHŸu J¡<FÎ $ N°≈Ju¡ <≈w¨ª≤d ∆∫°ŸıÙ Ÿ‡≈¥dÕ I°fi°u* Ju¡
tF°Ÿ°y≤ Fæ* N°æ≤ NŸÙt w≈_∫° tu* ŸaÔÀfi Fæ*, ≈≤ ıæŸu ≈¥dÕI°fiÙ N°≈ F…Î Fæ* bæŸu ≈¥dÕ I°fiÙ bu fiFÙ* F…Î
Fæ* ($) $ ZÙ ∆∫°ŸÌubıÙ J¡° <„‹∫ tæ* ZÙ∆∫°ŸıÙ Ÿu ˚Ù f»J¡≤ Fq≥, •∫°u*<J¡ fiJu¡ ≈C` N°æ≤ <„‹∫ N°≈
tu≤u <„‹∫ F…Î Fæ* $ N°≈tu* ˚°uy°u* J¡∑ oh~>° owfiÙ Nv≈ t°`° tu* Fæ <J¡ ŸJ¡° bdÕfi fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w° $
•w ˚°uyuh~>° J¡∑ ∏∫¥fiw° Ÿu N°≈ tCHŸu ˚Ù J¡FÙ* f»J¡≤ Fæ* $ (!) $$37-40$$ f®Êfig, N°≈J¡°u ı°u
≈°fi° S°, Ÿu N°≈ ≈° y∫u Fæ* $ oŸ Ÿt∫ N°≈J¡° <ªW ≈¿≤≈¥dÕ Fæ N°≈ Nf Âÿ∫ b_wC tu* <fitÀfi fiFÙ* Fæ*,
Âÿ∫ b_wC tu* <fitÀfi F°ufi° FÙ ŸaŸ°≤≈wfi Fæ, •∫°u*<J¡ "Ì≤t∏w≤a JC¡”wu NS w_∫ ˚∫a ˚b<w' (ı°u w<fiJ¡
˚Ù N°Ãt° tu* ˚uÌ J¡≤w° Fæ Ÿu ˚∫ F°uw° Fæ) ÎuŸÙ ZC<w Fæ $ Nw# N°≈ tC•w F°u y∫u Fæ*, oŸ<ÔÎ J¡°uoÕ N°æ≤
˚Ù I°w∆∫ b_wC Fæ, ÎuŸÙ ˚®°¿∏w J¡° Ã∫°y J¡∑<ı∫u $$41$$
tF°Ãt° ıfiJ¡ π°≤° N°≈ ŸbÕ∆∫°≈J¡ <ª∏t∫ N<πwÙ∫ ≈≤t°Ãt° Fæ* - ∫°u* ≈<Ì‹¸> ZÙ „CJ¡ÌubıÙ
Âÿ∫R¡≈ tÔ Ÿu ≤<Fw ≈≤t°Ãt° tu* <ªWŸt°@°fi≈¥bÕJ¡ ªC≈ª°≈ ¿_Sw F°u y∫u $ fiJu¡ „°uJ¡, ˚∫, ©uÌ,
Ÿf fi‹¸> F°u y∫u, oh~>° fi t°Ô¥t J¡F°≥ ªÔÙ yoÕ Îba Ÿf Ÿ∏ÌuF J¡¸> y∫u $ ∫°u* <fi_Ÿa„∫ F°uJ¡≤ ZÙ
„CJ¡ÌubıÙ Ÿ°¿[bJ¡ Ìubw°N°u* Ÿu N°J®¡°∏w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <ªW<bsu≈ Ju¡ FuwCN°u* Ju¡ fi ≤Ffiu Ÿu Ÿt°<@ Ju¡
NfiCJ¥¡Ô tu” Ju¡ <„©≤ ≈≤ Ÿt°<@ Ju¡ <ÔÎ y∫u $ bF°≥ bu ÌŸ Fı°≤ bTÕ wJ¡ <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ Ôy°J¡≤
wuÔ≤<Fw ÌÙ≈J¡ Ju¡ Ÿt°fi ≈≤t°Ãt° tu* ÔÙfi F°u y∫u-<bÌuFtC•w F°u y∫u $ <bT∫°Ÿ<•w N°æ≤ ŸJu¡ FuwC
$ ∫F ≈®„aŸ° <fiÿª∫ J¡°u ̨» J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Fæ $
! oŸ ÿÔ°uJ¡ tu* ˚Ù ı°u ≈®„aŸ° J¡∑ yoÕ Fæ, bF ˚Ù <fiÿª∫ J¡∑ »w° Ju¡ <ÔÎ FÙ Fæ $
ŸyÕ - 2]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
105
NI°fi J¡° <bfi°„ F°ufiu Ÿu ≈≤t „C] NwÎb Ÿa<ªw N°æ≤ N°y°tÙ ≈C^∫ N°æ≤ ≈°≈ Ju¡ NŸa≈JÕ¡ Îba <bfi°„
Ÿu <fitÕÔ_bR¡≈ N°æ≤ ≈®°≤Æ@ J¡t°u˘ J¡° fi°„ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N„C] ÌuF N°<Ì J¡∑ <fib¨<W F°ufiu Ÿu ≈°bfi
F…Î tF°Ãt° ZÙ„CJ¡ÌubıÙ <fitÕÔ ≈≤t≈°bfi ≈≤t°Ãtb_wC tu* b°Ÿfi°≤<Fw F°uJ¡≤ ıæŸu ıÔ<f∏Ì… ŸtCB
tu* <tÔ ı°w° Fæ bæŸu FÙ ÎJ¡w° J¡°u ≈®°›w F°u y∫u NS°Õwg ˚uÌJ¡ ≈°<@ Ju¡ fi‹¸> F°ufiu ≈≤ b°_wb N©^±>æ•∫
J¡°u ≈®°›w F°u y∫u $$42-45$$
≈FÔ° ŸyÕ Ÿt°›w
ÌqŸ≤° ŸyÕ
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u ≈Ìu„ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ ≈®°<SÕw ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ J¡°u
ZÙ <bÿb°<t`ıÙJ¡° ≈®°uß°<Fw J¡≤fi° $
ZÙ„CJ¡ÌubıÙ J¡∑ N°¶∫°<∫J¡° J¡∑ ≈®J¨¡w tu* Ÿay<w <Ì©Ô° ≤Fu Îba ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u ≈Ìu„ Ìufiu
Ju¡ <ÔÎ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ J¡°u ß°<Fw J¡≤ ≤Fu ZÙ<bÿb°<t` ıÙ f°uÔu # ZÙ≤°tª∏B, <ıŸ ≈®J¡°≤ ∆∫°Ÿ≈C`
ZÙ „CJ¡ÌubıÙ Ju¡ Ju¡bÔ tfi°ut°<Ô∏∫ Ju¡ t°ıÕfi Ju¡ <ÔÎ ≈≈<W∫C•w ≈Ìu„ J¡∑ N°bÿ∫J¡w° SÙ
oŸ<ÔÎ fiJ¡° ıfiJ¡Ju¡ ŸtÙ≈ tu* ı°J¡≤ ≈Ìu„ y®Fd J¡≤fi° N°bÿ∫J¡ F…N° S° bæŸu FÙ wC‡F°≤° ˚Ù
tfi°ut°<Ô∏∫ J¡° t°ıÕfi N°bÿ∫J¡ Fæ $$1$$
≈¥b°uÕ•w f°w J¡° FÙ Ÿ‡≈¥dÕ tC<fi∫°u* J¡∑ Ÿ‡t<w Ÿu ŸtSÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ "tCfiÙÿb≤°#' Ÿf tC<fi∫°u*
J¡° Ÿaf°u@fi Fæ $
Fu tC<fib≤°u*, ZÙ≤°tª∏B fiu I°w∆∫ b_wC Ÿ‡≈¥dÕw∫° ı°fi ÔÙ Fæ, •∫°u*<J¡ ŸCt<w ZÙ≤°t J¡°u ˚°uy
≤°uy°u* J¡∑ fi°o˘ ”<ªJ¡≤ fiFÙ* F°u ≤Fu Fæ* $ <ıŸfiu I°w∆∫ b_wC J¡°u ı°fi <Ô∫° Fæ, ŸJu¡ tfi J¡° ∫FÙ <fi¿ÿªw
Ôsd Fæ <J¡ ŸJ¡°u <k¡≤ Ÿ‡≈¥dÕ ˚°uy ˚Ôu fiFÙ* Ôywu $ NI°fi Ÿu Ã≈∏fi ŸaŸ°≤R¡≈Ù f∏@fi ˚°uy°u* J¡∑
b°Ÿfi° Ÿu » F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ıywg tu* ˚°uyb°Ÿfi° Ju¡ „°∏w F°ufiu ≈≤ f∏@fi ˚Ù sÙd F°u ı°w° Fæ $$2,3$$
Fu ≤°t, <bπ°fi Ô°uy b°Ÿfi°s∫ J¡°u "t°us' J¡Fwu Fæ* N°æ≤ <bT∫°u* tu* b°Ÿfi° J¡∑ »w° J¡°u f∏@ J¡Fwu Fæ*
NS°Õwg <ıwfiÙ FÙ <bT∫b°Ÿfi° sÙd F°uwÙ ı°∫uyÙ, wfi° FÙ ŸaŸ°≤ Ÿu (f∏@Ÿu) ~C>¸>J¡°≤° <tÔw°
ı°∫uy° $ b°Ÿfi° Ju¡ ŸbÕS° sÙd F°ufiu ≈≤ ŸbÕw# tC<•w F°u ı°wÙ Fæ $ tC<fib≤°u*, tfiC‹∫ J¡°u N°Ãtw[b J¡°
N°≈°w I°fi (Ÿ°t°∏∫ I°fi) ≈®°∫# Nv≈ Zbd N°<Ì ≈®∫°Ÿ Ÿu ˚Ù F°u ı°w° Fæ, (NS°Õwg N≈≤°us
ÂJg¡_bR¡≈ N°Ãt° J¡° Ju¡bÔ Âÿ∫ <bbuJ¡ Ÿu ˚Ù Nh~>° ≈¿≤ª∫ ≈®°›w F°u ı°w° Fæ) ≈≤ <bT∫°u* tu* <b≤°y
w°u •Ôu„ Ÿu FÙ F°uw° Fæ $ ı°u ∆∫<•w ˚ÔÙ˚°≥<w (≤°y N°<Ì Ÿu N≈®<wFw F°uJ¡≤) N°ÃtÌ„ÙÕ F°uw° Fæ bFÙ
∫S°SÕ N°ÃtI°fiÙ (w[bI°fi Ÿu Ã≈∏fi N<bΩ°ºbaŸR¡≈Ù k¡Ôb°Ô°) Fæ, bFÙ ∫S°SÕ I°wIu∫ (I°w∆∫
w[bJ¡° I°w°) Fæ N°æ≤ bFÙ ≈¿^±>w Fæ $ Ÿ°t°∏∫R¡≈ Ÿu N°ÃtÌ„ÙÕ ≈C”T b柰 fiFÙ* Fæ, J¡°≤d <J¡ ŸŸu
t¥»w° <fÔJC¡Ô fi‹¸> fiFÙ* F°u ı°wÙ $ •w tF°Ãt° ≈C”T J¡°u ˚°uy F™>°wg Nh~>u fiFÙ* Ôywu $ <ıŸu ∫„,
≈¥ı°, Ô°˚ N°<Ì œuÿ∫°u* Ju¡ <ffi° FÙ ˚°uy Nh~>u fiFÙ* Ôywu bF Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ıÙb∏tC•w J¡FÔ°w° Fæ, ˚°b
∫F <J¡ ̇˚ Ÿu ı°u ˚°uy J¡° Ã∫°y <J¡∫° ı°w° Fæ, ŸŸu o‹¸><Ÿ<] fiFÙ* F°uwÙ $$4-8$$
bæ≤°À∫, f°u@ N°æ≤ ≈≤<w J¡∑ N<˚b¨<] tu* bæ≤°À∫ N°<Ì ≈≤_≈≤ ŸF°∫J¡ Fæ*, Nw# I°fi Ju¡ N<w„∫
106
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
≈¿≤≈°J¡ Ÿu FÙ t¥Ô°uh~>uÌ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N°Ã∫¿∏wJ¡ ≤°y J¡° fi°„ F°uw° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu tR¡˚¥<t tu* Ôw° fiFÙ* ywÙ bæŸu FÙ ıf wJ¡ I°w∆∫ w[b J¡° I°fi fiFÙ* F°uw° wf wJ¡ <bT∫°u*
tu* bæ≤°À∫ fiFÙ* F°uw° $$9$$
oŸ ≈®J¡°≤ ∆∫<w≤uJ¡≈®J¡TÕ Ÿu N∏b∫≈®J¡TÕ Ô<sw F°uw° Fæ, NS°Õwg I°w∆∫ w[b J¡° I°fi F°ufiu ≈≤
FÙ <bT∫°u* tu* bæ≤°À∫ F°uw° Fæ, •∫°u*<J¡ "≤Ÿ°u&›∫_∫ ≈≤a ‹x° <fibwÕwu' ÎuŸ° ˚yb°fig J¡° bªfi Fæ $
tC<fib¨∏Ì, oŸ<ÔÎ N°≈ Ô°uy ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u <fiÿª∫ I°wIu∫ (<ıŸfiu I°w∆∫ w[b J¡°u ı°fi
<Ô∫° Fæ) ı°<fi∫u, •∫°u*<J¡ o∏Fu* ∫u tfi°uF≤ <bT∫ NfiCC≤a<ıw (≈®Ÿ∏fi) fiFÙ* J¡≤ ≤Fu Fæ* $$10$$
∫<Ì ZÙ≤°tª∏BıÙ w[bI°fiÙ Fæ*, w°u ∏Fu* ≈Ìu„ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ J¡∑ b‚∫t°d (J¡FÙ
ı°fiub°ÔÙ) ≈®°SÕfi° •∫°u* J¡≤wu Fæ*, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu tC<fifi°∫J¡°u*, ZÙ≤°tª∏BıÙ <ıŸ w[b J¡°u ı°fiwu Fæ*, Ÿu ZÙyC”tC© Ÿu ∫FÙ b_wC Fæ, ÎuŸ°
ŸCfiJ¡≤ ZÙ≤°tıÙ J¡° <ªW Nbÿ∫ <bZ°¿∏w J¡°u ≈®°›w F°uy° FÙ, N∏∫°∏∫ N<@J¡°≤Ù ≈C”T ˚Ù ≈Ìu„
ŸCfiJ¡≤ <bZ°¿∏w J¡°u ≈®°›w F°u*yu $ oŸ ≈®J¡°≤ ŸfJu¡ ≈J¡°≤ Ju¡ <ÔÎ Ft b<Ÿ‹™>ıÙ J¡∑ ≈®°SÕfi° J¡≤wu Fæ*,
∫F ˚°b Fæ NSb° ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu <ıŸ w[b J¡°u _b∫a <bª°≤ Ÿu ı°fi° Fæ, Ÿtu* ∏Fu* ∫FÙ b_wC Fæ,
ÎuŸ° » <bÿb°Ÿ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF N≈®°›w Ÿ° FÙ Fæ, yC”tC© Ÿu Ÿu ŸCfiJ¡≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ Ÿtu*
<bÿb°Ÿ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Nbÿ∫ <ªW<bZ°¿∏w (!) J¡°u ≈®°›w F°u*yu $$11$$ ıæŸu „≤ÃJ¡°Ô J¡∑ „°u˚°
tu|≤<Fw <fitÕÔ N°J¡°„t°` J¡∑ N≈us° J¡≤wÙ Fæ bæŸu FÙ „≤wg-„°u˚° Ju¡ Ÿt°fi <fitÕÔ ZÙ≤°tª∏BıÙ
J¡∑ fC<] πæw<fi≤°Ÿ tu* <bÿb°Ÿ π°≤° Ju¡bÔ N<πwÙ∫ <ª∏t°` Ju¡ Nb„uT J¡∑ N≈us° J¡≤wÙ Fæ $ ∫F°≥ ≈≤
tF°Ãt° ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ <ªW<bZ°¿∏w Ju¡ <ÔÎ ∫u ZÙt°fig ˚yb°fi b<Ÿ‹™>ıÙ ∫C<•w J¡° ≈Ìu„ Ìufiu
J¡∑ J¨¡≈° J¡≤u* $$12-13$$
∫<Ì ≈®ÿfi F°u <J¡ N°≈ FÙ ≈Ìu„ •∫°u* fiFÙ* Ìuwu ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫u tF°Ãt° Ÿ‡≈¥dÕ ≤|Cba<„∫°u* Ju¡ <fi∫∏w° (<„sJ¡) wS° JC¡ÔyC”, ŸbÕI, ŸbÕŸ°sÙ Îba wÙfi°u*
J¡°Ô°u* tu* t°uF N°<Ì Ÿu Nfi<˚˚¥w Fæ* $ ˚ybfig b<Ÿ‹™>ıÙ, N°≈Ju¡ N°æ≤ tu≤u bæ≤ J¡°u „°∏w J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ
N°æ≤ tF°t<w tC<fi∫°u* Ju¡ J¡v∫°d Ju¡ <ÔÎ, ÌubÌ°≤ Ju¡ b¨s°u* Ÿu N°b¨W <fiT@ ≈bÕw Ju¡ <„©≤≈≤, ˚yb°fig
f®Ê°ıÙ fiu _b∫a ≈FÔu <ıŸ I°fi J¡° ≈Ìu„ <Ì∫° S°, ŸJ¡° N°≈J¡°u _t≤d Fæ ? f®Êfig, <ıŸ
∫C<•w≈¥bÕJ¡ I°fi Ÿu ∫F Ÿ°aŸ°¿≤J¡ b°Ÿfi° ıæŸu Ÿ¥∫Õ Ju¡ Ì∫ Ÿu ≤°<` fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ bæŸu FÙ <fi_Ÿ∏ÌuF
fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ N°≈ ŸÙ ≈≈<W∫C•w I°w∆∫ b_wC J¡° ŸtÙ≈ tu* ¿_Sw (<„‹∫˚¥w) ZÙ≤°tª∏BıÙ
J¡°u „Ù|® ≈Ìu„ ÌÙ<ı∫u, <ıŸŸu ∫u Nbÿ∫ <bZ°¿∏w J¡°u ≈®°›w F°u ı°∫u*yu $$14-18$$ ˚ybfigg, ∫F
! N<˚≈®°∫ ∫F Fæ <J¡ ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈≤tw[b J¡°u ı°fiwu FÙ Fæ* Ô°uJ¡<Fw Ju¡ <ÔÎ bu yC” ≈Ìu„ Ju¡
≈®°SÙÕ Fæ* $ fiJ¡° N°„∫ ∫F Fæ <J¡ oŸÙ fF°fiu N∏∫°∏∫ N<@J¡°≤Ù ıfi ˚Ù ≈Ìu„ ŸCfiJ¡≤ tu≤Ù fi°o˘
<ªW<bZ°¿∏w J¡°u ≈®°›w F°u* $ NSb° ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈≤tw[b •∫° Fæ ? oŸ f°w J¡°u tfi FÙ tfi tu* ©¥f
ı°fiJ¡≤ ˚٠» <bÿb°Ÿ Ju¡ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Nfi°ÃtI Ju¡ Ÿt°fi NŸC©Ù Fæ*, ∏Fu* <bÿb°Ÿ <ÌÔ°fiu Ju¡
<ÔÎ <J¡ ∫FÙ w[b Fæ, ≈Ìu„ J¡∑ N°bÿ∫J¡w° Fæ $ ≈Ìu„ Ìufiu Ju¡ ≈≤°∏w N<bÿb°Ÿ F¸> ı°∫uy° N°æ≤
≈≤t <bZ°¿∏w ≈®°›w F°u ı°∫uyÙ $
ŸyÕ - 3]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
107
Nv≈k¡Ô Ìufiub°Ô° tF°fig ≈¿≤Zt fiFÙ* Fæ $ ZÙ≤°tª∏BıÙ <fi‹≈°≈ Fæ*, Nw# ıæŸu <fitÕÔ Ì≈Õd tu* ≈®∫Ãfi
Ju¡ <ffi° FÙ tC≥F ≈®<w<f¿‡fw F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u ≈®∫Ãfi Ju¡ <ffi° w[bf°u@ ≈®°›w F°u
ı°∫uy° $ Ÿ≠ıfi<„≤°utdu, bFÙ I°fi Fæ, bFÙ „°˜°SÕ Fæ N°æ≤ bFÙ ≈®„aŸfiÙ∫ ≈°¿^±>Ã∫ Fæ, <ıŸJ¡° <J¡
<b≤•w Ÿwg<„‹∫ Ju¡ <ÔÎ ≈Ìu„ <Ì∫° ı°w° Fæ $$19,20$$
≈°` tu* ∫<Ì ŸJ¡° Ì°fi fi <J¡∫° ı°∫, w°u ∆∫SÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF <fi∏ÌfiÙ∫ FÙ F°uy°, ∫F ˚°b Fæ $
bæ≤°À∫„¥∏∫ NŸwg <„‹∫ Ju¡ <ÔÎ ı°u JC¡~> ˚Ù ≈Ìu„ <Ì∫° ı°∫, bF JC¡Wu Ju¡ ªtnu Ÿu ffiu ≈°` tu*
≤•©u F…Î y°∫ Ju¡ Ìq@ J¡∑ fi°o˘ N≈<b`w° J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ $ Fu ≈®˚°u, bÙw≤°y, ˚∫ wS° J®¡°u@ Ÿu
≤<Fw, N<˚t°fi„¥∏∫ N°æ≤ ≈°≈<bb<ıÕw N°≈ ıæŸu tF°≈C”T <ıŸu ≈Ìu„ Ìuwu Fæ*, ŸJ¡∑ fC<] <fiÃ∫
N≈≤°us ≈≤t°Ãtw[b tu* <bZ°∏w F°u FÙ ı°wÙ Fæ $$21,22$$ ZÙ<bÿb°<t`ıÙ Ju¡ ∫°u* J¡Ffiu ≈≤ ∆∫°Ÿ,
fi°≤Ì N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ tC<fi∫°u*fiu ˚Ù fiJu¡ J¡Sfi J¡∑ Ÿ°@Cb°Ì≈¥bÕJ¡ ©¥f ≈®„aŸ° J¡∑ $ wÌ…≈≤°∏w tF°≤°ı
Ì„≤S J¡∑ fyÔ tu* fæ™>u F…Î f®Ê°ıÙ Ju¡ ≈C` NwÎb f®Ê°ıÙ Ju¡ Ÿt°fi tF°wuı_bÙ tF°tC<fi ˚yb°fig
b<Ÿ‹™>ıÙ f°uÔu $ ˚°b ∫F <J¡ b<Ÿ‹™> ıÙ f®Ê°ıÙ Ju¡ ≈C` Su, NwÎb bu f®Ê°ıÙ Ju¡ wCv∫ tF°wuı¿_bw°
N°<Ì yCdyd°u* Ÿu <b˚¥<Tw Su, oŸ<ÔÎ <Ì∆∫ tC<fi∫°u* J¡∑ t^±>ÔÙ Ju¡ Ÿ‡tC© f®Ê°ıÙ J¡∑ fi°o˘ f°uÔu $$24$$
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # tC<fib≤, <ıŸ J¡°∫Õ Ju¡ <ÔÎ N°≈ tCHu N°Ìu„ Ìuwu Fæ*, Ÿu tæ* <fi<bÕPfi
J¡≤w° Fq≥ $ Ÿ°tØ∫Õ F°uwu F…Î ˚Ù Ÿ∏w°u* Ju¡ bªfi J¡°u ¸>°Ôfiu J¡∑ <J¡Ÿtu* „<•w Fæ ? ıæŸu Ô°uy ÌÙ≈J¡ Ÿu
≤°<` J¡° N∏@J¡°≤ Ìq≤ J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ tæ* ZÙ≤°t N°<Ì ≤°ıJC¡t°≤°u* Ju¡ N∏w#J¡≤d Ju¡ NI°fi J¡°u
I°fi Ÿu „Ù|® Ìq≤ J¡≤w° Fq≥ $ ≈FÔu ˚yb°fig f®Ê° fiu ŸaŸ°≤R¡≈ ˚®t J¡°u Ìq≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <ıŸ I°fi J¡°
<fiT@ ≈bÕw≈≤ ≈Ìu„ <Ì∫° S°, ŸJ¡° tæ* ≠∫°u* J¡° Ã∫°u* N°Ω°u≈°∏w _t≤d J¡≤w° Fq≥ $$25,27$$
b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # tF°Ãt° ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ∫°u* _≈‹¸>w∫° ≈®<wI° J¡≤ ıæŸu ≈FÔb°fig ∫° fi¸> ˚¥Td,
b˜, N_`-„˜ N°¿Ì Ÿ°ty®Ù J¡°u ÔuJ¡≤ Ωw F°uw° FCN° „°u<˚w F°uw° Fæ bæŸu FÙ ≈®f°u@≈®°<›w π°≤°
<„‹∫ Ju¡ NfiC≤aıfi tu* ≈°∫˚¥w ‹¸>°∏w, ≈°¶∫°fi, ≈®t°d N°æ≤ wJÕ¡ N°<Ì J¡° NfiCŸ∏@°fi, ß°F
N°<Ì ≈¿≤J¡≤f∏@fi Ÿu ∆∫°¶∫°w°N°u* Ju¡ wuı J¡°u _bÙJ¡°≤ J¡≤ ıywg J¡∑ NI°fiw° J¡° <bfi°„ J¡≤fiu
Ju¡ <ÔÎ tC¶∫R¡≈ Ÿu ≈≤t°Ãt° Ju¡ f°u@J¡ „°˜ J¡°u J¡Ffiu Ôyu $$28$$
ÌqŸ≤° ŸyÕ Ÿt°›w
wÙŸ≤° ŸyÕ
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ „aJ¡° Ju¡ <fi≤°J¡≤d Ju¡ fF°fiu _S¥Ô N°<Ì ıywg Ju¡ Nº∫°≤°u≈ N°æ≤
N≈b°Ì Ÿu ≈®Ã∫y°ÃtR¡≈ <bT∫ J¡∑ <Ÿ<] $
oŸ ≈®J¡°≤ ≈¥bÕ b¨W°∏w J¡° Ÿ‡≈¥dÕw∫° _t≤dJ¡≤ <b_w°≤≈¥bÕJ¡ ŸJ¡°u J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ
≈®_wCw ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ŸÌgyC”_t≤dR¡≈ tayÔ J¡≤wu F…Î Îba <bΩ° Ju¡ Ÿ‡≈®Ì°∫ J¡∑ „C<] J¡°u
Ì„°Õwu F…Î <„‹∫ ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ º∫°fi J¡°u N≈fiÙ N°u≤ N°J¨¡‹¸> J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈Cfi# ≈®<wI°
J¡≤wu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # tC<fiZu‹™> <bÿb°<t`ıÙ, ≈FÔu Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ tu* ˚yb°fig ZÙ
108
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
f®Ê°ıÙ fiu Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ŸJ¡Ô Ì…#©°u* J¡∑ <fib¨<W Ju¡ <ÔÎ <ıŸ I°fi J¡° ≈Ìu„ <Ì∫° S°,
ŸÙJ¡°u tæ* J¡Fw° Fq≥, ŸŸu N∏∫ fiFÙ* $$1$$
oŸŸu Ÿa≈®Ì°∫„C<] J¡FÙ $
oŸ ≈®J¡°≤ ≈®<wI°≈¥bÕJ¡ N≈fiu ≈Ìu„Zbd J¡∑ N°u≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡° º∫°fi N°J¨¡‹¸>
<J¡∫° y∫°, tfi tu* N∏∫ <ıI°Ÿ° Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ ZÙyC” Ju¡ ≈Ìu„ ≈≤ º∫°fi fiFÙ* ≤Fuy°, Nw#
Ÿ¥ªÙJ¡¸>°F∏∫°∫ Ÿu ≈FÔu Ã≈∏fi Ÿ∏ÌuF J¡∑ <fib¨<W Ju¡ <ÔÎ ≈®°SÕfi° J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu
J¡F° # ˚ybfig, ZÙ∆∫°ŸıÙ Ju¡ Nb<„‹¸> Ô°uy°u* Ju¡ Ÿt°fi ıÙb˚°b tu* <Ì©Ô°oÕ Ìufiu Ÿu Îba
„CJ¡ÌubıÙ J¡∑ tC<•w ŸCfifiu Ÿu Ã≈∏fi F…Î oŸ Ÿ∏ÌuF J¡°u ≈FÔu sd˚≤ tu* Ìq≤ J¡≤ ÌÙ<ı∫u, oŸ
Ÿ∏ÌuF J¡∑ <fib¨<W Ju¡ Nfi∏w≤ <b_wÙdÕ t°usŸa<Fw° J¡°u J¡<FÎy° $$2$$
•w Ÿ∏ÌuF J¡°u FÙ Ì„°Õwu Fæ* $
ZÙ„CJ¡ÌubıÙ Ju¡ <≈w° N°æ≤ yC” tF°t<w ŸbÕI ∫u ∆∫°ŸıÙ Jæ¡Ÿu <bÌuFtC•w fi F…Î N°æ≤
ofiJu¡ ≈C` ZÙ„CJ¡ÌubıÙ Jæ¡Ÿu tC•w F°u y∫u ? $$3$$
∫<Ì J¡<FÎ <J¡ ∫F Ÿ∏ÌuF FÙ fiFÙ* ffi ŸJ¡w° Fæ, Ÿ°u fiFÙ* J¡F ŸJ¡wu, •∫°u*<J¡ N°Ã∫¿∏wJ¡
Ì…#©<bfi°„ Ÿu ≈Ô<sw (∫C•w) <fi≤<w„∫ _b≈®J¡°„t°` „uT ≤Ffi° FÙ <bÌuFtC<•w Fæ N°æ≤
bFÙ I°fi J¡° k¡Ô Fæ $ bF ∫<Ì ŸbÕI ZÙ∆∫°ŸıÙ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F…oÕ, w°u I°fi N<fiÃ∫k¡Ô F°u
ı°∫uy° NS°Õwg I°fi Ÿu tC<•wR¡≈ k¡Ô Nbÿ∫a˚°bÙ fi F°uy° $ ÌqŸ≤Ù f°w ∫F ˚Ù Fæ <J¡ ∫<Ì
I°fi Ÿu NI°fi <fi#„uT fi‹¸> F°u y∫°, w°u ˚¨yC N°<Ì Ju¡ Ÿt°fi ıÙbfi fiFÙ* ≤F ŸJu¡y°, •∫°u*<J¡
NI°fiR¡≈ ≈°Ì°fi Ju¡ fi‹¸> F°ufiu Ÿu J¡°∫Õ fiFÙ* ≤F ŸJ¡w° N°æ≤ ıÙbfi fi ≤Ffiu ≈≤ f®Ê<bΩ° Ju¡
≈Ìu„ Ju¡ fi ≤Ffiu Ÿu f®Ê<bΩ° J¡° ≈®bwÕJ¡ Ÿ‡≈®Ì°∫ FÙ <b¿h~>∏fi F°u ı°∫uy° $ ∫<Ì I°fi Ÿu
NI°fi ¿h~>∏fi fi F…N°, w°u t°usN˚°b <Ÿ] FÙ Fæ $ J¡tÕ Ju¡ wCv∫ I°fi N̨‹¸> Ju¡ π°≤° t≤d
Ju¡ ≈ÿª°wg k¡Ô fiFÙ* Ìuw°, •∫°u*<J¡ bF J¡tÕ Ju¡ wCv∫ <b@u∫ fiFÙ* Fæ, J¡°≤d <J¡ I°fi wÙfi°u*
J¡°Ô°u* tu* N©^±>R¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ ıÙb∏tC<•w J¡∑ <Ÿ<] fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ∫F
Ÿ°≤°a„ Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ π°≤° ≈¥~>u y∫u ˚yb°fig b<Ÿ‹™>, ıf wJ¡ ZÙ≤°tª∏BıÙ
f∏@ J¡∑ N<bΩ°ı∏∫w°, ¿bΩ° J¡° _bR¡≈ N°æ≤ ŸJu¡ Ÿ°sÙ N≈¿≤¿h~>∏fi Ÿb°Õ@°≤
ªæw∏∫_bR¡≈ J¡°u fiFÙ* ı°fiwu, wf wJ¡ ıÙb∏tC<•w tu* ofiJ¡° <bÿb°Ÿ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ
≈FÔu fiJ¡° ≈≈°Ìfi J¡≤, wÌ…≈≤°∏w ofiJu¡ ≈®ÿfi J¡° Ÿt°@°fi J¡R¡≥y°, ∫°u* <bª°≤J¡≤ ŸCf°u@
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈FÔu Ÿ°sÙ tu* _S¥Ô≈®≈aª≈≤‡≈≤° J¡° Nº∫°≤°u≈ <Ì©Ô°wu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡° ≈®J¡°„J¡ Ÿ¥∫Õ NJÕ¡ J¡FÔ°w° Fæ $ Ÿ¥∫Õ (!)
N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡° ≈®J¡°„J¡ ≈≤t°Ãt° ≈≤t°JÕ¡ F…N° $ •w ≈≤t°JÕ¡ R¡≈Ù ≈®J¡°„Ju¡ N∏Ì≤
! "∫æfi Ÿ¥∫Õ_w≈<w wuı<Ÿ]#', "fi w` Ÿ¥∫°uÕ ˚°<w fi ª∏Bw°≤J¡tg' NS°Õwg <ıŸ ≈≤t°Ãt°R¡≈
wuıŸu ÌÙ›w F°uJ¡≤ Ÿ¥∫Õ w≈w° Fæ N°æ≤ Ÿ wuı_bR¡≈ ≈≤t°Ãt° tu* fi Ÿ¥∫Õ ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ, fi
ª∏Bt° N°æ≤ fi w°≤u FÙ ≈®J¡°„ J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*, oÃ∫°<Ì ZC<w-_t¨<w∫°≥ Fæ* $
ŸyÕ - 3]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
109
<`ıywgR¡≈Ù (Nfi∏w J¡°u<¸> f®Ê°^±>R¡≈Ù) `Ÿ≤udC (c) ¿_Sw F°u F°uJ¡≤ ÔÙfi F°u y∫u Fæ*,
fiJ¡∑ <yfiwÙ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $$4$$
oŸŸu ∆∫°Ÿ N°<Ì ˚Ù NŸa¶∫ Ã≈∏fi F°uwu Fæ*, ∫F Ÿ¥<ªw F…N° $
ı°u J¡°u<¸>-J¡°u<¸> <`ıywg oŸ Ÿt∫ <bΩt°fi Fæ*, fitu* ˚Ù J¡°uoÕ <J¡∏FÙ* J¡∑ <yfiwÙ fiFÙ*
J¡≤ ŸJ¡w° $$5$$
≈≤t°Ãt°R¡≈Ù tF°Ÿ°y≤ tu* ıywgŸ¨<‹¸>R¡≈Ù ı°u w≤ay F°u*yu, fiJ¡∑ <yfiwÙ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ
˚Ù b°dÙ tu* Ÿ°tØ∫Õ fiFÙ* Fæ $ oŸ J¡Sfi Ÿu ˚¥w, ˚<b‹∫wg N°æ≤ bwÕt°fi ıywg J¡° Nº∫°≤°u≈
Ì„°∫°Õ $ ≈¥~>u y∫u <bT∫J¡∑ ≈us° J¡≤ N∏∫ <bT∫ J¡°u J¡F ≤Fu ZÙyC”ıÙJ¡° y¥» N°„∫ tæ*fiu
˚ÔÙ-˚°≥<w ı°fi <Ô∫°, ∫°u* yC” J¡∑ ß°Fb¨<] Ju¡ <ÔÎ N≈fiÙ JC¡„Ôw° J¡°u Ÿ¥<ªwJ¡≤ ≤Fu
ZÙ≤°tª∏BıÙ •w ˚¥w, ˚<b‹∫wg N°æ≤ bwÕt°fi Ÿ¨<‹¸>∫°u* tu* JC¡~> <bÔsdw° J¡Fwu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ı°u ıywgŸ¨<‹¸>≈≤‡≈≤°Î≥ NwÙw F°u yoÕ Fæ* N°æ≤ ı°u N°y°tÙ Fæ*,
fiJ¡° <bª°≤ J¡≤fi° w°u ™>ÙJ¡ Fæ, ≈≤∏wC bwÕt°fi ı°u Ÿ¨<‹¸>∫°≥ Fæ* bu <J¡ŸJu¡ ŸÂ„ Fæ*, NS°Õwg bu
fi ˚¥w Ju¡ ŸÌ¨„ Fæ* N°æ≤ fi ˚<b‹∫wg Ju¡ ŸÂ„ Fæ* $ bwÕt°fi Ÿ¨<‹¸>≈≤‡≈≤° tu* Ì°ufi°u* J¡∑ Ÿt°fiw°
fiFÙ* Fæ, Nw# fiJ¡∑ ZudÙ tu* bwÕt°fi Ÿ¨<‹¸> J¡∑ <bbuªfi° J¡≤fi° ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ $ N°„∫ ∫F <J¡
∫Ω<≈ bwÕt°fi Ÿ¨<‹¸>∫°≥ <b„uTR¡≈ Ÿu (wWÌg∆∫<•wÃbR¡≈Ÿu) NŸa¶∫ Fæ*, wS°<≈ J¡°Ôw#≈¥bÕ N°æ≤ W≤ J¡°ÔR¡≈-Ì°ufi°u* w¸>°u* J¡° ˚°fi F°ufiu Ÿu ˚¥w N°æ≤ ˚<b‹∫wg Ÿ¨<‹¸> J¡∑ N≈us° bu
∏∫¥fiŸa¶∫J¡ F°uufiu Ju¡ J¡°≤d <b<Ìw FÙ Fæ* $ oŸ ≈®J¡°≤ N°≈fiu ∫F Ì„°Õ∫° <J¡ Nfi∏w N°y∏wCJ¡°u*
J¡° ≈°Ì°fi N°Ãtw[b Nfi∏w, N<πwÙ∫, Nfi°y∏wCJ¡ N°æ≤ ªæw∏∫_bR¡≈ Fæ $ ∫F tæ* ı°fi
y∫° Fq≥ $$6,7$$
oŸ ≈®J¡°≤ N<wy¥» N<˚≈®°∫ Ju¡ ≈¿≤I°fi π°≤° Ÿtu* <b„uT f°w Ju¡ J¡Sfi Ÿu ZÙ≤°t π°≤°
≈®°uß°<Fw ≈¥b°uÕ•w _S¥Ô ≈®≈aª Ju¡ <tØ∫°Ãbf°u@fi Ju¡ <ÔÎ Ÿ¥‚t ≈®≈aªt°`w° FÙ Fæ, ∫°u*
Ì„°Õfiub°Ôu b<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* $
≈„C-≈sÙ, tfiC‹∫, Ìubw° N°<Ì ≈®°<d∫°u* tu* Ÿu ı°u <ıŸ _S°fi ≈≤ N°æ≤ ıf ˚Ù fi°„ J¡°u
≈®°›w F°uw° Fæ, bF ≈®Ã∫y°Ãt° ŸÙ _S°fi tu* w˚Ù b‚∫t°d (J¡Fu ı°fiub°Ôu) <`ıywg J¡°u
Ìu©w° Fæ $ NS°Õwg fi w°u ÌqŸ≤u _S°fi tu* Ìu©w° Fæ N°æ≤ fi J¡°Ô°∏w≤ tu* $$8$$
bF <J¡Ÿ Ÿ°ty®Ù Ÿu N°æ≤ <J¡Ÿ _bR¡≈ Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ Ìu©w° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N°<wb°<FJ¡ (") fi°tJ¡ <ªW, NFaJ¡°≤, tfi, fC<], ÌŸ o¿∏B∫°u* N°æ≤ ≈®°d Ÿu |<¸>w
b°Ÿfi°t∫ Ÿ¥‚t„≤Ù≤ Ÿu N≈fiu ⁄Ì∫R¡≈Ù N°J¡°„ tu* FÙ b°Ÿfi°t∫ <`ıywg J¡° NfiC˚b J¡≤w°
Fæ N°æ≤ ˚®°¿∏w Ÿu b°Ÿfi°t∫ wwg-wwg „≤Ù≤°u* J¡°u J®¡t„# ≈®°›w F°uw° Fæ $ b_wCw# bF ≈¥b°uÕ•w
c c∫dCJ¡ $ ≈≤t°dCπ∫ufi°dC˜Ÿ≤udC_wC wu `∫# (f®.bæ.≈C.),NdCπ°æÕ ≈≤t°d¥_∫°Ã`Ÿ≤udC˜∫#
(˚°.3/12/5) NS°Õwg Ì°u ≈≤t°dC = ÎJ¡ NdC N°æ≤ wÙfi NdC = ÎJ¡ `Ÿ≤udC $
" N<wbFfitg-N<wb°F# NS°Õwg @¥t, N<ªÕ≤°<Ì t°y°u˘ Ju¡ N<˚t°fiÙ Ìubw°N°u* π°≤° ≈≤Ô°uJ¡¡
tu* ≈F…≥ª°fi°, •w J¡tÕ tu* ı°u Ìs Fæ, bF N°<wb°<FJ¡ J¡FÔ°w° Fæ $
110
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
<ªÌ°J¡°„_bR¡≈ NwÎb ı∏t°<Ì<bJ¡°≤≤<Fw Fæ $$9$$
„aJ¡° - wufi ≈®Ω°uwufiæT N°Ãt° <fi‹J®¡°t<w ªsCT°u b° t¥Pfi°uÕ b°&∏∫uU∫°u b°
„≤Ù≤Ìu„uU∫_wtCÃJ®¡°t∏wa ≈®°d°u&fi¥ÃJ®¡°t<w $
(Ÿ ⁄Ì∫ Ju¡ Ny®˚°y Ju¡ ≈®J¡°„fi Ju¡ Ÿ°S <fiJ¡Ôw° F…N° N°Ãt° ªsC Ÿu ∫° t_wJ¡ Ÿu
NSb° N∏∫°∏∫ „≤Ù≤-≈®Ìu„°u* Ÿu <fiJ¡Ôw° Fæ, ŸJu¡ <fiJ¡Ôfiu ≈≤ ≈®°d ˚Ù ŸJ¡° NfiCŸ≤d
J¡≤w° Fæ) N°æ≤ "ÃJ®¡°t∏wa ¿_Swa b°&<≈' (<fiJ¡Ô ≤Fu ∫° ¿_Sw) oÃ∫°<Ì NfiuJ¡ ZC<w N°æ≤
_t¨<w∫°u* Ju¡ <bR¡] t¨w J¡° N≈fiu ⁄Ì∫ tu* FÙ ≈≤Ô°uJ¡Ì„Õfi Jæ¡Ÿu J¡Fwu Fæ* ?
Ÿt°@°fi - J¡tÕ N°æ≤ ≈°Ÿfi° Ÿu F°ufiub°Ôu ˚°bÙ ∆∫bF°≤Â<‹¸> Ÿu bu ZC<w∫°≥ N°æ≤ _t¨<w∫°≥
Fæ* NS°Õwg J¡tÕ N°æ≤ ≈°Ÿfi° Ÿu F°ufiub°Ôu ˚°bÙ k¡Ô Ju¡ NfiCŸ°≤ f°F≤ <fiJ¡Ôfiu Ju¡ t°yÕ NfiuJ¡
≈®J¡°≤ Ju¡ Fæ*, ∫F Ì„°Õfiu Ju¡ <ÔÎ •w ZC<w N°æ≤ _t¨<w∫°≥ Fæ*-<ıŸu Ÿ¥∫ÕÔ°uJ¡ tu* ı°fi° F°uw° Fæ
bF ªsCŸu, <ıŸu f®ÊÔ°uJ¡ tu* ı°fi° F°uw° Fæ bF f®Ê≤∏@® Ÿu N°æ≤ <ıŸu N∏∫°∏∫ _S°fi°u* tu*
ı°fi° F°uw° Fæ bF N∏∫°∏∫ „≤Ù≤ Ju¡ Nb∫b°u* Ÿu <fi‹J®¡°∏w F°uw° Fæ $ ∫F°≥ ≈≤ w°u ≈≤t°SÕÂ<‹¸>
Ÿu "N¿_tfig Ω°b°≈¨<SbÙ N∏w≤ub Ÿt°<Fwu' (oŸ ⁄Ì∫°J¡°„ tu* Ω°æ N°æ≤ ≈¨<SbÙ ˚ÔÙ-˚°≥<w
¿_Sw Fæ*) oŸ ZC<wb°Ì Ju¡ Ÿt°fi ⁄Ì∫ tu* FÙ ≈≤Ô°uJ¡J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ ı°wÙ Fæ $ N°Ãt° Ju¡
∆∫°≈J¡ F°ufiu Ÿu ŸJ¡° N°b°Ÿ ⁄Ì∫ ˚Ù N≈¿≤¿h~>∏fi F…N°, Nw# ⁄Ì∫-Ÿ°sÙtu* ⁄Ì∫R¡≈
≈¿≤h~>uÌ J¡°u Ìq≤J¡≤ <fi¿‹J®¡∫Ãb N°æ≤ ≈®≈aªtu* Ju¡bÔ b°Ÿfi°t∫Ãb J¡° I°fi J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ,
≈≤Ô°uJ¡Ju¡ Ÿt°fi ÃJ®¡td N°æ≤ ytfi J¡∑ ˚Ù bFÙ* ≈≤ (⁄Ì∫ tu* FÙ) J¡v≈fi°t°` Ÿu ≈≈<W F°u
ŸJ¡wÙ Fæ, Nw# •w ZC<w N°æ≤ _t¨<w Ÿu J¡°uoÕ <b≤°u@ fiFÙ* Fæ $
ÎJ¡ _S°fi tu* Ì„°ÕoÕ yoÕ ∫C<•w J¡°u ŸbÕ` Ì„°Õwu Fæ* $
oŸÙ ≈®J¡°≤ J¡≤°un°u* ≈®°dÙ t≤ ªCJu¡ Fæ*, t≤wu Fæ* N°æ≤ t≤u*yu, bu t¨Ã∫C Ju¡ ≈FÔu ıÙbfi-Ì„° tu*
<ıŸ Ÿ‡≈¥dÕ ıywgJ¡° Ì„Õfi J¡≤wu Fæ*-̨ÿ∫Ÿt¥F Ìu©wu Fæ*-fitu* Ÿu <ıŸ Âÿ∫ tu* fiJ¡∑
b°Ÿfi° (Ÿa_J¡°≤) ın ≈J¡n ÔuwÙ Fæ, t¨Ã∫CJ¡°Ô tu* fiJu¡ ⁄Ì∫°J¡°„ tu* bFÙ Âÿ∫ <Ìw F°uw°
Fæ, t≤d Ju¡ Nfi∏w≤ ∏Fu* bFÙ Âÿ∫-ıywg (∫°u<fi) ≈®°›w F°uw° Fæ (!) $ Ÿ°≤°a„ ∫F <J¡ ∫F
Ÿ‡≈¥dÕ ıywg b°Ÿfi°<b„uT Ju¡ <bÔ°ŸŸu N<w¿≤•w JC¡~> fiFÙ* Fæ $$10$$
oŸ ≈®J¡°≤ ıywg Ju¡ b°Ÿfi°t∫ F°ufiu ≈≤ ı°u k¡<Ôw F…N° NS°Õwg ≈≤t°SÕ Â<‹¸> Ÿu Ÿtu*
˚®tR¡≈w° ≈®°›w F…oÕ, ŸJ¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
∫F ıywg ŸaJ¡v≈ Ÿu <fi<tÕw J¡∑ fi°o˘, tfi°u≤°≠∫ Ju¡ <bÔ°Ÿ J¡∑ fi°o˘, o∏Bı°Ô Ÿu ≤<ªw
t°Ô° J¡∑ fi°o˘, ≈∏∫°Ÿ Ju¡ NSÕ Ju¡ ≈®<w˚°Ÿ J¡∑ fi°o˘, b°w≤°uy Ÿu ≈®wÙw F°ufiub°Ôu ˚¥J¡‡≈ J¡∑
fi°o˘, f°ÔJ¡ J¡°u ±>≤°fiu Ju¡ <ÔÎ J¡¿v≈w ˚¥w J¡∑ fi°o˘, <fitÕÔ N°J¡°„ tu* J¡¿v≈w tC•w°bÔÙ
! "∫Ìg ∫Ìg ˚b¿∏w wÌ°˚b¿∏w' (∆∫°|®, <Ÿ*F N°<Ì ı°u ı°u ≈FÔu F…Î Su bu <k¡≤ N°J¡≤ bu FÙ
F°uwu Fæ* $ J¡≤°un°u* ∫Cy°u* J¡° ∆∫b@°fi ≈nfiu ≈≤ ˚Ù ŸaŸ°≤Ù ıÙb J¡∑ ≈FÔu ˚°<bw b°Ÿfi° fi‹¸> fiFÙ*
F°uwÙ) "∫a ∫a _t≤fig ˚°btg' (<ıŸ-<ıŸ ˚°b J¡° _t≤dJ¡≤ N∏w tu* ıÙbfi Ã∫°y J¡≤w° Fæ ŸŸ ˚°b J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ) oÃ∫°<Ì ZC<w N°æ≤ _t¨<w∫°≥ oŸ <bT∫ tu* ≈®t°d Fæ* $
ŸyÕ - 3]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
111
J¡∑ (t°uwÙt°Ô° J¡∑) fi°o˘, fi°bJ¡∑ y<w Ÿu ≈®wÙw F°ufiub°ÔÙ b¨s°u* J¡∑ y<w J¡∑ fi°o˘, _b›fi tu*
Ìu©u y∫u fiy≤ J¡∑ fi°o˘, N∏∫` ‹¸> Ju¡ _t≤d Ÿu N°J¡°„ tu* J¡<v≈w ≈C‹≈ J¡∑ fi°o˘ ˚®tJ¡¿v≈w
Fæ $ t¨w ≈C”T oŸJ¡° N≈fiu ⁄Ì∫ tu* _b∫a NfiC˚b J¡≤w° Fæ $$11-13$$
ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* ˚yb°fig buÌ∆∫°ŸıÙ J¡° bæ@‡∫°Õhª fi _b›fi°<Ìbwg (ı°y®wg N°æ≤ _b›fi
N°<Ì tu* Nf°<@w<bT∫Ãb N°æ≤ f°<@w<bT∫ÃbR¡≈ <bÔsdw° Fæ, NwÎb ı°y®w-I°fi
_b›fi°<ÌI°fi Ju¡ Ÿt°fi <fi<bÕT∫ fiFÙ* Fæ) ∫F Ÿ¥` Jæ¡Ÿu Ÿayw F°uy° Îba ˚°u•w° Ju¡ ı°y®wJ¡°Ô
tu* _b›fi Ÿu <b≈≤Ùw ı°u <ª≤J¡°Ô wJ¡ <fi∫w ∆∫bF°≤ N°<Ì F°uwu Fæ* N°æ≤ ı°u fitu* ŸÃ∫w°
≈®wÙw F°uwÙ Fæ, ŸJ¡∑ •∫° y<w F°uyÙ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıÙb fiu ıÙbfi°b_S° tu* ı°u ıywg Ìu©° S°, t¨Ã∫C Ju¡ Nfi∏w≤ ŸÙJ¡° ŸJ¡°u _t≤d F°uw°
Fæ N°æ≤ <k¡≤ ı∏t F°ufiu ≈≤ ŸÙJ¡° bF NfiC˚b J¡≤w° Fæ $ ıywg ∫Ω<≈ ≈¥b°uÕ•w ≈®J¡°≤ Ÿu
NŸwg Fæ, <k¡≤ ˚Ù N<w ≈¿≤ª∫ Ÿu ̨»w° J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ ıÙb°J¡°„ tu* ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ $$14$$
∫FÙ "oFÔ°uJ¡' J¡FÔ°w° Fæ, ∫F N<˚≈®°∫ Fæ $ N∆∫b¿_Sw_b˚°b J¡° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ˚Ù
ıywg <tØ∫° Fæ, ÎuŸ° Ì„°Õfiu Ju¡ <ÔÎ J¡Fwu Fæ* $
ı∏t, ı∏t Ÿu ÔuJ¡≤ t≤d wJ¡ J¡∑ ªu‹¸>°Î≥ N°æ≤ t≤d J¡° NfiC˚b J¡≤fiub°Ô° ıÙb ŸÙtu*
oFÔ°uJ¡ J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤w° Fæ, ı柰 <J¡ «¡≈≤ fwÔ°∫° y∫° Fæ N°æ≤ t≤d Ju¡ Nfi∏w≤ ŸÙtu*
≈≤Ô°uJ¡ J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤w° Fæ $ b°Ÿfi° Ju¡ N∏Ì≤ N∏∫ NfiuJ¡ ÌuF N°æ≤ fiJu¡ tº∫ tu* N°æ≤
N∏∫°∏∫ ÌuF oŸ ŸaŸ°≤ tu*, ∫u Ju¡Ôu Ju¡ wfiu Ãbª° Ju¡ Ÿt°fi ÎJ¡ Ju¡ ≈Ù~>u ÎJ¡ N°æ≤ ÎJ¡ Ju¡ ≈Ù~>u
ÎJ¡ oŸ ≈®J¡°≤ „°u<˚w F°uwu Fæ* $$15,16$$
oŸ ≈®J¡°≤ <tØ∫°Ãb Ju¡ <Ÿ] F°ufiu ≈≤ ≈®≈aª Ju¡ <fiTu@ Ÿu Nb<„‹¸> N°Ãt° J¡∑ <Ÿ<] Fæ,
oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
fi ≈¨<SbÙ N°<Ì ≈aª tF°˚¥w Fæ*, fi ıywg N°æ≤ ıywg J¡° J®¡t (Ÿ¨<‹¸>J®¡t) FÙ Fæ NS°Õwg
∫u Ÿf <tØ∫° Fæ, <k¡≤ ˚Ù t¨w N°æ≤ ıÙ<bw ıÙb°u* J¡°u ofitu* ıywg-˚®t F°uw° Fæ $ I°fi Ju¡
<ffi° ofiJ¡° h~>uÌ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ oŸ ≈®J¡°≤ ≈®≈aª Ju¡ <fiTu@ Ÿu Nb<„‹∫ N°Ãt° J¡∑
<Ÿ<] F…oÕ $$17$$
t¥Ô°uh~>uÌ Ju¡ <ffi°, Ju¡bÔ N≈Ô°≈t°`Ÿu, ŸJ¡∑ <fib¨<W fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ÎuŸ° tfi tu*
≤©J¡≤ N¿bΩ° tu* h~>uΩÃb J¡°u fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ Ÿ¥‚tR¡≈ Ÿu ∆∫CÃ≈°<Ìw ≈®≈aª tu* J¡°≤dÙ˚¥w
N<bΩ°t°`w° FÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
t¥»°u* π°≤° wæ≤fiu Ju¡ N∫°uÀ∫, <b<b@ „°©°-≈®„°©°N°u* Ÿu ∫C•w NwÎb Nfi∏w ∫F N¿bΩ°
Ôy°w°≤ F°u ≤Fu Ÿ¨<‹¸>R¡≈ w≤ay°u* Ÿu ∫C•w <b„°Ô fiÌÙ Fæ $$18$$
N<bΩ° N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ J¡v≈fi° J¡° N<@‹™>°fi J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°t, N<w<b_w¨w ≈≤t°SÕ ŸÃ∫ (≈≤t°Ãt°) R¡≈Ù tF°Ÿ°y≤ tu* bu ≈®°ªÙfi N°æ≤ fi¥wfi
Ÿ¨<‹¸>R¡≈Ù w≤ay f°≤-f°≤ ≈®ªC≤t°`° tu* ª•J¡≤ J¡°¸>wu Fæ*, Ã≈<W N°æ≤ Ô∫ J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*
fitu* Ÿu JC¡~> w°u JC¡Ô, J®¡t, tfi N°æ≤ yCd°u* Ÿu ŸbÕS° Ÿt°fi F°uwu Fæ*, JC¡~> N°@Ù Ÿt°fiw°
112
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
≤©wu Fæ* N°æ≤ JC¡~> <fÔJC¡Ô <fi≤°Ôu (NÃ∫∏w <bÔsd) F°uwu Fæ* $$19,20$$
≈®_wCw „aJ¡° Ju¡ Ÿt°@°fi Ju¡ ≈°uÌg|°w (˚¥<tJ¡°) R¡≈ Ÿu ıywg J¡∑ ∆∫b_S° N°æ≤ ≈®_wCw
„°˜ Ju¡ <bT∫ J¡°u J¡FJ¡≤ „aJ¡° Ju¡ Ÿt°@°fi J¡° ≈J®¡t J¡≤wu Fæ* $
N™>°≤F ≈C≤°d N°æ≤ tF°˚°≤w N°<Ì Ju¡ <fit°ÕdR¡≈ J¡°∫°u˘ Ÿu ≈®<Ÿ] ∫S°u<ªw ı∏t,
„°˜<bI°fi N°æ≤ f®Ê<bΩ° Ÿu ≈Ô<sw ŸbÕ„°˜<b„°≤Ì ∫u buÌ∆∫°ŸıÙ •w Ÿ¨<‹¸>R¡≈Ù
w≤ay°u* tu* fWÙŸbu* Fæ*, ÎuŸ° tæ* _t≤d J¡≤w° Fq≥ $$21$$
fi fWÙŸ°u* tu* ˚Ù N°b°∏w≤ ˚uÌ J¡Fwu Fæ* $
fi NfiuJ¡ w≤ay°u* Ÿu f®Ê<bÌg, f®Ê<bπ≤, f®Ê<bπ≤Ù∫°fig N°æ≤ f®Ê<bπ¿≤‹™> oŸ ≈®J¡°≤
≈®<Ÿ] ª°≤ ˚uÌ°u* tu* ªwCSÕ _S°fi tu* fi ≈F…≥ªfiu Ju¡ J¡°≤d Nv≈fC<] f°≤F w≤ay JC¡Ô, N°J¡°≤,
ıÙbfi, ªu‹¸>° N°∫C Ÿb°˘„ tu* Ÿt°fi Fæ*, ÌŸ I°fi°<Ì <bT∫ tu* ˚Ù Ÿt°fi Fæ* N°æ≤ „uT ba„ tu*
<bÔsd Fæ* ($) $ ≈¥b՟„ N°æ≤ fiŸu <bÔsd ∆∫°Ÿ wS° b°vtÙ<J¡ N°yu F°u*yu, ∫FÙ f°w
˚¨yC, Na<y≤° N°æ≤ ≈CÔ_Ã∫ N°<Ì N∏∫°∏∫ M¡<T∫°u* Ju¡ <bT∫ tu* Ì…F≤°oÕ ı° ŸJ¡wÙ Fæ NS°Õwg bu
˚Ù ≈¥b՟„ N°æ≤ fiŸu <bÔsd F°u*yu $ tfiC‹∫, Ìub<TÕ N°æ≤ Ìubw° f°≤ f°≤ Ã≈∏fi N°æ≤
<bÔÙfi F…Î Fæ*, F°uwu Fæ* N°æ≤ F°u*yu $ ∫u Ô°uy ≈FÔu ˚Ù oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ N°J¡°≤ Ÿu Ÿ‡≈∏fi Su, oŸ
Ÿt∫ ˚Ù bæŸu FÙ Fæ* oŸJu¡ ≈ÿª°wg ˚Ù oŸ ÌuF J¡∑ N≈us° <˚∏fi-<˚∏fi ÌuF°u* tu* ı∏t y®Fd
J¡≤u*yu $$22-24$$ Fu ≤°t, f®ÊJ¡v≈ J¡° Nb∫bR¡≈ ∫F `uw°∫Cy oŸ Ÿt∫ Fæ $ ≈FÔu NfiuJ¡
f°≤ F°u y∫° Fæ N°æ≤ N°yu ˚Ù F°uy° $ ıæŸu ofi `uw° ∫Cy°u* tu* <J¡wfiÙ FÙ f°≤ wCtfiu ≤°tR¡≈ @°≤d
<J¡∫° S° Îba N°yu N°fiub°Ôu `uw°∫Cy°u* tu* <J¡wfiÙ f°≤ wCt ≤°tR¡≈ tu* Nbw°≤ Ô°uyu, oŸJ¡∑
J¡°uoÕ ŸÙt° fiFÙ* Fæ $ tæ* ˚Ù <J¡wfiÙ f°≤ b<Ÿ‹™>t¥<wÕ @°≤d J¡≤ ªCJ¡° Fq≥, oŸ Ÿt∫ ˚Ù b<Ÿ‹™>R¡≈
tu* <bΩt°fi Fq≥ N°æ≤ N°yu ˚Ù <J¡wfiÙ FÙ f°≤ b<Ÿ‹™>R¡≈ tu* NbwÙdÕ F°u«≥¡y° $ ofi R¡≈°u* tu* J¡°uoÕ
≈¥bÕ Ju¡ wCv∫ F°u*yu N°æ≤ J¡°uoÕ fiŸu <˚∏fi $ ∫FÙ f°w N∏∫°∏∫ Ÿ°@°≤d Ô°uy°u* Ju¡ <bT∫ tu* J¡FÙ
ı° ŸJ¡wÙ Fæ $ tæ*fiu NÌg˚¥w J¡tÕ J¡≤fiub°Ôu ÌÙ|ÕÌ„ÙÕ tF°tC<fi ofi ZÙ∆∫°ŸıÙ J¡° J®¡t„# ∫F
ÌŸb°≥ Nbw°≤ Ìu©° Fæ NS°Õwg o∏Fu* ÌŸ f°≤ ı∏twu Ìu©° Fæ $ Fu ≤°t, Ft Ô°uy <J¡wfiÙ FÙ f°≤
∆∫°Ÿ, b°vtÙ<J¡ Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡<`w F…Î N°æ≤ <J¡wfiÙ FÙ f°≤ ∫u Ft Ô°uy ≈¨SJg¡-≈¨SJg¡ Ã≈∏fi
F…Î $ Ft Ô°uy°u* fiu J¡˚Ù ŸÂ„R¡≈ tu* N°æ≤ J¡˚Ù <˚∏fiR¡≈ tu* ı∏t y®Fd <J¡∫° $ Ft Ô°uy N°yu
˚Ù <J¡wfiÙ f°≤ <˚∏fi N°J¡°≤°u* tu* N°æ≤ Ÿt°fi N<˚≈®°∫°u* tu* ı∏t y®Fd J¡≤u*yu $ J¡˚Ù Ft Ô°uy°u*
fiu N<˚I F°uJ¡≤ ı∏t y®Fd <J¡∫° Fæ N°æ≤ J¡˚Ù Nfi<˚I F°uJ¡≤ $ ∫u ∆∫°ŸıÙ oŸ ıywg tu* N°æ≤
$ w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ Ÿu ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ Ÿt∫ wJ¡ NfiuJ¡ f°≤ NfiuJ¡ ∆∫°Ÿ
ı∏tu Fæ* $ fitu* Ÿ˚Ù ∆∫°Ÿ fi πæ≈°∫fi Su N°æ≤ fi tF°˚°≤w°<Ì Ju¡ J¡w°Õ Su $ oŸ<ÔÎ J¡F° ı° ŸJ¡w°
Fæ <J¡ J¡°uoÕ-J¡°uoÕ ba„ N°æ≤ J¡°∫Õ tu* Ÿt°fi Su N°æ≤ J¡°uoÕ-J¡°uoÕ N@ÕŸt°fi Su oÃ∫°<Ì $ tF°˚°≤w N°<Ì
y®∏S°u* Ju¡ J¡w°Õ πæ≈°∫fi ∆∫°Ÿ ≈®Ã∫uJ¡ π°≈≤ tu* NbwÙdÕ F°uwu Fæ* $ ≈¥bÕ t∏b∏w≤ Ju¡ N°≤‡˚ Ÿu ÔuJ¡≤
bwÕt°fi bæb_bw t∏b∏w≤ Ju¡ N°≤‡˚ wJ¡ 32 π°≈≤ ∆∫wÙw F°u y∫u Fæ*, fitu* 32 ∆∫°Ÿ°bw°≤ F…Î Fæ* $
fi fWÙŸ Nbw°≤°u* tu* Ÿu ofiJu¡ ÌŸ Nbw°≤ Ft°≤u ≈®Ã∫s Fæ* N°æ≤ N∏∫°∏∫ Nbw°≤ ≈≤°us tu* F…Î Fæ* $
ŸyÕ - 4]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
113
N°™> f°≤ Ã≈∏fi F°uJ¡≤ tF°˚°≤wfi°tJ¡ o<wF°Ÿ J¡° ≈®ª°≤, buÌ<b˚°y, JC¡Ô≈®S° J¡° ≈°Ôfi
N°æ≤ f®Ê° Ju¡ N<@J¡°≤ J¡°u ≈®°›w J¡≤ <bÌuFt°us J¡°u ≈®°›w F°u*yu $$25-30$$
ZÙ∆∫°ŸÌubıÙ J¡∑ bwÕt°fi J¡°Ô tu* ˚Ù ıÙb∏tC•ww° <Ì©Ô°wu Fæ* $
oŸ Ÿt∫ ˚Ù ∫u ZÙ∆∫°ŸıÙ bÙw„°uJ¡, <fi˚Õ∫, Ÿf ≈®J¡°≤ J¡∑ J¡v≈fi°N°u* Ÿu „¥∏∫,
≈®„°∏w<ªW, <fib°Õd ŸC©J¡°u ≈®°›w NS°Õwg f∏@fiŸu <b<fitCÕ•w Fæ*, NwÎb ∫u ıÙbfitC•w J¡Fu
y∫u Fæ* $ J¡˚Ù ıÙb∏tC•w ≈®°dÙ <bW, f∏@C, f°∏@b, Nb_S°, J¡tÕ, <bΩ°, <bI°fi N°æ≤ ªu‹¸>°N°u*
Ÿu wCv∫ F°uwu Fæ* N°æ≤ J¡˚Ù wCv∫ fiFÙ* F°uwu, J¡˚Ù ŸæJ¡n°u* f°≤ fiJ¡° ı∏t F°uw° Fæ N°æ≤ J¡˚Ù
fF…w J¡v≈°u* tu* ÎJ¡ f°≤ ˚Ù fiJ¡° ı∏t fiFÙ* F°uw° $ oŸ t°∫° J¡° N∏w fiFÙ* Fæ $ ıæŸu w°æÔfiu
Ju¡ <ÔÎ ≈Cfi# ≈Cfi# f≤°f≤ w≤°ı¥ tu* ˚≤Ù ı°wÙ F…oÕ @°∏∫≤°<„ tu* ≈FÔu <ıŸ J®¡t Ÿu fÙı ≤Fu Su,
Ÿ J®¡t Ÿu fiFÙ* ≤Fwu, «¡≈≤ fiÙªu F°u ı°wu Fæ* bæŸu FÙ ∫F fF…w Ÿu ≈®°<d∫°u* J¡° Ÿt¥F <b≈∫°ÕŸJ¡°u
(≈¿≤bwÕfi J¡°u)-≈¥bÕ ı∏t Ju¡ J®¡t wS° Nb∫bŸa<fibu„ J¡∑ N≈us° <b≈≤Ùw J®¡t N°æ≤ ÌuFŸay™>fi
J¡°u-≈®°›w F°uw° Fæ $ J¡°ÔR¡≈ tF°Ÿ°y≤ w≤ay ≈¥bÕı∏t Ju¡ Nb∫b Ÿay™>fi NSb° J®¡t Ÿu <˚∏fi
Nb∫bŸay™>fi NSb° J®¡t Ÿu Ÿ¨<‹¸> Ju¡ R¡≈ tu* N°<b˚¥Õw F°uwu Fæ* $$31-35$$
ıÙb∏tC•w ≈C”T ∫°uyfÔ Ÿu N°<@J¡°¿≤J¡ <b<b@ „≤Ù≤ @°≤d J¡≤fiu≈≤ ˚Ù tC<•w_bR¡≈Ÿu
h∫Cw fiFÙ* F°uw°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
N<bΩ°R¡≈Ù N°b≤d Ÿu ≤<Fw <bπ°fig Ÿt°<Fw <ªW, <bJ¡v≈<b≤<Fw _bR¡≈˚¥w Ÿ°≤ Ÿu
N°uw≈®°uw NS°Õwg <ª∏t∫ Îba ≈≤t „°¿∏wR¡≈Ù Nt¨w Ÿu w¨›w ≤Fw° Fæ $ ªaªÔw°, <bJ¡v≈,
NŸ°≤ ÌuFN°<Ì R¡≈w°, N„°¿∏w N°æ≤ Nw¨<›w N<bΩ°R¡≈Ù N°b≤d Ÿu F°uwÙ Fæ •w N°b≤d
Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu Ÿu <ªW Ÿt°<Fw F°u ı°w° Fæ <bJ¡v≈ fi‹¸> F°u ı°wu Fæ*, <ª∏t∫w° ≈®°›w F°u
ı°wÙ Fæ N°æ≤ ≈≤t„°¿∏wR¡≈Ù ŸC@° Ÿu w¨<›w ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ $ <fi‹J¡TÕ ∫F <J¡ ıÙbfitC<•w
FÙ I°fi J¡° k¡Ô Fæ N°æ≤ bF I°fi Ÿu FÙ F°uwÙ Fæ, N∏∫ J¡tÕ N°<Ì Ÿu fiFÙ* $$36$$
wÙŸ≤° ŸyÕ Ÿt°›w
ª°æS° ŸyÕ
tC•w°u* Ju¡ NfiC˚b Ÿu ŸÌuF N°æ≤ <bÌuF tC<•w∫°u* tu* Ÿt°fiw° bdÕfi N°æ≤ I°fi J¡∑
̨»w° Ju¡ <ÔÎ „°˜Ù∫ ≈°æ”T J¡∑ ≈®„aŸ° $
<fiÃ∫tC•w_b˚°b N°Ãt° J¡° NI°fiR¡≈ N°b≤d FÙ f∏@fi Fæ N°æ≤ I°fi Ÿu ŸJ¡°
<bfi°„ FÙ tC<•w Fæ $ ıæŸu ∫F <ª`<Ô<©w f°| Fæ, ŸªtCª fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° I°fi F°u ı°fiu
≈≤ f°| J¡° ±>≤ fiFÙ* ≤Fw° ≈®Ã∫Cw Ÿu Ìu©fiu tu* N°fi∏Ì FÙ N°w° Fæ, bæŸu FÙ NI°fi Ju¡
fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ ∫F Âÿ∫t°fi ∆∫bF°≤ J¡°æw¥FÔ J¡° FÙ J¡°≤d F°uw° Fæ, NfiSÕ J¡° FuwC fiFÙ*
F°uw°, oŸ<ÔÎ ıÙb∏tC<•w N°æ≤ <bÌuFtC<•w tu* J¡°uoÕ N∏w≤ fiFÙ* Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ ≈¥bÕ „aJ¡°
J¡° Ÿt°@°fi J¡≤Ju¡ ≈®_wCw N°Ãtw[b J¡° <b_w°≤ Ÿu ≈Ìu„ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ ≈FÔu t¥Ô J¡∑
»w° Ju¡ <ÔÎ ≈C”T°SÕ J¡° ŸtSÕfi J¡≤wu Fæ* $
114
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu Ÿ°æ‡∫, ıæŸu ŸtCB tu* ıÔJ¡∑ <fiÿªÔ°b_S° tu* N°æ≤ w≤a<yw Ì„° tu*
ıÔÃb ÎJ¡-Ÿ° FÙ Fæ, Ÿtu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° N∏w≤ fiFÙ* Fæ bæŸu FÙ <bÌuFtC•w N°æ≤ ıÙb∏tC•w
tC<fiJ¡∑ _b_bR¡≈ tu* Nb¿_S<w wCv∫ FÙ Fæ* $$1$$
tC¿•w ª°Fu ŸÌuF F°u NSb° <bÌuF F°u, bF <bT∫°@Ùfi w°u J¡Ì°<≈ fiFÙ* Fæ $ ∫<Ì tC<•w _byÕ
N°<Ì Ju¡ Ÿt°fi <bT∫°@Ùfi F°uyÙ, w°u bF ˚Ù ŸÙ ≈®J¡°≤ <bT∫°u* Ju¡ bæT‡∫ Ÿu Nbÿ∫ <bTt F°uyÙ,
∫F ˚°b Fæ $ ∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ <k¡≤ ˚Ù •w Ì°ufi°u* tC<•w∫°u* tu* ˚°uK¨¡Ãb N°æ≤ N˚°uK¨¡Ãb Ÿu ı<fiw
N∏w≤ w°u Fæ FÙ, •∫°u*<J¡ ŸÌuF tC<•w tu* ÌuF¿_S<w ˚°uy Ju¡ <ÔÎ FÙ Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ıŸfiu ŸÃ∫ÃbfC<] Ÿu ˚°uy°u* J¡° N°_b°Ìfi FÙ fiFÙ* <J¡∫°, Ÿtu* ˚°uÀ∫ J¡∑ NfiC˚¥<w J¡F°≥
Ÿu F°uyÙ NS°Õwg ˚°uy°u* tu* ŸÃ∫ÃbfC<] Ÿu ˚°u•w¨Ãb Ju¡ N<˚t°fi Ÿu ˚°uy J¡° N°_b°Ìfi J¡≤fiu ≈≤
˚°uyJ¨¡w N∏w≤ F°uy°, <J¡∏wC NŸay Ì°ŸÙfi N°ÃtæJ¡ÃbÌ„ÙÕ tu* •w N<˚t°fi FÙ fiFÙ* Fæ $$2$$
wf ∫u ŸÌuF Jæ¡Ÿu Fæ*, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıÙbfitC•w tC<fiZu‹™> ZÙbuÌ∆∫°ŸıÙ J¡°u ŸÌuF Ju¡ ŸÂ„ Ju¡bÔ Ft N≈fiÙ J¡v≈fi° Ÿu
Ÿ°tfiu Ìu©wu Fæ*, o∏Fu* N≈fiu <bÌuFÃb<fiÿª∫ Ju¡ ≈®<w <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° <bPfi fiFÙ* Fæ $ N°„∫
∫F <J¡ ∫Ω<≈ Ft Ô°uy N≈fiÙ J¡v≈fi° Ÿu o∏Fu* ŸÌuF-Ÿ° Ìu©wu Fæ* wS°<≈ ∫u N≈fiu <fiÿª∫ Ÿu
<bÌuF FÙ Fæ*, NwÎb N≈fiu NfiC˚b Ÿu ofitu* J¡°uoÕ N∏w≤ fiFÙ* Fæ $ I°fiR¡≈Ù (<ª∏t∫) ŸÌuFtC•w
(ıÙb∏tC•w) N°æ≤ <bÌuFtC•w tu* •∫° ˚uÌ Fæ ? NS°Õwg NI°fi FÙ ˚uÌJ¡ Fæ, ŸJu¡ fi‹¸> F°ufiu
≈≤ Ju¡bÔ I°fi Ju¡ Nb<„‹¸> ≤Ffiu ≈≤ ˚uÌJ¡ J¡°æfi Fæ ? J¡°uoÕ fiFÙ* $ ıÔ J¡∑ w≤ay°b_S° tu* ı°u
ıÔ Fæ, bFÙ Ÿ°æ‡∫°b_S° tu* (<fiÿªÔ°b_S° tu*) ˚Ù Fæ, Ÿtu* J¡°uoÕ N∏w≤ fiFÙ* Fæ $$3,4$$
ıÔ tu* J¡Ì°<ªwg N_bh~>w°, t<Ôfiw° N°<Ì Ÿu ı<fiw N∏w≤ ˚Ù F°u ŸJ¡w° Fæ, ÎuŸÙ
„aJ¡° Ÿu ÌqŸ≤u ‹¸>°∏w π°≤° •w NSÕ J¡° ŸtSÕfi J¡≤wu Fæ* $
ŸÌuF N°æ≤ <bÌuF tC<•w tu* w<fiJ¡ ˚Ù ˚uÌ fiFÙ* Fæ ıæŸu <J¡ buyb°fig N°æ≤ buy≤<Fw b°∫C b°∫C
FÙ Fæ Ÿtu* JC¡~> ˚Ù N∏w≤ fiFÙ* Fæ (!) $$5$$
ŸÌuFtC<•w, <bÌuFtC<•w, f∏@fi, tC<•w N°<Ì ∆∫bF°≤ ˚Ù J¡v≈fi° Ÿu FÙ F°uwu Fæ* ≈≤t°SÕ
Â<‹¸> Ÿu fiFÙ* F°uwu - ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Ft°≤Ù N°æ≤ ZÙ ∆∫°ŸıÙJ¡∑ Â<‹¸> tu* ŸÌuFtC<•w NSb° <bÌuFtC<•w ≈≤t°SÕ b_wC fiFÙ* Fæ,
<J¡∏wC πæw„¥∏∫ N°Ãtæ•∫ FÙ ≈≤t°SÕ b_wC Fæ $ ŸJ¡∑ ≈®°<›wR¡≈ I°fi-k¡Ô tu* J¡°uoÕ ˚uÌ fiFÙ*
Fæ, oŸ<ÔÎ I°fi tu* N<fiÃ∫k¡Ôw°R¡≈ Ì°uT J¡∑ N°„aJ¡° J¡° NbŸ≤ FÙ fiFÙ* Fæ, I°fi J¡° Ì∫
F°ufiu ≈≤ ÌuF≈°w J¡∑ N°≈<W ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, •∫°u*<J¡ <b≤°u@Ù Na„ J¡° FÙ I°fi Ÿu f°@ F°uw°
! oŸ ÿÔ°uJ¡ tu* Nfi∏w≤ JC¡~> ≈C_wJ¡°u* tu* - "t∫°u•wa Ju¡bÔÙ˚°ba wWÃ_t≤dıÙbfitg $ ŸÌuF_∫
<bÌuF_∫ Ÿtwæb ŸÌ° <„b° $$' ∫F ÿÔ°uJ¡ N<@J¡ Fæ $ oŸJ¡° ∫F NSÕ Fæ-∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ buyb°fig
b°∫C „ÙwÔ, b¨s, ÔF≤ N°<Ì Ju¡ J¡‡≈J¡° (ªaªÔw° J¡°) FuwC Fæ N°æ≤ Ãbª° o¿∏B∫ Ÿu ı°fi° ı°w°
Fæ N°æ≤ buy≤<Fw b°∫C ŸŸu <b≈≤Ùw Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ fi Ì°ufi°u* tu* ˚uÌ Fæ FÙ, oŸ<ÔÎ ˚uÌ„¥∏∫ ŸÌuF
N°æ≤ <bÌuF tC<•w tu* Ÿ_≈∏Ì N°æ≤ <fi#_≈∏Ì b°∫C J¡° ‹¸>°∏w Jæ¡Ÿu Ìuwu Fæ* ? Ÿ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ŸyÕ - 4]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
115
Fæ, ≈®°≤Æ@ J¡tÕ J¡° k¡Ô F°ufiu Ÿu ÌuF@°≤d ≈®°≤Æ@J¡tÕ-k¡Ô I°fi Ju¡ ŸÂ„ Fæ N°æ≤ I°fiJ¡°
≈ıÙ∆∫ Fæ, oŸ<ÔÎ ÌuF@°≤d J¡° I°fi Ju¡ Ÿ°S <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° <b≤°u@ fiFÙ* Fæ, ıæŸu
≈°Ì°fi˚¥w <fiB° J¡° fi°„ F°ufiu ≈≤ ˚Ù _b›fi Ju¡ Ÿa_J¡°≤°u* J¡∑ JC¡~> J¡°Ô wJ¡ NfiCb¨<W Ìu©Ù
ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ NI°fi J¡° I°fi Ÿu <bfi°„ F°ufiu ≈≤ ıf wJ¡ ≈®°≤Æ@ J¡tÕ ≤Fw° Fæ wf wJ¡ ÌuF
N°<Ì J¡∑ ¿_S<w ≈≈∏fi F°uwÙ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$6$$
Fu ≤°tª∏B, N°≈ ŸbÕ` wwg-wwg Ì®‹¸>°∏w°u* Ju¡ _t≤d J¡° <bb<sw Ÿ°≤˚¥w Na„ b_wC J¡∑
_bR¡≈ Ÿu N≈®h∫C<w Fæ*, ÎuŸ° ı°fi°u, N<bb<sw J¡°∫Õ˚uÌJ¨¡w <bÔsdw° J¡∑ J¡v≈fi° tw
J¡≤°u N°æ≤ J¡°fi°u* J¡°u N<w <≈®∫ Ôyfiub°Ôu, NI°fiR¡≈Ù N∏@J¡°≤ J¡° <bfi°„ J¡≤fiub°Ôu, <ıŸ
Wt I°fi J¡° tæ* ≈Ìu„ Ìu ≤F° Fq≥, •w ≈®_wCw I°fi J¡°u FÙ wCt ŸCfi°u $$7$$
˚°b ∫F <J¡ •w ̨‹¸>°∏w ÎJ¡ Na„ tu* Fæ, Ÿf Na„°u tu* fiFÙ* $ ∫F°≥ ≈≤ ŸÌuFtC<•w J¡∑ N°æ≤
<bÌuFtC<•w J¡∑ ÎJ¡w° ≈tu∫ Fæ, fiJu¡ Ÿ°Ì¨ÿ∫ Ju¡ <ÔÎ J¡<Sw Ÿ_≈∏Ì N°æ≤ <fi#_≈∏Ì b°∫C
J¡∑ ÎJ¡w° ≈t°fi Fæ ŸJ¡° <bb<sw Ÿ°≤˚¥w Na„ ≈tu∫ Ju¡ Ÿ°Âÿ∫ J¡°u vÔ<Ÿw J¡≤fiub°Ô°
Ju¡bÔÙ˚°b Fæ, ≈¿≤_≈∏Ì Ju¡ Ã∫°y Ÿu Ju¡bÔ ÎJ¡ Na„ Ÿu - Îu•∫Ÿ°Âÿ∫R¡≈ Ÿu-≈tu∫ J¡°u
≈t° J¡° <bT∫ ŸtH°u $ ÎuŸÙ Nb_S° tu* ŸÌuFtC•w N°æ≤ <bÌuFtC•w J¡∑ ŸÌ° J¡v∫°dJ¡°¿≤dÙ
Ÿtw° FÙ Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ Nb°∏w≤ Ÿ∏ÌuF Ju¡ <fib¨W F°ufiu ≈≤ ≈®_wCw J¡S° J¡° NbŸ≤ Ì„°Õwu
Fæ* $ ZÙ „CJ¡Ìub N°<Ì „t, Ìt N°<Ì Ÿ°@fi°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Su, NwÎb ∏Fu* ZbdJ¡° k¡Ô I°fi
wÌ…≈≤°∏w <bÌuFtC<•w ≈®°›w F…oÕ, N°@C<fiJ¡ ≈C”T •w Ÿ°@fi°u* J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤fiu tu* ŸtSÕ
fiFÙ* Fæ; Nw# ∏Fu* Zbd J¡° k¡Ô Jæ¡Ÿu ≈®°›w F°uy° ? ÎuŸÙ „aJ¡° F°ufiu ≈≤ ŸaŸ°≤tu* ÎuŸ° J¡°uoÕ
≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ ı°u ≈C”T Ju¡ ≈®∫Ãfi Ÿu Ÿ°º∫ fi F°u, ∫F J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤|Cfi∏Ìfi, oŸ ŸaŸ°≤ tu* ˚ÔÙ ˚°≥<w <fi≤∏w≤ <J¡∫u y∫u ≈®∫Ãfi Ÿu ŸfJ¡°u ŸÌ° Ÿf ≈Ì°SÕ
<tÔ ŸJ¡wu Fæ* $ ıF°≥ J¡FÙ* ≈®∫Ãfi tu* <bk¡Ôw° Ìu©Ù ı°wÙ Fæ, bF°≥ ≈≤ <fi≤∏w≤ ≈®∫Ãfi J¡°
N˚°b FÙ J¡°≤d Fæ $ „°˜<b<Fw „°≤Ù¿≤J¡, b°<ªJ¡ N°æ≤ t°fi<ŸJ¡ J¡t°ŭ Ÿu F°ufiub°ÔÙ <ªW„C<]
π°≤° ı°∫t°fi I°fi J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ ⁄Ì∫ tu*, ª∏Bt° Ju¡ Ÿt°fi, J¡°t, J®¡°u@ N°<Ì Ÿ∏w°≈
Ÿu „¥∏∫ ıÙb∏tC<•wŸC©tCB° <Ìw F°uwÙ Fæ $ ZC<w ˚Ù J¡FwÙ Fæ-"Ÿ ÎJ¡°u f®Êd# N°fi∏Ì# $
Z°u<`∫_∫ ª°J¡°tFw_∫ $' (J¡°tfi°„¥∏∫ f®Ê <bπ¿≤‹™> J¡° N°fi∏Ì N°æ≤ f®Ê J¡° N°fi∏Ì
ÎJ¡ FÙ Fæ) N°æ≤ _t¨<w ˚Ù Fæ - "∫hª J¡°tŸC©a Ô°uJu¡' (Ô°uJ¡ tu* ı°u bæT<∫J¡ ŸC© Fæ N°æ≤ ı°u
tF°fig _byÙÕ∫ ŸC© Fæ, bu Ì°ufi°u* w¨‹d°s∫ Ÿu Ã≈∏fi ≈≤t°fiaÌ J¡∑ Ÿ°uÔFbÙ* J¡Ô° J¡°u ˚Ù ≈®°›w
fiFÙ* F°uwu) •w Ÿ‡≈¥dÕ ŸC© ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu FÙ ≈®°›w F°u ŸJ¡w° Fæ, N∏∫ Ÿu (Ìæb N°<Ì Ÿu)
fiFÙ*, oŸ<ÔÎ ≈C”T J¡°u ≈®∫Ãfi ≈≤ FÙ <fi˚Õ≤ ≤Ffi° ª°<FÎ $$8,9$$
˚°À∫ Ju¡ ≈®<wJ¥¡Ô F°ufiu ≈≤ ≈C”T≈®∫Ãfi ∆∫SÕ Ìu©° ı°w° Fæ N°æ≤ "Zu∫°a<Ÿ fF…<bPfi°<fi'
ÎuŸ° Ô°uJ¡≈®b°Ì ˚Ù Fæ, Nw# ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu k¡Ô J¡∑ N°„° J¡≤fi° Ì…≤°„° FÙ Fæ, ÎuŸÙ „aJ¡° J¡≤
Ìæb J¡° (˚°À∫ J¡°) ≈°æ”T tu* N∏w˚°Õb N°æ≤ Ì…fÕÔÃb Ju¡ N<˚≈®°∫ Ÿu ŸJ¡° ©^±>fi J¡≤wu Fæ* $
<J®¡∫° π°≤° ÌqŸ≤u Ìu„ tu* ≈F…≥ª°w° F…N° N°æ≤ w¨<›w J¡≤°w° F…N°, ytfi, ˚°uıfi N°<Ì
116
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
≈C”T≈®∫Ãfi ≈®Ã∫sw# <J®¡∫°R¡≈ k¡Ôb°Ô° Ìu©° y∫° Fæ $ Ìæb J¡°u ≈®Ã∫sw# <J¡ŸÙfiu fiFÙ* Ìu©° $
b_wCw# bF JC¡~> Fæ FÙ fiFÙ*, NI°fit°u<Fw t¥i> ≈C”T°u* J¡∑ bF J¡°u≤Ù J¡≈°uÔJ¡v≈fi°t°` Fæ $$10$$
bF ≈°æ”T (≈C”T≈®∫Ãfi) •∫° Fæ, <ıŸJ¡∑ N°≈ owfiÙ fnÙ ≈®„aŸ° J¡≤wu Fæ* ? oŸ ≈®ÿfi≈≤
J¡Fwu Fæ* $
„°˜I Ÿ≠ıfi ≈C”T°u* π°≤° ≈<Ì‹¸> ≤Ù<w Ÿu ı°u t°fi<ŸJ¡, b°<ªJ¡ N°æ≤ J¡°<∫J¡ ªu‹¸>°
J¡∑ ı°wÙ Fæ, bFÙ ≈°æR¡T Fæ, bF Ÿk¡Ô Fæ, ŸŸu <˚∏fi ı°u tfi, bªfi N°æ≤ „≤Ù≤ J¡∑ ªu‹¸>° Fæ
bF ∏tW J¡∑ ªu‹¸>° Fæ $$11$$ ı°u tfiC‹∫ <ıŸ ≈Ì°SÕ J¡∑ N<˚Ô°T° J¡≤w° Fæ, ŸJ¡∑ ≈®°<›w
Ju¡ <ÔÎ ∫Ãfi ˚Ù J¡≤w° Fæ $ ∫<Ì fÙª tu* FÙ ŸJ¡° Ã∫°y fi J¡≤ Ìu, w°u bF J®¡t„# ŸJ¡°u Nbÿ∫
≈®°›w J¡≤w° Fæ $$12$$
t¥Ô tu* "J®¡t°wg' ≈Ì "J¡FÙ* ≈≤ <bPfi°u* π°≤° J¡°∫Õ J¡° <b|°w „°˜°u•w J®¡t J¡° Ã∫°y J¡≤fiu
Ÿu FÙ F°uw° Fæ' ∫F Ÿ¥<ªw J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ Ÿ°ay°u≈°ay J¡tÕ J¡≤fiu Ÿu Nbÿ∫
k¡Ô≈®°<›w F°uwÙ Fæ $
•w <fi∫t J¡°u FÙ <b<b@ ‹¸>°∏w°u* Ÿu » J¡≤wu Fæ* $
J¡°uoÕ ÎJ¡ ≈®°dÙ FÙ ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* Ju¡ tF° Îuÿb∫Õ Ÿu N<w≤tdÙ∫ o∏B≈ÌbÙ
J¡°u ≈®°›w F…N° Fæ $ J¡°uoÕ <ªÌ…vÔ° (<ªwg ÃJ¡TÕ Ÿu ÃJ¨¡‹¸>) (!) ≈®°dÙ FÙ ≈°æ”T ≈®∫Ãfi Ÿu
J¡tÔ°Ÿfi tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ f®Ê° Ju¡ ≈Ì J¡°u ≈®°›w F…N° Fæ $ Ÿ°≤˚¥w N≈fiu ≈C”T°SÕ Ÿu FÙ J¡°uoÕ
≈C”T yR¡nºbı F°uJ¡≤ ≈C”T°uWtw° J¡°u ≈®°›w F…N° Fæ $ N≈fiu ≈C”T°SÕ Ÿu FÙ, J¡°uoÕ ÌuFÙ,
N@Õfi°≤Ùÿb≤ ffiJ¡≤ ª∏B„u©≤w° J¡°u ≈®°›w F…N° Fæ $ ≈°æ”T Ì°u ≈®J¡°≤ J¡° Fæ, ÎJ¡ ≈¥bÕı∏t J¡°
N°æ≤ ÌqŸ≤° oŸ ı∏t J¡° $ N°@C<fiJ¡ ≈C”T°SÕ π°≤° ≈¥bÕ ı∏t J¡° ≈C”T°SÕ „Ù|® <w≤_J¡°≤ J¡°u
≈®°›w F°uw° Fæ $$13-17$$
N°@C<fiJ¡ Nv≈ ≈C”T°SÕ NfiuJ¡ J¡≤°un J¡v≈°u* Ÿu ≈°<ıÕw Nfi∏w ≈®°•wfi J¡t°u˘ ≈≤ <bı∫
Jæ¡Ÿu ≈®°›w J¡≤w° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<fi≤∏w≤ ≈®∫Ãfi J¡≤fiub°Ôu, » NU∫°Ÿb°Ôu Îba ≈®I° N°æ≤ ß°F Ÿu ∫C•w ≈C”T ≈®Ô∫ tu*
N<@J¡°≤ ≤©fiub°Ôu Ìubw°N°u* J¡∑ ≈ÌbÙ J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ tF°fig tuR¡ ≈bÕw wJ¡ J¡°u <fiyÔ ı°wu
Fæ*, t<¸>∫°tu¸> J¡≤ ±>°Ôwu Fæ*, ≈®°•wfi (≈¥bÕ ı∏t Ju¡) ≈°æ”T J¡∑ w°u f°w FÙ •∫° Fæ ? ˚°b ∫F
<J¡ ∫Ω<≈ ≈®°•wfi J¡tÕ Nfi∏w Fæ*, <k¡≤ ˚Ù fiJ¡° t¥Ô ÎJ¡ FÙ Fæ fiJu¡ t¥Ô J¡° fi°„ J¡≤fiu Ÿu
fi ≈≤ fnÙ N°Ÿ°fiÙ Ÿu <bı∫ ≈®°›w J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ Fæ $ ZC<w N°<Ì Ÿu <fi∫¿∏`w (ZCÃ∫fiCŸ°≤Ù)
≈C”T°SÕ J¡° FÙ Nbÿ∫ Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤fiub°ÔÙ ≈C”TJ¡∑ ı°u ¿fi≤∏w≤ Ω°uy„ÙÔw° Fæ, bFÙ N˚Ù‹¸>
<Ÿ<] Ìufiub°ÔÙ F°uwÙ Fæ $ „°˜<b<@ Ju¡ ≈®<wJ¥¡Ô ≈C”T°SÕ J¡° ≈°ıÕfi J¡≤fiub°ÔÙ ≈C”T J¡∑
Ω°uy„ÙÔw° NfiSÕJ¡°¿≤dÙ F°uwÙ Fæ $$18,19$$
! Ÿ[byCd J¡∑ ÃJ¨¡‹¸>w° Ÿu ªæw∏∫ J¡° ÃJ¡TÕ F°uw° Fæ $ f®Ê°ıÙ J¡° Ÿ[byCd N∏∫°u* J¡∑ N≈us°
ÃJ¨¡‹¸> Fæ, oŸÙ J¡°≤d fitu* w∏t¥ÔJ¡ ªæw∏∫ ˚Ù Ÿb°uÕÃJ¨¡‹¸> Fæ $ f®Ê° ˚Ù ≈¥bÕJ¡v≈ tu* Ÿ°t°∏∫ ıÙb
Su, w≈_∫° Ju¡ fÔ Ÿu bu oŸ J¡v≈ tu* f®Ê° F…Î Fæ* $
ŸyÕ - 5]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
117
tF°@fiÙ, ≈®fÔ N°æ≤ tF°t<w Ô°uy°u* J¡°u ≈®°›w F°ufiub°Ô° ≈°æ”T <fi@Õfi, <fifÕÔ N°æ≤
Nv≈fC<]b°Ôu Ô°uy°u* J¡°u Jæ¡Ÿu ≈®°›w F°uy° ? ÎuŸÙ „aJ¡° J¡≤ fiJ¡°u ˚Ù _b„<•w Ju¡ NfiCR¡≈
<fi≤∏w≤ ≈°æR¡T Ÿu oŸ ı∏t tu* ∫° ı∏t°∏w≤ tu* <b≈CÔ @fi N°<Ì Ÿ‡≈<W Ÿu •w ≈°æ”T ≈®°›w
F°u ŸJ¡w° Fæ $ <J¡ŸÙ ≈C”T J¡∑ <fi≤∏w≤ ŸCÌ„° ∫° Ì…ÌÕ„° fiFÙ* ≤F ŸJ¡wÙ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu „°˜Ù∫
≈®∫Ãfi N°æ≤ „°˜Ù∫ ≈®∫Ãfi tu* <i>Ô°oÕ J¡≤fi°-ofi Ì°ufi°u* Ju¡ k¡Ô tu* fn° N∏w≤ <Ì©Ô°wu Fæ* $
≈C”T ıf „°˜Ù∫ ∫Ãfi J¡°u <„<SÔ J¡≤w° Fæ, wf _b°˚°¿bJ¡ ≤°y°<Ì Ì°uT°u* Ÿu NŸ∏t°yÕ
tu* N°Ÿ<•w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ì°¿≤B§, ≤°uy, f∏@fi N°<Ì Ì…ÌÕ„° tu*, ıf<J¡ N≈fiu F°S N°<Ì
˚Ù N≈fiu J¡°f¥ tu* fiFÙ* ≤Fwu, NayC<Ô∫°u* J¡°u ©¥f w°un t≤°unJ¡≤ ffi°∫u y∫u ªCvÔq Ju¡ ªCvÔq˚≤
ıÔ Ÿu tC≥F tu* ≈±>u F…Î ÎJ¡ fC≥Ì ıÔ J¡°u ˚Ù Ì…ÔÕ˚ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N<@J¡ ŸtHw° Fæ, bFÙ
ıf „°˜Ù∫ ≈®∫Ãfi tu* » ≤Fw° Fæ, wf @tÕ Ju¡ ÃJ¡TÕ Ÿu <≈®∫b®w tF°≤°ı Ju¡ Ÿt°fi Ÿ°w
πÙ≈°u* J¡∑ ÎJ¡ ~>` N°<@≈Ã∫ Ì„° tu* Nbÿ∫ ≈°uTdÙ∫ ≈C` N°<Ì Ju¡ <ÔÎ ∫S°∫°uÀ∫ Ì°∫˚°y
J¡° <b˚°y J¡≤fiu tu* ŸtCB, ≈bÕw, fiy≤ N°æ≤ πÙ≈°u* Ÿu ∆∫°›w <b„°Ô ≈¨ØbÙ J¡°u ˚Ù N<@J¡
fiFÙ* ŸtHw° $$20$$
ª°æS° ŸyÕ Ÿt°›w
≈°≥ªb°≥ ŸyÕ
≈°æR¡T Ju¡ ≈®fÔ F°ufiu ≈≤ Nbÿ∫ k¡Ô≈®°<›w tu* Îba Ìæb J¡∑ ≈C”T°SÕ Ÿu
N<˚∏fiw° tu* ∫C<•w N°æ≤ ̨‹¸>°∏w°u* J¡° ≈®Ì„Õfi $
≈¥bÕ tu* ı°u ∫F J¡F° S° <J¡ Ìæb ≈°æ”T Ÿu N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ, Ìæb Ÿu ≈°æ”T ≈®fÔ Fæ N°æ≤
≈°æ”T Ÿu FÙ ≈C”T°SÕ J¡∑ <Ÿ<] F°uwÙ Fæ, •w ŸfJ¡° ∫C<•w Ÿu ŸtSÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®<wI°
J¡≤wu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ıæŸu fiÙÔ°, ≈ÙÔ° N°<Ì ≤ay°u* J¡∑ N<˚∆∫<•w tu* ≈®J¡°„ FÙ tC¶∫
J¡°≤d Fæ, bæŸu FÙ „°˜ Ju¡ NfiCŸ°≤ J¡°<∫J¡, b°<ªJ¡ N°æ≤ t°fi<ŸJ¡ ∆∫bF°≤ J¡≤fiub°Ôu
N<@J¡°≤Ù ≈C”T°u* Ju¡ Ÿf ≈C”T°S°u˘ J¡∑ <Ÿ<] tu* ≈®b¨<W FÙ tC¶∫ J¡°≤d Fæ $$1$$
<bΩ° w¨<›w N°<Ì Ju¡ Ÿt°fi ‹¸>k¡ÔJ¡ Fæ, ŸJu¡ Ÿ°@fi tu* „°˜Ù∫ <fi∫t J¡° •∫°
≈∫°uy Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≈C”T <ıŸJ¡∑ Ju¡bÔ tfi Ÿu oh~>° J¡≤w° Fæ, „°˜°fiCŸ°≤ J¡tÕ Ÿu fiFÙ* J¡≤w°, bF ∏tW
J¡Ù ªu‹¸>° FÙ J¡≤w° Fæ, bF ≈C”T°SÕ J¡° Ÿ°@fi fiFÙ* Fæ, f¿vJ¡ t°uF J¡° Ÿ°@fi Fæ $ Ÿ°≤°a„ ∫F
<J¡ ∫Ω<≈ <bΩ° ‹¸>k¡ÔJ¡ Fæ, wS°<≈ <bΩ° Ju¡ Ÿ°@fi tu* N„°˜Ù∫ <fi∫t J¡°≤d fiFÙ* F°u
ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ N∏b∫∆∫<w≤uJ¡ fiFÙ* Fæ $ „°˜Ù∫ ∫Ãfi J¡° „°˜Ù∫ FÙ k¡Ô F°uw° Fæ N°æ≤
N„°˜Ù∫ ∫Ãfi J¡° N„°˜Ù∫ FÙ k¡Ô F°uw° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ N°æ<ªÃ∫ Ju¡ fÔ Ÿu ˚Ù ∆∫b_S° J¡∑
<Ÿ<] F°uwÙ Fæ $ ı°u N°ÌtÙ ı柰 ≈®∫Ãfi J¡≤w° Fæ, bF b柰 FÙ k¡Ô ≈°w° Fæ $ ≈®°•wfi (≈¥bÕ
ı∏t J¡°) _bJ¡tÕ FÙ Ìæb J¡FÔ°w° Fæ, ŸŸu N<w¿≤•w Ìæb JC¡~> fiFÙ* Fæ $ ≈°æ”T Ì°u ≈®J¡°≤ J¡°
118
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
Fæ-ÎJ¡ „°˜°fiCt°u<Ìw N°æ≤ ÌqŸ≤° „°˜<bR¡] $ fitu* „°˜<b”] J¡tÕ NfiSÕ J¡° J¡°≤d Fæ
N°æ≤ „°˜°fiCt°u<Ìw J¡tÕ ≈≤t°SÕb_wC J¡∑ ≈®°<›w J¡° J¡°≤d Fæ $ J¡FÙ* ≈≤ Ÿt N°æ≤ J¡FÙ* ≈≤
NŸt ≈®°•wfi N°æ≤ Îu<FJ¡ Ì°u ≈C”T°SÕ ˚un°u* J¡∑ w≤F ≈≤_≈≤ Ônwu Fæ*, fitu* ı°u J¡t fÔb°Ô°
F°uw° Fæ, bF fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $ oŸ<ÔÎ ≈C”T J¡°u „°˜Ù∫ ≈®∫Ãfi Ÿu Ÿ≠ıfi tF°Ãt°N°u* Ju¡ Ÿay
Ju¡ π°≤° b柰 Ω°uy J¡≤fi° ª°<FÎ <ıŸŸu <J¡ oŸ ı∏t J¡° ≈°æ”T ≈¥bÕ ı∏t Ju¡ ≈°æ”T J¡°u „Ù|®
ıÙw Ôu $$2-6$$
"<`<˚M¡dæM¡db°fig ı°∫wu' oŸ ZC<w Ÿu tfiC‹∫, Ìubw° N°<Ì J¡° M¡dÙ, ŸCfi° ı°w° Fæ
N°æ≤ "w_t°ÌuT°a w∏fi <≈®∫tuw∏tfiC‹∫° <bΩC#' (oŸ<ÔÎ Ìubw°N°u* J¡°u ∫F <≈®∫ fiFÙ* Fæ <J¡
tfiC‹∫ N°Ãtw[bI°fiÙ F°ubu*) ÎuŸÙ ˚Ù ZC<w Fæ, oŸ<ÔÎ bu Ìubw° Nbÿ∫ <bPfi J¡≤u*yu, fiJu¡
<bPfi J¡≤fiu ≈≤ <J¡∫° y∫° ≈®∫Ãfi FÙ <bk¡Ô F°u ı°∫uy°, ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿt N°æ≤ <bTt N≈fi° N°æ≤ Ì¥Ÿ≤u J¡° ≈C”T°SÕ- ∫u Ì°ufi°u* ˚un°u* J¡∑ w≤F Ônwu Fæ* fi
Ì°ufi°u* tu* ı°u N<wfÔb°fig F°uw° Fæ, bF ıÙw ı°w° Fæ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ Ì°uT°u* Ju¡ ≤Fwu FÙ
Ìubw° <bPfi J¡≤ ŸJ¡wu Fæ*, N≈fiu ≈®∫Ãfi Ÿu Ì°uT°u*≈≤ <bı∫ ≈°fiu Ÿu fiJ¡∑ <bPfi„<•w
JC¡¿^™>w F°u ı°wÙ Fæ $$7$$
„°˜Ù∫ t°yÕ tu* ∫Ãfi J¡≤ ≤Fu Ô°uy°u* J¡°u ˚Ù J¡˚Ù J¡˚Ù ≤°uy°<Ì NfiSÕ •∫°u* ≈®°›w F°uwu Fæ* ?
ÎuŸÙ N°„aJ¡° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıF°≥ ≈≤ „°˜°fiCt°u<Ìw ≈°æ”T Ÿu ˚Ù <bPfif°@° ≈®°›w F°uwÙ Fæ, bF°≥ ≈≤ NfiSÕJ¡°≤Ù
N≈fiu ≈°æ”T J¡°u fÔb°fig ŸtHfi° ª°<FÎ $$8$$
ŸJ¡°u ˚Ù ıÙw Ôufi° ª°<FÎ ∫F ˚°b Fæ $
N≈fiu ÃJ¨¡‹¸> ≈°æ”T J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ Ì°≥w°u* Ÿu Ì°≥w°u* J¡°u ≈ÙŸ ≤Fu ≈C”T J¡°u N≈fiu „C˚
≈°æ”T Ÿu <bPfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ωw ≈¥bÕ ı∏t Ju¡ N„C˚ ≈°æ”T J¡°u ıÙw Ôufi° ª°<FÎ $ ∫F
≈®°ªÙfi ≈°æ”T tCHu ≈®u¿≤w J¡≤w° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ fC<] J¡°u fÔ≈¥bÕJ¡ JC¡ªÔ ±>°Ôfi° ª°<FÎ,
•∫°u*<J¡ bF ≈®Ã∫s ≈®∫Ãfi Ÿu N<@J¡ fÔb°fig fiFÙ* Fæ $ wf wJ¡ ≈°æ”T ≈¥bÕJ¡ ˚ÔÙ˚°≥<w ≈®∫Ãfi
J¡≤fi° ª°<FÎ ıf wJ¡ <J¡ ≈®°•wfi (≈¥bÕı∏t J¡°) N„C˚ ≈°æ”T _b∫a (c) (<fi#„uT) „°∏w
F°u ı°∫ $ oŸ ı∏t Ju¡ yCd°u* Ÿu („C˚ ≈°æ”T Ÿu) ≈¥bÕı∏t J¡° Ì°uT (N„C˚ ≈°æ”T) Nbÿ∫ fi‹¸>
F°u ı°w° Fæ, oŸtu* J¡°uoÕ Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $ N°ı Ju¡ yCd°u* Ÿu (Ôa|fi N°<Ì Ÿu) J¡Ô Ju¡ Ì°uT J¡°
(NıÙdÕ N°<ÌJ¡°) s∫ oŸtu* ‹¸>°∏w Fæ $ ≈¥bÕ ı∏t Ju¡ Ì…≤‹¸> J¡° Îu<FJ¡ „C˚ J¡t°u˘ Ÿu ŸÌ°
Ω°uy„ÙÔ fC<] π°≤° <w≤_J¡°≤ J¡≤ N≈fiu tu* ŸaŸ°≤ J¡°u w≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ÿ‡≈°Ìfi°SÕ (tC•Ã∫SÕ)
„t, Ìt, Zbd N°<Ì Ÿ‡≈<W Ju¡ <ÔÎ ∫Ãfi J¡≤fi° ª°<FÎ $ N°ÔŸÙ ≈C”T yÌFu Ÿu ˚Ù <fiJ¨¡‹¸>
Fæ, NwÎb Ω°uyFÙfi F°uJ¡≤ yÌÕ˚ wCv∫ fiFÙ* ffifi° ª°<FÎ, <J¡∏wC _byÕ N°æ≤ t°us J¡∑ <Ÿ<]
Ju¡ <ÔÎ „°˜°fiCŸ°≤ ŸÌ° ∫Ãfi J¡≤fi° ª°<FÎ $$9-14$$ ıæŸu <b‹dC NŸC≤°u* π°≤° ≈®∫C•w t°∫°
c "_b∫tg' <b„uTd <fi#„uTww° J¡° Ÿ¥ªJ¡ Fæ, N∏∫ Ÿu „°¿∏w F°ufiu ≈≤ ŸJu¡ („°tJ¡ N∏∫
Ju¡) F¸>fiu ≈≤ <k¡≤ ŸJ¡° Lb F°u ŸJ¡w° Fæ bF fi F°u oŸ<ÔÎ "_b∫tg' ∫F <b„uTd <Ì∫° Fæ $
ŸyÕ - 5]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
119
R¡≈ <≈*ınu Ÿu _b∫a fÔ≈¥bÕJ¡ <fiJ¡Ô y∫u $ NSb° ıæŸu <Ÿ*F tfiC‹∫°u* Ÿu ffi°∫u y∫u f∏@R¡≈
<≈*ınu Ÿu _b∫a fÔ≈¥bÕJ¡ <fiJ¡Ô ı°w° Fæ, bæŸu FÙ tfiC‹∫°u* J¡°u ≈°æ”TR¡≈ ∫Ãfi J¡° NbÔ‡ffi
J¡≤ oŸ ŸaŸ°≤R¡≈ ywÕ Ÿu _b∫a fÔ≈¥bÕJ¡ <fiJ¡Ô ı°fi° ª°<FÎ $ N≈fiu „≤Ù≤ J¡°u ≈®<w<Ìfi
fiÿb≤ Ìu©u*, ≈„CN°u* Ju¡ Ÿ°S Ÿt°fiw° J¡°u ~>°un Ìu* NS°Õwg ≈„Cw° J¡° _bÙJ¡°≤ fi J¡≤u*, <J¡∏wC
ŸÃ≈C”T°u Ju¡ ∫°uÀ∫ Ÿ°@C Ÿayt N°æ≤ Ÿwg„°˜°u* J¡° NbÔ‡ffi J¡≤u $ ıæŸu J¡∑n° |°b tu* ≈Ùb
N°<Ì Bb ≈Ì°SÕ J¡° N°_b°Ìfi J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ |≤ tu* ˜Ù, N∏fi, ≈°fi N°<Ì Bb N°æ≤ J¡°utÔ
≈Ì°S°u˘ J¡° N°_b°Ìfi ÔuJ¡≤ Ÿ‡≈¥dÕ ≈C”T°S°u˘ Ju¡ Ÿ°@fi˚¥w ∫°æbfi J¡°u ∆∫SÕ fiFÙ* J¡≤ Ìufi°
ª°<FÎ $ „C˚ ≈C”T ≈®∫Ãfi Ÿu „Ù|® „C˚ k¡Ô ≈®°›w F°uw° Fæ N°æ≤ N„C˚ ≈C”T ≈®∫Ãfi Ÿu N„C˚
k¡Ô <tÔw° Fæ $ ≈¥bÕı∏t Ju¡ „C˚ N°æ≤ N„C˚ ≈C”T ≈®∫Ãfi Ju¡ <Ÿb° Ìæb fi°t J¡∑ J¡°uoÕ b_wC fiFÙ*
Fæ $ ı°u tfiC‹∫ ≈®Ã∫s ≈®t°d J¡° Ã∫°y J¡≤ NfiCt°fi ≈®t°d J¡° NbÔ‡ffi J¡≤w° Fæ, bF N≈fiÙ
f°F…N°u* J¡°u ∫u Ÿ≈Õ Fæ, ÎuŸ° ŸtHJ¡≤ fiŸu ˚∫˚Ùw F°uJ¡≤ ˚°yw° Fæ $ <bÿb°<t` N°<Ì Zu‹™>
≈C”T°u* fiu ≈C”T ≈®∫Ãfi Ÿu FÙ ≈C”T°SÕ (≈≤t Ô‚∫) ≈®°›w <J¡∫° S°, oŸ f°w J¡°u fi ı°fifiub°Ôu
NwÎb tCHu Ìæb ≈®u¿≤w J¡≤ ≤F° Fæ, ÎuŸ° J¡Ffiub°Ôu Ì……fCÕ<]∫°u* J¡° tC© Ìu©J¡≤ Ô‚tÙ Ô°æ¸>
ı°wÙ Fæ $ oŸ<ÔÎ ≈FÔu ≈C”T ≈®∫Ãfi Ÿu <fiÃ∫°<fiÃ∫b_wC <bbuJ¡ N°<Ì ª°≤ Ÿ°@fi°u* J¡° NbÔ‡ffi
Ôufi° ª°<FÎ N°æ≤ N°ÃtI°fiR¡≈Ù tF°fig NSÕb°Ôu „°˜°u* J¡° <bª°≤ J¡≤fi° ª°<FÎ $ „°˜°fiCŸ°≤
Zbd, tfifi N°<Ì ªu‹¸>°N°u* π°≤° ≈≤t°SÕ˚¥w N°Ãtw[bJ¡° <bª°≤ fi J¡≤ ≤Fu NwÎb •w
≈C”T°SÕŸ°@fi Ÿu „¥∏∫ t¥» ≈C”T°u* J¡∑ Nfi∏w fi≤J¡°u* J¡∑ FuwC F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N<wÌ…‹¸> ˚°uyuh~>°
Ju¡ <ÔÎ <@•J¡°≤ Fæ $ NS°Õwg ÎuŸu ≈C”T „°uªfiÙ∫ Fæ* $$15-22$$
"Îb' ≈Ì ∫°uÀ∫ ı∏t J¡° Ô°˚ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ≈C”T°SÕ J¡∑ <Ÿ<] fi J¡≤fiu ≈≤ <k¡≤ ≈C”T°SÕ
<Ÿ<] J¡∑ Ì…ÔÕ˚w° J¡° Ω°uwJ¡ Fæ $ ZC<w ˚Ù Fæ-"oF ªuÌbuÌÙÌS ŸÃ∫t¿_w fi ªu<ÌF°buÌÙ∏tFwÙ
<bfi<‹¸>#' NS°Õwg ∫<Ì N<@J¡°≤Ù tfiC‹∫ fiu N°Ãtw[b J¡°u ı°fi <Ô∫°, w°u tfiC‹∫ı∏t J¡∑ ™>ÙJ¡
Ÿ°SÕJ¡w° Fæ, ∫<Ì N°Ãtw[b J¡°u fiFÙ* ı°fi°, w°u fn° ˚°≤Ù <bfi°„ Fæ-N<b¿h~>∏fi ı∏t,
t≤d, fi≤J¡ N°<Ì J¡∑ ≈≤‡≈≤° ≈®°›w F°uwÙ Fæ $
owfiu Ÿt∫ wJ¡ ≈C”T°SÕ J¡≤fi° ª°<FÎ, oŸ ≈®J¡°≤ Nb<@J¡° I°fi fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF
Nfi∏w Fæ N°æ≤ Ÿtu* N<w ≈¿≤Zt ˚Ù Fæ, Nw# Ÿtu* Jæ¡Ÿu ≈®b¨<W F°u ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≈°æ”T <fi≤b<@J¡ fiFÙ* Fæ, Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡° Ì∫ FÙ ŸJ¡∑ Nb<@ Fæ $ bF ≈®∫Ãfi J¡∑ ˚Ù
N≈us° fiFÙ* J¡≤w° $$23$$
•∫°u*<J¡ "≈®Ã∫s°byta @‡∫˘ ŸCŸC©a J¡wCÕt∆∫∫tg' (NfiuJ¡ ı∏t°u* Ÿu Ÿa<ªw <fi‹J¡°t J¡tÕ
J¡° k¡Ô yC” π°≤° ≈®Ì<„Õw <bª°≤ Ÿu ∫C•w buÌ°∏wb°•∫ Ÿu ŸC©≈¥bÕJ¡ ≈®°›w <J¡∫° ı° ŸJ¡w°
Fæ) ÎuŸÙ _t¨<w Fæ $
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ •w "≈®Ã∫s°byttg' oÃ∫°<Ì b°•∫ "≈¥d°ÕF…Ã∫° Ÿb°Õfig J¡°t°fib°›fi°u<w'
(≈¥d°ÕFq<w Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ J¡°t°u* J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ) oŸJu¡ Ÿt°fi ≈®≤°uªfi°t°` Fæ, •∫°u*<J¡
N<@J¡ Zt F°ufiu ≈≤ FÙ N<@J¡ k¡Ô ≈®°›w F°uw° Fæ, ÎuŸ° <fi∫t Fæ, w°u •w <fi∫t ≈≤
120
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
N∏b∫∆∫<˚ª°≤ Ì„°Õwu Fæ* $
fnu ˚°≤Ù ≈®∫Ãfi Ÿu ˚Ù ≈ÃS≤ Ÿu ≤Ãfi fiFÙ* ≈®°›w F°u ŸJ¡w° N°æ≤ ≤Ãfi J¡∑ ≈≤Ùs° tu* <fi≈Cd
∆∫<•w∫°u* J¡°u ≈¿≤Zt Ju¡ <ffi° ˚Ù ≈®ªC≤ Ô°˚ F°uw° <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ ∆∫<w≤uJ¡
∆∫<˚ª°≤ ˚Ù ŸtHfi° ª°<FÎ $ ıæŸu ıÔ Ÿu |n° ≈¿≤<tw Fæ Îba ıæŸu Ô‡f°oÕ ª°æn°oÕ N°<Ì
≈¿≤t°d Ÿu b˜ ≈¿≤<tw Fæ, bæŸu FÙ ≈C”T≈®∫Ãfi ˚Ù ≈¿≤t°d_S (N°Ãtw[bŸ°s°ÃJ¡°≤R¡≈Ù
k¡Ô J¡∑ Nb<@ tu* ¿_Sw) Îba ≈¿≤<tw Fæ, NS°Õwg ŸJ¡∑ Nb<@ (ŸÙt°) w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ Fæ $
•w ≈C”T≈®∫Ãfi ∫<Ì Ÿwg „°˜, ŸÃŸay N°æ≤ ŸÌ°ª°≤ Ÿu ∫C•w F°uw° Fæ, w°u N≈fi° k¡Ô
(w[bŸ°s°ÃJ¡°≤) Ìuw° Fæ, ∫F ŸJ¡° _b˚°b Fæ $ ∫<Ì bF Ÿwg„°˜, ŸÃŸay N°æ≤ ŸÌ°ª°≤
Ÿu ≤<Fw F°uw° Fæ, w°u ŸŸu k¡Ô J¡∑ <Ÿ<] fiFÙ* F°uwÙ $ ≈°æ”T J¡° ∫F _bR¡≈ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤
∆∫bF°≤ J¡≤ ≤Fu <J¡ŸÙ ˚Ù ≈C”T J¡° ≈®∫Ãfi ˚Ù <bk¡Ô fiFÙ* F°uw° $ ÌÙfiw° N°æ≤ Ì¿≤Bw° Ÿu
Ã≈∏fi Ì…#© Ÿu ≈Ù<nw F…Î fiÔ, F¿≤ÿª∏B N°<Ì Zu‹™> ≈C”T ˚Ù N≈fiu ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu FÙ
Ìub≤°ı Ju¡ ŸÌ¨„ F°u y∫u Fæ* $$25-27$$
∫<Ì fF…w ≈¿≤Zt J¡∑ N≈us° fiFÙ* Fæ, w°u ≈Ù~>u ≈°æ”T J¡≤u*yu, oŸÙ Ÿt∫ ŸJ¡∑ •∫°
N°bÿ∫J¡w° Fæ ? ÎuŸÙ „aJ¡° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
f°v∫°b_S° Ÿu ÔuJ¡≤ ˚ÔÙ˚°≥<w NU∫_w „°˜, ŸÃŸay N°<Ì yCd°u* π°≤° ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu
(!) _b°SÕ (w[bŸ°s°ÃJ¡°≤) ≈®°›w F°uw° Fæ, ŸFŸ° <J¡∫u y∫u „°˜°U∫°Ÿ, ŸÃŸay N°<Ì
Ÿu bF ≈®°›w fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w° $ bu w°u J¡°utÔ J¡°≥¸>u Ju¡ Ÿt°fi Fæ* $ ˚°b ∫F <J¡ ıæŸu J¡°utÔ
J¡°≥¸>u Ÿu ≈æ≤ tu* ªC˚° F…N° J¡°≥¸>° fiFÙ* <fiJ¡°Ô° ı° ŸJ¡w° bæŸu FÙ ŸFŸ° NU∫_w „°˜ N°<Ì
Ÿu w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w° $ Ft ıÙb∏tC•w Ô°uy°u* fiu oŸ f°w J¡°u ≈®Ã∫sw#
Ìu©° Fæ, ŸJ¡° NfiC˚b <J¡∫° Fæ, ŸCfi° N°æ≤ Ÿ°@fi°u* Ÿu ≈°<ıÕw <J¡∫° Fæ, ı°u Ô°uy Ÿu
Ìæb°@Ùfi J¡Fwu Fæ*, bu t∏Ìt<w Fæ* N°æ≤ <bfi‹¸> Fæ* $$28,29$$
∫<Ì ÎuŸ° Fæ, w°u Ÿ˚Ù Ô°uy •∫°u* ∫Ãfi fiFÙ* J¡≤wu, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
NfiSÕ (Ì…yÕ<w) J¡° J¡°≤d F°ufiu ∫° NSÕ (∏fi<w) J¡° <b|°wJ¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NfiSÕJ¡°≤Ù
N°Ô_∫ ∫<Ì ıywg tu* fi F°uw°, w°u J¡°æfi ≈C”T fn° @fiÙ N°æ≤ <bπ°fi fiFÙ* F°uw° NS°Õwg Ÿ˚Ù
@fiÙ N°æ≤ <bπ°fi F°uwu $ N°Ô_∫ Ju¡ J¡°≤d FÙ ∫F Ÿ°y≤≈∫Õ∏w Ÿ‡≈¥dÕ ≈¨<SbÙ <fi@Õfi°u* N°æ≤
fi≤≈„CN°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ $ oŸ<ÔÎ N°Ô_∫ J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ f°v∫°b_S° Ÿu FÙ tfiC‹∫ J¡°u
ŸÃŸay, „°˜°U∫°Ÿ N°<Ì tu* ıC¸> ı°fi° ª°<FÎ, ∫FÙ ŸbÕZu‹™> t°yÕ Fæ $$30$$
∫Ω<≈ NÃ∫∏w f°v∫°b_S° Ÿu ŸÃŸay N°<Ì fiFÙ* <J¡∫u ı° ŸJ¡wu <k¡≤ ˚Ù ∫°æbfi°≤‡˚ Ÿu
FÙ ≈®∫Ãfi J¡≤fi° Wt Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ª≈Ô f°ÔJ¡°u* π°≤° J¡∑ yoÕ J®¡∑n°N°u* Ÿu N<w ªaªÔ f°v∫°b_S° Ju¡ fÙw ı°fiu ≈≤ yC”Ÿub°
! ıf wJ¡ N°Ãtw[bŸ°s°ÃJ¡°≤ fiFÙ* F°uw° w˚Ù wJ¡ ≈C”T≈®∫Ãfi J¡≤fi° NwÙb N°bÿ∫J¡ Fæ $
N°Ãtw[bŸ°s°ÃJ¡°≤ F°ufiu ≈≤ ≈C”T Ju¡ ≈®∫Ãfi J¡∑ Ÿt°<›w F°u ı°wÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ≈C”T≈®∫Ãfi NŸÙt
fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ŸŸÙt Fæ $
ŸyÕ - 6]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
121
N°<Ì tu* ŸtSÕ ˚Cı°N°u* Ÿu NÔaJ¨¡w Nb_S° Ÿu (∫°æbfi°b_S° Ÿu) ÔuJ¡≤ ≈Ì-≈Ì°SÕ I°fi tu*
<fi≈Cd (∆∫CÃ≈∏fi) ≈C”T yC”, ŸwÙØ∫Õ, N≈fiu Ÿu N<@J¡ I°w°N°u* Ju¡ Ÿay Ÿu N≈fiu yCd°u* J¡°
(˚<•w, Ì∫° N°<Ì J¡°), Ì°uT°u* J¡° (≤°y-πuT N°<Ì J¡°) <bª°≤ („°¿∏w N°<Ì Ÿu N∏w tu*
J¡v∫°d F°uw° Fæ N°æ≤ ≤°y N°<Ì Ÿu NfiSÕ J¡∑ ≈®°<›w F°uwÙ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° ≈∫°ÕÔ°uªfiR¡≈
<bª°≤) J¡≤u* $$31$$ ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # tF°tC<fi ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ ∫°u* J¡Ffiu ≈≤ <Ìfi fÙw
y∫° N°æ≤ Ÿ¥∫Õ ˚yb°fi N_w°ªÔ Ju¡ <„©≤ ≈≤ y∫u $ tC<fiŸ˚° tF°tC<fi b<Ÿ‹™>ıÙ J¡°u ≈®d°t
J¡≤ Ÿ°∫a Ÿ∏º∫°u≈°Ÿfi°, N<ÀfiF°u` N°<Ì J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ _fi°fi°SÕ ªÔÙ yoÕ N°æ≤ ≤°<` fÙwfiu ≈≤
Ÿ¥∫°uÕÌ∫ F°uwu-F°uwu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ ≈°Ÿ ≈Cfi# N° yoÕ (") $$32$$
≈°≥ªb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
~>™>° ŸyÕ
ıF°≥ ≈®∫Ãfi J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù J¡°∫Õ <bfi°„ F°ufiu ≈≤ ≈®fÔ Ìæb J¡°∫Õ <bfi°„J¡ t°fi° ı°w° Fæ,
bF°≥ ≈≤ <b|°wJ¡ N∏∫ ≈C”T J¡° ≈®∫Ãfi FÙ "Ìæb' „ÆÌ Ÿu J¡F° ı°w° Fæ
NSb° N≈fi° ≈®°•wfi fÔb°fig ≈°æ”T FÙ Ìæb J¡F° ı°w° Fæ $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tª∏B ≈°æ”T Ÿu N<w¿≤•w Ìæb J¡°uoÕ b_wC fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ
≈¥bÕı∏t tu* <J¡∫° y∫° ≈C”T≈®∫Ãfi FÙ Ìæb Fæ $ NwÎb tæ* Ìæb Ju¡ N°@Ùfi Fq≥, _bw∏` fiFÙ* Fq≥,
ÎuŸÙ fC<] J¡° Ÿ≠ıfi Ÿay<w Îba Ÿwg„°˜ Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu ŸbÕS° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ N<@J¡°≤Ù
tfiC‹∫ J¡°u oŸ ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ Ÿu N≈fi° ]°≤ J¡≤fi° ª°<FÎ $ ı柰 ı柰 ≈®∫Ãfi F°uy° b柰 b柰
„Ù|® k¡Ô F°uy°, oŸÙJ¡° fi°t ≈°æ”T Fæ N°æ≤ ŸÙJ¡°u Ìæb ˚Ù J¡Fwu Fæ, Ìæb N°æ≤ ≈°æ”T tu* J¡°uoÕ
N∏w≤ fiFÙ* Fæ $ ıæŸu Ì…#© Ju¡ Ÿt∫ tu* Ì…#© Ÿu "F° J¡‹¸>' J¡F° ı°w° Fæ, bæŸu FÙ "F° J¡‹¸>' „ÆÌ
J¡° FÙ ÌqŸ≤° ≈∫°Õ∫ "F° Ìæb' ˚Ù Fæ NS°Õwg Ì…#©R¡≈ Ÿu ≈¿≤dw N≈fi° ≈®°•wfi J¡tÕ "F° J¡‹¸>'
„ÆÌ Ÿu J¡F° ı°w° Fæ N°æ≤ bFÙ "Ìæb' Fæ $ Ìæb N≈fiu ≈®°•wfi J¡tÕ Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Fæ $ ıæŸu ≈®fÔ
≈C”T f°ÔJ¡ J¡°u ıÙw Ôuw° Fæ, bæŸu FÙ bF ˚Ù ≈®fÔ ≈°æ”T Ÿu ıÙw° ı° ŸJ¡w° Fæ $ ıæŸu J¡Ô
J¡° Ì…≤°ª≤d N°ı Ju¡ ŸC∏Ì≤ ŸÌ°ª≤d Ÿu „C˚w° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ≈®°•wfi N„C˚
J¡tÕ J¡∑ N„C˚w° bwÕt°fi „C˚ J¡tÕ Ÿu fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $ ı°u Ô°uy wCh~> <bT∫ŸC© Ju¡ Ô°u˚ tu*
≈nJ¡≤ ≈®°•wfi J¡tÕR¡≈Ù Ìæb J¡°u ıÙwfiu Ju¡ <ÔÎ ≈®∫Ãfi fiFÙ* J¡≤wu wS° ŸÌ° Ìæb Ju¡ ˚≤°uŸu fæ™>u
" oŸJ¡Ù ∆∫°¶∫° ∫°u* ˚Ù Fæ b°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F°, ∫F N¿≤‹¸>fiu¿t Ju¡ ≈®<w ÌubÌqw J¡∑ <•w
Fæ, b°vtÙ<J¡ıÙ Ju¡ •w ≈®J¡°≤ Ÿu ˚≤π°ı Ju¡ ≈®<w J¡Ffiu ≈≤ <Ìfi N_w F°u y∫°, Ÿ¥∫Õ ˚yb°fig
N_w°ªÔ Ju¡ <„©≤ ªÔu y∫u Îba tC<fi∫°u* J¡∑ Ÿ˚° b°vtÙ<J¡ıÙ J¡°u fit_J¡°≤ J¡≤ Ÿ°∫aJ¡°ÔÙfi
Ÿ∏º∫°u≈°Ÿfi°, N<ÀfiF°u` N°<Ì J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ _fi°fi°SÕ ªÔÙ yoÕ N°æ≤ ≤°<` Ju¡ fÙwfiu Ju¡ Nfi∏w≤
Ÿ¥∫°uÕÌ∫ F°ufiu≈≤ ≈Cfi#b°vtÙ<J¡ıÙ Ju¡ ≈°Ÿ N° yoÕ $ ¸>ÙJ¡°J¡°≤ J¡° J¡Ffi° Fæ <J¡ ∫<Ì oŸ ≈®J¡°≤ NSÕ
fi <J¡∫° ı°∫uy° w°u N°yu wwg-wwg _SÔ°u* tu* ı°u Ì„≤S Ÿ˚° Ju¡ ÃS°fi J¡° bdÕfi, N°<ÖJ¡
J¡t°ÕfiC‹™>°fi bdÕfi, ≤°<` tu* ≤°t N°<Ì Ju¡ Ÿ°S ZCw NSÕ Ju¡ <ª∏wfi J¡° bdÕfi, Îba ≈®°w# Ÿ¥∫°uÕÌ∫
N°<Ì J¡° bdÕfi <J¡∫° y∫° Fæ, bF NŸayw F°u ı°∫uy° $
122
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
≤Fwu Fæ*, bu fuª°≤u ≈°t≤ N°æ≤ t¥©Õ Fæ* $$1-6$$
ıF°≥ J¡FÙ* Ìæb J¡∑ ≈®fÔw° ≈®<Ÿ] Fæ, bF°≥ ≈≤ ˚Ù ≈°æ”T J¡∑ FÙ ≈®fÔw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì J¡FÙ* ≈≤ ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu <J¡∫° y∫° J¡tÕ Ìæb Ÿu (˚°À∫ Ÿu) <bfi‹¸> F°u ı°∫, w°u bF°≥
≈≤ ˚Ù fi°„ J¡≤fiub°Ôu Ju¡ ≈°æ”T J¡°u fÔbW≤ ŸtHfi° ª°<FÎ $$7$$
≈C”T Ju¡ N@Ùfi ı°u <bT∫ Fæ*, ∏FÙ* tu* ÎuŸ° F°u ŸJ¡w° Fæ, ı°u ≈C”T Ju¡ N@Ùfi fiFÙ* Fæ, bu w°u
Ìæb ≈≤ FÙ <fi˚Õ≤ Fæ* - oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıF°≥ ÎJ¡ ¸>FfiÙ tu* Ôyu F…Î Ì°u k¡Ô°u* tu* ÎJ¡ k¡Ô ©°u©Ô° (≤Ÿ„¥∏∫) F°uw° Fæ bF°≥ ≈≤
ŸJu¡ ≤Ÿ J¡° ≈˚°uy J¡≤fiub°Ôu tfiC‹∫ ∫° J¡∑nu N°<ÌJ¡°, ≈¥bÕı∏t J¡° ∫° oŸ ı∏t J¡°,
≈®∫Ãfi FÙ (≈°æ”T FÙ) ŸJu¡ ≤Ÿ J¡° <bfi°„J¡ F°uw° Fæ $ ∫F°≥ ≈≤ ıywg tu* Ÿa<Ÿ] ≈Ì°SÕ ˚Ù
<bfi°„ J¡°u ≈®°›w F°u ı°wu Fæ*, bF°≥ ≈≤ <bfi°„ J¡≤fiub°Ôu J¡° ≈®∫Ãfi N<@J¡ fÔb°fig Fæ, ∫F
ŸtHfi° ª°<FÎ $ ≈¥bÕı∏t Ju¡ N°æ≤ oŸ ı∏t Ju¡ J¡tÕ (≈°æR¡T) Ì°u ˚un°u* J¡∑ ˚°≥<w ≈≤_≈≤ Ônwu
Fæ*, fitu* ı°u fÔb°fig F°uw° Fæ, bFÙ ÌqŸ≤u J¡°u sd˚≤ tu* ≈~>°n Ìuw° Fæ $ ≤°ıba„ Ju¡ fi ≤Ffiu ≈≤
t∏`Ù N°<Ì π°≤° ≈®u¿≤w NÔaJ¨¡w F°SÙ <J¡ŸÙ <˚sCJ¡ J¡°u Ô°J¡≤ ı°u fÔ°wg ≤°ı° ffi° Ìuw° Fæ,
bF t∏`Ù, F°SÙ N°æ≤ fiy≤b°<Ÿ∫°u* Ju¡ ≈®∫Ãfi J¡° tF°fig fÔ Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ <˚sCJ¡ J¡°
≤°≠∫≈®°<›w Ju¡ NfiCJ¥¡Ô ≈¥bÕı∏t J¡° ≈C^∫ F°ufiu ≈≤ ˚Ù t∏`Ù N°<Ì J¡° ≈°æ”T ˚Ù Ÿtu* N∏∫w≤
J¡°≤d J¡F° ı° ŸJ¡w° Fæ $ ∫<Ì t∏`Ù Ô°uy F°SÙ J¡°u ˚uıfi° N°<Ì Ω°uy fi J¡≤wu, w°u <˚sCJ¡
J¡° ÔnJ¡° J¡Ì°<≈ ≤°ı° fi F°u ŸJ¡w° $ <fi_Ÿ∏ÌuF t¿∏`∫°u* J¡° ≈C”T≈®∫Ãfi <˚sCJ¡ Ju¡ ≤°≠∫Ô°˚
tu* ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d Fæ N°æ≤ <˚sCJ¡ J¡° fÔb°fig ≈C^∫ tC¶∫ J¡°≤d Fæ $ ∫F Nbÿ∫ _bÙJ¡°≤
J¡≤fi° F°uy° <J¡ ≈C”T≈®∫Ãfi FÙ ÎJ¡ ÎuŸÙ ªÙı Fæ ı°u Ÿ°@°≤d ∆∫<•w J¡°u ˚Ù fn° Ÿu fn° ≈Ì
≈®Ì°fi J¡≤° ŸJ¡wÙ Fæ $ ıæŸu ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu ˚sd J¡≤fiu ∫°uÀ∫ N∏fi J¡°u tC≥F tu* Ìf°J¡≤ <k¡≤
Ì°≥w°u* Ÿu ª¥≤ ª¥≤ <J¡∫° ı°w° Fæ bæŸu FÙ fÔb°fig ≈C”T ≈°æ”TJ¡° NbÔ‡ffi J¡≤ Ì…fÕÔ J¡°u ≈ÙŸ
±>°Ôw° Fæ $ Nw# ≈®∫Ãfi„ÙÔ tF°fÔÙ ≈C”T°u* Ju¡ Nv≈ fÔb°Ôu ≈C”T ≈˚°uy F°uwu Fæ*, oŸ<ÔÎ
bu fiJ¡°u i>uÔu Ju¡ ŸÂ„ N≈fiÙ oh~>°fiCŸ°≤ J¡tÕ tu* <fi∫C•w J¡≤wu Fæ* $ NŸtSÕ N°æ≤ Nv≈fC<]
≈C”T fÔb°fig N°æ≤ fC<]t°fig ≈C”T Ju¡ ≈°æ”T J¡°u wwg wwg ≈C”T≈®∫Ãfi J¡°u, ª°Fu bF Âÿ∫ F°u
ª°Fu NÂÿ∫, N≈fiÙ NI°fiw° Ju¡ b„ Ÿu "Ìæb' ∫° N̨‹¸> ŸtHw° Fæ $ fi ŸtSÕ ≈®°<d∫°u* tu*
ı°u N<@J¡ fÔb°fig ≈®°dÙ F°uw° Fæ, bF N°æ≤°u* J¡° <fi∫∏w° F°uw° Fæ, ∫F f°w Ÿ˚Ù <bΩt°fi
≈®°<d∫°u* tu* ≈≤_≈≤ _≈‹¸> Fæ; Ìæb J¡°uoÕ b_wC fiFÙ* Fæ, ∫F <fi<ÿªw Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ ≈¥b°uÕ•w
ŸtSÕ ≈C”T°u* J¡∑ N≈us° N<@J¡ ŸtSÕ N∏∫ ≈C”T ˚Ù Fæ*, bu fiJu¡ ≈≤ „°Ÿfi J¡≤wu Fæ* $
NwÎb bwÕt°fi ≈®°<d∫°u* tu* oŸ ≈®J¡°≤ ≈C”T≈®∫Ãfi FÙ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, ŸŸu N∏∫ JC¡~> fiFÙ*
<Ì©°oÕ Ìuw° $ Nw# Ìæb J¡°uoÕ ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ, ∫FÙ ŸtHfi° ∫C<•w∫C•w Fæ $ „°˜, t∏`Ù, F°SÙ
N°æ≤ fiy≤b°<Ÿ∫°u* J¡∑ ÎJ¡tÃ∫ J¡°u ≈®°›w F…oÕ _b°˚°<bJ¡ fC<] FÙ <˚sCJ¡ J¡°u ≤°ı° ffi°fiub°ÔÙ
N°æ≤ ≈®ı° J¡∑ ≤<sJ¡° Fæ $$8-16$$
N∏∫ Ju¡ ≈°æ”T Ÿu N∏∫ J¡°u k¡Ô J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ ∆∫<˚ª°≤ J¡∑ N°„aJ¡° J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
ŸyÕ - 6]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
123
NSb°, ıF°≥ J¡FÙ* NÔaJ¨¡w F°SÙ Ÿu <˚sCJ¡ ≤°ı° ffi°∫° ı°w° Fæ, bF°≥ ≈≤ <˚sCJ¡ J¡°
≈¥bÕı∏t J¡° ≈®fÔ ≈°æ”T ˚Ù J¡°≤d Fæ $ oŸ ı∏t tu* <J¡∫° y∫° ≈®fÔ ≈C”T≈®∫Ãfi N≈fiu fÔ Ÿu
≈¥bÕı∏t Ju¡ ≈°æ”T J¡°u fi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ N°æ≤ ≈¥bÕı∏tJ¡° ≈®fÔ ≈°æ”T oŸ ı∏t Ju¡ ≈°æ”T J¡°u
N≈fiu fÔ Ÿu fi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ $ bFÙ ≈°æ”T ŸÌ° <bı∫Ù F°uw° Fæ, ı°u πuy Ÿu ≤<Fw Fæ $ oŸÙ
ı∏t J¡° FÙ ≈°æ”T πuy„¥∏∫ F°u ŸJ¡w° Fæ, ≈¥bÕı∏t J¡° fiFÙ*; •∫°u*<J¡ bF ≈FÔu FÙ <b¿h~>∏fi
F°u ªCJ¡° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$17,18$$ Ì°ufi°u* (Îu<FJ¡ N°æ≤ ≈®°•wfi) ≈°æ”T°u* tu* Ÿu Îu<FJ¡ ≈°æ”T FÙ
≈®Ã∫sw# fÔb°fig Fæ, oŸ<ÔÎ <ıŸ ≈®J¡°≤ ∫CbJ¡ π°≤° f°ÔJ¡ ıÙw° ı° ŸJ¡w° Fæ, bæŸu FÙ oŸ
ı∏t Ju¡ ≈®∫Ãfi°u* π°≤° Ìæb (≈¥bÕı∏t J¡° ≈®∫Ãfi) ıÙw° ı° ŸJ¡w° Fæ $$19$$
N°uÔu N°<Ì <y≤fiu Ÿu ©uwÙ Ju¡ <bfi°„ N°<Ì tu* oŸŸu <b≈≤Ùw FÙ (≈°æ”T Ÿu Ìæb FÙ ≈®fÔ)
Ìu©° ı°w° Fæ, ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤Ju¡ •w ‹¸>°∏w ˚Ù Ft°≤u N˚Ù‹¸> J¡∑ FÙ <Ÿ¿] J¡≤w° Fæ,
ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu tu| <J¡Ÿ°fi°u* π°≤° bTÕ ˚≤ tu* J¡t°oÕ yoÕ ©uwÙ J¡°u ÎJ¡ FÙ <Ìfi tu* <bfi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ,
∫F tu| J¡° FÙ ≈C”T°SÕ Fæ, bæŸu FÙ N°æ≤ ıyF ˚Ù ŸtHfi° ª°<FÎ ı°u N<@J¡ ≈®∫Ãfi J¡≤w° Fæ,
ŸJ¡∑ ıÙw F°uwÙ FÙ Fæ $ b_wCw# w°u bF°≥ ≈≤ ˚Ù <J¡Ÿ°fi J¡° ≈¥bÕ ı∏t J¡° ≈C”T≈®∫Ãfi FÙ
N‹¸> π°≤° J¡°≤d Fæ $ J®¡t„# ≈°<ıÕw @fi J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu ≈≤ ˚Ù ©uÌ fiFÙ* J¡≤fi°
ª°<FÎ ıF°≥ ≈≤ N≈fi° JC¡~> b„ fiFÙ* ªÔw°, bF°≥ ≈≤ •∫° ©uÌ J¡≤fi° ? bF°≥ ≈≤ ≈Cfi# Ω°uy
J¡≤fi° FÙ <ªw Fæ $ <ıŸ J¡°∫Õ J¡°u Ft Ô°uy J¡≤ fiFÙ* ŸJ¡wu, ı°u Ft°≤Ù „<•w Ju¡ f°F≤ Fæ,
ŸJu¡ <ÔÎ ∫<Ì Ft Ì…#© J¡≤u*, w°u Ftfiu t¨Ã∫C J¡° <bfi°„ fiFÙ* <J¡∫°, bF J¡˚Ù fi J¡˚Ù Ftu* t°≤
±>°Ôuy°, ∫°u* Ÿ°uª J¡≤ ≈®<w<Ìfi ≤°ufi° ª°<FÎ $ oŸ ŸaŸ°≤ Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°SÕ Ìu„, J¡°Ô, <J®¡∫°
N°æ≤ B∆∫ Ju¡ NfiCŸ°≤ _k¥¡<wÕ J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*, <ıŸ <bT∫ tu* tfiC‹∫ N<@J¡ ≈®∫Ãfi J¡≤w° Fæ,
Ÿtu* <bı∫Ù F°uw° Fæ $$20-23$$
<ıŸ Ìu„ tu* <ıŸ J¡°Ô tu* ≈®∫Ãfi <bk¡Ô F°u ı°∫, ŸJ¡° Ã∫°y J¡≤ ÌqŸ≤u Ìu„ tu*, ÌqŸ≤u
J¡°Ô tu*, ÌqŸ≤Ù <J®¡∫° Ÿu N°æ≤ ÌqŸ≤u B∆∫ Ÿu ≈Cfi# ≈®∫Ãfi J¡≤fi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ ≈¥bÕ N°<Ì
<Ì„°N°u* tu* <bPfi N°fiu ≈≤ ˚Ù ZÙ<bÿb°<t`ıÙ Ju¡ w≈ J¡∑ W≤ <Ì„° tu* <Ÿ<] F…oÕ SÙ, ∫F
w°Ã≈∫Õ Fæ $
oŸ<ÔÎ N<@J¡°≤Ù tfiC‹∫ J¡°u ≈C”T°SÕ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤, Ÿwg „°˜°u* Ju¡ NU∫°Ÿ N°æ≤
ŸÃŸay<w π°≤° fC<] J¡°u <fitÕÔ ffi° J¡≤ ŸaŸ°≤R¡≈ Ÿ°y≤ Ÿu N≈fi° ]°≤ J¡≤fi° ª°<FÎ $ ∫u
oŸ ı∏t N°æ≤ ≈¥bÕ ı∏t Ju¡ Ì°ufi°u* ≈°æ”T ≈C”TR¡≈Ù N≤^∫ tu* Ã≈∏fi k¡Ô Ìufiu tu* ŸtSÕ b¨s Fæ*,
fitu* Ÿu ı°u N<@J¡ fÔb°fig F°uw° Fæ, bF <bı∫Ù F°uw° Fæ $ ∫F°≥ ≈≤ ın J¡° h~>uÌ F°ufiu Ÿu ÎJ¡
Ju¡ Ÿ¥©fiu ≈≤ ÌqŸ≤u J¡° yfi° ı∫ Fæ $ ı°u ≈C”T N≈fiu Îu<FJ¡ „C˚ J¡t°u˘ Ÿu ≈¥bÕı∏t Ju¡ wCh~>
J¡tÕ J¡° <bfi°„ fiFÙ* J¡≤w°, bF NI°fiÙ ıÙb N≈fiu ŸC© N°æ≤ Ì…#© tu* NŸtSÕ Fæ, ˚°b ∫F
<J¡ ÎuŸu Ô°uy N≈fiu Ì…#© Ju¡ ≈¿≤F°≤ tu* N°æ≤ ŸC© Ju¡ Ã≈°Ìfi tu* NÃ∫∏w Ì°ŸÙfi Fæ* $ bF ≈C”T
oÕÿb≤ J¡∑ ≈®u≤d° Ÿu ≈C^∫ N°æ≤ ≈°≈ Ju¡ <ffi° FÙ _byÕ NSb° fi≤J¡ J¡°u ı°w° Fæ, bF ŸÌ°
124
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
≈≤°@Ùfi ≤Fw° Fæ, bF ŸªtCª ≈„C FÙ Fæ, oŸtu* w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $ ı°u ≈C”T Ì°≤
_b˚°b Ÿu ≈®∫Ãfi J¡≤fiu tu* JC¡„Ô N°æ≤ ŸÌ°ª°≤Ù Fæ*, bu ≈C”T ıæŸu <Ÿ*F N≈fiu Ωt Ÿu <≈*ınu
Ÿu <fiJ¡Ô ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ıy∏t°uF Ÿu <fiJ¡Ô ı°wu Fæ* $ ı°u ≈C”T J¡tÕ J¡° Ã∫°yJ¡≤ J¡°uoÕ ≈C”T
(oÕÿb≤) tCHu ≈®u¿≤w J¡≤ ≤F° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ NfiSÕJ¡°¿≤dÙ JC¡J¡v≈fi° tu* ¿_Sw Fæ, ŸJ¡° Ìq≤ Ÿu
FÙ Ã∫°y J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ, bF fi≤°@t Fæ $$24-29$$
(„aJ¡° - ÎT flub Ÿ°@C J¡tÕ J¡°≤∫<w wa ∫tu‡∫°u Ô°uJu¡U∫ <∏fifiÙTwu' (∫FÙ Ÿ ≈C”T Ÿu
Nh~>u J¡tÕ J¡≤b°w° Fæ, <ıŸJ¡° oŸ Ô°uJ¡ Ÿu ]°≤ J¡≤fiu J¡∑ oh~>° J¡≤w° Fæ) "∫ N°Ãt<fi
<w‹™>fig N°Ãtfit∏w≤°u ∫t∫<w' (ı°u N∏w∫°ÕtÙ N°Ãt° tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ N°Ãt° J¡° <fi∫∏`d
J¡≤w° Fæ), oÕÿb≤# ŸbÕ˚¥w°fi°a ⁄Ìu„u&ıCÕfi <w‹™><w' (Fu NıCÕfi, oÕÿb≤ Ÿf ≈®°<d∫°u* Ju¡ ⁄Ì∫ tu*
¿_Sw Fæ) oÃ∫°<Ì ZC<w N°æ≤ _t¨<w∫°u* Ÿu <b”] oÕÿb≤ J¡° N≈Ô°≈ J¡≤ ıÙb J¡∑ _bw∏`w°
Jæ¡Ÿu J¡Fwu Fæ* ?
Ÿt°@°fi - N°≈ ˚Ù "∫S°J¡°≤Ù ∫S°ª°≤Ù wS° ˚b<w wS° ˚b<w Ÿ°@CJ¡°≤Ù Ÿ°@C˚Õb<w
≈°≈J¡°≤Ù ≈°≈°u ˚b<w (ı柰 J¡≤w° Fæ b柰 F°uw° Fæ, Ÿ°@CJ¡tÕJ¡°≤Ù Ÿ°@C F°uw° Fæ N°æ≤
≈°≈J¡tÕJ¡°≤Ù ≈°≈Ù F°uw° Fæ), "∫ıuwg ıCF…∫°Ìg ÌΩ°wg' (∫I J¡≤u*, Fbfi J¡≤u*, Ì°fi Ìu*) "J¡w°Õ
„°˜°SÕb[b°wg' (N°Ãt° J¡w°Õ Fæ, •∫°u*<J¡ J¡w°Õ J¡°u N≈u<sw ≈°∫°u* J¡° f°u@ J¡≤°fiub°Ô°
<b<@„°˜ <fi≤SÕJ¡ F°u ı°∫uy°), "fi J¡w¨ÕÃba fi J¡t°Õ<d Ô°uJ¡_∫ Ÿ¨ı<w ≈®˚C#' (oÕÿb≤ ıÙb°u*
Ju¡ fi J¡wCÕÃb J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡≤wu Fæ* N°æ≤ fi J¡t°u˘ J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡≤wu Fæ*) oÃ∫°<Ì ZC<w N°æ≤ _t¨<w Ÿu
<b”] ıÙbJ¡∑ ≈≤w∏`w° J¡° ≈®<w≈°Ìfi Jæ¡Ÿu J¡≤wu Fæ* ? N_bw∏` ıÙb J¡w°Õ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°,
•∫°u*<J¡ ∫<Ì N_bw∏` J¡°u J¡w°Õ t°fiu*yu, w°u "_bw∏`# J¡w°Õ' oŸ „°˜ Ÿu <b≤°u@ F°uy° $
fÔb°fig oÕÿb≤ J¡∑ N@Ùfiw° tu* ¿_Sw ≈C”T ŸæJ¡n°u* <b<@∫°u* N°æ≤ Fı°≤°u* <fiTu@°u* Ÿu fi w°u <J¡ŸÙ
J¡tÕ tu* ≈®b¨W <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ N°æ≤ fi <fib¨W <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ $ ÌqŸ≤Ù f°w ∫F ˚Ù Fæ <J¡
oÕÿb≤ π°≤° ıf≤Ì_wÙ f®ÊFÃ∫° N°<Ì Ì…‹J¡t°u˘ tu* ≈®b¨W J¡≤°∫° y∫° ıÙb Jæ¡Ÿu N≈≤°@Ù F°uy°
N°æ≤ _b∫a FÙ Ô°uy°ua J¡°u fC≤u J¡t°u˘ tu* ≈®b¨W J¡≤°J¡≤ ∏Fu* fi≤J¡tu* <y≤° ≤Fu ˚yb°fig bæT‡∫ N°æ≤
fiæ|¨Õ^∫ Ì°uT Ju¡ ˚°yÙ •∫°u* fi F°u*yu ? N°æ≤ N∏w∫°ÕtÙ f®°Êd Ju¡ N∏w tu* "fi°∏∫°u&w°u&¿_w B‹¸>°
fi°∏∫°u & w°u & ¿_w Z°u w ° fi°∏∫°u & w°u & ¿_w t∏w°' oÃ∫°<Ì Ÿu ıÙbJu ¡ N≈Ô°≈ π°≤°
oÕÿb≤_b°w∏c∫J¡° ŸtSÕfi Jæ¡Ÿu Ÿayw F°uy° ?
∫<Ì J¡<F∫u Ju ¡ bÔ NI ≈C ” T J¡∑ Â<‹¸> J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ J¡tÕ J ¡°^±>≈® b ¨ < W tu *
ıÙb_b°w∏c∫b°Ì Fæ, ŸJ¡°u <„<SÔ J¡≤ Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w°u* tu* ÎJ¡°Ã‡∫I°fi Ju¡ <ÔÎ ≈®b¨W
<bbuJ¡Â<‹¸> J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ oÕÿb≤_b°w∏c∫b°Ì Fæ, ŸJu¡ k¡Ô˚¥w I°fi Ÿu ≈®°›w <bbuJ¡Â<‹¸>
J¡° NbÔ‡ffi J¡≤Ju¡ "wÌuwÌg f®Ê°≈¥bÕtfi≈≤tfi∏w≤tf°flt∫t°Ãt° f®Ê Ÿb°ÕfiC˚¥#' (∫F
f®Ê J¡°≤d„¥∏∫, J¡°∫Õ≤<Fw, Nfi∏w≤, Nf°fl, ŸbÕR¡≈ Ÿu ŸfJ¡° NfiC˚b J¡≤fiub°Ô° Fæ),
"fi J¡w¨ÕÃba fi J¡t°Õ<d' oÃ∫°<Ì ZC<wb°Ì N°æ≤ _t¨<wb°Ì Fæ $ ıæŸu _b›fi N°æ≤ Ì≈Õd N°<Ì tu*
J¡°‹™>F_wÙ Ju¡ @°bfi J¡°u F_wÙ J¡∑ Â<‹¸> Ÿu Ìu©fiu ≈≤ F_wÙ FÙ Ì°ænw° Fæ fi <J¡ J¡°‹™>, J¡°‹™>
ŸyÕ - 6]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
125
J¡∑ Â<‹¸> Ÿu Ìu©fiu ≈≤ J¡°‹™>> FÙ Ì°ænw° Fæ fi <J¡ F_wÙ, ≈≤t°SÕÂ<‹¸> Ÿu Ìu©fiu≈≤ w°u fi F_wÙ
Fæ, fi J¡°‹™> Fæ N°æ≤ fi @°bfi <J®¡∫° FÙ Fæ, Ju¡bÔ N<bJ¨¡w ≈C”T, Ì≈Õd N°<Ì FÙ Fæ*, bæŸu FÙ ∫u
b°Ì Fæ, w°u t°us Ju¡ ≈°∫ Ju¡ ≈®bwÕJ¡ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ J¡° ≈®_wCw ≈Ìu„ NI ≈C”T°u* Ju¡ <ÔÎ Fæ,
oŸ<ÔÎ ∫F°≥ ≈≤ oÕÿb≤_b°w∏c∫b°ÌJ¡° <fi≤°J¡≤d <ªw FÙ Fæ $ ˚yb°fi ZÙ„aJ¡≤°ª°∫ÕıÙ
J¡° ˚°‹∫ ˚Ù Fæ-"wtuwt<bΩ°¶∫t°Ãt°fi°Ãtfi°u„°˜°<d <b<@<fiTu@t°us≈≤°<d' (oŸ
N<bΩ°R¡≈ N°Ãt° N°æ≤ Nfi°Ãt° Ju¡ N∏∫°u∏∫°º∫°Ÿ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ Ÿ˚Ù ≈®t°d, ≈®tu∫
N°<Ì Ô°æ<J¡J¡ ∆∫bF°≤ N°æ≤ <b<@, <fiTu@ wS° t°us≈≤J¡ Ÿ‡≈¥dÕ „°˜ ˚Ù ≈®b¨W Fæ*) $
oŸ ≈®J¡°≤ NI°fiÙ ıÙb J¡∑ Â<‹¸> Ÿu <Ÿ] ıÙb_b°w∏c∫-≈s tu* ≈®°›w J¡t°u˘ Ju¡ NfiCŸ°≤
<fi∫∏`d J¡≤fiub°Ôu oÕÿb≤ tu* bæT‡∫ N°æ≤ fiæ|¨Õ^∫ Ì°uT fiFÙ* Fæ*, ∫F ˚°b Fæ $
ŸaŸ°≤ tu* Fı°≤°u* ı°u ∆∫bF°≤ Fæ*, fituu* Ô°˚ N°æ≤ F°<fi F…N° J¡≤wu Fæ* $ fitu* ≤°y N°æ≤ πuT
J¡° Ã∫°yJ¡≤ „°˜°fiCŸ°≤ ≈®∫Ãfi J¡≤fi° ª°<FÎ $ J¡˚Ù <b¿h~>∏fi fi F…oÕ „°˜°fiCJ¥¡Ô N≈fiÙ
t∫°ÕÌ° J¡° Ã∫°y fi J¡≤ ≤Fu ≈C”T J¡°u ıæŸu Ÿ°y≤ tu* ≤Ãfi ≈®°›w F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ Ÿ‡≈¥dÕ N˚Ù‹¸>
≈®°›w F°uwu Fæ* $ <ıfiŸu ŸC©≈®°<›w N°æ≤ Ì…#©<fib¨<W F°uwÙ Fæ, fi Nbÿ∫ J¡wÕ∆∫ J¡°∫°u˘ tu*
≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ŸÌ° wÃ≈≤ ≤Ffiu J¡°u FÙ <bπ°fi Ô°uy ≈°æ”T J¡Fwu Fæ*, •w wÃ≈≤w° ∫<Ì
„°˜°fiCŸ°≤ F°u, w°u bF ≈≤t≈C”T°SÕJ¡∑ Ÿ°@J¡ F°uwÙ Fæ $ ÌuFŸaª°ÔfiR¡≈ <J®¡∫° Ÿu (yC”
Ÿub°R¡≈ J¡°∫Õ Ÿu), Ÿ≠ıfi°u* Ju¡ Ÿt°yt Îba N°Ãt_bR¡≈ J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiub°Ôu Ÿwg„°˜°u*
Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu NŸa˚°bfi°, <b≈≤Ùw ˚°bfi° N°<Ì Ì°uT°u* Ju¡ <fi≤°J¡≤d≈¥bÕJ¡ wÙ‚d F…oÕ fC<] Ÿu
N°Ãt° J¡° ı°u _b∫a ]°≤ <J¡∫° ı°w° Fæ, bF _b°SÕŸ°@J¡w° Fæ $ <bπ°fi Ô°uy N∏w≤<Fw Îba
NI°fiJ¨¡w <bTtw° Ÿu „¥∏∫ ≈≤t°SÕ b_wC J¡°u (f®Ê) ı°fiwu Fæ* $ •w ≈≤t°SÕ b_wC <ıfiŸu
≈®°›w F°u, fi „°˜ N°æ≤ Ÿ°@CN°u* J¡∑ ŸÌ° Ÿub° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $ ı°u Ì°ufi°u* Ô°uJ¡°u* tu <Fw
J¡≤fiub°Ô° ≈C”T ≈®∫Ãfi Fæ, ÌubÔ°uJ¡ Ju¡ ˚°uy Ÿu Nb<„‹¸> bFÙ ≈¥bÕı∏t J¡° ≈°æ”T ÌubÔ°uJ¡ Ÿu
∫F°≥ N°∫u F…Î ≈C”T J¡° "Ìæb' J¡FÔ°w° Fæ $ ∫F ™>ÙJ¡ Fæ, oŸtu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ
N°æ≤ oŸJ¡∑ Ft <fi∏Ì° ˚Ù fiFÙ* J¡≤wu Fæa $ ı°u Ô°uy t¥»°u* π°≤° N≈fiÙ J¡≈°uÔJ¡v≈fi° Ÿu y»u F…Î
"Ìæb' J¡°u t°fiwu Fæ*, bu <bfi°„ J¡°u ≈®°›w F°u y∫u Fæ*, ∫°u* Ft fiJ¡∑ <fi∏Ì° J¡≤wu Fæ* $ ŸÌ° N≈fiu
≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu FÙ Ì°ufi°u Ô°uJ¡°u* tu* <Fw F°uw° Fæ, ıæŸu J¡ÔJ¡° Ì…‹J¡tÕ N°ıJu¡ ŸÃJ¡tÕ Ÿu „°u˚°
J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ bwÕt°fi ı∏t Ju¡ „C˚ J¡t°u˘ Ÿu ≈¥bÕı∏t Ju¡ Ì…‹J¡tÕ „°u˚° J¡°u ≈®°›w F°u
ı°wu Fæ* $ ı°u tfiC‹∫ ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ „C˚ J¡°∫Õ tu* ŸaÔÀfi F°uw° Fæ, ŸJ¡° k¡Ô F°S tu* ≤•©u F…Î
N°≥bÔu Ju¡ Ÿt°fi ≈°æ”T Ÿu FÙ Ÿ°k¡ Ìu©° y∫° Fæ $ ı°u ≈®Ã∫sJ¡° Ã∫°yJ¡≤ ÌæbR¡≈ t°uF tu*
<fitÀfi F°uw° Fæ bF ≈≤t t¥» Fæ $ Fu ZÙ≤°tª∏B, oŸ<ÔÎ N≈fiÙ J¡°u≤Ù J¡≈°uÔJ¡v≈fi° Ÿu Ã≈∏fi
NwÎb <tØ∫°˚¥w Ÿ‡≈¥dÕ J¡°≤d N°æ≤ ≈®∫°uıfi°u*Ÿu ≤<Fw "Ìæb' J¡∑ ≈us° J¡≤ N≈fiu ≈°æ”T J¡°
NbÔ‡ffi J¡≤°u $$30-39$$
bF ≈°æ”T •∫° Fæ, <ıŸJu¡ NbÔ‡ffi Ju¡ <ÔÎ N°≈ ≈Ìu„ Ìuwu Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
buÌ-„°˜°u* π°≤° N°æ≤ tF°≈C”T°u* Ju¡ „C˚ N°ª°≤ Ÿu N<w <b_w¨w <b<b@ Ìu„ @t°u˘ π°≤°
126
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
Ÿt<SÕw ı°u <ªW„C<]R¡≈ N°æ≤ I°fiR¡≈ N<w ≈®<Ÿ] k¡Ô Fæ, ŸJ¡∑ ⁄Ì∫ tu* N<w ÃJ¡¸>
N<˚Ô°T° F°ufiu ≈≤ ŸJ¡°u ≈®°›w J¡≤fiu J¡∑ oh~>° Ÿu ¿ªW tu* <J®¡∫° F°uwÙ Fæ, ŸJu¡ Nfi∏w≤
o¿∏B∫, F°S, ≈æ≤ N°<Ì tu* <J®¡∫° F°uwÙ Fæ, wf ≈C”T Zbd, tfifi N°<Ì J¡≤w° Fæ, oŸÙJ¡°u
≈°æ”T J¡Fwu Fæ* $ N<@J¡°≤Ù ≈C”TJ¡° ı∏t ≈C”T°SÕJ¡∑ <Ÿ<] F°ufiu ≈≤ FÙ Ÿk¡Ô F°uw° Fæ,
N∏∫S° fiFÙ*, ∫F ı°fiJ¡≤ ŸÌ° N°Ãt≈®∫Ãfi tu* ŸaÔÀfi ≤Ffi° ª°<FÎ $ wÌ…≈≤°∏w oŸ
≈®∫Ãfi≈≤°∫dw° J¡°u Ÿwg„°˜°u* Ju¡ NU∫°Ÿ, Ÿ∏w tF°Ãt°N°u* N°æ≤ <bπ°fi°u* J¡∑ Ÿub° π°≤°
N°ÃtI°fiR¡≈ k¡Ô≈®°<›w Ÿu Ÿk¡Ô ffi°fi° ª°<FÎ $ ∫<Ì ≈°æ”T J¡° NbÔ‡ffi <J¡∫° ı°∫, w°u
bF Nbÿ∫ Ìæb J¡°u ıÙw Ôuw° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ Ìæb N°æ≤ ≈°æ”T Ju¡ fÔ°fÔ Ju¡ <bª°≤ Ÿu ˚∆∫,
„t, Ìt N°<Ì Ÿ°@fi°u* Ÿu Ÿ‡≈∏fi Îba Zu‹™> ≈C”T°u* J¡∑ Ÿub° tu* <fiÃ∫ ŸaÔÀfi N<@J¡°≤Ù ≈C”T°u*
J¡°u Zbd, tfifi N°<Ì π°≤° w[bI°fiJ¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ Ωt J¡≤fi° ª°<FÎ $ ∫F N<@J¡°≤Ù
ıÙb J¡°u oŸ ı∏t tu* Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤fiu ∫°uÀ∫ ŸFı ≈°æ”T FÙ ≈≤t ≈C”T°SÕÔ°˚ J¡° FuwC Fæ, ÎuŸ°
<fiÿª∫ J¡≤ ŸÌ° N°fi∏ÌtÀfi Ÿb°uÕÃJ¨¡‹¸> f®ÊbuW°N°u* J¡∑ „CZ¥T°R¡≈ Nt°u| t@C≤ Wt N°æT<@
Ÿu <b<b@ ı∏tt≤d≈≤‡≈≤°R¡≈ ˚b≤°uy J¡°u „°∏w J¡≤u* $$40-43$$
~>™>° ŸyÕ Ÿt°›w
Ÿ°wb°≥ ŸyÕ
≈®ªC≤ Ì°F≤d N°æ≤ ≈®Ã∫CÌ°F≤d°u* wS° ∫C<•w∫°u* Ÿu ≈°æ”T J¡∑ ≈®@°fiw° J¡° ŸtSÕfi $
Ìæb J¡° <fi≤°J¡≤d J¡≤ ≈FÔu ı°u ≈°æ”T≈®@°fiw° J¡° ŸtSÕfi <J¡∫° y∫° S°, ŸÙJ¡°u
Ì°F≤d N°æ≤ ≈®Ã∫CÌ°F≤d π°≤° » J¡≤fiub°Ôu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ≈≈<W≈¥bÕJ¡ <Fw°u≈Ìu„π°≤°
N<@J¡°¿≤∫°u* J¡°u ≈C”T°SÕ J¡∑ N°u≤ N°J¨¡‹¸> J¡≤wu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, ≤°uy≤<Fw, _bv≈ t°fi<ŸJ¡ ≈Ùn° Ÿu ∫C•w ÌuF J¡°u
≈®°›w J¡≤ N°Ãt° tu* oŸ ≈®J¡°≤ <ªW J¡∑ ÎJ¡°y®w° J¡≤u <J¡ <ıŸŸu <k¡≤ ı∏t FÙ fi F°u $ ı°u
≈C”T ≈°æ”T Ÿu Ìæb J¡°u ıÙwfiu J¡∑ oh~>° J¡≤w° Fæ, ŸJu¡ oŸ Ô°uJ¡ tu* N°æ≤ ≈≤Ô°uJ¡ tu*
Ÿ‡≈¥dÕ tfi°u≤S ≈¥dÕ F°u ı°wu Fæ* $ ı°u Ô°uy Ωt J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìæb ≈≤ <fi˚Õ≤ ≤Fwu Fæ*,
bu N°Ãt„`C NSÕ, @tÕ, J¡°t N°æ≤ t°us J¡° <bfi°„ J¡≤wu Fæ* $ ≈C”T°SÕ N°æ≤ ŸJu¡ Ÿ°@fi°u*
J¡∑ _k¥¡<wÕ Ÿa<bwg_≈∏Ì Fæ ŸŸu fiJu¡ Ÿ°@fi J¡∑ oh~>° Ÿu ı∏∫ ≈®∫Ãfi tfi#_≈∏Ì Fæ NS°Õwg
»ŸaJ¡v≈, ŸŸu J¡tuÕ<∏B∫°u* N°æ≤ Nay°u* Ju¡ Ÿaª°Ôfi J¡∑ ≈®b¨<W o¿∏B∫_≈∏Ì Fæ NS°Õwg
J¡°∫Õ≈®b¨<W ∫° NfiC‹™>°fi tu* ≤w F°ufi° $ fC<], tfi N°æ≤ J¡tuÕ¿∏B∫°u*J¡∑ •w ªu‹¸>°Î≥ ≈°ææ”T Ju¡
R¡≈ Fæ* •w ≈C”T≈®∫Ãfi°u* Ÿu FÙ ŸaJ¡<v≈w k¡Ô J¡∑ ≈®°<›w F°uwÙ Fæ $ Ÿ°sÙ ªuwfi tu* ≈FÔu
ıæŸÙ <bT∫°<˚∆∫<•w (<bT∫ I°fi) F°uwÙ Fæ, bæŸÙ FÙ tfi tu* <J®¡∫° F°uwÙ Fæ, tfi Ju¡ ∆∫°≈°≤
Ju¡ NfiCŸ°≤ J¡tuÕ<∏B∫°u* tu* ∆∫°≈°≤ F°uw° Fæ, J¡tuÕ¿∏B∫°u* Ju¡ ∆∫°≈°≤ Ju¡ NfiCR¡≈ „°≤Ù¿≤J¡ <J®¡∫°
Ju¡ NfiCŸ°≤ FÙ k¡Ô J¡∑ <Ÿ<] F°uwÙ Fæ $ Ô°uJ¡ tu* Ô°æ<J¡J¡ ∫° bæ<ÌJ¡ k¡Ô Ju¡ <ÔÎ ıF°≥ ıæŸu
ıæŸu ≈C”T≈®∫Ãfi J¡∑ N°bÿ∫J¡w° F°uwÙ Fæ bF°≥ bæŸu FÙ ≈C”T≈®∫Ãfi Ju¡ ≈∫°uy Ÿu k¡Ô J¡∑
ŸyÕ - 7]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
127
<Ÿ<] F°uwÙ Fæ ∫F f°w fhª°u* wJ¡ J¡°u <b<Ìw Fæ $ ıæŸu º∫°fi N°<Ì tu* t°fi<ŸJ¡ ≈®∫Ãfi FÙ
≈®@°fi Fæ, N°Ÿfi wS° t°æfi ŸJu¡ Nay Fæ*, _wC<w J¡≤fiu tu* b°<ªJ¡ ≈®∫Ãfi ≈®@°fi Fæ*, ÎJ¡°y®w°
N°æ≤ º∫u∫ Ìubw° J¡∑ N<˚tC©w° ŸJu¡ Nay Fæ*, ∫°`° N°<Ì tu* J¡°<∫J¡ ≈®∫Ãfi FÙ ≈®@°fi Fæ,
b°dÙ N°æ≤ tfi J¡° <fi∫∏`d ŸJu¡ Nay Fæ* $ J¡FÙ* ≈≤ Ì°u Ì°u ≈®∫Ãfi ≈®@°fi ≤Fwu Fæ*, J¡FÙ*
≈≤ wÙfi ≈®∫Ãfi ≈®@°fi ≤Fwu Fæ*, oŸ ≈®J¡°≤ Ÿf ıyF ≈°æ”T FÙ Ìu©° ı°w° Fæ, Ìæb w°u J¡FÙ*
Ìu©° fiFÙ* y∫°, oŸ<ÔÎ bF NŸwg Fæ $ Fu ZÙ≤°tıÙ, ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu FÙ f¨F_≈<w Ìubw°N°u*
Ju¡ yC” ffiu N°æ≤ ≈C”T°SÕ Ÿu FÙ „CJ®¡°ª°∫Õfiu ÌæÃ∫≤°ı°u* J¡° yC”Ãb≈Ì ≈®°›w <J¡∫° S° $
ÌÙfiw°, Ì¿≤Bw° N°<Ì Ì…#©°u* Ÿu ≈Ù<nw F…Î ˚Ù NfiuJ¡ tF°≈C”T N≈fiu ≈°æ”T Ÿu (≈®∫Ãfi
Ÿu) FÙ tFu∏B Ju¡ ŸÂ„ Îuÿb∫Õ„°ÔÙ F°u y∫u Fæ* $ F¿≤ÿª∏B, fiÔ, ∫C<@<‹™>≤ N°<Ì J¡°
o<wF°Ÿ oŸ f°w J¡° Ÿ°sÙ Fæ $ tF°Ÿ‡≈<W∫°u* J¡° ≈˚°uy J¡≤fiub°Ôu wS° fi <b≈CÔ
bæ˚b°u* Ju¡ N<@≈<w <ıfiJ¡° <J¡ _t≤d J¡≤fiu tu* N°ÿª∫Õ F°uw° Fæ, fiF…T N°<Ì tF°≈C”T
N≈fiuFÙ ≈°æ”TÌ°uT Ÿu fi≤J¡y°tÙ F…Î, ÃJ¡¸> ≈Ì Ÿu ˚®‹¸> F…Î $ Ÿ˚Ù ≈®°dÙ Fı°≤°u* Ÿ‡≈<W∫°u*
N°æ≤ <b≈<W∫°u* J¡°u N°æ≤ <b<b@ Ì„°N°u* J¡°u N≈fiu ˚Ôu fC≤u ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu FÙ ≈°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu ≤°tª∏BıÙ, „°˜°U∫°Ÿ, yC”≈Ìu„ N°æ≤ N≈fi° ≈¿≤Zt ofi wÙfi°u* Ÿu FÙ ≈C”T°SÕ J¡∑
<Ÿ<] Ìu©Ù ı°wÙ Fæ, Ô°æ<J¡J¡ ≈C”T°SÕ N≈fiu ≈¿≤Zt Ÿu FÙ <Ÿ] F°uwu Fæ, ∫I, ∫°y N°<Ì
N≈fiu ≈¿≤Zt N°æ≤ „°˜ J¡∑ ŸF°∫w° Ÿu <Ÿ] F°uwu Fæ* N°æ≤ I°fi N≈fiu ≈¿≤Zt, „°˜ J¡∑
ŸF°∫w° wS° yC” Ju¡ ≈Ìu„ Ÿu <Ÿ] F°uw° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ wÙfi <Ÿ<]∫°≥ ≈C”T°SÕ Ÿu
FÙ Ìu©Ù ı°wÙ Fæa, Ìæb Ÿu <Ÿ<]∫°≥ J¡˚Ù fiFÙ* Ìu©Ù yoÕ $ N≈fi° NU∫CÌ∫ ª°Ffiub°Ô° ≈C”T
N„C˚ J¡t°u˘ tu* ŸaÔÀfi tfi J¡°u ≈®∫Ãfi Ÿu „C˚ J¡t°u˘ tu* Ôy°∫u, ∫F Ÿ‡≈¥dÕ „°˜°u* Ju¡ Ÿ°≤°a„
J¡° Ÿay®F Fæ $ bß, ı°u b_wC J¡v∫°dJ¡°≤Ù Fæ, wCh~> fiFÙ* Fæ (Ÿb°uÕÃJ¨¡‹¸> Fæ), ı°u <bfi°„
≤<Fw (N<bfi°„Ù) Fæ, ŸÙJ¡° ≈®∫Ãfi Ÿu Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤°u, ÎuŸ° ≈Ìu„ yC”ıfi ŸÌ° Ìuwu Fæ* $
ıæŸu-ıæŸu tæ* ≈®∫Ãfi J¡”≥y°, bæŸu bæŸu FÙ tCHu „Ù|® k¡Ô ≈®°›w F°uy°, ÎuŸ° <fiÿª∫ J¡≤Ju¡
tæ* ≈®∫Ãfi Ÿu „C˚ k¡Ô J¡° ˚°ıfi F…N° Fq≥, Ìæb Ÿu tu≤° JC¡~> ˚Ù ≈J¡°≤ fiFÙ* F…N° $ ≈°æ”T
Ÿu ≈C”T°u* J¡°u N˚Ù‹¸> ≈Ì°SÕ ≈®°›w F°uwu Fæ* N°æ≤ ≈°æ”T Ÿu fC<]t°fig ıfi°u* Ju¡ ≈≤°J®¡t J¡∑ b¨<]
F°uwÙ Fæ $ Ìæb w°u Ì…#©Ÿ°y≤ tu* ±¥>fu F…Î Ì…fÕÔ<ªWb°Ôu Ô°uy°u* Ju¡ N°≥Ÿ¥ ≈°u*~>fi° t°` Fæ N°æ≤
JC¡~> fiFÙ* Fæ, ˚°b ∫F <J¡ Ì…#©Ù Ô°uy°u* J¡°u ŸtH°fiu fCH°fiu N°æ≤ »°»Ÿ f°≥@fiu Ju¡ <ÔÎ Ô°uy
Ìæb-Ìæb ≈CJ¡°≤wu Fæ* $ Ô°uJ¡ tu* ≈®Ã∫s N°<Ì ≈®t°d°u* Ÿu ≈C”T≈®∫Ãfi J¡° k¡Ô N∏∫ Ìu„ tu*
ytfi N°<Ì Ÿf Ô°uy°u* J¡°u ŸÌ° <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $ ∫<Ì ≈C”T ≈°æ”T J¡° NbÔ‡ffi fiFÙ* J¡≤u,
w°u ŸJ¡° N∏∫ Ìu„ tu* ytfi Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? ı°u ≈C”T ˚°uıfi J¡≤w° Fæ bFÙ w¨›w F°uw°
Fæ, ı°u ˚°uıfi fiFÙ* J¡≤w° bF J¡˚Ù ˚Ù w¨›w fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, ı°u ªÔw° Fæ bFÙ N∏∫ Ìu„
tu* ≈F…≥ªw° Fæ, ytfi fi J¡≤fiub°Ô°u* J¡∑ J¡Ì°<≈ N∏∫ Ìu„tu* y<w fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ı°u b•w°
Fæ, bFÙ f°uÔ ŸJ¡w° Fæ, ı°u Nb•w° Fæ bF •∫° f°uÔuy° ? oŸŸu <Ÿ] Fæ <J¡ ≈C”T°u* J¡°
≈C”T≈®∫Ãfi FÙ Ÿk¡Ô Fæ, Ìæb fiFÙ* $ ≈°æ”T Ÿu FÙ fC<]t°fig ≈C”T fnu ˚ÙTd ŸaJ¡¸>°u* J¡°u f°w
128
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
FÙ f°w tu* ≈°≤ J¡≤ ı°wu Fæ*, fi <J¡ ≈°æ”T≤<Fw (NJ¡tÕ^∫w°R¡≈) Ìæb ≈≤ <fi˚Õ≤ F°uJ¡≤ $
ı°u ≈C”T ı柰-ı柰 ≈®∫Ãfi J¡≤w° Fæ, Ÿu b柰-b柰 k¡Ô ≈®°›w F°uw° Fæ, oŸ Ô°uJ¡ tu*
ı°u F°S ≈≤ F°S ≤©J¡≤ ªC≈ª°≈ fæ™>° ≤Fw° Fæ, Ÿu w<fiJ¡ ˚Ù k¡Ô fiFÙ* <tÔ ŸJ¡w° $
Fu ≤°t, „C˚ ≈C”T°SÕ Ÿu (≈°æ”T Ÿu) „C˚ k¡Ô <tÔw° Fæ N°æ≤ N„C˚ ≈C”T°SÕ Ÿu N„C˚ k¡Ô
<tÔw° Fæ, wC‡Fu* ıæŸu k¡Ô J¡∑ N<˚Ô°T° F°u bæŸu ≈C”T°SÕ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ Ÿ k¡Ô Ju¡
˚°yÙ ffi°u $ ≈C”T°SÙÕ ≈C”T°u* J¡°u Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ju¡ NfiCŸ°≤ ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu J¡˚Ù „Ù|® N°æ≤
J¡˚Ù JC¡~> <bÔ‡f Ÿu <ıŸ k¡Ô J¡∑ ≈®°<›w F°uwÙ Fæ, ŸÙ J¡°u NI°fiÙ ΩtFÙfi ∆∫<•w
"Ìæb' J¡Fwu Fæ* $ fi w°u "Ìæb' J¡° fi∫fi°u* Ÿu Ì„Õfi F°uw° Fæ, fi bF J¡FÙ* _byÕ N°<Ì N∏∫ Ô°uJ¡
tu* FÙ <_Sw Fæ $ ≈C”T°SÙÕ J¡° _byÕÔ°uJ¡ tu* <_Sw J¡tÕk¡Ô FÙ Ìæbfi°t Ÿu ≈CJ¡°≤° ı°w° Fæ $
oŸ Ô°uJ¡ tu* ≈C”T ≈æÌ° F°uw° Fæ, f»w° Fæ, <k¡≤ b¨] F°uw° Fæ, ≈≤ Ÿ ≈C”T tu* ıæŸu
b¨]°_S°, ∫°æbfi N°æ≤ f°v∫°b_S° <Ì©°oÕ ÌuwÙ Fæ, bæŸu Ìæb fiFÙ* <Ì©°oÕ Ìuw° $ N≈fiu
N˚Ù‹¸> J¡°u ≈®°›w J¡≤°fiub°ÔÙ J¡°∫Õt°`wÃ≈≤w° J¡°u <bπ°fi Ô°uy ≈°æ”T J¡Fwu Fæ*, ŸÙŸu Ÿf
JC¡~> ≈®°›w <J¡∫° ı°w° Fæ $ ÎJ¡ _S°fi Ÿu ÌqŸ≤u _S°fi J¡∑ ≈®°<›w ≈æ≤°u* Ju¡ ≈C”T°SÕ Ÿu F°uwÙ
Fæ, F°S J¡° <J¡ŸÙ b_wC J¡°u ≈J¡nfi° F°S Ju¡ ≈°æ”T Ÿu F°uw° Fæ N°æ≤ oŸÙ ≈®J¡°≤ N∏∫°∏∫
Nay°u* Ju¡ N∏∫°∏∫ ∆∫°≈°≤ (ªu‹¸>°Î≥) ≈°æ”T Ÿu FÙ F°uwu Fæ*, Ìæb Ÿu fiFÙ* $ Nfi˚Ù‹¸> ≈Ì°SÕ J¡∑
≈®°<›w J¡≤°fiub°Ôu J¡°∫Õ tu* ı°u ŸaÔÀfiw° Fæ, bF ∏tW J¡∑ ªu‹¸>° Fæ, ŸŸu J¡°uoÕ ˚Ù „C˚
k¡Ô ≈®°›w fiFÙ* F°uw°, N„C˚ (fi≤J¡≈°w N°<Ì) k¡Ô FÙ ≈®°›w F°uw° Fæ $ ÌuFª°Ôfi≈≤‡≈≤°R¡≈
yC”Ÿub° N°æ≤ Zbd N°<Ì <J®¡∫° Ÿu wS° Ÿ≠ıfiŸay<w N°æ≤ „°˜≈¿≤„ÙÔfi N°<Ì Ÿu
wÙ‚d F…oÕ fC<] Ÿu ı°u _b∫a N≈fiÙ N°Ãt° J¡° ]°≤ <J¡∫° ı°w° Fæ, bFÙ _b°SÕŸ°@J¡w°
Fæ $ NI°fiJ¨¡w <bTtw° J¡∑ <fib¨<W Ÿu ≈Ô<sw Nfi∏w N°fi∏ÌR¡≈ N≈fiu ≈≤t°SÕ J¡°u ı°u
ı°fiwu Fæ* N°æ≤ <ıfiŸu •w N°fi∏Ì ≈®°›w <J¡∫° ı°w° Fæ, fi „°˜ N°æ≤ tF°Ãt°N°u* J¡∑
≈®<d≈°w≈¥bÕJ¡ Ÿub° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $ f°≤-f°≤ Ÿ≠ıfiŸay<w J¡° k¡Ô fiJu¡ wCv∫ „ÙÔ_b˚°b J¡∑ ≈®°¿›w Fæ N°æ≤ „°˜°U∫°Ÿ J¡° k¡Ô „°˜ w°Ã≈∫ÕI°fi Fæ $ fC<] Ÿu Ÿwg
„°˜°U∫°ŸR¡≈ yCd F°uw° N°æ≤ Ÿwg „°_` Ju¡ NU∫°Ÿ N°<Ì Ÿu fC<] J¡∑ b¨<] F°uwÙ Fæ $
ıæŸu bT°ÕJ¡°Ô tu* w°Ô°f N°æ≤ J¡tÔ ≈≤_≈≤ J¡∑ „°u˚° f»°wu Fæ*, bæŸu FÙ <ª≤J¡°Ô Ju¡
NU∫°Ÿ Ÿu t<w N°æ≤ t<w Ÿu „°˜°U∫°Ÿ J¡∑ b¨<] F°uwÙ Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ tfiC‹∫ ıæŸu ıæŸu
yC”Ÿub° N°æ≤ „°˜°U∫°Ÿ tu* wÃ≈≤ F°uw° Fæ bæŸu bæŸu ŸJ¡° f°u@ f»w° Fæ N°æ≤ ıæŸu-ıæŸu
f°u@ J¡∑ N<˚b¨<] F°uwÙ Fæ bæŸu bæŸu yC” N°æ≤ „°˜ tu* <bÿb°Ÿ f»w° Fæ $ fiJ¡∑ b¨<] F°ufiu
≈≤ ŸC© J¡∑ b¨<] F°uwÙ Fæ, wÌfi∏w≤ W≤°uW≤ ˚¥<tJ¡° tu* N°R¡» F°uw° Fæ $$1-29$$
w[bf°u@ J¡∑ b¨<] Ju¡ <ÔÎ fF…w J¡°ÔwJ¡ ∫Ãfi J¡≤fi° ª°<FÎ ÎuŸ° J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ •w
f°w J¡°u FÙ ≈Cfi# J¡Fwu Fæ* $
f°v∫°b_S° Ÿu ÔuJ¡≤ ≈¥dÕR¡≈ Ÿu NU∫_w „°˜ Îba ŸÃŸay N°<Ì yCd°u* Ÿu ≈°æ”T π°≤°
N≈fi° <FwJ¡°≤Ù _b°SÕ <Ÿ] F°uw° Fæ $ ˚yb°fi <b‹dC fiu ≈°æ”T Ÿu FÙ ÌæÃ∫°u* Ju¡ «¡≈≤ <bı∫
ŸyÕ - 8]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
129
≈®°›w J¡∑, ≈°æ”T Ÿu FÙ Ô°uJ¡°u* <J¡ <J®¡∫°Î≥ <fi∫w J¡∑ N°æ≤ ≈°æ”T Ÿu FÙ Ô°uJ¡°u* J¡∑ ≤ªfi° J¡∑, Ìæb
Ÿu fiFÙ* $ Fu ≤|Cfi∏Ìfi, oŸ ıywg tu* Ju¡bÔ ≈C”T≈®∫Ãfi FÙ ≈C”T°SÕ J¡° FuwC Fæ $ ∫F°≥ N°≈
<ª≤J¡°Ô wJ¡ b柰 ≈°æ”T J¡∑<ı∫u ıæŸu <J¡ Fu Ÿ°æ‡∫, N°≈ b¨s, Ÿ≈Õ N°<Ì ∫°u<fi∫°u* J¡°u ≈®°›w
fi F°u* $$30-32$$
Ÿ°wb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
N°™>b°≥ ŸyÕ
≈¥bÕ ŸyÕ tu* ≈®ªC≤ Ì°F≤d°u* π°≤° b<dÕw Ìæb<tØ∫°ÃbJ¡°, ≈ıÙ∆∫<b≤°u@ N°<Ì ∫C<•w∫°u* Ÿu
˚Ù, ŸtSÕfi $
oŸ ≈®J¡°≤ Ìæb J¡° <fi≤°J¡≤d J¡≤ ≈°æ”T J¡∑ _bw∏`w° J¡° ŸtSÕfi J¡≤fiu≈≤ ˚Ù <bÿb°Ÿ fi
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ˚®t tu* ≈n ≤Fu N°æ≤ ≈FÔu _b∫a <b_w°≤ Ÿu b<dÕw (N) Îba NfiuJ¡ ZC<w, _t¨<w,
≈C≤°d N°æ≤ o<wF°Ÿ tu* ≈®<Ÿ] Ìæb J¡° N≈Ô°≈ J¡≤fi° J¡<™>fi FÙ fiFÙ* NŸa˚b Fæ ∫°u* ŸtH ≤Fu
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u tC©°J¨¡<w N°<Ì Ÿu w°nJ¡≤ ıf wJ¡ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u Ìæb J¡∑ _bw∏`w°
tu* ≈ıÙ∆∫°<b≤°u@ fiFÙ* <Ì©Ô°∫° ı°∫uy° wfwJ¡ ∏Fu* <bÿb°Ÿ fiFÙ* F°uy°, oŸ<ÔÎ ŸJ¡°u
<Ì©Ô°fiu J¡∑ oh~>° Ÿu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° #
Fu ZÙ≤°tª∏B, <ıŸJ¡∑ fi ı°<w Fæ ∫° fi NfiCyw „≤Ù≤ Ju¡ Nb∫b°u* J¡° Ÿay™>fi FÙ Fæ, fi
J¡tÕ Fæ*, fi ªu‹¸>°Î≥ Fæ* N°æ≤ fi <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° ≈≤°J®¡t FÙ Fæ Ÿ Ìæb J¡° Jæ¡Ÿ° _bR¡≈ Fæ oŸ f°w
J¡°u <fidÕ∫≈¥bÕJ¡ ∫S°SÕR¡≈ Ÿu J¡°uoÕ fiFÙ* fwÔ° ŸJ¡w°, ª¥≥<J¡ Ÿu fw°fi° J¡<™>fi FÙ fiFÙ*
NŸ‡˚b Fæ, oŸ<ÔÎ <tØ∫°I°fi Ju¡ Ÿt°fi ŸJ¡∑ Ju¡bÔ Ô°uJ¡≈®<Ÿ<]t°` Fæ $$1$$
<J¡Ÿ N<@‹™>°fi J¡°u ÔuJ¡≤ Ìæb˚®°¿∏w F°uwÙ Fæ ? ÎuŸÙ „aJ¡° F°ufiu ≈≤ N<@‹™>°fi J¡°u <Ì©Ô°wu
F…Î ≈≤_≈≤ ∆∫bF°≤ J¡° _≈‹¸>ÙJ¡≤d J¡≤wu Fæ* $
N≈fiu J¡tÕk¡Ô J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ oŸ J¡tÕ J¡° oŸ J®¡t Ÿu NfiC‹™>°fi <J¡∫° S°, oŸ<ÔÎ
oŸ ≈®J¡°≤ k¡Ô ≈®°›w F…N°, ÎuŸu ı°u b°À∆∫bF°≤ F°uwu Fæ*, bu FÙ Ìæbfi°tŸu Ô°uJ¡tu* ≈®<Ÿ<] J¡°u
≈®°›w F…Î Fæ* $ fi b°y ∆∫bF°≤°u* tu* t∏ÌfC<] ≈C”T ∫F Ìæb Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° ˚®°¿∏w Ÿu <fiÿª∫
J¡≤wu Fæ* ıæŸu <J¡ ˚®°¿∏w Ÿu ≤_ŸÙ tu* ∫F Ÿ≈Õ Fæ, ÎuŸ° <fiÿª∫ y¨FÙw F°uw° Fæ $ ıæŸu NwÙw J¡°Ô
Ju¡ Ì…‹J¡tÕ bwÕt°fi J¡°Ô Ju¡ „C˚ J¡t°u˘ Ÿu „°u˚° J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ ≈¥bÕı∏t Ju¡ Ì…‹J¡tÕ
oŸ ı∏t Ju¡ „C˚ J¡t°u˘ Ÿu „C˚k¡Ô≈®Ì F°u ı°wu Fæ*, oŸ<ÔÎ ≈C”T J¡°u ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ Ω°uyÙ F°ufi°
ª°<FÎ $ <ıŸ t∏Ìt<wJ¡° t¥»°u* π°≤° NfiCt°fi Ÿu <Ÿ] Ìæb Fæ, NS°Õwg ı°u Ì…tÕ<w t¥»°u* π°≤°
N bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d ŸyÕ 25 tu* N`æb Ì…<bÕÔ°Ÿ°fi°a ª¥n°t<d¿≤F°&≈≤# $ J¡≤°uÃ∫WÙ<w Ô°uJu¡&<_tfig Ìæba J¡°Ôÿª J¡Ø∫wu $$
wufiu∫t<©Ô° ˚¥wŸ∏w<w# ≈¿≤≈uÔb° $ w°≈ufi <Ftt°Ôub fiÙwu <b@C≤w°a t¨„tg $$
fi¨Ã∫w°u <F J¨¡w°∏w_∫ <fiw°∏w<tb ≤°<yd# $ <fiÃ∫a <∫<wJ¡°∏w°∫°a tCfiu ≈≤tJ¡°<tw° $$
(ŸyÕ 25)
130
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
J¡<v≈w ÌæbJ¡°u t°fiw° Fæ, Ÿ Ì…tÕ<w J¡°u tæ* ˚°À∫ Ÿu fiFÙ* FÙ ıÔ¥≥y° ÎuŸ° <fiÿª∫ J¡≤ N<ÀfiJC¡^±>
tu* J¥¡Ì ≈nfi° ª°<FÎ $ ∫<Ì J¡w°Õ @w°Õ Ÿf JC¡~> Ìæb FÙ Fæ, w°u ≈C”T J¡∑ ªu‹¸>° Ÿu •∫° ≈®∫°uıfi
Fæ ? _fi°fi, Ì°fi, ™>fi°, fæ™>fi°, f°uÔfi° N°<Ì Ÿ˚Ù ∆∫°≈°≤°u* J¡°u Ìæb FÙ J¡≤ Ìuy° $ tfiC‹∫ J¡°u
„°˜°u*J¡° ≈Ìu„ Ìufiu Ÿu <J¡Ÿ k¡ÔJ¡∑ <Ÿ<] F°uyÙ, •∫°u*<J¡ ∫F ≈C”T w°u f°uÔfiu Ju¡ <ÔÎ ˚Ù
_bw∏` fiFÙ* Fæ Ìæb ı柰 ª°Fw° Fæ b柰 ŸŸu fi°ª fiª°w° Fæ, <k¡≤ oŸ ŸaŸ°≤ tu* <J¡ŸJ¡°u •∫°
≈Ìu„ <Ì∫° ı°∫ ? oŸ Ô°uJ¡ tu* „b J¡°u ~>°unJ¡≤ N∏∫ <J¡ŸÙ tu* ˚Ù ªu‹¸>°J¡° N˚°b fiFÙ*
Ìu©° y∫° Fæ, ªu‹¸>° Ÿu FÙ k¡Ô≈®°<›w F°uwÙ Fæ, Ìæb Ÿu fiFÙa, oŸ<ÔÎ Ìæb <fi≤SÕJ¡ Fæ $ t¥<wÕ≤F<w
Ìæb t¥<wÕ∫C•w ≈C”T J¡° ŸFJ¡°≤Ù fiFÙ* Ìu©° ı°w°, oŸ<ÔÎ Ìæb <fi≤SÕJ¡ Fæ $ ıæŸu <Ô©fi°,
J¡°¸>fi° N°<Ì J¡°∫°u˘ tu* Ôu©fiÙ, ~¥>≤° N°<Ì N°æ≤ Nay ≈≤_≈≤ Ÿ‡f] F°uwu Fæ*, Ÿ‡f] F…Î Ì°ufi°u*
tu* Ÿu ÎJ¡ tu* FÙ <J®¡∫°J¡°¿≤w° Ìu©Ù ı°wÙ Fæ, ÌqŸ≤u tu* fiFÙ*, bæŸu FÙ F_w N°<Ì Ju¡ ≤Ffiu≈≤ fiŸu
FÙ y®Fd N°<Ì <J®¡∫° F°uyÙ Ìæb fiŸu N∏∫S° <Ÿ] F°ufiu Ju¡ J¡°≤d J¡≤d fiFÙ* F°u ŸJ¡w° N°æ≤
b°w≤°uy N°<Ì π°≤° F°S N°<Ì Nay°u* Ju¡ fi‹¸> F°u ı°fiu ≈≤ Ìæb Ÿu J¡FÙ* ≈≤ JC¡~> fiFÙ* <J¡∫° ı°w°
NwÎb F°S, ≈æ≤, tfi, fC<] N°<Ì Ju¡ ŸÂ„ <J®¡∫° Ju¡ J¡≤dÃbR¡≈ Ÿu ˚Ù Ìæb J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑
N°„° fiFÙ* J¡≤fiÙ ª°<FÎ $ fhªu Ÿu ÔuJ¡≤ <bπ°fi°u* wJ¡ J¡°u tfi N°æ≤ fC<] Ju¡ ŸÂ„ ˚Ù oŸ Ìæb
J¡° NfiC˚b fiFÙ* F°uw°, oŸ<ÔÎ ˚Ù Ìæb ŸÌ° NŸwg FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ Ÿ Ju¡ N¿_wÃb J¡° <J¡ŸÙ
J¡°u ˚Ù NfiC˚b fiFÙ* F°uw° $ <J*¡ª, Ìæb J¡∑ <Ÿ<] tu* J¡w°Õ N°<Ì J¡°≤J¡ fC<] FÙ ≈®t°d Fæ NSb°
ŸŸu ≈¨SJg¡ fC<] ? ≈®St ≈s tu* J¡w°Õ N°<Ì FÙ Ìæb „ÆÌ Ÿu J¡Fu ı°∫u* w°u Ìæb Ju¡bÔ J¡w°Õ
N°<Ì J¡° ÌqŸ≤° fi°t FÙ ™>F≤° $ <πwÙ∫ ≈s tu* <J®¡∫° tu* ≈∫°uy ≤<Fw <J¡ŸÙ ÌqŸ≤u J¡∑ Ìæb oŸ
fi°t Ÿu ∆∫SÕ FÙ J¡v≈fi° J¡≤fiÙ F°uyÙ $ ∫<Ì J¡<FÎ <J¡ Ÿ˚Ù ≈°¿^±>Ã∫ N°<ÌR¡≈ Ÿt°fi k¡Ô J¡∑
N<˚Ô°T° Ÿu ≈»wu Fæ* fitu* Ÿu JC¡~> FÙ J¡°u Nº∫∫fik¡Ô ≈°¿^±>Ã∫ N°<Ì ≈®°›w F°uwu Fæ ŸfJ¡°u
fiFÙ*, oŸ <bTtw° tu* <J¡ŸÙ fi <J¡ŸÙ <fi<tW J¡∑ Nbÿ∫ J¡v≈fi° J¡≤fiÙ ª°<FÎ $ J¡°∫Õ J¡∑ ı°u
<bTtw° Ìu©Ù ı°wÙ Fæ bF Ìæb J¡∑ J¡v≈fi° tu* ≈®t°d Fæ, ∫F J¡Sfi ˚Ù ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡
J¡°∫ÕbæT‡∫ J¡°u Ìæb J¡∑ J¡v≈fi° tu* ≈®t°d t°fi°u, w°u J¡°∫ÕbæT‡∫ Ÿu ≈¥bÕ ı∏t Ju¡ ≈°æ”T J¡∑ FÙ
J¡v≈fi° •∫°u* fiFÙ* J¡≤wu ? N≈®<Ÿ] Ìæb J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ •∫° N°bÿ∫J¡w° Fæ ? ıæŸu t¥<wÕ∫C•w
Ft Ô°uy°u* J¡° Nt¥wÕ N°J¡°„ Ÿu Ÿa∫°uy fiFÙ* F°u ŸJ¡w° bæŸu FÙ Nt¥wÕ Ìæb J¡° N∏∫ J¡°≤d Ju¡
Ÿ°S Ÿ‡f∏@ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, Nw# t¥wÕ J¡° FÙ ≈≤_≈≤ Ÿa∫°uy <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, Nw# Ìæb J¡°uoÕ
≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ $ ∫<Ì ≈®°<d∫°u* J¡°u ∆∫°≈°≤ tu* Ôy°fiub°Ô° Ìæb fi°tJ¡ J¡°uoÕ F°uw° w°u wÙfi°u* Ô°uJ¡°u*
tu* Ÿf ≈®°dÙ Ìæb FÙ Ÿf JC¡~> J¡≤uy° ÎuŸ° <fiÿª∫ J¡≤ Ÿ°u ı°wu $ Ìæb Ÿu ≈®u¿≤w F…N° tæ* Ìæb Ju¡
ŸaJ¡v≈ Ÿu <Ÿ] ÎuŸ° J¡°∫Õ J¡≤w° F¥≥, ∫F bªfi N°ÿb°Ÿfit°` Fæ ≈≤t°SÕw# Ìæb J¡°uoÕ ≈Ì°SÕ
fiFÙ* Fæ $ t¥©Õ Ô°uy°u* fiu N≈fiu tfi Ÿu Ìæb J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤ ≤•©Ù Fæ, ı°u Ô°uy Ìæb ≈≤ <fi˚Õ≤ ≤Fu
fiJ¡° ŸbÕfi°„ FÙ F…N° Fæ; fC<]t°fig ≈C”T w°u ≈°æ”T J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ Wt ≈Ì J¡°u ≈®°›w
F…Î Fæ* $ ˚Ô° J¡<FÎ w°u ŸFÙ ı°u Ô°uy „¥≤bÙ≤ Fæ*, ı°u ≈≤°J®¡t„°ÔÙ Fæ*, ı°u fC<]t°fig Fæ* N°æ≤ ı°u
<bπ°fi Fæ* •∫° bu oŸ Ô°uJ¡ tu* Ìæb J¡∑ ≈®wÙs° J¡≤wu Fæ* ? $$2-17$$
ŸyÕ - 9]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
131
∫<Ì J¡<FÎ ≠∫°u<wTÙ ı°u y®F°u* J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ*, bFÙ Ìæb Fæ, Ÿ°u ™>ÙJ¡ fiFÙa, •∫°u*<J¡ y®F
w°u N≈fiÙ y<w<b„uT Ÿu ≈°æ”T N°æ≤ ŸJu¡ k¡Ô J¡° Ÿ¥ªfi FÙ J¡≤wu Fæ*, k¡Ô Ju¡ J¡°≤d fiFÙ* Fæ,
oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
≠∫°u<w<T∫°u* π°≤° <ıŸJ¡∑ fF…w fnÙ N°∫C J¡° <fidÕ∫ <J¡∫° y∫° Fæ, ∫<Ì bF <Ÿ≤ J¡¸>fiu
≈≤ ˚Ù ıÙ<bw ≤Fu, w°u Ìæb Wt J¡°≤d F°u $ Fu ≤°tª∏BıÙ, ≠∫°u<w<T∫°u* fiu <ıŸJu¡ <bT∫
tu* ∫F fn° ˚°≤Ù <bπ°fi F°uy° ÎuŸ° <fidÕ∫ <J¡∫° Fæ, bF ∫<Ì <ffi° ≈»°∫u FÙ <bπ°fig F°u
ı°∫, wf Ìæb J¡°u Wt J¡°≤d J¡Ffi° ª°<FÎ $ Fu ≤°t, Ìu©°u, ofi tF°tC<fi ZÙ<bÿb°<t`ıÙ
fiu Ìæb J¡°u Ìq≤ ku*¡J¡J¡≤ ≈°æ”T Ju¡ NbÔ‡ffi Ÿu FÙ f®°ÊdÃb ≈®°›w <J¡∫°, N∏∫ ≈°∫ Ÿu
fiFÙ* $ Ft Ô°uy°u* fiu Îba N∏∫°∏∫ N°æ≤ Ô°uy°u* fiu ı°u <J¡ tC<fi ffiu Fæ*, <ª≤J¡°Ô Ju¡ ≈®∫Ãfi Ÿu
FÙ N°J¡°„y<w ≈®°›w J¡∑ Fæ $$18-21$$
ı°u o∏B N°<Ì Ìub Fæ*, bu ˚Ù ≈°æ”T Ÿu ≈≤°<ıw F…Î Su, ∫F f°w ≈®<Ÿ] Fæ $
<F≤^∫J¡<„≈C N°<Ì ÌæÃ∫≤°ı°u* fiu N≈fiu ≈C”T≈®∫Ãfi Ju¡ NbÔ‡ffi Ÿu FÙ Ìubw°N°u* J¡°u
wFŸ-fiFŸ J¡≤ wÙfi°u* ˚Cbfi°u* tu* Ÿ°t®°≠∫ <J¡∫° S° N°æ≤ o∏B N°<Ì Ìub≤°ı°u* fiu ≈°æ”T Ju¡
NbÔ‡ffi Ÿu FÙ „`CŸufi° J¡°u J¡°¸>J¡≤ N°æ≤ ııÕ¿≤wJ¡≤ oŸ <b„°Ô ıywg J¡°u Ì°fib°u* Ÿu
~>Ùfi° S° $ Fu ≤°tıÙ, ≤°Ô Îba t@Ct•©Ù J¡° ~>W° N°<Ì Ju¡ Ôu≈fi N°<ÌR¡≈ ≈®<Ÿ]
≈°æ”T∫C<•w Ÿu f°≥Ÿ J¡∑ ¸>°uJ¡≤Ù tu* <ª≤J¡°Ô wJ¡ fnÙ ©¥fÙ Ju¡ Ÿ°S ≈°fiÙ ≤•©° ı°w° Fæ,
oŸtu* ≈°æ”T FÙ J¡°≤d Fæ, Ìæb fiFÙ* $ N°ÃtÙ∫ıfi°u* J¡° ˚≤d-≈°uTd, ıf≤Ì_wÙ ÌqŸ≤u Ju¡
≤°‹¸A> J¡°u ~>Ùfi Ôufi°, J®¡°u@ Ÿu ÌqŸ≤u J¡°u Ì^±> Ìufi°, ˚°uy-<bÔ°Ÿ Îba N∏∫°∏∫ ≤°uy°<Ì<fib¨<W
N°<ÌR¡≈ ≈¿≤ZtŸ°º∫ ≈C”T°S°u˘ Ju¡ ≈®<w ≈≤°J®¡t, t<d, t∏` N°æ≤ N°æT<@ tu* ıæŸÙ „<•w
Ìu©Ù ı°wÙ Fæ bæŸÙ Ìæb tu* „<•w fiFÙ* Fæ, bu Ÿf ≈°æ”T Ÿu FÙ <Ÿ] F°uwu Fæ* $ Fu Ÿ°@Cª¿≤w
ZÙ≤°tıÙ, Ÿ‡≈¥dÕ J¡°≤d°u* N°æ≤ J¡°∫°u˘ Ÿu ≤<Fw N≈fiu ˚®t Ÿu ffiu F…Î Ju¡ ŸÂ„ <tØ∫°R¡≈
NŸÃ∫ Ìæb J¡∑ ≈us° J¡≤ wCt Wt ≈°æ”T J¡° NbÔ‡ffi J¡≤°u $$22-26$$
N°™>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
fi°æb°≥ ŸyÕ
Ìæb Ju¡ N≈Ô°≈ J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ Ÿk¡Ô J¡t°u˘ J¡∑ tfi°ut°`w° N°æ≤ tfi J¡∑ <ªÌ°Ãtw°J¡° bdÕfi $
≈C”T≈®∫Ãfi J¡∑ _bw∏`w° J¡°u <Ÿ] J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈FÔu J¡FÙ* ≈≤ "Ìæb NŸwg Fæ' ÎuŸ° J¡F°
N°æ≤ J¡FÙ* ≈≤ ≈®°•wfi ≈®∫Ãfi ı<fiw J¡tÕ FÙ Ìæb Îba ≈C”T ≈®∫Ãfi J¡FÔ°w° Fæ, ÎuŸ° J¡FÙ* ≈≤
∫F ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ "Ìæb NŸwg Fæ' oŸ ≈®St ≈s J¡°u t°fifiu Ÿu Ô°uJ¡ N°æ≤ buÌ tu* Ìæb J¡∑
ı°u ≈®fÔ ≈®<Ÿ<] Fæ, ŸJ¡∑ NŸay<w F°u ı°∫uyÙ N°æ≤ Ì…fÕÔ Ìæb Ju¡ N˚°b tu* ŸJ¡∑ N≈us°
≈C”T≈®∫Ãfi J¡Ù ≈®fÔw° J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiub°ÔÙ <•w Ju¡ Ÿ°S <b≤°u@ F°uy° $ ≈®°•wfi ≈®∫Ãfi
ı<fiw J¡tÕ FÙ Ìæb Fæ, oŸ ¿πwÙ∫ ≈s tu* w°u "Ìæb NŸwg Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ Ìæb tu* NŸ[b≈®<wI°
J¡° ˚ay F°u ı°∫uy°, N°@C<fiJ¡ ≈®b¨<W∫°≥ ˚Ù ≈¥bÕJ¡tÕ J¡∑ k¡ÔR¡≈° Fæ*,Nw# ≈®°•wfi J¡t°u˘ Ju¡
132
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
NfiCJ¥¡Ô F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fiJ¡° <b≤°u@ fi F°ufiu Ÿu "N°@C<fiJ¡ ≈®b¨<W∫°u* Ÿu' ≈¥bÕJ¡t°u˘ J¡° ı∫
F°uw° Fæ, ∫F J¡Sfi ˚Ù <b”] F°uy° Îba J¡tÕ≈≤w∏` F°ufiu ≈≤ ≈C”T J¡∑ _bw∏`w° J¡° ˚Ù
<b|°w F°uy°, oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ y¥» N<˚≈®°∫b°Ôu ZÙ≤°tª∏BıÙ ŸJu¡ w°Ã≈∫Õ J¡∑ <ıI°Ÿ° Ÿu
b<Ÿ‹™>ıÙ Ÿu ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, N°≈ Ÿ‡≈¥dÕ @t°u˘ Ju¡ I°w° Fæ*, Ô°uJ¡ tu* NÃ∫∏w <b¶∫°w
ı°u Ìæb Fæ, bF •∫° Fæ ? ∫°fiÙ bF Ÿwg Fæ, ∫° NŸwg ? Ÿu N°≈ J¨¡≈∫° tCHŸu J¡<FÎ $$1$$
≤°tª∏BıÙ Ju¡ ≈¥~>fiu ≈≤ fiJu¡ N<˚≈®°∫ J¡°u ı°fiJ¡≤ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ˚Ù Ìæb J¡° N≈Ô°≈
J¡≤fiub°ÔÙ ∫C<•w∫°u* Ÿu FÙ ıywg Ju¡ N≈Ô°≈ π°≤° N<πwÙ∫ N°Ãtw[b J¡°u ŸtH°fiu J¡∑ oh~>°
Ÿu "≈¥b°uÕ•w Ì°ufi°u* ≈s°u* tu* k¡Ôw# J¡°uoÕ ˚uÌ fiFÙ* Fæ, oŸ y¥i> N<˚≈®°∫ Ÿu ≈®St ≈s J¡° NbÔ‡ffi
J¡≤ •w NSÕ J¡°u FÙ J¡Fwu Fæ* $
b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°|b, Ÿ‡≈¥dÕ J¡°∫°u˘ J¡°u J¡≤fiub°Ô° ≈°æ”T FÙ Fæ, N∏∫ fiFÙ* Fæ
Îba Ÿ‡≈¥dÕ k¡Ô°u* J¡° ≈˚°u•w° ˚Ù ≈C”T≈®∫Ãfi Fæ, Ÿtu* Ìæb J¡°≤d FÙ fiFÙ* Fæ $ b_wCw#
N°Ãt° _b∫a Ì°ŸÙfi Fæ, Nw# Ÿtu* J¡w¨ÕÃb N°æ≤ ˚°uK¨¡Ãb J¡∑ <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ ˚Ù ≈≈<W fiFÙ*
F°uwÙ $$2$$
ÎuŸ° f°u@fi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ J¡≤d˚¥w ≈C”T≈®∫Ãfi tu* k¡ÔJ¡w¨ÕÃbJ¡° J¡Sfi <J¡∫° y∫° Fæ, ∫F
w°Ã≈∫Õ Fæ $
Ìæb fi JC¡~> J¡≤w° Fæ, fi ˚°uy J¡≤w° Fæ, fi ŸJ¡° N¿_wÃb Fæ, fi <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, Îba fi w°u
<bbuJ¡∑ ≈C”T π°≤° ŸJ¡° N°Ì≤ <J¡∫° ı°w° Fæ, ≈≤ Nfi°<Ì R¡» ˚®°¿∏w Ÿu Ju¡bÔ t¥»°u* fiu
ŸJ¡∑ J¡v≈fi° J¡≤ ≤•©Ù Fæ $$3$$
<fi≤°Ô‡fÃbR¡≈ NfiC≈≈<WJ¡° ≈¿≤F°≤ J¡≤wu Fæ* $
k¡Ô J¡°u Nbÿ∫ Ìufiub°Ôu ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu <Ÿ] b<fiw° N°<Ì J¡°u ≈<w N°æ≤ Ÿ≈ÃfiÙ N°<Ì Ÿu
ı°u JC¡~> N°æ≤ N„C˚ k¡Ô ≈®°›w F°uw° Fæ, ŸÙJ¡° NbÔ‡ffi J¡≤ Ìæb„ÆÌ J¡° Ô°uJ¡ tu* ∆∫bF°≤
F°uw° Fæ $ NSb° ≈C”T≈®∫Ãfi π°≤° ≈®°›w o‹¸> N°æ≤ N<fi‹¸> b_wC J¡∑ ı°u o‹¸> N°æ≤ N<fi‹¸>R¡≈°
≈®°<›w Fæ, bF ˚Ù ŸÌ° Ô°uy°u* π°≤° Ìæb„ÆÌ Ÿu J¡FÙ ı°wÙ Fæ $$4,5$$
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ª°b°ÕJ¡ tw J¡° ≈®Ì„Õfi J¡≤wu Fæ* $
≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu F°ufiub°Ô° ı°u Nbÿ∫ k¡Ô J¡° ˚°uy Fæ, bFÙ oŸ Ô°uJ¡ tu*u Ìæb„ÆÌ Ÿu J¡F°
ı°w° Fæ $$6$$
Nf tF°tC<fi b<Ÿ‹™>ıÙ <Ÿ]°∏w fwÔ°wu Fæ* $
Fu ≤°tª∏BıÙ, <J¡ŸÙ ≈C”T J¡° J¡°uoÕ Ìæb FÙ ˚®°∏w Â<‹¸> Ÿu N°J¡°„ J¡°u „¥∏∫ Ju¡ ŸÂ„ ∫°
fiÙÔ Ju¡ ŸÂ„ ffi° Ìuw° Fæ N°æ≤ <bbuJ¡ Â<‹¸> Ÿu b柰 fiFÙ* ffi°w° Fæ NS°Õwg Ìæb J¡∑ <Ÿ<]
˚®°¿∏w Ÿu FÙ Fæ, <bbuJ¡ Ÿu fiFÙ* $ <Ÿ] ≈C”T°SÕ Ÿu „C˚ N°æ≤ N„C˚ k¡Ô J¡° Ì∫ F°ufiu ≈≤ "∫F
k¡Ô oŸ fÙı Ju¡ _bR¡≈ tu* ≈FÔu ≤F°' oŸ ≈®J¡°≤ ı°u J¡F° ı°w° Fæ, bFÙ Ìæb Fæ $ tu≤Ù ÎuŸÙ fC<]
SÙ N°æ≤ ÎuŸ° tu≤° <fiÿª∫ S° ∫°u* J¡tÕk¡Ô Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ı°u J¡F° ı°w° Fæ, bFÙ Ìæb Fæ $ o‹¸>
ŸyÕ - 9]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
133
N°æ≤ N<fi‹¸> k¡Ô Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ≈®°•wfi J¡tÕ FÙ oŸ ≈®J¡°≤ S° $ oŸ N<˚≈®°∫ J¡°u
fwÔ°fiub°Ô° Ju¡bÔ N°ÿb°Ÿfit°` FÙ Ìæb Fæ $$7-10$$
Ì°ufi°u* J¡v≈°u* Ju¡ N˚uÌ J¡° J¡Sfi J¡≤fiu Ÿu N°„∫ J¡°u fi ı°fi ≤Fu Îba ≈®St J¡v≈ J¡°
≈J®¡tJ¡≤ <πwÙ∫ J¡v≈ Ÿu ≈ŸaF°≤ J¡≤fiu tu* <b≤°u@ J¡°u ı°fi ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ N≈fiu N<˚≈®°∫
J¡°u ≈®J¡¸> J¡≤wu F…Î f°uÔu $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, Fu ŸbÕ@tÕI, ı°u ≈®°•wfi J¡tÕ Fæ bFÙ Ìæb Fæ, ÎuŸ° N°≈fiu
f°≤-f°≤ J¡F°, <k¡≤ Ìæb Fæ FÙ fiFÙ*, oŸ ≈®J¡°≤ ŸJ¡° N°≈ N≈Ô°≈ Jæ¡Ÿu J¡≤wu Fæ* ∫°fiÙ ŸJu¡
N≈Ô°≈ J¡≤fiu tu* N°≈J¡° •∫° N<˚≈®°∫ Fæ ? $$11$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°tª∏B, ™>ÙJ¡
Fæ, N°≈ fi Ì°ufi°u* J¡v≈°u* Ju¡ <b≤°u@ J¡°u ı°fiwu Fæ*, ŸC<fiÎ, tæ* N°≈Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ b¨W°∏w J¡°u
J¡Fq≥y°, <ıŸŸu Ìæb Fæ FÙ fiFÙ*, ∫F N°≈J¡∑ fC<] ¿_S≤ F°u ı°∫uyÙ $ tfiC‹∫°u* Ju¡ tfi tu* ≈FÔu ı°u
NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ b°Ÿfi°Î≥ F…oÕ SÙ*, bu FÙ J¡°<∫J¡ N°æ≤ b°<ªJ¡ J¡tÕR¡≈ Ÿu ≈¿≤dw F…oÕ •∫°u*<J¡
"∫<] tfiŸ° º∫°∫<w wπ°ª° bÌ<w wÃJ¡tÕd° J¡≤°u<w' ∫°fiÙ <ıŸJ¡° tfi Ÿu <ª∏wfi J¡≤w° Fæ
ŸJ¡°u b°dÙ Ÿu f°uÔw° Fæ N°æ≤ ŸJ¡°u J¡tÕ Ÿu J¡≤w° Fæ $ Fu ≤°tıÙ, ≈®°dÙ tu* <ıŸ ≈®J¡°≤ J¡∑
b°Ÿfi° F°uwÙ Fæ, bF „Ù|® FÙ b柰 J¡tÕ J¡≤w° Fæ $ N∏∫ ≈®J¡°≤ J¡∑ b°Ÿfi° F°u N°æ≤ N∏∫ J¡tÕ
J¡≤u ∫F f°w fiFÙ* ffi ŸJ¡wÙ $ y°≥b tu* ı°fiu J¡∑ <ıŸJ¡∑ oh~>° F°uwÙ Fæ bF y°≥b tu* ≈F…≥ªw° Fæ
N°æ≤ „F≤ tu* ı°fiu J¡∑ <ıŸJ¡∑ oh~>° F°uwÙ bF „F≤ tu* ≈F…≥ªw° Fæ, <ıŸJ¡∑ <ıŸ <bT∫ tu*
N<˚Ô°T° F°uwÙ Fæ bF Ÿ <bT∫ tu* ≈®∫Ãfi J¡≤w° Fæ $ ≈¥bÕı∏t tu* k¡Ô J¡∑ ÃJ¡¸> N<˚Ô°T° Ÿu
ı°u J¡tÕ ≈®fÔ ≈®∫Ãfi Ÿu <J¡∫° ı°w° Fæ bFÙ oŸ ı∏t tu* Ìæb „ÆÌ Ÿu J¡F° ı°w° Fæ NS°Õwg
≈¥bÕı∏t tu* k¡Ô J¡∑ ÃJ¡¸> N<˚Ô°T° Ÿu <J¡∫u y∫u J¡tÕ J¡° FÙ ÌqŸ≤° fi°t Ìæb Fæ, Nw# Ìæb J¡tÕ
Ÿu N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ $$12-16$$ J¡tÕJ¡w°ÕN°u* Ju¡ Ÿ˚Ù J¡tÕ oŸÙ ≈®J¡°≤ F°uwu Fæ* $ N≈fiÙ ≈®fÔ
b°Ÿfi° FÙ J¡tÕ Fæ N°æ≤ b°Ÿfi° ˚Ù N≈fiu J¡°≤d˚¥w tfi Ÿu ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ $$17$$
•∫°u*<J¡ "b°ª°≤‡˚da <bJ¡°≤°u* fi°t@u∫a t¨<WJu¡Ã∫ub ŸÃ∫tg' (<bJ¡°≤ N°æ≤ fi°t Ju¡bÔ
b°ª°≤‡˚dt°` Fæ, t¨<WJ¡° FÙ (J¡°≤d FÙ) ŸÃ∫ Fæ) ZC<w tu* •w ÎuŸ° ∏∫°∫ Fæ $ ∫Ω<≈
b°<ªJ¡ N°æ≤ J¡°<∫J¡ ˚Ù J¡tÕ Ìu©u ı°wu Fæ* wS°<≈ <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ bu ˚Ù Ju¡bÔ tfi°ub°Ÿfi°R¡≈
FÙ Fæ*, ÎuŸ° N°yu J¡F° ı°∫uy°, ŸÙ Ju¡ NfiCŸ°≤ ŸJ¡Ô J¡tÕ tfi°ub°Ÿfi°t°` Fæ*, ÎuŸ° J¡F°
y∫° Fæ $
tfi ≈C”T (≈≤t°ÃtR¡≈) FÙ Fæ, ŸŸu ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ "w∏tfi°u&JC¡”w N°Ãt∏bÙ
_∫°t' (tæ* tfi_bÙ F°u«≥¡, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu Ÿfiu tfi J¡°u ffi°∫°) oŸ ZC<w Ÿu tfi ≈C”T J¡°
<bbwÕR¡≈ FÙ Fæ, ∫F <Ÿ] Fæ $
Fu Ÿ≠ıfi<„≤°ut<d ZÙ≤°tıÙ, ı°u Ìæb Fæ, bFÙ J¡tÕ Fæ, Ìæb J¡tÕ Ÿu ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ, J¡tÕ tfi
Ÿu ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ N°æ≤ tfi ≈C”TR¡≈ Fæ N°æ≤ ≈C”T ≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu <fi<bÕJ¡°≤ ªæw∏∫t°`R¡≈ FÙ
Fæ, oŸŸu tfi NŸwg ™>F≤°, tfi Ju¡ NŸwg F°ufiu Ÿu J¡tÕ ˚Ù NŸwg ™>F≤° N°æ≤ NŸwg J¡tÕR¡≈ Ìæb
˚Ù NŸwg F…N°, NwÎb Ìæb fiFÙ* Fæ, ∫F k¡<Ôw°SÕ Fæ $$18$$
134
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
"≈®°d∏fiub ≈®°d°u fi°t ˚b<w bÌfig b°Jg¡, ≈ÿ∫≥GsC# Z¨^bfig Z°u`a t∏b°fi°u tfi# ' oŸ ZC<w
Ÿu Nº∫°Ÿ Ÿu tfi N°<Ì ˚°b Ÿu ¿_Sw N°Ãt° J¡∑ FÙ J¡tÕ N°æ≤ J¡tÕ Ju¡ k¡ÔR¡≈ Ÿu ˚Ù ¿_S<w
Fæ, oŸ<ÔÎ bFÙ Ìæb Fæ, ÎuŸ° ∫<Ì J¡F°u, w°u bF Ìæb ≤Fu ŸŸu ≈C”T J¡∑ _bw∏`w° J¡° <bfi°„
fiFÙ* F°uy°, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
tfi N°<Ì ˚°b J¡°u ≈®°›w F…N° ∫F ≈®°dÙ FÙ N≈fiu <Fw Ju¡ <ÔÎ ı柰 ≈®∫Ãfi J¡≤w° Fæ
Ìæbfi°t Ÿu ≈®<Ÿ] N≈fiu J¡tÕ Ÿu b柰 FÙ k¡Ô ≈°w° Fæ $$19$$
∫<Ì tfi NÃ∫∏w NŸwg Fæ, w°u ŸŸu ∆∫bF°≤ J¡∑ <Ÿ<] Jæ¡Ÿu F°uyÙ ? NÃ∫∏w NŸwg
b∏º∫°≈C` N°<Ì Ÿu <J¡ŸÙ ∆∫bF°≤ J¡∑ <Ÿ<] fiFÙ* Ìu©Ù ı°wÙ, ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤ ∫C<•w Ÿu
ŸJ¡∑ N<fibÕªfiÙ∫w° J¡°u Ì„°Õ ≤Fu "wÌuw]¨F∫a tfiÿªæw°ÃŸaI°fit°I°fia <bI°fia ≈®I°fitg'
(bFÙ ⁄Ì∫, tfi, ŸaI°fi, NI°fi, <bI°fi N°æ≤ ≈®I°fi Fæ) oÃ∫°<Ì ZC<w Ju¡ NfiCŸ°≤ tfi J¡∑ FÙ
Ìæb N°<Ì ŸaI°Î≥ Fæ* $ ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, tfi, <ªW, b°Ÿfi°, J¡tÕ, Ìæb N°æ≤ <fiÿª∫ ∫u Ÿf Ÿ[b S° NŸ[b, <ª[b ∫°
ı±>Ãb, ˚uÌ ∫° N˚uÌ N°<Ì Ÿu w[bw# <ıŸJ¡° <fiÿª∫ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° ÎuŸu <tØ∫°˚¥w tfi J¡∑
(tfi°uR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…Î ≈C”T J¡∑) ŸaI°Î≥ J¡FÙ yoÕ Fæ* $ ∫°u* ≈C”T J¡∑ _bw∏`w° <Ÿ] F…oÕ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $ Fu ≤°tª∏B, ≈¥b°uÕ•w fi°t°u*b°Ô° (tfi, <ªW N°<Ì ŸaI°N°u*b°Ô°) ≈C”T » b°Ÿfi°
Ÿu ı柰 <fiÃ∫ ≈®∫Ãfi J¡≤w° Fæ b柰 FÙ Ÿu ≈∫°Õ›w k¡Ô <tÔw° Fæ $ Fu ≤|CJC¡Ô<wÔJ¡, oŸ ≈®J¡°≤
≈°æ”T Ÿu Ÿf JC¡~> ≈®°›w <J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ ŸŸu N∏∫ Ÿu JC¡~> ˚Ù fiFÙ* <tÔw°, oŸ<ÔÎ
N°≈J¡° ≈C”T≈®∫Ãfi „C˚ k¡Ô Ìufiub°Ô° F°u $$20-22$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tC<fib≤,
≈¥bÕı∏t J¡∑ b°Ÿfi°Î≥ ıæŸu tCHu J¡°∫Õ tu* Ôy°wÙ Fæ*, bæŸu FÙ tæ* ≤Fw° Fq≥, ≈≤b„ tæ* J¡≤ FÙ •∫°
ŸJ¡w° Fq≥ $ NS°Õwg ≈¥bÕı∏t J¡∑ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ N@Ùfi F…Î tCHu _bw∏`w°≈¥bÕJ¡ JC¡~> J¡≤fiu J¡∑
„<•w J¡F°≥ Fæ, b°Ÿfi° tCHŸu ı柰 fi°ª-fiª° ≤FÙ Fæ, b柰 fi°ª tæ* fi°ªw° Fq≥ $$23$$
oŸ Ÿt∫ ≈®°›w F°u ≤Fu k¡Ô tu* ˚Ôu FÙ wC‡F°≤Ù _bw∏`w° fi F°u, ≈≤ ˚°bÙ k¡Ô Ju¡ NfiCJ¥¡Ô
∫Ãfi tu* w°u _bw∏`w° Fæ FÙ $ ŸÌg<bΩ° Ÿu Ÿa∫C•w ı∏t Ÿu NfiC<tw ≈¥bÕı∏t Ju¡ ŸÃ≈®∫Ãfi J¡∑
k¡Ô˚¥w ≈¥bÕ b°Ÿfi° Ju¡bÔ N≈fiu <b”] k¡Ô°u* J¡∑ Nb≤°u<@J¡° Fæ, NwÎb ŸŸu ∫C•w ı∏t tu*
˚Ù ∫<Ì ≈C”T J¡∑ ŸÃ≈®b¨<W tu* _bw∏`w° fi F…oÕ, w°u J¡tÕ N°æ≤ f®Ê<bΩ°≈≤J¡ „°˜ FÙ ∆∫SÕ F°u
ı°∫u*yu $ N≈fiu tfi tu* ÎuŸ° N<˚≈®°∫ ≤©J¡≤ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°tıÙ, N°≈ ≈®_wCw ı∏t J¡∑ FuwC˚¥w b°Ÿfi°N°u* J¡∑ NfiCJ¥¡Ôw°
Ÿu FÙ N≈fiu ≈®∫Ãfi Ÿu ≈®°›w ≈°æ”T π°≤° Ns∫ Zu∫ J¡°u ≈®°›w F°uN°uyu, N∏∫S° fiFÙ* $$24$$
•w NSÕ J¡° FÙ ŸtSÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ b°Ÿfi°N°u* J¡° ˚uÌ Ì„°Õ J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
≈¥bÕı∏t J¡∑ b°Ÿfi°Î≥, Ì°u ≈®J¡°≤ J¡∑ F°uwÙ Fæ*, ÎJ¡ „C˚ N°æ≤ ÌqŸ≤Ù N„C˚ $ fitu* Ÿu
N°≈J¡∑ ≈¥bÕı∏t J¡∑ b°Ÿfi°Î≥ ∫° „C˚ F°u ŸJ¡wÙ Fæ* ∫° N„C˚ F°u ŸJ¡wÙ Fæ* $$25$$
≈®St ≈s tu* J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì N°≈J¡∑ ≈¥bÕı∏t J¡∑ b°Ÿfi°Î≥ „C˚ F°u*, w°u ≈¥bÕı∏t J¡∑ „C˚ b°Ÿfi°N°u* π°≤° oŸ
ŸyÕ - 9]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
135
Ÿt∫ ˚Ù N°≈ „C˚ b°Ÿfi°tu* ≈®°›w J¡≤°∫u ı° ≤Fu Fæ*, ÎuŸÙ Nb_S° tu* „C˚ b°Ÿfi°N°u* π°≤° FÙ
J®¡t„# N<bfiÿb≤ ≈Ì J¡°u ≈®°›w F°u*yu, oŸtu* J¡°uoÕ Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $$26$$
Ì¥Ÿ≤u ≈s tu* J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì N°≈J¡∑ ≈¥bÕı∏t J¡∑ b°Ÿfi°Î≥ N„C˚ Fæ* N°æ≤ bu N°≈J¡°u ŸaJ¡¸> J¡∑ N°u≤ Ôu ı°wÙ Fæ*,
w°u fi ≈®°•wfi N„C˚ b°Ÿfi°N°u* ≈≤ N°≈J¡°u ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ »w°> Ÿu <bı∫ ≈®°›w J¡≤fiÙ ª°<FÎ $
˚°b ∫F <J¡ b°Ÿfi°N°u* J¡° Ìgf°u@ _bw∏`R¡≈ Ÿu fiFÙ* F°uw°, <J¡∏wC <J¡ŸÙ Ìgf°u@J¡ Ju¡
NfiCŸ°≤ FÙ F°uw° Fæ $ ∫<Ì NŸ≠ıfi J¡∑ Ÿay<w N°<Ì Ÿu J¡Ì°<ªwg ÎJ¡ N°@ N„C˚ b°Ÿfi°
™>u, w°u ŸJ¡°, ŸJu¡ <b≤°u@Ù Ÿ°@C Ÿay<w, Ÿwg-„°˜ Ju¡ NU∫°Ÿ N°<Ì Ÿu <b≤°u@Ù „C˚
b°Ÿfi° J¡∑ Ã≈<W J¡≤°J¡≤, <w≤_J¡°≤ J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ $$27$$
"∫°u tfi<Ÿ <w‹™>∏tfi°u&∏w≤°u ∫a tfi°u fi buÌ' oŸ ZC<w Ÿu tfi J¡°u ≈®u¿≤w J¡≤fiub°Ô°
≈®I°fi°tJ¡ N°Ãt° ÌqŸ≤° ŸCfi° ı°w° Fæ ŸJu¡ N@Ùfi FÙ tfi°ub°Ÿfi°Î≥ F°uwÙ Fæ*, ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w
tu* Ÿπ°Ÿfi°N°u* Ju¡ Ã≈°Ìfi tu* tu≤Ù _bw∏`w° J¡F°≥ Fæ ? ÎuŸÙ „aJ¡° ™>fiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ı°u ªuwfit°` ≈®°I ZC<w tu* J¡F° y∫° Fæ, bFÙ N°≈ Fæ* $ N°≈ ınR¡≈ Ÿ¥‚t, _S¥Ô ÌuF fiFÙ*
Fæ* <ıŸŸu ŸŸu N≈fiu J¡°u ≈¨SJg¡ ŸtHu*, oŸ<ÔÎ ªuwfiR¡≈ N°≈J¡∑ N∏∫ ªuwfi Ÿu ˚°_∫w°
J¡F°≥ Fæ ? ˚°b ∫F <J¡ ∫<Ì ≈®°I N°≈ Ÿu ≈¨SJg¡ F°u, w°u ªuwfi J¡° N∏∫ ªuwfi Ÿu ≈®J¡°„ fi F°ufiu
Ju¡ J¡°≤d N°≈J¡°u ≈®J¡°<„w fi J¡≤w° F…N° bF ŸbÕI fi F°uy°, oŸ<ÔÎ N°≈ FÙ ≈®°I F°u, oŸ
≈®J¡°≤ ≈®°I N°æ≤ N°≈tu* N˚uÌ <Ÿ] F…N° $$28$$
ªuwfiR¡≈ N°≈J¡°u J¡°uoÕ ÌqŸ≤° ªuwfi ≈®J¡°<„w J¡≤w° Fæ, ÎuŸ° ∫<Ì t°fi°u, w°u ŸJ¡°u ˚Ù
ÌqŸ≤° ªuwfi ≈®J¡°<„w J¡≤uy°, ∫°u* Nfib_S° ˚Ù F°uyÙ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì N°≈J¡°u N∏∫ J¡°uoÕ ≈®J¡°<„w J¡≤w° Fæ, w°u Ÿ ≈®J¡°<„w J¡≤fiub°Ôu J¡°u J¡°æfi ≈®J¡°<„w
J¡≤uy° N°æ≤ Ÿ ÌqŸ≤u ≈®J¡°<„w J¡≤fiub°Ôu J¡°u J¡°æfi ≈®J¡°<„w J¡≤uy° ? ŸJ¡°u ˚Ù N∏∫ J¡≤uy°
N°æ≤ ŸJ¡°u ˚Ù N∏∫ ≈®J¡°<„w J¡≤uy°, ÎuŸ° t°fi° ı∫, w°u Nfib_S° F°uyÙ $ Nfib_S° <J¡ŸÙ
˚Ù b_wC J¡°u <Ÿ] fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wÙ $ ∫°u* ŸÌgb°Ÿfi°N°u* J¡° Ìgf°u@ J¡≤fiu tu* N°≈J¡∑ _bw∏`w°
NsC^d Fæ $$29$$
≈C”T J¡∑ _bw∏`w° Ju¡ Ÿ°@fi J¡° k¡Ô J¡Fwu Fæ* $
Ÿ∏t°yÕ N°æ≤ NŸ∏t°yÕ Ÿu fF ≤FÙ b°Ÿfi°R¡≈Ù fiÌÙ J¡°u N≈fiu ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu N„C˚ t°yÕ
Ÿu F¸>°J¡≤ „C˚ t°yÕ tu* Ôy°fi° ª°<FÎ $ Fu fÔb°fi°u* tu* Zu‹™> ZÙ≤°tª∏BıÙ, NŸwg t°y°u˘ tu*
ÔHu F…Î N≈fiu tfi J¡°u N≈fiu ≈C”T°SÕ Ÿu fÔ≈¥bÕJ¡ „C˚ t°y°u˘ tu* Ôy°N°u $$30,31$$
<ªWR¡≈Ù fiÌÙ Ì°u ≈®J¡°≤ Ÿu fFwÙ Fæ ≈°≈ Ju¡ <ÔÎ N°æ≤ ≈C^∫ Ju¡ <ÔÎ fi Ì°u Ÿ®°uw°u* tu* Ÿu ÎJ¡
J¡° <fi≤°u@ F°ufiu ≈≤ ÌqŸ≤u Ÿ®°uw tu* <ªWfiÌÙ Ì…yCfiu ≈®b°F Ÿu fFwÙ Fæ, ∫F f°w ∫°uy„°˜ Ju¡
NfiCŸ°≤ J¡Fwu Fæ* $
N„C˚ J¡tÕ Ÿu (≈°≈t°yÕ Ÿu) <fib°¿≤w tfiC‹∫ J¡° <ªW f°ÔJ¡ J¡∑ fi°o˘ „C˚ J¡tÕ tu* (≈C^∫t°yÕ
tu*) ı°w° Fæ N°æ≤ ≈C^∫t°yÕ Ÿu <fib°¿≤w ≈°≈t°yÕ tu* ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ ≈®∫Ãfi Ju¡ Ÿ°S ≈°≈t°yÕ
136
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
Ÿu <ªW J¡°u F¸>°fi° ª°<FÎ $$32$$ oŸ ≈®J¡°≤ ≈¥b°uÕ•w J®¡t Ÿu <ªWR¡≈Ù f°ÔJ¡ J¡°u „Ù|®
≤°y°<Ì Ì°uT°u* Ju¡ <bÿÔuTd Ÿu N°æ≤ _b°˚°<bJ¡ Ÿtw° tu* _S°≈fi Ÿu <fiÌ°uÕT ffi°J¡≤ @Ù≤u-@Ù≤u
N°Ãt_bR¡≈ tu* <fi≤°u@R¡≈ ≈°æ”T≈®∫Ãfi Ÿu Ôy°bu $$33$$
„Ù|® F™>≈¥bÕJ¡ ŸJ¡° <fi≤°u@ fi J¡≤u*, ÎuŸ° J¡≤fiu Ÿu πuy Ÿu Ÿt°<@ Ju¡ ¸¥>¸>fiu J¡° ˚∫ ≤Fw°
Fæ $ ˚yb°fig fiu ˚Ù ZÙtC© Ÿu J¡F° Fæ # "„fiæ# „fiæ”≈≤˚uÌg fC]∫° @¨<wy¨FÙw∫° $' (@°≤d° Ÿu
b„ tu* J¡∑ yoÕ fC<] Ÿu tfi J¡°u „fiæ# „fiæ# (NU∫°ŸJ®¡t Ju¡ NfiCŸ°≤ fi <J¡ ŸFŸ°) f°fl <bT∫°u*
Ÿu <b≤w J¡≤u $)
N°≈fiu ≈FÔu NU∫°Ÿ Ÿu ª°Fu „C˚ b°Ÿfi°N°u* J¡°u ª°Fu N„C˚ b°Ÿfi°N°u* J¡°u <fi<bn ffi°
≤•©° F°u, <J¡∏wC oŸ Ÿt∫ w°u N°≈ „C˚ b°Ÿfi°N°u* J¡°u F٠» J¡∑<ıÎ $ ˚°b ∫F <J¡ ≈¥bÕı∏t°u*
tu* ∫<Ì N°≈Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu „C˚ b°Ÿfi°N°u* J¡°u F٠» <J¡∫° F°uy°, w°u oŸ Ÿt∫ ˚Ù „C˚
b°Ÿfi°N°u* J¡°u F٠» J¡≤fiu Ÿu „Ù|® k¡Ô ≈®°›w F°uy° $ ∫<Ì ≈¥bÕı∏t tu* N„C˚ b°Ÿfi°N°u* J¡°u
<fi<bn ffi° ≤•©° F°uy°, w°u <b≤°u@Ù b°Ÿfi°N°u* Ju¡ <bfi°„ Ju¡ <ÔÎ ˚Ù „C˚ b°Ÿfi°N°u* Ju¡
»ÙJ¡≤d J¡∑ N°bÿ∫J¡w° Fæ $$34$$
b°Ÿfi°N°u* Ju¡ NU∫°Ÿ J¡∑ <bk¡Ôw° J¡∑ „aJ¡° fiFÙ* J¡≤fiÙ ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ ≈¥bÕb°Ÿfi°N°u*
Ju¡ NU∫°Ÿ J¡° k¡Ô ≈®Ã∫s Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu „`Cfi°„fi, ıf N°≈J¡∑ ≈¥bÕı∏t J¡∑ b°Ÿfi°Î≥ NU∫°Ÿb„ |fiÙ˚°b J¡°u (<fi<bnw°
J¡°u) ≈®°›w F…oÕ Fæ*, wf N°≈ NU∫°Ÿ J¡∑ Ÿk¡Ôw° J¡°u ı°<fiÎ $ Fu ≈C^∫ª¿≤w, ≈¥bÕ J¡∑ ˚°≥<w oŸ
Ÿt∫ ˚Ù NU∫°Ÿb„ N°≈J¡∑ b°Ÿfi° |fiÙ˚°b J¡°u ≈®°›w F°u ≤FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ „C˚b°Ÿfi°N°u*
J¡° FÙ NU∫°Ÿ J¡∑<ıÎ $$35,36$$
≈¥bÕı∏t J¡∑ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ |fiÙ˚°b tu* ˚Ù Ÿ∏ÌuF J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu <≈®∫, ∫<Ì ≈¥bÕı∏t tu* NU∫°Ÿ Ÿu N°≈J¡∑ b°Ÿfi° |fiÙ˚°b J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F…oÕ, w°u oŸ
Ÿt∫ ˚Ù bF b¨<] J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uyÙ, oŸ<ÔÎ N°≈ ŸC©Ù F°uoÎ $ ˚°b ∫F <J¡ ≈¥bÕı∏t tu*
NU∫°Ÿb„ b°Ÿfi°Î≥ b¨<] J¡°u ≈®°›w fiFÙ* FCoÕ, oŸ ı∏t tu* ˚Ù bu NU∫°Ÿb„ » fiFÙ* F°uyÙ,
ÎuŸÙ Nb_S° tu* N°≈ ≤°ıJC¡t°≤°u<ªw ŸC© ≈¥bÕJ¡ ∆∫bF°≤ J¡∑<ıÎ, Ì…b°ÕŸfi°N°u* J¡∑ N<˚b¨<]
Ÿu ı<fiw NfiSÕ J¡∑ Ÿa˚°bfi° Ÿu N°≈J¡°u <bT°Ì fiFÙ* F°ufi° ª°<FÎ $$37$$
∫<Ì ÎuŸ° Fæ, w°u „C˚ b°Ÿfi°N°u* J¡∑ N<˚b¨<] Ju¡ <ÔÎ tCHu •∫°u* ≈Ìu„ Ìuwu Fæ* ?
≤°ıJC¡t°≤, "„C˚ N°æ≤ N„C˚ b°Ÿfi°N°u* J¡∑ Ÿk¡Ôw° tu* Ÿ∏ÌuF F°ufiu ≈≤ ˚Ù N°≈ NÃ∫∏w
„C˚ b°Ÿfi°N°u* J¡° FÙ Ÿay®F J¡∑<ıÎ $ „C˚ J¡t°u˘ Ju¡ N°ª≤d Ÿu „C˚ b°Ÿfi° J¡∑ N<˚b¨<] F°ufiu
≈≤ J¡°uoÕ Ì°uT fiFÙ* Fæ $$38$$
ı柰 <J¡ ∏∫°∫ Fæ # „C˚°„C˚k¡Ô°≤‡˚u Ÿ¿∏ÌÀ@u&<≈ „C˚a ª≤uwg $ ∫<Ì fi _∫°WÌ° <J*¡
_∫°Ω<Ì _∫°∏fi°¿_wJ¡°u Fw# $$ „C˚ N°æ≤ N„C˚ J¡t°u˘ J¡∑ k¡ÔÌ°w¨w° tu* Ÿ∏ÌuF F°ufiu ≈≤ ˚Ù
„C˚ J¡° FÙ N°ª≤d J¡≤fi° ª°<FÎ $ ∫<Ì k¡Ô fiFÙ* F…N°, w°u •∫° <fyn°, ∫<Ì F…N°, w°u
fi°¿_wJ¡ Ju¡ tC≥F tu* J¡°¿Ô© ÔyÙ $
ŸyÕ - 10]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
137
b_wCw# w°u oŸ <bT∫ tu* Ÿ∏ÌuF J¡° NbŸ≤ FÙ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ N∏∫ _SÔ°u* Ÿu ˚Ù NU∫°Ÿ
tu* NU∫_∫t°fiJ¡∑ (<ıŸJ¡° NU∫°Ÿ <J¡∫° ı°w° Fæ ŸJ¡∑) »w° J¡∑ FuwCw° Ìu©Ù ı°wÙ Fæ,
ÎuŸ° J¡Fwu Fæ $
Ô°uJ¡ tu* tfiC‹∫ <ıŸ-<ıŸ <bT∫ J¡° NU∫°Ÿ J¡≤w° Fæ, ŸÙ tu* <fi#Ÿ∏ÌuF w∏t∫ F°u
ı°w° Fæ, ∫F f°w f°Ô J¡°u* Ÿu ÔuJ¡≤ fnu-fnu <bπ°fi°u* wJ¡ tu* Ìu©Ù yoÕ Fæ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ,
oŸ<ÔÎ N°≈ ≈≤t Îuÿb∫Õ J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ ≈≤t ≈C”T°SÕ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ N°æ≤ ≈°≥ª°u*
o¿∏B∫°u* J¡°u N≈fiu b„ tu* J¡≤ „C˚ b°Ÿfi° Ÿu ∫C•w F°uoÎ $$39,40$$
<J¡wfiu Ÿt∫ wJ¡ „C˚ b°Ÿfi° J¡° NU∫°Ÿ J¡≤fi° ª°<FÎ ?
˚B ıf wJ¡ yC” Ju¡ ≈Ìu„, „°˜°U∫°Ÿ N°æ≤ ∫C<•w, NfiC˚b N°<Ì ≈®t°d°u* Ÿu wÃ≈Ì
J¡° <fidÕ∫ fi F°u ı°∫ N°æ≤ ıf wJ¡ N∆∫CÃ≈∏fi <ªWb°Ôu N°≈J¡°u wÃ≈Ì J¡° I°fi fi F°u ı°∫,
wfwJ¡ „C˚b°Ÿfi°N°u* J¡° N°ª≤d J¡∑<ıÎ $ wÌ…≈≤°∏w ıf ıæŸu s°≤ tu* ≈J¡°fiu Ÿu b˜ N°<Ì
tu* Ôyu F…Î tÔ N°<Ì <„<SÔ F°u ı°wu Fæ* bæŸu FÙ N°≈Ju¡ ≤°y N°<Ì Ì°uT fi‹¸> F°u ı°∫, ≈≤tw[b
J¡° ≈¿≤I°fi F°u ı°∫ N°æ≤ t°fi<ŸJ¡ ∆∫S°Î≥ fi‹¸> F°u ı°∫ wf N°≈J¡°u <fiÿª∫ oŸ „C˚
b°Ÿfi°Ÿt¥F J¡° ˚Ù ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ $$41,42$$
≈¥b°uÕ•w NSÕ J¡° FÙ Ÿasu≈ Ÿu ≈ŸaF°≤ J¡≤ ≤Fu tF<TÕ b<Ÿ‹™>ıÙ N°ª≤d J¡≤fiu Ju¡ ∫°uÀ∫
„C˚ J¡° FÙ <fiÌuÕ„ J¡≤wu Fæ* $
tF°˚°y, N°≈ Zu‹™>wt ≈C”T°u* π°≤° Ÿu<bw N<w ŸC∏Ì≤ fi „C˚ b°Ÿfi°N°u* J¡° NfiCŸ≤d
J¡≤, „C˚ b°Ÿfi° Ÿu Ÿ‡≈∏fi fC<] Ÿu ≈≤t°SÕ b_wC J¡° (≈≤f®Ê J¡°) Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡∑<ıÎ N°æ≤
wÌ∏w≤ „C˚ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ NfiCŸ≤d J¡° ˚Ù Ã∫°yJ¡≤ ≈≤t ŸÃ∫ tu* ¿_Sw F°uoÎ $$43$$
fi°æb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ÌŸb°≥ ŸyÕ
f®Ê°ıÙ Ju¡ N°æ≤ N≈fiu ı∏t J¡° bdÕfi Îba Ÿt_w ıfi°u* J¡∑
tC<•w Ju¡ <ÔÎ tu≤° ≈Ìu„ Fæ oŸJ¡° I°fi J¡∑ Nbw≤<dJ¡° Ju¡ R¡≈ tu* bdÕfi $
≈®°•wfi ≈°æ”T J¡° FÙ fi°t Ìæb Fæ $ Ÿ ≈≤ N°@C<fiJ¡ ≈°æ”T Ÿu ˚Ôu FÙ <bı∫ ≈®°›w
F°u ı°∫ $ <fi∫<w w°u, ı°u bæ≤°À∫ ≈®J¡≤d tu* J¨¡w°∏w J¡∑ ≈ÃfiÙ J¡FÙ yoÕ Fæ, Nıu∫ Fæ •∫°u*<J¡
Ÿu Zu‹™> ≈C”T ˚°bÙ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ Nbÿ∫a˚°bR¡≈ ˚<bw∆∫w° N°æ≤ N≈®<wJ¡°∫Õ (Nıu∫)
J¡Fwu Fæ * -"Nbÿ∫a ˚ °<b˚°b°fi°a ≈® w ÙJ¡°≤°u ˚bu Ì g ∫<Ì $ wÌ° Ì… # ©æ fi Õ <Ô›∫u ≤ fig
fiÔ≤°t∫C<@¿‹™>≤°# $ NS°Õwg ∫<Ì Nbÿ∫ F°ufiub°ÔÙ |¸>fi°N°u* J¡° ≈®wÙJ¡°≤ F°uw°, w°u fiÔ,
≤°t, ∫C<@¿‹™>≤ N°<Ì Ì…#©Ù fi F°uwu $ ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* ≈C”T ≈≤ <fi∫<w J¡° <fi∫∏`d ≤Ffiu
Ju¡ J¡°≤d ≈C”T J¡∑ _bw∏`w° J¡F°≥ ≤FÙ ?
oŸ „aJ¡° J¡° <fib°≤d J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° $
Fu ≤°tª∏B, f®Êw[b Ÿf ıyF Ÿ¿hªÌ°fi∏Ì≈®J¡°„R¡≈ Ÿu ŸfJ¡∑ NfiCJ¥¡Ôw° wS°
138
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
Ÿtw°R¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ $ ŸŸu Ÿ‡f∏@ ≤©fiub°ÔÙ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°uS°u˘ J¡∑ ŸW° J¡°u FÙ <fi∫<w
J¡Fwu Fæ* <ıŸJ¡° ˚<b‹∫wg J¡°Ô Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu ˚<bw∆∫w° „ÆÌ Ÿu ∆∫bF°≤ <J¡∫° ı°w° Fæ $
N°æ≤ ŸW° ŸbÕ` •w R¡≈ Ÿu ¿_Sw f®Êw[b Fæ $ bFÙ J¡°≤d N°æ≤ J¡°∫Õ tu* J®¡t„# <fi∫°tJ¡
N°æ≤ <fi∫‡∫R¡≈ Ÿu ≤FwÙ Fæ $ J¡°≤d Fæ w°u Nbÿ∫ J¡°∫Õ F°ufi° ª°<FÎ N°æ≤ J¡°∫Õ Fæ w°u J¡°≤d
Nbÿ∫ F°ufi° ª°<FÎ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° <fi∫t <fi∫<w Fæ $ bF <fi∫∏w° J¡°≤d N°<Ì J¡∑ <fi∫∏w¨w°
(J¡°∫°Õ<Ì<fi∫°tJ¡w°) Fæ N°æ≤ <fi∫‡∫ J¡°∫Õ N°<Ì J¡∑ <fi∫‡∫w° Fæ $ ≈¥bÕJ¡°Ô tu* <fi∫w ŸW°
J¡°≤dw° Fæ N°æ≤ ≈ÿª°wgJ¡°Ô tu* <fi∫w ŸW° J¡°∫Õw° Fæ $$1$$
bu Ì°ufi°u* Ìu„-J¡°Ô Ÿu <b„u<Tw ŸW°R¡≈ FÙ Fæ*, ∫F ˚°b Fæ $
<fi∫<w Ÿb°ÕfiCJ¥¡Ô f®ÊŸW°R¡≈ Fæ, Nw# ≈°æ”T J¡∑ Ÿk¡Ôw° Ju¡ <ÔÎ ˚Ù <fi∫<w NfiCJ¥¡Ô
FÙ Fæ, ≈®<wJ¥¡Ô fiFÙ* Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡<Sw <ªW J¡°u ÎJ¡°y® J¡≤fiu Ju¡ ≈°∫ Ju¡ f°u@J¡
bªfi J¡°u J¡Fwu Fæ* $
oŸ<ÔÎ ≈°æ”T J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ Zu∫ Ju¡ <ÔÎ <fiÃ∫ f∏@CR¡≈ <ªW J¡°u ÎJ¡°y® J¡≤°u, tu≤u
oŸ J¡Sfi J¡°u ŸCfi°u $ o¿∏B∫°u* J¡°u ŸÌ° <bT∫°u* J¡∑ b°Ÿfi° ffiÙ ≤FwÙ Fæ N°æ≤ bu tC<•w Ÿu ≤<Fw
Îu<FJ¡ N°æ≤ _byÕ N°<Ì ŸC© tu* N°Ÿ•w ≤FwÙ Fæ*, Nw# ıæŸu bu <bT∫ J¡∑ b°Ÿfi° fi J¡≤u* bæŸu
≈®∫Ãfi Ÿu o¿∏B∫°u* J¡°u „Ù|® N≈fiu b„ tu* J¡≤ tfi J¡°u Ÿt J¡∑<ıÎ $$2,3$$
wÌ…≈≤°∏w ı°u J¡wÕ∆∫ Fæ, ŸJ¡° ≈Ìu„ Ìuwu Fæ* $
oŸ Ô°uJ¡ J¡∑ <Ÿ<] (ıÙb∏tC<•w) wS° ≈≤Ô°uJ¡ J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ (<bÌuFtC<•w Ju¡) <ÔÎ ∫°
tfiC‹∫Ô°uJ¡ N°æ≤ _byÕ N°<Ì Ô°uJ¡°u* tu* N<@J¡°¿≤∫°u* J¡∑ I°fi<Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ tæ* ≈C”T°SÕR¡≈ k¡Ô
Ìufiub°ÔÙ, t°us Ju¡ ≈°∫°u* Ju¡ ≈Ìu„ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ wS° Ÿ°≤˚¥w <ıŸ Ÿa<Fw° J¡°u J¡Fq≥y°, Ÿu
Ÿ°b@°fi F°uJ¡≤ ŸC<fiÎ $ ZÙ≤°tıÙ (N) N≈CfiyÕ®Fd Ju¡ <ÔÎ (ŸbÕÌ° Ju¡ <ÔÎ) ŸaŸ°≤b°Ÿfi°
J¡°u ⁄Ì∫ Ÿu <bÌ° J¡≤ wS° Ì°≤ fC<] Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ „°¿∏wŸC© N°æ≤ Ÿ∏w°uTŸC© J¡° y®Fd J¡≤
≈¥bÕb°•∫ (J¡tÕJ¡°^±> ZC<w∫°u*) N°æ≤ W≤b°•∫°u* Ju¡ (≈°Ÿfi°≈≤J¡ ZC<w∫°u* Ju¡) NSÕ Ju¡ <bª°≤
Ÿu Ÿ‡≈∏fi N°æ≤ <bT∫°u* π°≤° N<b] (bu@ J¡°u ≈®°›w fi F…Î) tfi J¡°u N°Ãt°fiCŸ∏@°fi Ÿu ∫C•w
N°æ≤ Ÿt≤Ÿ (yC” N°æ≤ „°˜ π°≤° ≈<Ì‹¸> ≈®J¡°≤ J¡∑ N°æ≤ N≈fiu NfiC˚b J¡∑ ÎJ¡≤Ÿw° Ju¡
N°_b°Ìfi Ÿu ∫C•w ) J¡≤Ju¡ ŸC© N°æ≤ Ì…#© J¡° fi°„ J¡≤fiub°Ôu tF°fig N°fi∏Ì Ju¡ ÎJ¡t°`
J¡°≤d˚¥w oŸ t°us Ju¡ ≈°∫ J¡°u, <ıŸu tæ* N˚Ù J¡Fq≥y°, N°≈ Ÿ°b@°fi F°uJ¡≤ ŸC<fiÎ $
ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈ Ÿ‡≈¥dÕ <bbuJ¡„ÙÔ ($) ≈C”T°u* Ju¡ Ÿ°S oŸ t°usJ¡S° J¡°u ŸCfiJ¡≤ Ÿ
Ì…#©≤<Fw ≈≤t≈Ì J¡°u ≈®°›w F°uyu, ıF°≥ ≈≤ <bfi°„ J¡° ˚∫ fiFÙ* Fæ $$4-8$$
oŸ ≈®J¡°≤ Ÿ°*y°u≈°*y Zbd J¡∑ ˚¥<tJ¡° ≤ªJ¡≤ ZbdÙ∫ „°˜ J¡∑ (t°usJ¡S° J¡∑) <Ÿ<]
Ju¡ <ÔÎ t°usJ¡S° J¡∑ ≈®°<›w J¡° ≈®J¡°≤ J¡Fwu Fæ* $
N •w Ÿa<Fw° Ju¡ ŸCfifiu tu* t∏Ì<b≤•w J¡° ˚Ù N<@J¡°≤ fiFÙ* Fæ, ∫F Ÿ¥<ªw J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ "N≈Cfiy®ÕFd°∫'
ÎuŸ° J¡F° Fæ $
$ Zbd„°Ô° tu* N<bbuJ¡∑ ≈®<b‹¸> ˚Ù fi F°u ŸJu*¡, ∫F Ÿ¥<ªw J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <bbuJ¡„ÙÔ J¡F° $
ŸyÕ - 10]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
139
ZÙ≤°tıÙ, Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°<Ì tu* ˚yb°fig f®Ê°ıÙ fiu Ÿ‡≈¥dÕ Ì…#©°u* J¡° <bfi°„ J¡≤fiub°ÔÙ
N°æ≤ fC<] J¡°u NÃ∫∏w „°¿∏w Ìufiub°ÔÙ ∫F t°usJ¡S° J¡FÙ SÙ $$9$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° #
˚ybfig , Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ tu* ˚yb°fig f®Ê°ıÙ fiu <J¡Ÿ <ÔÎ ∫F t°usJ¡S° J¡FÙ SÙ N°æ≤ ∫F
Jæ¡Ÿu N°≈J¡°u ≈®°›w F…oÕ, ∫F J¨¡≈°J¡≤ tCHŸu J¡<FÎ $$10$$
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, |¸>-|¸> ∆∫°≈Ù, ŸfJ¡° N°@°≤, N©^±> ªuwfi,
N<bfi°„Ù, Ÿf ≈®°<d∫°u* tu* ≈®J¡°„J¡R¡≈ Ÿu ¿_Sw Îba NŸÙt t°<∫J¡ <bÔ°Ÿ°u* J¡° ÎJ¡t°`
N<@‹™>°fi ≈≤t°Ãt° Fæ $ t°∫° N°æ≤ t°∫° Ju¡ J¡°∫°u˘ Ju¡ N°<b˚°Õb N°æ≤ <w≤°u˚°b tu* ŸÌ° ÎJ¡°J¡°≤
(<fi<bÕJ¡°≤) Ÿ ≈≤t°Ãt° Ÿu <b‹dC (Ÿ‡≈¥dÕ J¡°∫°u˘ tu* ∆∫°›w ≤Ffiub°Ôu f®Ê°^±>R¡≈ <b≤°¸>g)
Ÿ¥‚t˚¥w°u* Ju¡ J®¡t Ÿu Ã≈∏fi F…Î ıæŸu <J¡ _≈∏Ìt°fi ıÔ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ <fiÿªÔ°b_S° N°æ≤
ªaªÔ°b_S° tu* N≈®h∫Cw ıÔ-_b˚°b Ÿ°y≤ Ÿu w≤*yu* Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ* $ Ÿ <b≤°¸>g ≈C”T Ju¡
⁄Ì∫R¡≈Ù J¡tÔ Ÿu ≈≤tu‹™>Ù J¡∑ (ªwCtCÕ© f®Ê° J¡∑) Ã≈<W F…oÕ $ ŸCbd°ÕªÔ ŸCtu” Ÿ
J¡tÔ J¡∑ J¡<dÕJ¡° Fæ, <Ì„°Î≥ ÌÔ Fæ* N°æ≤ w°≤u Ju¡Ÿ≤ Fæ* $ Fu ZÙ≤|CJC¡Ô<wÔJ¡, ıæŸu <J¡ tfi
<b<b@ <bJ¡v≈°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡≤w° Fæ bæŸu FÙ buÌ N°æ≤ buÌ°SÕ Ju¡ tF°fig ≈¿≤I°w° f®Ê°ıÙ fiu
Ìubw°N°u* N°æ≤ tC<fi∫°u* J¡∑ t^±>ÔÙ Ju¡ Ÿ°S Ÿ‡≈¥dÕ ≈®°<d∫°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> N°≤‡˚ J¡∑ $ ∏F°u*fiu oŸ
ı‡f¥πÙ≈ Ju¡ ÎJ¡ ˚°y oŸ ˚°≤wbTÕ tu* Ô°˚ N°æ≤ F°<fi Ÿu Ì…#©Ù, ı∏t-t≤d-„ÙÔ Îba
t°fi<ŸJ¡ N°æ≤ J¡°<∫J¡ ∆∫°<@∫°u* Ÿu ≈Ù<nw <b<b@ ≈®°<d∫°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡∑ $ ≈®°<d∫°u* J¡∑ oŸ
Ÿ¨<‹¸> tu* <b<b@ <bT∫˚°uyR¡≈Ù ∆∫Ÿfi°u* Ÿu ≈¥dÕ Ô°uy°u* J¡° •Ôu„ Ìu©J¡≤ Ÿ‡≈¥dÕ Ô°uJ¡°u* J¡∑
Ÿ¨<‹¸> J¡≤fiub°Ôu ˚yb°fig f®Ê° J¡°u, ıæŸu ≈C` J¡°u Ì…#©Ù Ìu©J¡≤ <≈w° J¡°u Ì∫° N°wÙ Fæ bæŸu FÙ,
fnÙ Ì∫° N°oÕ $ ∏F°u*fiu ≈®°<d∫°u* Ju¡ J¡v∫°d Ju¡ <ÔÎ sd˚≤ ÎJ¡°y®<ªW F°uJ¡≤ <bª°≤ <J¡∫°
<J¡ ofi Nv≈°∫C fuª°≤u ıÙb°u* Ju¡ Ì…#© J¡° N∏w <J¡Ÿ ≈°∫ Ÿu F°uy° ? ÎuŸ° <bª°≤ J¡≤ ˚yb°fig
f®Ê°ıÙ fiu _b∫a w≈, @tÕ, Ì°fi ŸÃ∫ N°æ≤ wÙS°u˘ J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡∑ $ Fu ≤|Cb≤, w≈ N°<Ì J¡∑ Ÿ¨<‹¸>
J¡≤ ZÙf®Ê°ıÙ fiu ≈Cfi# _b∫a <bª°≤ <J¡∫° <J¡ Ÿ¨<‹¸>≈®b°F tu* ≈nu F…Î Ô°uy°u* Ju¡ Ì…#© J¡° w≈
N°<Ì Ÿu Ÿt¥Ô <bfi°„ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ <fib°Õd (t°us) ≈≤t ŸC© Fæ, <ıŸJu¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤
ıÙb fi w°u <k¡≤ ı∏t Ôuw° Fæ N°æ≤ fi t≤w° Fæ $ bF <fib°Õd I°fi Ÿu FÙ ≈®°›w F°uw° Fæ $ Nw# ıÙb
Ju¡ ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ Ÿu ≈°≤ F°ufiu J¡° ÎJ¡t°` ≈°∫ I°fi FÙ Fæ $$11-22$$
w≈, Ì°fi N°æ≤ wÙSÕ ŸaŸ°≤w≤d Ju¡ <ÔÎ "fi J¡tÕd° fi ≈®ı∫° @fiufi' (fi J¡tÕ Ÿu, fi
≈C`°uÃ≈°Ìfi Ÿu N°æ≤ fi @fi°u≈°ıÕfi Ÿu FÙ tC<•w F°u ŸJ¡wÙ Fæ) N°æ≤ "›Ôb° fluwu NÂi>° ∫IR¡≈°#'
(∫u ∫I N°<Ì J¡hªu ›Ôb (~>°u¸>Ù ±>°u*yÙ) Fæ*, ofiŸu ŸaŸ°≤tC<•w fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ) oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u*
tu* NŸ°@fi J¡Fu y∫u Fæ* $
oŸ<ÔÎ tæ* ofi ÌÙfi-FÙfi Ô°uy°u* Ju¡ Ì…#© Ju¡ Ÿt¥Ô <bfi°„ Ju¡ <ÔÎ fi¥wfi (tıf¥w)
ŸaŸ°≤Ÿ°y≤w≤d J¡° ≈°∫ „Ù|® ≈®J¡¸> J¡≤w° Fq≥ $ ∫°u* <bª°≤ J¡≤ J¡tÔ ≈≤ fæ™>u F…Î ˚yb°fig
f®Ê°ıÙ fiu tfi Ÿu ŸaJ¡v≈ J¡≤ tCHu, ı°u wC‡F°≤u Ÿ°tfiu fæ™>° Fq≥, ≈æÌ° <J¡∫° $ ≈C^∫t∫ ZÙ≤°tıÙ,
ıæŸu ÎJ¡ w≤*y Ÿu „Ù|® ÌqŸ≤Ù w≤*y F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ tæ* ˚Ù N<fibÕªfiÙ∫ t°∫°b„ FÙ Ã≈∏fi
140
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
F…N° N°æ≤ Ã≈∏fi F°uwu FÙ wC≤∏w <≈w°ıÙ Ju¡ ŸtÙ≈ tu* ≈¿_Sw F…N° $ <ıfiJu¡ F°S tu* J¡t^±>Ô
Îba ”B°s t°Ô° „°u˚° ≈° ≤FÙ SÙ, fi ˚yb°fig f®Ê°ıÙ J¡°u J¡t^±>Ô N°æ≤ ”B°st°Ô° Ÿu
∫C•w tæ*fiu <bfit®w°≈¥bÕJ¡ ≈®d°t <J¡∫° $ tCHŸu "Fu ≈C`, ∫F°≥ N°N°u' J¡FJ¡≤ ∏F°u*fiu N≈fiu
N°ŸfiR¡≈ J¡tÔ J¡∑ «¡≈≤Ù ≈≥©CnÙ tu* Ÿku¡Ì f°ÌÔ≈≤ ª∏Bt° Ju¡ Ÿt°fi tCHu N≈fiu F°S Ÿu
fæ™>°∫° $ tu≤u <≈w¨Ìub f®Ê°ıÙ fiu t¨yªtÕ ≈Ffi ≤•©° S°, ∏FÙ*Ju¡ NfiCR¡≈ tæ* ˚Ù t¨yªtÕ@°≤Ù
S° $ ıæŸu ŸC∏Ì≤ FaŸ Ÿ°≤Ÿ Ÿu J¡Fu bæŸu t¨yªtÕ@°≤Ù <≈w¨Ìub f®Ê° fiu t¨yªtÕ@°≤Ù tCHŸu J¡F° #
Fu ≈C`, ıæŸu ª∏Bt° tu* J¡ÔaJ¡ ≈®<b‹¸> F°uw° Fæ bæŸu FÙ b°fi≤ Ju¡ Ÿt°fi ªaªÔ NI°fi ÎJ¡ tCFqwÕ
Ju¡ <ÔÎ wC‡F°≤u <ªW tu* ≈®bu„ J¡≤u $ bß ≤°tª∏BıÙ, ∫°u* „Ù|® f®Ê°ıÙ Ÿu N<˚„›w F…N° tæ*
fiJu¡ ŸaJ¡v≈ Ju¡ Nfi∏w≤ FÙ N≈fi° Ÿ°≤° <fitÕÔ _bR¡≈ ˚¥Ô y∫° $ wÌ…≈≤°∏w tæ* ıæŸu <J¡ŸÙ
@fiÙJ¡° @fi F≤ Ôufiu Ÿu bF ÌÙfi-FÙfi F°u ı°w° Fæ bæŸu FÙ ÌÙfi-FÙfi F°u y∫°, w[b<bI°fi Ÿu
≤<Fw N°æ≤ Ì…#©-„°uJ¡Ÿu N°J®¡°∏w tæ* <Ìfi≈≤-<Ìfi ıÙdÕ„ÙdÕ F°ufiu Ôy° $ fnu Ì…#© J¡∑ f°w
Fæ <J¡ ∫F tF°•Ôu„Ì°∫J¡ ŸaŸ°≤ fi°tJ¡ Ì°uT J¡F°≥ Ÿu tCHJ¡°u ≈®°›w F°u y∫° ÎuŸ° <bª°≤ J¡≤w°
S° N°æ≤ <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ ªu‹¸>° fiFÙ* J¡≤w° S° $ wÌ…≈≤°∏w ≈¥≠∫ f®Ê°ıÙ fiu tCHŸu J¡F° # ≈C`,
wCt •∫°u* Ì…#©Ù F°u ? oŸ Ì…#© Ju¡ fi°„J¡ ≈°∫ J¡°u tCHŸu ≈¥~>°u $ wÌ…≈≤°∏w wCt Nbÿ∫
<fiÃ∫ŸC©Ù F°uN°uyu $ wÃ≈ÿª°wg _bdÕJ¡tÔ J¡∑ ≈≥©C≤Ù tu* fæ™>u F…Î tæ*fiu Ÿ‡≈¥dÕ Ô°uJ¡°u* Ju¡ ≤ª<∫w°
ZÙf®Ê°ıÙ Ÿu ŸaŸ°≤Ì…#©J¡∑ N°æT<@ ≈¥~>Ù $ tæ*fiu ≈¥~>° # ˚ybfig, ∫F tF°Ì…#©t∫ ŸaŸ°≤ ıÙb
J¡°u Jæ¡Ÿu ≈®°›w F…N° N°æ≤ Jæ¡Ÿu oŸJ¡° <bfi°„ F°uw° Fæ $ ∫°u* tu≤u π°≤° ≈¥~>u y∫u ∏F°u*fiu tCHJ¡°u Ÿ
≈®ªC≤ I°fi J¡° ≈Ìu„ <Ì∫°, <ıŸ ≈≤t ≈<b` I°fi J¡°u ı°fiJ¡≤ tæa <≈w° Ju¡ Ÿb°uÕÃJ¨¡‹¸> w[bI°fi
Ju¡ Ÿt°fi ≈¿≤≈¥dÕ_b˚°b F°u y∫° $ wÌ…≈≤°∏w ıf <J¡ tæ*fiu I°w∆∫ w[b ı°fi <Ô∫° S°, NwÎb
tæ* N≈fiÙ ≈®J¨¡<w tu* <_Sw F°u y∫° S°, wf ıywg Ju¡ <fit°Õw°, ŸfJu¡ J¡°≤d N°æ≤ ≈Ìu„J¡
f®Ê°ıÙ fiu tCHŸu J¡F° # ≈C`, tæ*fiu „°≈ π°≤° wC‡Fu* NI°fiÙ ffi°J¡≤ Ÿt_w N<@J¡°≤Ù Ô°uy°u* J¡∑
I°fi <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ oŸ Ÿ°≤˚¥w I°fi J¡° <ıI°ŸC ffi°∫° $ bß, Nf wC‡F°≤° „°≈ „°∏w F°u
y∫° Fæ, ıæŸu <ª≤J¡°Ô wJ¡ tÔ Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu t°fi°u* ŸCbdÕ N˚°bw° J¡°u ≈®°›w F…N° ŸCbdÕ ≈Cfi#
„°u@fi Ÿu ≈¥bÕJ¡°<ÔJ¡ „C] ŸCbdÕ R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ wC‡F°≤° N°æ≈°<@J¡
NI°fi fi‹¸> F°u y∫° Fæ, Nf ÃJ¨¡‹¸> I°fi J¡°u ≈®°›w F…Î wCt tu≤Ù fi°o˘ N<πwÙ∫ N°ÃtR¡≈ F°u
y∫u F°u $$23-39$$ Fu Ÿ≠ıfi<„≤°utdu, oŸ Ÿt∫ wCt Ô°uJ¡°fiCy®F Ju¡ <ÔÎ ˚¥Ô°uJ¡ tu* ı‡f¥πÙ≈
Ju¡ tº∫ tu* ¿_Sw ˚°≤wbTÕ tu* ı°N°u $ bß, bF°≥ ≈≤ tF°t<w wCt J¡tÕJ¡°^±>≈≤°∫d Ô°uy°u* J¡°u
J®¡t Ÿu „°u<˚w F°ufiub°Ôu J¡tÕJ¡°^±>J®¡t Ÿu FÙ ≈Ìu„ Ìufi°, •∫°u*<J¡ "fi fC<]˚uÌa ıfi∫uÌI°fi°a
J¡tÕŸa<yfi°tg' (J¡tÕ ≈≤°∫d NI°<fi∫°u* J¡∑ fC<] tu* Ÿ∏ÌuF Ã≈∏fi fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ) ÎuŸ°
∏∫°∫ Fæ, N°æ≤ ı°u Ô°uy <bª°≤„ÙÔ <b≤•w N°æ≤ NwÙ¿∏B∫ w[b Ju¡ y®Fd tu* ŸtSÕ F°u*, ∏Fu*
N°fi∏ÌÌ°∫J¡ I°fit°yÕ J¡° ≈Ìu„ Ìufi° $ ≤|Cba„<„≤°ut<d, oŸ ≈®J¡°≤ <≈w° f®Ê°ıÙ π°≤°
N°I›w tæ* oŸ Ô°uJ¡ tu* ≤Fw° Fq≥ N°æ≤ ıf wJ¡ oŸ Ô°uJ¡ tu* N<@J¡°≤Ù ≈C”T ≤Fu*yu, wf wJ¡
≤Fq≥y° $ oŸ Ô°uJ¡ tu* tu≤° JC¡~> ˚Ù J¡wÕ∆∫ fiFÙ* Fæ, ≈≤ ≤Ffi° ª°<FÎ, ∫°u* <bª°≤ J¡≤ tæ* Ntfi_J¡
ŸyÕ - 11]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
141
F°uJ¡≤ ∫F°≥ <_Sw Fq≥, NwÎb N<˚t°fi„¥∏∫ b¨<W Ÿu ≤Fw° F…N° tæ* NI°<fi∫°u* J¡∑ fC<] Ÿu J¡°∫Õ
J¡≤w° Fq≥ , N≈fiÙ fC<] Ÿu w°u JC¡~> ˚Ù fiFÙ* J¡≤w°, ∫F ˚°b Fæ $$40-44$$
ÌŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
À∫°≤Fb°≥ ŸyÕ
I°fi≈®°<›w J¡° <b_w°≤, ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ bæ≤°À∫ J¡∑ _wC<w N°æ≤ b•w° wS°
≈®ÿfiJ¡w°Õ Ju¡ Ôsd N°<Ì J¡° ≈®@°fiw# bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≈C^∫ª¿≤w, I°fi J¡° ≈¨<SbÙ ≈≤ Nbw≤d, N≈fiu ı∏t,
I°fi°b≤°u@, ≈Cfi# I°fi≈®°<w N°<Ì N°æ≤ ZÙ f®Ê°ıÙ J¡° J¡°∫Õ ∫F Ÿf tæ* N°≈Ÿu J¡F ªCJ¡° Fq≥ $
Nf N°≈J¡° <ªW tF°fig ≈C^∫ Ju¡ Ì∫ Ÿu Ÿ I°fi Ju¡ ŸCfifiu Ju¡ <ÔÎ N<w ÃJ¡<^™>w F°u ≤F°
F°uy° $$1,2$$
•w ≈C^∫≈¿≤≈°J¡ J¡∑ <J¡fi Ôsd°u* Ÿu ≈Fª°fi J¡≤fiÙ ª°<FÎ Îba Ÿ Ô‚∫˚¥w ≈Ì°SÕ Ju¡
≈Ìu„ J¡∑ ≈®d°<Ô∫°≥ Jæ¡ŸÙ Fæ ? oŸ f°w J¡°u ≈®°ªÙfi J¡S° Ju¡ <b_w°≤ Ju¡ Zbd π°≤° ı°fifiu Ju¡
oh~C>J¡ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° #
f®Êfig, Ÿ¨<‹¸> J¡≤fiu Ju¡ Nfi∏w≤ ˚yb°fig f®Ê°ıÙ J¡∑ fC<] oŸ Ô°uJ¡ tu* I°fi Ju¡ Nbw°≤d
Ju¡ <ÔÎ <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ F…oÕ ? J¨¡≈∫° Ÿ ≈®J¡°≤ J¡°u <b_w°≤ Ÿu J¡<FÎ $$3$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° #
≤°ıJC¡t°≤, ıæŸu Ÿ°y≤ tu* w≤*y f°≤ f°≤ Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ ≈®ªC≤ <J®¡∫°„<•w Ÿu Ÿ‡≈∏fi
f®Ê° N≈fiu ≈¥bÕı∏t J¡∑ <bΩ°, J¡tÕ N°æ≤ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ ≈®J¡TÕ Ÿu ≈≤t f®Ê tu* Ã≈∏fi F…Î $ ∏F°u*fiu
<b<b@ ≈®°<d∫°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡≤fiu Ju¡ Nfi∏w≤ Ÿ¨‹¸> Ô°uy°u* J¡°u oŸ ≈®J¡°≤ ı∏t, t≤d, fi≤J¡ N°<Ì
Ÿu N≈fiu NI°fi Ju¡ J¡°≤d Ì…#©Ù Ìu©J¡≤ bwÕt°fi Ÿ¨<‹¸> Ju¡ ‹¸>°∏w Ÿu NwÙw, bwÕt°fi N°æ≤
˚<b‹∫J¡°Ô J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡∑ Ÿ‡≈¥dÕ Nb_S°N°u* J¡° NfiCt°fi J¡≤ <Ô∫° $ <b„uTR¡≈ Ÿu _byÕ N°æ≤
t°us Ju¡ Ÿ°@fi°u* Ju¡ NfiC‹™>°fi Ju¡ ∫°uÀ∫ ŸÃ∫∫Cy N°<Ì Ÿt∫ Ju¡ sÙd F°ufiu ≈≤ Ô°uy°u* tu* <Ÿ•J¡°
ıt°fiub°Ôu NI°fi J¡° ≈®°fv∫ Ìu©J¡≤ ˚yb°fig f®Ê°ıÙ J¡°u fnÙ Ì∫° N°oÕ $ wÌ…≈≤°∏w ˚yb°fig
f®Ê°ıÙ fiu tu≤Ù Ÿ¨<‹¸> J¡≤ N°æ≤ f°≤ f°≤ ≈Ìu„ π°≤° tCHu I°fiŸ‡≈∏fi ffi°J¡≤ Ô°uy°u* Ju¡ NI°fi
J¡∑ „°¿∏w Ju¡ <ÔÎ tCHu ≈¨<SbÙ tu* ˚uı° $ ˚yb°fig f®Ê° fiu oŸ Ô°uJ¡ tu* ıæŸu tCHu ˚uı° bæŸu FÙ
ŸfiJ¡, Ÿfi∏Ìfi, ŸfiÃJC¡t°≤, fi°≤Ì N°<Ì NfiuJ¡ N∏∫°∏∫ tF<TÕ∫°u* J¡°u N<@J¡°≤ Ju¡ NfiCŸ°≤
≈C^∫ J¡tÕJ¡°^±> Ju¡ ≈Ìu„ N°æ≤ I°fiJ¡°^±> Ju¡ ≈Ìu„ π°≤° tfi N°æ≤ NI°fi R¡≈Ù tF°∆∫°<@
Ju¡ b„Ù˚¥w Ô°uy°u* J¡° ]°≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ˚uı° $ ≈®°ªÙfi J¡°Ô tu* ŸÃ∫∫Cy Ju¡ fÙwfiu ≈≤ J¡°ÔJ®¡t
Ÿu ≈¨ØbÙ ≈≤ bæ<ÌJ¡ ∫° ≤°y, Ô°u˚ N°<Ì Ÿu NfiC≈Fw J¡tÕJ¡°^±> J¡° °Ÿ F°ufiu ≈≤ J¡tÕJ¡°^±> Ju¡
Ÿaª°Ôfi N°æ≤ t∫°ÕÌ° Ju¡ ≤sd Ju¡ <ÔÎ ≈¨SJg¡ ≈¨SJg¡ Ìu„°u* J¡° <b˚°y J¡≤ ≤°ı°N°u* J¡∑ J¡v≈fi°
J¡∑ yoÕ $ ≈¨<SbÙ tu* ≤°ı°N°u* J¡∑ J¡v≈fi° F°ufiu ≈≤ ≤°ı°N°u* N°æ≤ ≈®ı°N°u* Ju¡ @tÕ J¡° <fi∫∏`d J¡≤fiu
tu* ŸtSÕ _t¨<w„°˜ N°æ≤ ∫I J¡∑ <b<@ Ju¡ ≈®<w≈°ÌJ¡ Z°uwŸ¥` N°æ≤ y¨flŸ¥` wS° Z°æwy¨fl≈®∫°uy°u*
J¡° @tÕ, NSÕ N°æ≤ J¡°t J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ <fit°Õd <J¡∫° y∫° $ oŸ J¡°ÔªJ®¡ Ju¡ ≈¿≤b<wÕw F°ufiu
142
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
≈≤ <k¡≤ J¡tÕJ¡°^±>J®¡t fi‹¸>˚®‹¸> F°u y∫°, ≈®<w<Ìfi Ô°uy ˚°uıfit°`≈≤°∫d N°æ≤ <bT∫°u* Ju¡ NıÕfi
tu* wÃ≈≤ F°u y∫u $ ÎuŸÙ Nb_S°tu* ≤°ı°N°u* Ju¡ Ìu„ ∫° ˚°uÀ∫≈Ì°S°u˘ Ju¡ <ÔÎ ≈≤_≈≤ ∫C] F°ufiu Ôyu,
oŸ ≈®J¡°≤ ≈¨ØbÙ tu* NfiuJ¡ ≈®°<d∫°u* J¡°u Ì^±> ˚°uyfi° ≈n° (c) $ ≈FÔu ∫C] Ju¡ <ffi° FÙ ≈¨ØbÙ
Ju¡ ≈°Ôfi tu* ŸtSÕ F°uwu F…Î ˚Ù wÌfi∏w≤ ≤°ı° ∫C] Ju¡ <ffi° ≈¨<SbÙ≈≤ „°Ÿfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ŸtSÕ
fiFÙ* F…Î, oŸJ¡° k¡Ô ∫F F…N° <J¡ ≈®ı°N°u* Ju¡ Ÿ°S ≤°ı° ÌÙfiw° J¡°u ≈®°›w F°u y∫u $ ˚°b ∫F <J¡
ÌuF tu* N°Ãt[bfC<] Ÿu ∫C] N°<Ì tu* ÌuF J¡° fi°„ F°ufiu ≈≤ N°Ãt° J¡° fi°„ F°u ı°∫uy°, oŸ ˚∫
Ÿu bu ÌÙfiw° J¡°u ≈®°›w F°u y∫u $ wÌfi∏w≤ fi Ô°uy°u* J¡∑ ÌÙfiw° J¡°u Ìq≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ N°æ≤ N°ÃtI°fi
Ju¡ ≈®ª°≤ Ju¡ <ÔÎ Ft Ô°uy°u* fiu I°fib@ÕJ¡ fnu-fnu Ì„Õfi°u* J¡° ≈Ìu„ <J¡∫° $ oŸ Nº∫°Ãt <bΩ°
J¡° ≈FÔu ≤°ı°N°u* tu* ≈Ìu„ F…N° wÌfi∏w≤ oŸJ¡° N°æ≤ Ô°uy°u* tu* ≈®Ÿ°≤ F…N°, oŸ J¡°≤d
ZÙbuÌ∆∫°Ÿ N°<Ì fiu oŸJ¡°u ≤°ı<bΩ° J¡F° Fæ $ Fu ≤°|b, ≤°ı° Ô°uy ≤°ı<bΩ°, ≤°ıyCfl N°<Ì
fi°t°u* Ÿu ≈®<Ÿ] Wt Nº∫°ÃtI°fi J¡°u ı°fiJ¡≤ NÃ∫∏w N°fi∏Ì J¡°u ≈®°›w F…Î, wÌfi∏w≤ fitu*
<J¡*¿ªwg ˚Ù Ì…#© fiFÙ* ≤F° $ J¡°ÔJ®¡t Ÿu <fitÕÔJ¡∑<wÕb°Ôu NfiuJ¡ ≤°ı°N°u* Ju¡ J¡∑<wÕ„uT F°ufiu ≈≤
ofi tF°≤°ı ZÙÌ„≤SıÙ Ÿu N°≈ ZÙ≤°tª∏B oŸ ≈¨<SbÙ tu* Ã≈∏fi F…Î Fæ* $$4-19$$
≈≤∏w≈, N°≈J¡u N<w<fitÕÔ tfi tu* "ÿt„°fit°≈Ìa Ìæ∏∫tg' oÃ∫°<ÌŸu N°yu J¡Fu ı°fiub°Ôu
‹¸> <fi<tW°u* Ju¡ <ffi° FÙ ≈<b`wt I°fi°uÃ≈°Ìfi ŸtSÕ bF Wt bæ≤°À∫ Ã≈∏fi F…N° Fæ $$20$$
Fu ZÙ≤°tª∏B, Ÿ‡≈¥dÕ <bbuJ¡∑ ≈C”T°u* tu* ŸbÕZu‹™> ”≈ Ÿu <b¶∫°w Ÿ°@C J¡° Ÿf <bT∫°u* tu*
‹¸><fi<tW≈¥bÕJ¡ FÙ ≤°ıŸ (!) bæ≤°À∫ F°uw° Fæ $ ZÙ≤°tıÙ, ŸÃ≈C”T°u* J¡°u ˚Ù N°ÿª∫Õ tu*
±>°Ôfiub°Ô° N≈fiu <bbuJ¡ Ÿu Ã≈∏fi N°≈J¡° ∫F Ÿ°<[bJ¡ (") bæ≤°À∫ <J¡ŸÙ <fi<tW Ju¡ <ffi°
FÙ Ã≈∏fi F…N° Fæ, ÎuŸ° ≈FÔu J¡˚Ù fiFÙ* Ìu©° y∫° Fæ $ fÙ˚ß (|¨d°ıfiJ¡) <bT∫°u* J¡°u
Ìu©J¡≤ <J¡ŸJ¡°u bæ≤°À∫ fiFÙ* F°uw°, <J¡∏wC ŸÃ≈C”T°u* J¡° Wt bæ≤°À∫ <bbuJ¡ Ÿu FÙ F°uw° Fæ $ bu
tF°≈C”T Fæ*, bu tF°<bπ°fi Fæ* N°æ≤ ∏FÙ* J¡° <ªW yay°ıÔ Ju¡ Ÿt°fi <fitÕÔ Fæ, <ı∏Fu* <fi<tWJu¡
<ffi° FÙ bæ≤°À∫ F°uw° Fæ $$21-24$$ Fu ≈≤∏w≈, Ju¡bÔ N≈fiu <bbuJ¡ Ÿu Ã≈∏fi w[b≈Ì°SÕ Ju¡
≈®<w N¿˚tC©w° Ÿu N∏∫ <bT∫°u* Ÿu <b≤•w fC<] Ÿu ∫C•w ≈C”T b柰 „°u<˚w F°uw° Fæ ıæŸu <J¡
b≤t°Ô° Ÿu ∫Cb° ≈C”T „°u<˚w F°uw° Fæ $ <bbuJ¡ Ÿu oŸ ŸaŸ°≤ ≤ªfi° J¡∑ Ì…#©R¡≈w° J¡° <bª°≤
J¡≤ ı°u Ô°uy bæ≤°À∫ J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*, bu FÙ Zu‹™> ≈C”T Fæ* $ N≈fiu <bÔsd <bbuJ¡Ÿu FÙ oŸ
o∏Bı°ÔwCv∫ ≈®≈aª J¡° ≈Cfi# ≈Cfi# <bª°≤ J¡≤ F™>≈¥bÕJ¡ oŸ t°<∫J¡ f°fl ıywg Ju¡ Ÿ°S ÌuF,
o¿∏B∫, ≈®°d, tfi, fC<] N°æ≤ N<bΩ° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤fi° ª°<FÎ $ ÿt„°fi˚¥<t, N°≈<W∫°u*
N°æ≤ ÌÙfiw° J¡°u Ìu©J¡≤ <J¡Ÿu bæ≤°À∫ fi F°uy° ? bFÙ bæ≤°À∫ ≈≤t Zu∫J¡° Ÿ°@fi Fæ, ı°u _bw#
c NSb° t¥Ô¿_Sw "π∏π' „ÆÌ J¡° NSÕ „Ùw°u‹d N°<Ì π∏π J¡≤fi° ª°<FÎ $ fiJu¡ ≈¿≤F°≤
tu* ≈°∫˚¥w <bT∫°u* Ju¡ Ÿ‡≈°Ìfi Ju¡ <ÔÎ ≈®°dÙ ≤°ı°N°u* Ju¡ Ì^±>fiÙ∫ F…Î, J¡°≤d <J¡ <bT∫°u* J¡∑ <Ÿ<]
@fit¥ÔJ¡ Fæ N°æ≤ @fi Ju¡ <ÔÎ ≤°ı°N°u* fiu ≈®ı° ≈≤ J¡≤ Ôy°∫° $
! ≤ı°uyCd J¡° J¡°∫Õ Â‹¸> Ì…#© Ju¡ NfiC˚b Ÿu F°uw° Fæ NwÎb ≤°ıŸ J¡FÔ°w° Fæ $
" Ju¡bÔ <bbuJ¡t°` Ÿu Ã≈∏fi F…N° Fæ NwÎb Ÿ°<[bJ¡ Fæ $
ŸyÕ - 11]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
143
Ã≈∏fi F°uw° Fæ $ ıæŸu ©¥f ı°uw° y∫° NwÎb J¡°utÔ F…N° ©uw fÙı f°ufiu Ju¡ ∫°uÀ∫ F°uw° Fæ bæŸu
FÙ _b°˚°<bJ¡ bæ≤°À∫R¡≈Ù NÃ∫∏w tF[b J¡°u ≈®°›w F…Î N°≈ N°ÃtI°fi Ju¡ ≈Ìu„ Ju¡ ∫°uÀ∫
≈°` Fæ* $$25-29$$
"w≈#≈®˚°b°Ìg Ìub≈®Ÿ°Ì°hª' (w≈ Ju¡ ≈®w°≈ Ÿu N°æ≤ Ìubw° J¡∑ ≈®Ÿ∏fiw° Ÿu "∫_∫ Ìubu ≈≤°
˚<•w#' (<ıŸJ¡∑ Ìubw° ≈≤ ≈≤t ˚<•w F°uwÙ Fæ) N°æ≤ oÕÿb≤°fiCy®F°Ìub ≈CŸ°tπæwb°Ÿfi° $
≈®Ÿ°Ì°Ìub ”B_∫ ˚b°fiÙŸ<Fw_∫ wC $ Nº∫°Ãt<bT∫a I°fia ı°∫wu fF…ı∏t<˚#$' (oÕÿb≤ J¡∑
NfiCJ¡‡≈° Ÿu Ô°uy°u* J¡∑ Nπæwb°Ÿfi° F°uwÙ Fæ $ ZÙ˚ybwÙ ≈°bÕwÙ ıÙ Ÿ<Fw ˚yb°fig tF°ÌubıÙ
Ju¡ ≈®Ÿ°Ì Ÿu FÙ fF…w ı∏t°u* Ju¡ ≈ÿª°wg Nº∫°Ãt I°fi F°uw° Fæ) oÃ∫°<Ì ZC<w N°æ≤ _t¨<w∫°u* J¡°
NfiCŸ≤d J¡≤wu F…Î J¡Fwu Fæ* $
≈≤t ≈®˚C ˚yb°fig ZÙtF°ÌubıÙ J¡∑ ≈®Ÿ∏fiw° Ÿu N°≈ ıæŸu Ÿ≠ıfi°u* J¡∑ „C˚ fC<] <bbuJ¡
J¡∑ N°u≤ Ny®Ÿ≤ F°uwÙ Fæ $$30$$
"wtuwa buÌ°fiCbªfiufi f®°Êd° <b<b<ÌT¿∏w ∫Iufi Ì°fiufi w≈Ÿ°fi°„Ju¡fi' (Ÿ ≈≤t°Ãtw[b
J¡°u f®°Êd Ô°uy buÌ°º∫∫fi, ∫I, Ì°fi N°æ≤ N<bfi°„Ù w≈ Ÿu ı°fifiu J¡∑ oh~>° J¡≤wu Fæ*)
oÃ∫°<Ì ZC<w Ju¡ NfiCŸ°≤ J¡Fwu Fæ* $ y˚°Õ@°fi, ≈CaŸbfi, ŸÙt∏w°u∏fi∫fi, ı°wJ¡tÕ, fi°tJ¡≤d,
N∏fi≈®°„fi, ª¥n°J¡≤d, ≈fi∫fi, ª°≤ buÌb®w, Ÿt°bwÕfi, <bb°F, ≈°≥ª tF°∫I°u* J¡°
NfiC‹™>°fi, N‹¸>J¡°, ≈°bÕd, Z°], ≈°J¡≤d, ßıÕfi, ªæ` N°æ≤ N°¿ÿbfi tu* F°ufiub°ÔÙ
fibŸ_∫u<‹¸>-∫u Ÿ°w ≈°J¡∫I; NÀ∏∫°@°fi, N<ÀfiF°u`, Ì„Õ-≈°ædÕt°Ÿ, ª°wCt°Õ_∫,
N°y®∫du<‹¸>, <fiR¡i> ≈„Cf∏@, Ÿ°æ`°tdÙ - ∫u Ÿ°w F<b∫ÕI; N<Àfi‹¸>°ut, NÃ∫<Àfi‹¸>°ut,
•Ø∫, T°unŸÙ, b°ı≈u∫, N<w≤°`, N°Ãt°u∫°Õt - ∫u Ÿ°w Ÿ°ut∫I, ∫u ª°ÔÙŸ Ÿa_J¡°≤ N°æ≤
Ÿf ˚¥w°u* tu* Ì∫°, s°<∏w, NfiŸ¥∫°, „°æª, N°∫°Ÿ°˚°b, t°ayv∫, J¡°≈Õ^∫J¡° N˚°b, N_≈¨F°∫u N°™> yCd <ıŸJu¡ F°u* bF Ÿ°∫C≠∫ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ-∫°u* y°æwt_t¨<w tu* Ì„°Õ∫u y∫u
J¡tÕJ¡°^±> Ju¡ J®¡t Ÿu, <b≈CÔ w≈_∫°Ÿu, o<∏B∫, ≈®°d N°æ≤ tfi Ju¡ <fi∫tfi Ÿu, Ì°fi Ÿu,
wÙSÕ∫°`°N°u* Ÿu N°æ≤ <ª≤J¡°Ô wJ¡ <bª°≤ J¡≤fiu Ÿu ≈°≈≤°<„ Ju¡ sÙd F°ufiu Ju¡ Nfi∏w≤
≈≤t°Ãt<ª∏wfi J¡≤fiu≈≤ J¡°J¡w°ÔÙ∫∏∫°∫ Ÿu (J¡°æÎ Ju¡ N°fiu N°æ≤ w°Ô Ju¡ <y≤fiu Ju¡ Ÿt°fi)
Ÿa∫°uyw# Ÿ‡≈∏fi Ÿ°@fi°u* Ju¡ Ÿa<tÔfi Ÿu ≈®°dÙ J¡∑ fC<] <bbuJ¡ J¡∑ N°u≤ Ny®Ÿ≤ F°uwÙ
Fæ $$31,32$$
ÎuŸÙ ≈¿≤<_S<w tu* f®Ê<ıI°Ÿ° Ju¡ ≈®∫°uıJ¡ <bª°≤ J¡° Ì∫ FÙ Ì…ÔÕ˚ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $
ıf wJ¡ ≈≤t≈Ì J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ fiFÙ* J¡≤wu wf wJ¡ ªJ®¡ Ju¡ Ÿt°fi Ô°uy°u* J¡°u |Ct°fiub°Ôu
≤°y-πuT N°<Ì Ÿu N°b¨W Ô°uy J¡tÕJ¡°^±>≈≤°∫d F°uJ¡≤ oŸ ŸaŸ°≤ tu* ≈Cfi# ≈Cfi# ı∏t-t≤dR¡≈
≈≤‡≈≤° J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* $$33$$
ZC<w ˚Ù Fæ "t∏w≤u bwÕt°fi _b∫a @Ù≤°#' (N<bΩ° tu* ¿_Sw N≈fiu J¡°u ≈¿^±>w t°fifiub°Ôu
t¥i> ıfi N∏@°u* Ÿu Ôu ı°∫u ı° ≤Fu N∏@°u* J¡∑ fi°o˘ ≈wfi J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*) $
oŸ ŸaŸ°≤ J¡°u NŸ°≤ N°æ≤ Ì…#©R¡≈ ı°fiJ¡≤ N°æ≤ ŸaŸ°≤t∫Ù fC<] J¡° ≈¿≤Ã∫°yJ¡≤ <bπ°fig
144
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
Ô°uy f∏@fi-_w‡˚ Ÿu <fitCÕ•w F°<S∫°u* J¡∑ fi°o˘ ≈≤f®Ê J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ,
bF ŸaŸ°≤Ÿ¨<‹¸> <bTt N°æ≤ NŸÙt Fæ $ ÌuF°º∫°Ÿ Ÿu ∫C•w tF°fig ıÙb ˚Ù J¨¡<t, J¡∑¸> N°<Ì Ju¡
ŸÂ„ FÙ Fæ $ I°fi Ju¡ <ffi° ≈≤t ≈Ì J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°u ŸJ¡wu $ ≤|Cba„<„≤°ut<d, <bbuJ¡∑ Ô°uy
I°fiR¡≈Ù fi°æJ¡° Ÿu FÙ ŸCÌ…_w≤ ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ J¡°u ÎJ¡ ≈ÔJ¡˚≤ tu* ≈°≤ J¡≤ y∫u Fæ* $ ŸaŸ°≤R¡≈Ù
Ÿ°y≤ Ÿu ıÙb J¡°u ≈°≤ J¡≤°fiub°Ôu b‚∫t°d (N°yu J¡Fu ı°fiub°Ôu) I°fiR¡≈ ≈°∫ J¡°u
<bª°≤°U∫°Ÿ≈≤°∫d wS° <bbuJ¡, bæ≤°À∫ N°<Ì Ÿu ∫C•w fC<] Ÿu ÎJ¡°y® F°uJ¡≤ ŸC<fiÎ $ oŸ
N¿fi<∏Ìw I°fi∫C<•w Ju¡ <ffi° Nfi∏w <bsu≈°u* Ÿu ≈¥dÕ ∫u ŸaŸ°¿≤J¡ Ì…#©˚Ù<w∫°≥ <ª≤J¡°Ô wJ¡
⁄Ì∫ J¡°u Ÿ∏w›w J¡≤wÙ Fæ* $ Fu ≤°|b, Ÿ°@Cıfi°u* tu* „Ùw, b°w, @¥≈ N°<Ì Ì…#©π∏π I°fi∫C<•w
J¡°u ~>°unJ¡≤ <J¡Ÿ ≈°∫ Ÿu Ÿfl F°uwu Fæ* ? NS°Õwg I°fi Ÿu N<w¿≤•w <J¡ŸÙ ≈°∫ Ÿu Ÿfl
fiFÙ* F°uwu $ ıæŸu N<Àfi J¡∑ ≠b°Ô°Î≥ w¨d J¡°u ıÔ° ±>°ÔwÙ Fæ, bæŸu FÙ t¥» ≈C”T J¡°u ≈Ì≈Ì tu*
(sd-sd tu*) Ì…#©-<ª∏w°Î≥ ≈®°›w F°uwÙ Fæ* N°æ≤ ıÔ° ±>°ÔwÙ Fæ $ ıæŸu bT°ÕJ¡°Ô tu* ŸÙ*ªu y∫u
bfi J¡°u N<Àfi ıÔ° fiFÙ* ŸJ¡wÙ, bæŸu FÙ <ıŸfiu I°w∆∫ b_wC ı°fi ÔÙ Fæ, ÎuŸu <bbuJ¡„ÙÔ
≈®°I ≈C”T J¡°u t°fi<ŸJ¡ ∆∫S°Î≥ Ÿ∏w°≈ fiFÙ* ≈F…≥ª° ŸJ¡wÙ $ „°≤Ù¿≤J¡ N°æ≤ t°fi<ŸJ¡ ≈Ùn°R¡≈Ù
fba±>≤ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ŸaŸ°R¡≈Ù t”_SÔ tu* ≈®<Ÿ] b°∫C Ju¡ wuı ªÔfiu ≈≤ ˚Ù w[bI°fiÙ ≈C”T
J¡v≈b¨s J¡∑ fi°o˘ ©°n° fiFÙ* ı° ŸJ¡w° ∫°fiÙ ≈Ù<nw fiFÙ* F°uw° $ oŸ<ÔÎ w[b≈Ì°SÕ Ju¡
I°fi Ju¡ <ÔÎ fC<]t°fig ≈C”T J¡°u ZC<w N°<Ì ≈®t°d Ìufiu tu* N<wJC¡„Ô N°Ãtw[bI fC<]t°fig
≈C”T Ÿu FÙ NfiCytfi, Ÿ°‹¸>°ay ≈®d°t, Ÿub° N°<ÌR¡≈ ≈®∫Ãfi Ÿu <bfi∫≈¥bÕJ¡ ≈®ÿfi J¡≤fi°
ª°<FÎ $ <ıI°ŸC π°≤° ≈¥~>u y∫u, ZC<w N°<Ì ≈®t°d Ìufiu tu* <fi≈Cd N°æ≤ <b„C] <ªW b°Ôu b•w°
Ju¡ b°•∫ bæŸu y®Fd J¡≤fiu ª°<FÎ ıæŸu <J¡ ≤≥yfiu Ju¡ <ÔÎ |°uÔu y∫u ≈}u¡ ≤ay tu* ±C>f°∫° y∫° b˜
≤ay J¡°u ≈J¡n Ôuw° Fæ <k¡≤ Ÿu J¡˚Ù fiFÙ* ~>°unw° $$34-44$$
Fu b•w°N°u* tu* Zu‹™> ZÙ≤°tıÙ, ı°u ≈C”T w[bb_wC J¡°u fiFÙ* ı°fiw° NwÎb <ıŸJ¡° bªfi
y®°fl fiFÙ* Fæ, ÎuŸu ≈C”T Ÿu ı°u ≈®ÿfi J¡≤w° Fæ, ŸŸu f»J¡≤ t¥©Õ ÌqŸ≤° J¡°uoÕ fiFÙ* Fæ $ ≈¥~>u y∫u
w[bI ≈®°t°<dJ¡ b•w° Ju¡ ≈Ìu„ J¡° ı°u ≈®∫Ãfi Ÿu N°ª≤d fiFÙ* J¡≤w°, ŸŸu f»J¡≤
fi≤°@t ÌqŸ≤° fiFÙ* Fæ $ ∆∫bF°≤ Ÿu b•w° J¡∑ NIw° N°æ≤ w[bI°w° J¡° ≈FÔu <fidÕ∫ J¡≤ ı°u
≈C”T ≈®ÿfi J¡≤w° Fæ, bF ≈®ÿfiJ¡w°Õ tF°t<w Fæ $ ı°u t¥©Õ (≈≤Ùs° π°≤°) ≈®J¨¡‹¸> b•w° J¡°
<fidÕ∫ <J¡∫u <ffi° ≈®ÿfi J¡≤w° Fæ, bF N@t ≈®´J¡w°Õ Fæ N°æ≤ bF N°ÃtI°fiR¡≈ tF°fig NSÕ J¡°
≈°` fiFÙ* F°u ŸJ¡w° NS°Õwg Ÿu J¡˚Ù w[bI°fi ≈®°›w fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ ≈®°I ≈C”T J¡°u ª°<FÎ
<J¡ •w N°æ≤ NfiC•w J¡° <bbuªfi J¡≤ <fiÿª∫ J¡≤fiu tu* <ıŸJ¡∑ fC<] ŸtSÕ F°u N°æ≤ ı°u
<fi∏ÌfiÙ∫ fi F°u ÎuŸu ≈C”T Ju¡ <ÔÎ ≈¨‹¸> b_wC J¡° ≈Ìu„ Ìu ≈„C Ju¡ ı°Œ N°<Ì @t°u˘ Ÿu ∫C•w
N@t J¡°u J¡˚Ù w[b J¡° ≈Ìu„ fi Ìu $$45-49$$ ≈®ÿfiJ¡w°Õ J¡∑ ZC<w N°<Ì ≈®t°d°u* Ÿu <fidÙÕw
≈Ì°SÕ Ju¡ y®Fd J¡∑ ∫°uÀ∫w° J¡° <bª°≤ <J¡∫u <ffi° ı°u w[b J¡° ≈Ìu„ Ìuw° Fæ, ŸJ¡°u ≈®°I
≈C”T t¥»w≤ J¡Fwu Fæ* $$50$$ Fu ≤|Cfi∏Ìfi, N°≈ NÃ∫∏w Zu‹™> ≈®ÿfiJ¡w°Õ Fæ N°æ≤ tæ* ≈Ìu„
Ìufi° ı°fiw° Fq≥, oŸ<ÔÎ Ft°≤° ∫F Ÿt°yt ŸÂ„ Fæ $ Fu „ÆÌ°SÕ Ju¡ I°w° ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ
ŸyÕ - 11]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
145
≈Ì°SÕ J¡° tæ* ≈Ìu„ Ìuw° Fq≥ ŸJ¡°u N°≈ "∫F w[b b_wC Fæ' ÎuŸ° <fiÿª∫ J¡≤ ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡
N≈fiu ⁄Ì∫ tu* ≠∫°u*-J¡°-Ã∫°u* ≈¥dÕR¡≈ Ÿu @°≤d J¡∑<ıÎ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈ JC¡Ô, Ì∫°,
Ì°<s^∫ N°<Ì yCd°u* N°æ≤ ŸÌ°ª°≤ N°<Ì Ÿu tF°fig Fæ*, <b≤•w Fæ* Îba w[bI Fæ*, tCHŸu ı°u J¡F°
ı°∫uy° bF ıæŸu b˜ tu* |°uÔ° F…N° ≤ay fæ™> ı°w° Fæ bæŸu N°≈Ju¡ ⁄Ì∫ Ju¡ N∏w_w≤ tu* fæ™>
ı°∫uy° $ N°≈J¡∑ •w ≈Ì°SÕ Ju¡ y®Fd tu* <fi≈Cd tu|° Fæ N°æ≤ ≈≤t w[b J¡° <bª°≤ J¡≤fiub°ÔÙ
≈®<w˚° ˚Ù Fæ $ tu|° N°æ≤ ≈®<w˚° Ÿu Ÿ‡≈∏fi N°≈J¡∑ ≈®I° ıæŸu Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤du* ıÔ Ju¡ N∏Ì≤
≈®bu„ J¡≤ ı°wÙ Fæ*, bæŸu FÙ ≈®<w≈°Ω NSÕ (w[bI°fi) tu* ≈®bu„ J¡≤wÙ Fæ $ tæ* ı°u JC¡~> J¡F¥≥, Ÿu
N°≈ y®Fd J¡∑<ıÎ N°æ≤ ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ Ÿu N≈fiu ⁄Ì∫tu* _S°fi ÌÙ<ıÎ $ ∫<Ì ÎuŸ° N°≈ fi J¡≤
ŸJu*¡, w°u N°≈J¡°u tCHŸu ≈¥~>fi° FÙ fiFÙ* ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ ÎuŸ° ≈¥~>fi° <fi≤SÕJ¡ Fæ $$51-55$$
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ŸaŸ°≤R¡≈Ù bfi J¡° f∏Ì≤ tfi fn° FÙ ª≈Ô Fæ, ŸJ¡°u Ÿa_J¡°≤ π°≤°
N≈fiu b„ tu* J¡≤ ≈≤t°SÕw[b J¡° Zbd J¡≤fi° ª°<FÎ N°æ≤ <k¡≤ ŸJ¡°u ≈®∫Ãfi Ÿu ⁄Ì∫ tu*
@°≤d J¡≤fi° ª°<FÎ $ <bbuJ¡„¥∏∫, „°˜ Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu Ã≈∏fi I°fi Ÿu ≤<Fw Îba NŸ°@…
≈C”T°u* tu* ≈®Ù<w ≤©fiub°Ôu ≈C”T Ÿu N<w Ìq≤ F°uJ¡≤ <ª≤J¡°ÔwJ¡ tF°Ãt°N°u* J¡∑ Ÿub° J¡≤fiÙ
ª°<FÎ $ ŸÌ° Ÿ∏w-tF°Ãt°N°u* J¡∑ Ÿay<w Ÿu <bbuJ¡ Ã≈∏fi F°uw° Fæ $ ˚°uy N°æ≤ t°us <bbuJ¡R¡≈Ù
b¨s Ju¡ FÙ k¡Ô J¡Fu y∫u Fæ* $ t°usπ°≤ Ju¡ ª°≤ π°≤≈°Ô J¡Fu y∫u Fæ* -„t, <bª°≤, Ÿ∏w°uT N°æ≤
ª°æS° Ÿ°@CŸayt $ ≈FÔu w°u ofi ª°≤°u* J¡° FÙ ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ Ÿubfi J¡≤fi° ª°<FÎ $ ∫<Ì ª°≤°u* J¡°u
Ÿubfi J¡∑ „<•w fi F°u, w°u wÙfiJ¡° Ÿubfi J¡≤fi° ª°<FÎ $ wÙfiJ¡° Ÿubfi fi F°u ŸJ¡fiu ≈≤ Ì°uJ¡°
Ÿubfi J¡≤fi° ª°<FÎ $ ofiJ¡° ˚ÔÙ˚°≥<w Ÿubfi F°ufiu ≈≤ ∫u t°usR¡≈Ù≤°ıy¨F tu* tCtCsCJ¡° ≈®bu„
F°ufiu Ju¡ <ÔÎ π°≤ ©°uÔwu Fæ* $ ∫<Ì Ì°u Ju¡ ŸubfiJ¡∑ ˚Ù „<•w fi F°u, w°u Ÿ‡≈¥dÕ ≈®∫Ãfi Ÿu ≈®°d°u*
J¡∑ f°ıÙ Ôy°J¡≤ ˚Ù ofitu* Ÿu ÎJ¡ J¡° Nbÿ∫ N°Z∫ Ôufi° ª°<FÎ $ ∫<Ì ÎJ¡ b„ tu* F°u ı°w°
Fæ, w°u „uT wÙfi ˚Ù b„ tu* F°u ı°wu Fæ* $ ıæŸu N∏∫ wuı¿_b∫°u* tu* Ÿ¥∫Õ ŸbÕZu‹™> Fæ bæŸu FÙ
<bbuJ¡b°fig ≈C”T Ÿf Ô°uy°u* tu* <Ÿ≤ Ju¡ N°˚¥Td Ju¡ Ÿt°fi N°Ì≤dÙ∫ Fæ $ bF „°˜ Ju¡ Zbd,
tfifi N°æ≤ <fi<̺∫°Ÿfi J¡° N°æ≤ I°fi J¡° ∫°uÀ∫ ≈°` Fæ $ ıæŸu N<@J¡ „Ùw ≈nfiu Ÿu ıÔ
|fiÙ˚¥w F°uJ¡≤ fkÕ¡ ffi ı°w° Fæ, bæŸu FÙ N<bbu<J¡∫°u* J¡∑ t¥©Õw° |fiw° J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ N<w
J¡<™>fi F°u ı°wÙ Fæ $$56-63$$ Fu ≤|CJC¡Ô<wÔJ¡, N°≈ w°u ıæŸu Ÿ¥∫Õ J¡° Ì∫ F°ufiu ≈≤ J¡tÔ
<bJ¡<Ÿw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ Ÿ°æı∏∫ N°<Ì yCd Îba „°˜°SÕ J¡∑ Â<‹¸> Ÿu <bJ¡<Ÿw N∏w#J¡≤db°Ôu
Fæ* $ Fu ŸÌgfC<] ZÙ ≤°tıÙ, ıæŸu t¨y N°<Ì ı∏wC «¡≈≤ J¡°fi J¡≤Ju¡ (J¡°fi ©nu J¡≤Ju¡) bÙd° Ju¡
„ÆÌ J¡°u ŸCfiwu Fæ* bæŸu FÙ N°≈ oŸ I°fit∫ b°dÙ J¡°u ŸCfifiu N°æ≤ ŸtHfiu Ju¡ ∫°uÀ∫ Fæ* $ Fu
ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈ bæ≤°À∫ Ju¡ NU∫°Ÿ N°<Ì Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ <bfi∫ N°<Ì R¡≈ Ÿ‡≈<W∫°u* J¡°
≈°ıÕfi J¡∑<ı∫u, <ıfiJu¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ fi°„ fiFÙ* F°uw° $ ≈FÔu ŸaŸ°≤R¡≈ f∏@fi Ÿu ~C>¸>J¡°≤°
≈°fiu Ju¡ <ÔÎ „°˜°U∫°Ÿ N°æ≤ Ÿ≠ıfiŸay<w≈¥bÕJ¡ w≈_∫° N°æ≤ o¿∏B∫<fiy®F Ÿu ≈®I° J¡°u
(<bbuJ¡ Ju¡ y®Fd N°æ≤ @°≤d tu* <fi≈Cd fC<] J¡°u) FÙ f»°bu* $$56-67$$
≈®I° J¡∑ N<˚b¨<] tu* „°˜°U∫°Ÿ FÙ ≈°∫ Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
146
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
Ÿa_J¨¡w (<b„C]) fC<] Ÿu ı°u JC¡~> „°˜ J¡° NbÔ°uJ¡fi, <ª∏wfi N°¿Ì <J¡∫° ı°w° Fæ,
ŸÙJ¡°u oŸ t¥©Õw° Ju¡ <bfi°„ J¡° FuwC ŸtH°u $ ∫F ŸaŸ°≤R¡≈Ù <bTb¨s N°≈<W∫°u* J¡° ÎJ¡t°`
|≤ Fæ ∫F NI°fiÙ ≈C”T J¡°u ŸÌ° t°uF tu* ±>°Ôw° Fæ, oŸ<ÔÎ NI°fi J¡° ∫Ãfi Ÿu <bfi°„ J¡≤fi°
ª°<FÎ $ Ì…≤°„° Ÿu Ÿ°≥≈ J¡∑-ŸÙ JC¡<¸>Ô y<w J¡°u @°≤d J¡≤fiub°ÔÙ ⁄Ì∫ tu* Fı°≤°u* <bsu≈R¡≈
Ÿu ∆∫°›w t¥©Õw° Ÿu fC<] N<Àfi tu* ≤•©u F…Î ªtnu J¡∑ ˚°≥<w ŸaJ¡°uª J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ NS°Õwg
ŸaJC¡<ªw J¡tÔ J¡∑ fi°o˘ t<Ôfiw° J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ $ ıæŸu tu|≤<Fw N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ <fitÕÔ
t^±>Ôb°Ôu ª∏Bt° tu* Â<‹¸> ≈®Ÿ∏fiw° J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ ∫F ≈¥b°uÕ•w b_wCÂ<‹¸> (b_wC
∫°fiÙ ≈≤t°SÕR¡≈ w[b <ıŸŸu Ìu©° ı°w° Fæ) NS°Õwg Ÿ¥‚tfC<] ≈®°I tu*, ∫S°SÕb_wC J¡∑
ÎJ¡≤Ÿw° J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ ≈®Ÿ∏fiw° J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ $ <ıŸJ¡∑ ≈¥b°Õ≈≤ Ju¡ <bª°≤ Ÿu N°æ≤
N<wŸ¥‚t NSÕ Ju¡ y®Fd tu* NÃ∫∏w ≈¸C> wS° ªwC≤w° Ÿu „°u<˚w fC<] <bJ¡°Ÿ∫C•w F°u, oŸ
Ô°uJ¡ tu* bFÙ "≈C”T' J¡F° ı°w° Fæ $$68-72$$
tu≤Ù fC<] <bJ¡°Ÿ∫C•w Fæ ∫° fiFÙ*, ∫°u* Ÿ∏ÌuF J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u N°ÿb°Ÿfi Ìuwu
F…Î ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, N°≈˚Ù <bJ¡<Ÿw, NI°fi J¡° Ã∫°y J¡≤ ≤Fu NwÎb <b„C] „°¿∏w N°<Ì
yCd°u* Ÿu „°u<˚w Îba ≈≤tw[b Ju¡ <bª°≤ Ÿu „ÙwÔ fC<] Ÿu <b≤°ıt°fi Fæ $$73$$
À∫°≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
f°≤Fb°≥ ŸyÕ
ŸaŸ°≤≈®°<›w J¡∑ NfiSÕR¡≈w°, I°fi J¡° Wt t°F°Ã‡∫ N°æ≤
≤°t tu* ≈®ÿfiJ¡w°Õ Ju¡ yCd°u* J¡∑ N<@J¡w° J¡° bdÕfi $
N∏∫ Ô°uy°u* Ju¡ ≈®<w ˚Ù <bbuJ¡ bæ≤°À∫ J¡∑ N<˚b¨<] Ju¡ <ÔÎ ŸaŸ°≤≈®°<›w J¡∑ NfiSÕR¡≈w°
N°æ≤ I°fi Ju¡ t°F°Ã‡∫ J¡°u J¡Ffiu Ju¡ oh~C>J¡ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u ≈®b¨W J¡≤fiu Ju¡
<ÔÎ N°≈ tu* Ju¡bÔ <bJ¡°Ÿ∫C•w fC<] FÙ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC N°æ≤ ˚Ù NfiuJ¡ yCd Fæ* wS° ≈®ÿfiJ¡w°Õ
Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ Ôsd N°≈ tu* |¸>wu Fæ*, oŸ ≈®J¡°≤ ≈®„aŸ° π°≤° ≈®°uß°<Fw J¡≤wu F…Î f°uÔu #
Fu ≤|CJC¡ÔJ¡tÔ<Ìb°J¡≤, N°≈J¡° tfi ≈¥b°uÕ•w yCd°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ N°æ≤ N°≈ Ft°≤u Ÿ°t°∏∫
Fæ* wS° N°≈ ≈®ÿfi J¡≤fi° ı°fiwu Fæ*, Ÿ°@°≤dR¡≈ Ÿu •w f°w J¡°u ˚Ù <b„uTR¡≈ Ÿu N°≈
ı°fiwu Fæ*, oŸ<ÔÎ tæ* N°Ì≤≈¥bÕJ¡ N°≈J¡°u ≈Ìu„ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ Ωw F…N° Fq≥ $ ≤ı°uyCd N°æ≤
wt°uyCd Ÿu ≤<Fw (≤ı°uyCd Ÿu fC<] tu* ªaªÔw° N°wÙ Fæ N°æ≤ wt°uyCd Ÿu N°b≤d F°uw° Fæ,
oŸ<ÔÎ •w Ì°ufi°u* yCd°u* Ÿu „¥∏∫ F°ufi° N°bÿ∫J¡ Fæ), oŸÙ<ÔÎ „C] Ÿ[byCdb°Ôu ≈≤t°Ãt°
J¡∑ N°u≤ ≈®b¨W F°ufiub°ÔÙ fC<] J¡°u N°Ãt° tu* _S°<≈w J¡≤ NS°Õwg _b_S J¡≤ ŸCfifiu Ju¡ <ÔÎ
≈®b¨W F°uoÕÎ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ıæŸu ŸtCB tu* ≤ÃfiŸ‡≈<W (≤Ãfi°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Ô‚tÙ) ≤FwÙ Fæ
bæŸu FÙ ≈®ÿfiJ¡w°Õ Ju¡ Ÿ˚Ù yCd N°≈tu* <bΩt°fi Fæ* N°æ≤ b•w° Ju¡ (≈Ìu„J¡ Ju¡) yCd tCHtu*
<bΩt°fi Fæ* $$1-3$$ Fu bß, ıæŸu ª∏Bt° Ju¡ <J¡≤d°u* Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu ª∏Ì®J¡°∏w t<d N°Ì®Õw° J¡°u
ŸyÕ - 12]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
147
≈®°›w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ <bbuJ¡ Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu Ã≈∏fi bæ≤°À∫ J¡°u N°≈ ≈®°›w F…Î Fæ* $ ıæŸu J¡tÔ J¡°
ª°≤°u* N°u≤ kæ¡Ôu F…Î Îba J¡˚Ù fi‹¸> fi F°ufiub°Ôu ÌÙ|Õ w∏wCN°u* N°æ≤ ŸCy∏@ N°<Ì Ÿu Ÿ‡f∏@ ≤Fw°
Fæ bæŸu FÙ f°v∫°b_S° Ÿu ÔuJ¡≤ FÙ <ª≤J¡°Ô Ÿu „C] N°≈J¡° Ÿf <Ì„°N°u* tu* kæ¡Ôu F…Î Îba
N<b<h~>∏fi „C] ŸÌgyCd°u* Ÿu Ÿ‡f∏@ Fæ $ oŸ<ÔÎ Fu ≤°|b, ŸC<fiÎ, tæ* N°≈Ÿu ∫F t°usJ¡S°
J¡Fq≥y°, •∫°u*<J¡ N°≈ FÙ oŸ J¡S° Ju¡ ∫°uÀ∫ ≈°` Fæ* NS°Õwg Zbdı<fiw ≈®J¨¡‹¸> f°u@ Ju¡ N°@°≤
Fæ* $ „C] („C˚®) JC¡tC<ÌfiÙ ª∏Bt° Ju¡ <ffi° <bJ¡°Ÿ∫C•w fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ NS°Õwg ıæŸu „C]
JC¡tC<ÌfiÙ ª∏Bt°tu* FÙ (ª∏Bt° Ju¡ <Ìw F°ufiu ≈≤ FÙ) <bJ¡<Ÿw F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ ∫F t°usJ¡S°
N°≈ tu* FÙ <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°uyÙ $$4-6$$
oŸ J¡S° ZbdR¡≈ J¡°∫Õ J¡∑ Nb<@ J¡°æ fi Fæ ? Îu Ÿ Ù N°„a J ¡° F°u fi u ≈≤ ≈≤t
≈ÌŸ°s°ÃJ¡°≤R¡≈ <bZ°<∏w FÙ ŸJ¡∑ <bZ°<∏w Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ı°u J¡°uoÕ J¡°∫Õ Fæ* N°æ≤ ı°u J¡°uoÕ ≈®t°d, ≈®tu∫ N°<Ì ∆∫bF°≤ Fæ*, bu Ÿf J¡°∫Õ N°æ≤ bu Ÿf
∆∫bF°≤ ≈≤f®Ê ≈≤t°Ãt° Ju¡ Ì„Õfi F°ufiu ≈≤¡ŸbÕS° „°∏w F°u ı°wu Fæ* $$7$$
•w <bZ°<∏w tu* N<bÿb°Ÿ J¡° <fi≤°J¡≤d J¡≤wu Fæ* $
∫<Ì <b„C] <ªWb°Ôu ≈C”T J¡°u <bI°fiR¡≈ <bZ°¿∏w ≈®°›w fi F°u, w°u J¡°æfi <bbuJ¡„ÙÔ ≈C”T
oŸ ŸaŸ°≤ tu* NfiuJ¡ <ª∏w°N°u* J¡°u ŸFuy° NS°Õwg fiJ¡° ŸFfi fi F°u ŸJ¡fiu Ÿu N°≈J¡∑ fi°o˘ ÌuFÃ∫°y
Ju¡ <ÔÎ Ωw F°u ı°∫uy° $ Ju¡bÔ f°fl ∆∫bF°≤ FÙ „°∏w fiFÙ* F°uwu, <J¡∏wC t°fi<ŸJ¡ ∆∫bF°≤
˚Ù „°∏w F°u ı°wu Fæ* $ ıæŸu <F≤^∫y˚Õ J¡∑ N°∫C J¡∑ Ÿt°<›w J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ <Ft°Ô∫ N°<Ì
JC¡Ô≈bÕw°u* J¡∑ fnÙ-fnÙ ª\>°fiu* J¡v≈°∏w Ju¡ Ÿ¥∫°u˘ Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu ª¥dÕ-ª¥dÕ F°u ı°wÙ Fæ* bæŸu FÙ
≈≤t°Ãt° J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°ufiu ≈≤ Ÿ‡≈¥dÕ t°fi<ŸJ¡ ≈®b¨<W∫°≥ ÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ* $$8$$
˚ybwÙ ZC<w ˚Ù J¡FwÙ Fæ - "<˚Ωwu ⁄Ì∫y®¿∏S¿ÿ~>Ω∏wu ŸbÕŸaÿ∫°# $ sÙ∫∏wu ª°&_∫
J¡t°Õ<d w<_tfig ‹¸>u ≈≤°b≤u $$' (≈≤f®Ê ≈≤t°Ãt° J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°ufiu ≈≤ ⁄Ì∫ J¡∑
y®<∏S∫°≥ (J¡°t N°<Ì) ¸¥>¸> ı°wÙ Fæ*, Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ∏ÌuF°u* J¡∑ <fib¨<W F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ Ÿf J¡tÕ
sÙd F°u ı°wu Fæ* $)
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ŸaŸ°≤R¡≈Ù <bT Ju¡ N°bu„ Ÿu F…oÕ <bT¥<ªJ¡° (Fæı°) fnÙ J¡‹¸>Ì°<∫fiÙ
Fæ, bF ≈<b`wt ıÙb N°æ≤ f®Ê Ju¡ Îu•∫I°fiR¡≈Ù y°”nt∏` Ÿu „°∏w F°uwÙ Fæ $ <bT˚sd
Ÿu ˚Ù <bT¥<ªJ¡° F°uwÙ Fæ N°æ≤ bF <bTŸa„°u@fi Ÿu „°∏w F°u ı°wÙ Fæ $ •w t∏`R¡≈Ù
≈≤t°SÕI°fi (ıÙbf®Êæ•∫I°fi) Ÿaw°u* Ju¡ Ÿ°S „°˜<ª∏wfi J¡≤fiu Ÿu ≈®°›w F°uw° Fæ, oŸtua
JC¡~> ˚Ù Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $ oŸ N<@J¡°≤Ù ı∏t tu* <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ Nbÿ∫ FÙ Ÿ‡≈¥dÕ Ì…#©°u* J¡°
<bfi°„ F°uw° Fæ, ÎuŸ° ŸtHfi° ª°<FÎ, oŸ<ÔÎ <bª°≤b°fig Ô°uy°u* J¡°u Nfi°Ì≤ Â<‹¸> Ÿu fiFÙ*
Ìu©fi° ª°<FÎ $ ıæŸu Ÿ°≥≈ N≈fiÙ ıÙdÕ Ãbª° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ÿ∏w°≈≤<Fw N°æ≤ „°∏w F°u
ı°w° Fæ bæŸu FÙ <bª°≤b°fig ≈C”T t°fi<ŸJ¡ ∆∫S°N°u* J¡∑ ≈u¸>Ù Ju¡ Ÿt°fi oŸ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg
J¡° Ã∫°y J¡≤ Ÿ∏w°≈≤<Fw N°æ≤ „°∏w⁄Ì∫ F°u ı°w° Fæ $ Ÿ‡∫ygÌ„Õfib°fig ≈C”T oŸ Ÿ‡≈¥dÕ
ıywg J¡°u <bfi°uÌ Ÿu o∏Bı°Ô J¡∑ fi°o˘ Ìu©w° Fæ, <ıŸu Ÿ‡∫Jg¡ I°fi fiFÙ* F…N° Fæ, ŸÙJu¡
148
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
<ÔÎ ∫F ıywg ≈≤t Ì…#©Ì°∫Ù Fæ $ ∫F ŸaŸ°≤°fiC≤°y NÃ∫∏w <bTt (•Ôu„Ì°∫J¡) Fæ $ ∫F
<fi#„aJ¡ FÙ ŸaŸ°≤ tu* N°∫u F…Î ≈C”T°u* J¡°u Ÿ°≥≈ Ju¡ Ÿt°fi ±>≥Ÿw° Fæ, wÔb°≤ Ju¡ Ÿt°fi J¡°¸>w°
Fæ, ˚°Ôu Ju¡ Ÿt°fi fu@w° Fæ, ≤_ŸÙ Ju¡ Ÿt°fi ıJ¡n Ìuw° Fæ-F°S-≈æ≤ f°≥@ Ìuw° Fæ, N<Àfi
Ju¡ Ÿt°fi ıÔ°w° Fæ, ≤°<` Ju¡ Ÿt°fi N∏@° ffi° ±>°Ôw° Fæ, <Ÿ≤ ≈≤ <y≤u F…Î ≈ÃS≤ Ju¡ Ÿt°fi
t¥<~>Õw J¡≤ Ìuw° Fæ, <bª°≤Â<‹¸> J¡°u F≤ Ôuw° Fæ, t∫°ÕÌ° J¡°u fi‹¸> J¡≤ ±>°Ôw° Fæ, ≈C”T J¡°u
t°uFR¡≈ N∏@J¥¡≈ tu* <y≤° Ìuw° Fæ, oŸ ŸaŸ°≤ tu* w¨‹d° tfiC‹∫ J¡°u ııÕ≤ J¡≤ ±>°ÔwÙ Fæ NS°Õwg
ıæŸu ≤Ÿ <fiJ¡°Ôfiu Ju¡ <ÔÎ Ÿ°ut ≤ynJ¡≤ <fiª°un° ı°w° Fæ bæŸu FÙ tfiC‹∫°u* Ju¡ Nay-≈®Ã∫ay
J¡°u <„<SÔ J¡≤ ±>°ÔwÙ Fæ $ fF…w •∫° J¡Fu*, ÎuŸ° J¡°uoÕ Ì…#© fiFÙ* Fæ, ı°u ŸaŸ°≤Ù ≈C”T J¡°u
≈®°›w fi F°u $$7->14$$ tÔ-t¥` N°<Ì Ju¡ fiy≤R¡≈ „≤Ù≤°u* tu* (≈C`, J¡Ô` N°<Ì ≈°u‹∫ ıfi°u*tu*)
≈C”T J¡°u NfiC≤°y Ÿu f°≥@fiub°ÔÙ ∫F <bT∫<bT¥<ªJ¡° Ì…”h~>uΩ (NJ¡°ˆ) Fæ $ ∫<Ì oŸJ¡∑
<ª<J¡ÃŸ° fi J¡∑ ı°∫, w°u N°yu J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ Fı°≤°u* fi°≤J¡∑∫ Ì…yÕ<w∫°ua J¡°u ≈®°›w J¡≤°wÙ
Fæ $ ıF°≥ ıÙb°u* J¡°u ≈ÃS≤ ©°fiu ≈nwu Fæ*, wÔb°≤°u* Ÿu fiJu¡ ¸C>J¡nu-¸C>J¡nu <J¡∫u ı°wu Fæ*,
≈bÕw°u* J¡∑ ª°u<¸>∫°u* Ÿu bu <y≤°∫u ı°wu Fæ*, ≈ÃS≤°u* Ÿu t°≤u ı°wu Fæ*, N°y Ÿu ıÔ°∫u ı°wu Fæ*,
fkÕ¡ Ÿu ŸÌ° w≤ ≤•©u ı°wu Fæ*, Nay-≈®Ã∫ay JC¡vF°nu, Jæ*¡ªÙ N°<Ì Ÿu J¡°¸>u ı°wu Fæ*, ª∏Ìfi
J¡∑ fi°o˘ ≈ÃS≤°u* ≈≤ <|Ÿu ı°wu Fæ*, wÔb°≤ Ju¡ Ÿt°fi wÙ‚d ≈Wub°Ôu b¨s°u* Ju¡ bfi tu* Ì°ænfi°
≈nw° Fæ, |Cfi°u* J¡°-Ÿ° ∆∫bF°≤ F°uw° Fæ NS°Õwg Ÿb°˘y tu* J¡°™> Ju¡ ∫∏`°u* Ÿu ≈Ùn° ≈FC≥ª°oÕ
ı°wÙ Fæ, w≈°oÕ yoÕ Ô°uFu J¡∑ fnÙ-fnÙ ıaıÙ≤°u* Ÿu „≤Ù≤ J¡°u Ô≈u¸>° ı°w° Fæ, J¡°≥¸>uÌ°≤ H°±C>N°u*
Ÿu „≤Ù≤ fCF°≤° ı°w° Fæ (Ãbª°≤<Fw <J¡∫° ı°w° Fæ), <ıfiŸu ŸÌ° N°y J¡∑ Ô≈¸>u* <fiJ¡ÔwÙ
≤FwÙ Fæ*, ÎuŸu ∫C] tu* ~>°unu y∫u f°d°u* J¡∑ @°≤°b°<FJ¡ b¨<‹¸> F°uwÙ Fæ, ~>°∫° N°æ≤ ≈°fiÙ Ju¡
<ffi° y®Ù‹tJ¡°Ô <fw°fi° ≈nw° Fæ, N<w„Ùw @°≤°y¨F°u* tu* Ôy°w°≤ H≤fi°u* J¡∑ b¨<‹¸> F°uwÙ Fæ,
≈FÔu J¡°¸>u y∫u <Ÿ≤ Ju¡ ≈Cfi# yfiu ≈≤ <k¡≤-<k¡≤ ŸJ¡° J¡°¸>fi° F°uw° Fæ, ŸC©≈¥bÕJ¡ fiÙ*Ì
J¡∑ w°u bF°≥ f°w ˚Ù fiFÙ* F°uwÙ, tC≥F J¡°u i>J¡J¡≤ ÿb°Ÿ-≈®ÿb°Ÿ ˚Ù ≤°uJ¡ <Ì∫° ı°w° Fæ, Nay°u*
J¡∑ <fi‡fiw° N°æ≤ ∏fiww° Ÿu <bŸa˛C>Ô (<bTt Nb∫b) F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∆∫bF°≤ J¡∑ N∫°uÀ∫w°
F°uwÙ Fæ, ∫F Ÿf tF°Ÿ‡≈<W J¡∑ N<˚b¨<] Ju¡ Ÿt°fi ŸFfi° ≈nw° Fæ (") $$15,16$$
" oŸ ÿÔ°uJ¡ J¡° ÌqŸ≤° NSÕ ¸>ÙJ¡°J¡°≤°u* fiu ∫°u* <J¡∫° Fæ-≈ÃS≤ ©°fi°, wÔb°≤ π°≤° Nay~>uÌfi,
≈bÕw Ju¡ <„©≤ Ÿu <fi≈°wfi N°æ≤ ≈ÃS≤°u* J¡∑ t°≤ J¡°u <FtŸuJ¡ J¡∑ fi°o˘ ŸFfi J¡≤fi° ≈nw° Fæ; JC¡vF°nu
N°æ≤ Jæ*¡ªÙ π°≤° F°S, ≈æ≤ N°<Ì Nay°u* J¡° J¡wÕfi ª∏ÌfiÔu≈ J¡∑ ˚°≥<w ŸFfi° ≈nw° Fæ; N<Ÿ≈`b°Ôu b¨s°u*
Ju¡ bfi tu* Ì°ænfi°, |Cfi Ju¡ Ÿt°fi J¡°™> Ju¡ ∫∏` tu* ıJ¡n° ı°fi° wS° Ô°uFu J¡∑ ytÕ ıaıÙ≤°u* Ÿu „≤Ù≤ J¡°u
Ô≈u¸>fi° ÌuFŸa_J¡°≤ J¡∑ fi°o˘ ŸFfi° ≈nw° Fæ; N<Àfi J¡∑ ≠b°Ô° J¡°u f≤Ÿ° ≤Fu ˚∫°fiJ¡ f°d°u* J¡∑ Ôy°w°≤
b¨<‹¸> y®Ù‹tJ¡°Ô tu* <bfi°uÌ Ju¡ <ÔÎ ffi°∫u y∫u @°≤°-y¨F°u* Ju¡ kC¡∆b°≤°u* J¡∑ b¨<‹¸> Ju¡ Ÿt°fi ŸFfiÙ ≈nwÙ Fæ;
<„≤ Ju¡ J¡¸>fiu Ÿu F…oÕ t¨Ã∫C <fiB°ŸC© Ju¡ Ÿt°fi ŸFfiÙ ≈nwÙ Fæ; tC≥F f∏Ì J¡≤fiu Ÿu fÔ≈¥bÕJ¡ <J¡∫° y∫°
t¥J¡∑˚°b _b°˚°<bJ¡ t¥J¡tCB° Ju¡ Ÿt°fi ŸFfi° ≈nw° Fæ Îba Nay°u* J¡∑ ~>°u¸>°oÕ-fn°oÕ Ÿu Ã≈∏fi
N<J*¡<ªwgJ¡≤w° tFwÙ Ÿ‡≈<W J¡∑ b¨<] Ju¡ Ÿt°fi ŸFfiÙ ≈nwÙ Fæ $
ŸyÕ - 12]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
149
Ì…#© Ìufiu Ju¡ _S°fi w°u Nfi∏w Fæ*, fiJ¡∑ w°u ydfi° FÙ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ∫F w°u Ju¡bÔ
<Ìmg¡t°` J¡° ≈®Ì„Õfi Fæ, ∫°u* Ì„°ÕJ¡≤ ŸJ¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu F…Î ≈®J¨¡w tu* fiJu¡ bdÕfi J¡∑
≈∫°u<yw° J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°|b, fiÿb≤ ÌuF°u*, ≈≤w∏`w°≈¥dÕ Îba oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ Fı°≤°u* J¡‹¸>≈®Ì ªu‹¸>°N°u* Ÿu NwÙb
•Ôu„J¡°≤J¡ oŸ ŸaŸ°≤ tu* NbFuÔfi° (Nfi°Ì≤) fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ, N°yu J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ
≤Ù<wŸu <bª°≤ J¡≤fi° ª°<FÎ N°æ≤ b‚∫t°d ≤Ù<w Ÿu FÙ <fiÿª∫ J¡≤fi° ª°<FÎ <J¡ „°˜ Ju¡
<bª°≤ Ÿu J¡v∫°d F°uw° Fæ $$17$$
„°˜ Ju¡ <bª°≤ Ÿu J¡v∫°d F°uw° Fæ, ∫F <fiÿª∫ Jæ¡Ÿu F°u ? •∫°u*<J¡ „°˜<bª°≤ tu*
≈≤°∫d t°^±>∆∫ N°<Ì J¡∑ ˚Ù Fı°≤°u* Ì…ÌÕ„°Î≥ Ìu©Ù yoÕ Fæ*, oŸ „aJ¡° J¡° ≈¿≤F°≤ J¡≤wu F…Î
<bΩ° J¡∑ ‹¸>k¡Ôw° J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
Fu ≤|CJC¡Ôfi∏Ìfi, I°fiR¡≈Ù J¡bª Ÿu yC›w „≤Ù≤b°Ôu NwÎb Ì…#© Ju¡ ŸbÕS° N∫°uÀ∫
˚Ù ∫u º∫°fi≈≤°∫d tF°tC<fi, t∏`ı≈<fi≤w M¡<T, ∫I-∫°y N°<Ì J¡≤fiub°Ôu f®°Êd Îba
ıfiJ¡ N°<Ì ≤°ı° NI°<fi∫°u* Ju¡ Ÿt°fi tfi°ub¨<W Ÿu F°ufiub°ÔÙ ≈¥b°uÕ•w NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑
ŸaŸ°≤≈Ùn° J¡° NfiC˚b J¡≤wu F…Î ≤Fwu Fæ*, ÎuŸ° ∫<Ì wC‡F°≤° ¶∫°Ô Fæ, w°u bu Jæ¡Ÿu ŸÌ°
≈®Ÿ∏fi<ªW ≤Fwu Fæ* ? $$18$$
fiJ¡∑ ¿_S<w Jæ¡ŸÙ Fæ ?
oŸ Ô°uJ¡ tu* J¡°æwCJ¡≤<Fw (J¡°æwCJ¡ Ÿu-<bT∫ Ju¡ Ì„Õfi N°æ≤ ≈˚°uy tu* ß°F Ÿu-„¥∏∫),
<b<b@ <bJ¡v≈°u* Ÿu F°ufiub°Ôu <ªW<bsu≈°u* Ÿu ˚Ù ≤<Fw, N°ÃtR¡≈Ù ÌÙ≈J¡ <ı∏Fu* ≈®°›w F°u y∫°
Fæ, NwÎb <b„C] fC<]b°Ôu fi≤Zu‹™> ıywg tu* oŸ ≈®J¡°≤ ≈¥dÕJ¡°tR¡≈ Ÿu <_Sw Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤
<J¡ F¿≤, F≤ N°æ≤ f®Ê° N°<Ì Ìubw° <_Sw Fæ* $$19$$ yC” N°<Ì Ju Ÿ°S <bª°≤ J¡≤ ≈Ì°SÕ J¡°
≈¿≤„°u@fi F°ufiu ≈≤ ≈FÔu _S¥Ô N°<Ì „≤Ù≤°u* tu* w°Ì°Ã‡∫°º∫°Ÿ Ÿu ı°u N°ÃtŸ°Âÿ∫ S°, bF
<ıŸJ¡° <fib¨W F°u y∫° Fæ, Ÿ N<@J¡°≤Ù ≈C”T J¡°u "w[bt<Ÿ' N°<Ì b°•∫°u* Ju¡ NSÕ Ju¡
<bª°≤ Ÿu w[b Ju¡ I°w F°ufiu ≈≤, tfifi π°≤° NŸa˚°bfi° N°æ≤ <b≈≤Ùw ˚°bfi° Ju¡ <fi≤°J¡≤d Ÿu
N≈¿≤<h~>∏fi N°Ãt° Ju¡ <b<Ìw F°ufiu ≈≤, <fi<̺∫°Ÿfi π°≤° <b≈≤Ùw˚°bfi°„¥∏∫ fC<] Ÿu f®Ê
J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°ufiu ≈≤ t°uF Ju¡ fi‹¸> F°ufiu Îba N<w <fi<bn ˚®t I°fi Ju¡ <bÔÙfi F°ufiu ≈≤ ∫F
ıywg J¡° ˚®td tfi°u<bfi°uÌ (N°fi∏ÌŸ°@fi) FÙ Fæ, Ì…#©J¡°≤Ù fiFÙ* Fæ $$20$$ Fu ≤°tª∏BıÙ,
N°æ≤ ˚Ù ŸC<fiÎ, ªæw∏∫t°`_b˚°b ≈≤t°SÕ b_wC Ju¡ ≈®Ÿ∏fi F°ufiu N°æ≤ ⁄Ì∫ tu* ÃJ¨¡‹¸> „°¿∏w
J¡° N°<b˚°Õb F°ufiu ≈≤ Ÿ‡≈¥dÕ fC<]b¨<W∫°u* Ju¡ „°¿∏w≤Ÿ°_b°ÌR¡≈ F°ufiu ≈≤ N∏w#J¡≤d
f®Ê≤Ÿ°_b°Ì≈¥bÕJ¡ <bTtw°≤<Fw _b˚°b J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ wf fC<] Ÿu w[b J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤
F°ufiu ≈≤ ∫F ıywg J¡° ˚®td N°fi∏Ìt∫ F°u ı°w° Fæ, Nw# ı°u N°fi∏ÌŸ°@fiw° J¡FÙ, bF
™>ÙJ¡ FÙ Fæ $ J¡¸>u F…Î b¨s Ju¡ Ÿt°fi ın „≤Ù≤ ≤S Fæ, o<∏B∫°u* J¡∑ <bT∫°<˚tC© ≈®b¨<W |°un°u*
J¡∑ y<wª°wC≤Ù Fæ, <ıŸŸu |°un°u* J¡° o@≤ @≤ ≈¿≤ª°Ôfi <J¡∫° ı°w° Fæ NS°Õwg Ôy°t
≈®°d≈®@°fi tfi Fæ ÎuŸu ≤S N°<Ì Ju¡ ≈®°≈d Ÿu <ıŸu N°fi∏ÌR¡≈ <bT∫≈®°›w F°uwu Fæ* bF ÌuFÙ
150
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
(N°Ãt°) Ÿt°<@ tu* ≈≤t°Ãt° FÙ Fæ $ ∆∫bF°≤J¡°Ô tu* fC<] N°<ÌJu¡ ≈¿≤h~>uÌ Ÿu ˚Ôu FÙ ≤SÙ
Ÿ¥‚t F°u $ w[b J¡° Ÿ°s°wgJ¡°≤ F°ufiu ≈≤ oŸ ≈®J¡°≤ J¡° „C], fC], N°fi∏Ì|fi tæ* <bF°≤ J¡≤
≤F° Fq≥, ∫°u* <b„C] Â<‹¸> Ÿu ıywg J¡° ˚®td ≤td FÙ Fæ-•Ôu„J¡≤ fiFÙ* Fæ $$21,22$$
f°≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
wu≤Fb°≥ ŸyÕ
ıÙbfitC<•wR¡≈ k¡Ô Ju¡ FuwC bæ≤°À∫ N°<Ì yCd°u* J¡° Îba „t J¡° <b„uTR¡≈ Ÿu bdÕfi $
bæ≤°À∫, „°<∏w N°<Ì Ÿ°@fi°u* J¡° N°yu bdÕfi J¡≤fiub°Ôu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ oŸ Ÿt∫ ≈®_wCw
ıÙb∏tC<•w<_S<w J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸ Â<‹¸> J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ ŸCfC<]t°fig w[bI
tF°≈C”T oŸ ŸaŸ°≤ tu* ÎuŸu <bª≤wu Fæ*, t°fi°u* ∏Fu* tF°fig Ÿ°t®°≠∫ ≈®°›w F°u y∫° F°u $ bu Ô°uy
fi w°u N„C˚ Ju¡ <ÔÎ „°uJ¡ J¡≤wu Fæ* N°æ≤ fi „C˚ J¡∑ J¡°tfi° J¡≤wu Fæ* NwÎb bu fiJu¡ Ÿ°@fi°u* J¡∑
˚Ù ∫°ªfi° fiFÙ* J¡≤wu $ bu Ÿf JC¡~> J¡≤wu ˚Ù Fæ* <k¡≤ ˚Ù JC¡~> fiFÙa J¡≤wu $ Fu∫ N°æ≤ ≈°Ìu∫ Ju¡
≈s≈°w Ÿu ≤<Fw Îba N≈fiÙ N°Ãt° tu* <_Sw bu NŸay N°Ãt° Ju¡ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu <fiÔuÕ≈ ≤Fwu Fæ*,
„°˜Ù∫ _bh~> J¡tÕ J¡≤wu Fæ* N°æ≤ Ÿ∏t°yÕ tu* ı°wu Fæ* $$1-3$$ bu N∏∫ Ô°uy°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu N°wu
Fæ* N°æ≤ ı°wu Fæ* ≈≤ N≈fiÙ Â<‹¸> Ÿu fi N°wu Fæ* N°æ≤ fi ı°wu Fæ*, N∏∫ J¡∑ Â<‹¸> Ÿu J¡≤wu F…Î Îba
f°uÔwu F…Î ˚Ù N≈fiÙ Â<‹¸> Ÿu fi J¡≤wu Fæ* N°æ≤ fi f°uÔwu Fæ* $$4$$
•∫°u*<J¡ "ŸªsC≤ªsC¿≤b ŸJ¡d°uÕ&J¡dÕ ob Ÿtfi° Ntfi° ob' (w[bI ≈C”T N∏∫ J¡∑
Â<‹¸> tu* ªsC∫C•w F°uw° F…N° ˚Ù NªsC Ju¡ ŸÂ„ Fæ N°æ≤ N∏∫ J¡∑ Â<‹¸> Ÿu J¡dÕ∫C•w F°uw°
F…N° ˚Ù J¡dÕ≤<Fw Fæ, N∏∫ J¡∑ Â<‹¸> Ÿu tfi∫C•w F°uw° F…N° ˚Ù tfi Ÿu ≤<Fw-Ÿ° Fæ) ÎuŸÙ
ZC<w Fæ $
Fu∫ N°æ≤ ≈°Ìu∫ Ÿu ı°u J¡°uoÕ ∫I-∫°y N°<Ì J¡°∫Õ Fæ* N°æ≤ ı°u J¡°uoÕ ≈®t°d, ≈®tu∫ N°<Ì
∆∫bF°≤ Fæ*, bu Ÿf ≈≤tw[b Ju¡ I°w F°ufiu ≈≤ sÙd F°u ı°wu Fæ* $$5$$ Ÿ‡≈¥dÕ N<˚Ô°T°N°u* Ÿu
≤<Fw „°<∏w≈¥dÕ wS° f®Ê°J¡°≤Ãb J¡°u ≈®°›w tfi ª∏B<f‡f tu* fæ™>u F…Î _byÙÕ Ju¡ Ÿt°fi ª°≤°u*
N°u≤ Ÿu ŸC© J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $$6$$ <bT∫°u* J¡° f°≤-f°≤ _t≤d J¡≤fi° N°æ≤ <bT∫°u* J¡∑ ≈®°<›w
tu* JC¡w¥FÔ FÙ <bsu≈ Ju¡ FuwC Fæ*, fiJu¡ N˚°b tu* <bsu≈≤<Fw ŸC© F°uw° Fæ $ ıæŸu ª∏Bt° tu*
Nt¨w fiFÙ* Ÿt°w° bæŸu FÙ <bT∫ tfifi≤<Fw N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ <bT∫J¡°æwCJ¡ Ÿu „¥∏∫ ŸC©R¡≈w° J¡°u
≈®°›w F…N° tfi N°Ãt° tu* FÙ fiFÙ* Ÿt°w° $$7$$ ŸC©R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…N° tfi fi w°u t°<∫J¡
<bsu≈°u* J¡°u J¡≤w° Fæ N°æ≤ fi <bsu≈°u* J¡∑ ıfifiÙ b°Ÿfi° Ju¡ ≈®<w Ì°ænw° Fæ, <J¡∏wC f°ÔJ¡°u* ıæŸÙ
˚®tt¥ÔJ¡ ªaªÔw° J¡° Ã∫°y J¡≤ Nfi°<Ì<Ÿ] N°ÃtŸC©R¡≈ F°u <b≤°ıt°fi F°uw° Fæ $ oŸ
≈®J¡°≤ J¡∑ ¿_S<w N°Ãtw[b Ju¡ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu FÙ ≈®°›w F°uwÙ Fæ, N∏∫ ≈°∫°u* Ÿu fiFÙ* $$8,9$$
oŸ<ÔÎ ≈C”T J¡°u ıÙbfi≈∫Õ∏w <bª°≤ π°≤° N°Ãt° J¡° FÙ ≈Cfi# ≈Cfi# Zbd N°æ≤ tfifi J¡≤fi°
ª°<FÎ, N°Ãt° J¡° FÙ <fi<̺∫°Ÿfi J¡≤fi° ª°<FÎ Îba Zbd N°æ≤ tfifi wS° <fi<̺∫°Ÿfi π°≤°
ŸyÕ - 13]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
151
N°Ãt° J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤fi° ª°<FÎ, oŸJu¡ <Ÿb° ≈C”T J¡° N°æ≤ JC¡~> J¡wÕ∆∫ fiFÙ* Fæ $ <ıŸ
N<@J¡°≤Ù J¡°u N≈fiu NfiC˚b, „°˜bªfi N°æ≤ yC” Ju¡ ≈Ìu„J¡∑ ÎJ¡°SÕ<fi‹™>w° J¡° <fiÿª∫
F°u, Ÿu <fiÃ∫ <fi≤∏w≤ <J¡∫u y∫u Zbd, tfifi N°<Ì Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu N°Ãt° J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤
F°uw° Fæ $ „°˜ N°æ≤ ŸJu¡ NSÕ J¡∑ NbFuÔfi° J¡≤fiub°Ôu, w[bI°fiÙ ≈¥≠∫ ≈C”T°u* J¡∑ ≈us°
J¡≤fiub°Ôu t¥»°u* J¡∑ wCÔfi° J¡°u J¡˚Ù ˚Ù ≈®°›w fi F°u, ª°Fu <J¡wfiu FÙ fnu •Ôu„ •∫°u* fi ˚Cywfiu
≈nu* $ ≈¨ØbÙ tu* tfiC‹∫°u* J¡°u ≠b≤ N°<Ì „°≤Ù¿≤J¡ •Ôu„ Ÿu, <bT Ÿu, N°≈<W∫°u* Ÿu N°æ≤ t°fi<ŸJ¡
<ª∏w°N°u* Ÿu b柰 •Ôu„ fiFÙ* F°uw° ı柰 <J¡ N≈fiu „≤Ù≤ tu* <_Sw ÎJ¡ t¥©Õw° Ÿu •Ôu„ F°uw°
Fæ $ <ıfi Ô°uy°u* J¡∑ fC<] tu* S°unÙ fF…w ˚Ù ∆∫CÃ≈<W F°u yoÕ Fæ, oŸ „°˜ Ju¡ ŸCfifiu Ÿu <ıŸ
≈®J¡°≤ fiJ¡∑ t¥©Õw° J¡∑ <fib¨<W F°uwÙ Fæ bæŸu N∏∫ <J¡ŸÙ „°˜ Ju¡ Zbd Ÿu fiFÙ* F°uwÙ $ ∫F
„°˜ N<wŸC©Ì°∫Ù Fæ, ∫S°∫°uÀ∫ NfiuJ¡ ‹¸>°∏w°u* Ÿu oŸJ¡∑ ŸC∏Ì≤w° J¡FÙ* N<@J¡ f» yoÕ Fæ
N°æ≤ <J¡ŸÙ ˚Ù „°˜ Ÿu ∫F <b”] fiFÙ* Fæ $ <ıŸu N°Ãt° J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ N˚Ù‹¸> Fæ, Ÿ
fi≤Zu‹™>>J¡°u Nbÿ∫ oŸJ¡° Zbd J¡≤fi° ª°<FÎ $$10-15$$ Fu ≤°tıÙ, ı°u Ì…_w≤ N°≈<W∫°≥
Fæ* N°æ≤ ı°u N<w fiÙª JC¡¿ÃŸw ∫°u<fi∫°≥ Fæ* bu Ÿf, ıæŸu ©<Ì≤ Ÿu J¡°≥¸>u Ã≈∏fi F°uwu Fæ* bæŸu FÙ,
t¥©Õw° Ÿu ≈æÌ° F°uwÙ Fæ* $ <t\>Ù Ju¡ ≈°` J¡°u (ŸJ¡°u≤u J¡°u) F°S tu* ÔuJ¡≤ ª°^±>°Ô°u* J¡∑ ¸>°uÔÙ tu*
˚Ù© t°≥yfiu Ju¡ <ÔÎ Ì≤-Ì≤ |¥tfi° Nh~>° Fæ, ≈≤ t¥©Õw°≈¥dÕ ıÙbfi Nh~>° fiFÙ* Fæ $ <fiıÕfi
_S°fi tu*, N<w ˚∫°fiJ¡ N∏@ J¥¡≈ tu* Îba ≈un°u* Ju¡ ©°u©Ô°u* tu* N∏@° J¡∑n° F°ufi° Nh~>° Fæ, ≈≤
N<wÌ…#©Ì°∫Ù t¥©Õw° Nh~>Ù fiFÙ* Fæ $ ∫F ŸaŸ°≤Ù ≈C”T t°us Ju¡ ≈°∫˚¥w oŸ „°˜R¡≈
≈®J¡°„ J¡°u ≈°J¡≤ <k¡≤ t°uF°∏@J¡°≤ tu* ˚Ù N∏@w° J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $ w˚Ù wJ¡ w¨‹d°
tfiC‹∫R¡≈Ù J¡tÔ J¡°u ŸaJC¡<ªw J¡≤wÙ Fæ ıf wJ¡ <bbuJ¡R¡≈Ù Ÿ¥∫Õ J¡∑ <fitÕÔ ≈®˚° J¡° Ì∫
fiFÙ* F°uw° $ Fu ≤°|b, ŸaŸ°≤Ì…#© Ÿu ~C>¸>J¡°≤° ≈°fiu Ju¡ <ÔÎ tu≤u ŸÂ„ N°ÃtÙ∫°u* Ju¡ Ÿ°S yC”≈Ìu„
N°æ≤ „°˜ Ju¡ ≈®t°d Ÿu N≈fiu _bR¡≈ J¡°u ı°fiJ¡≤ ıæŸu oŸ ŸaŸ°≤ tu* ıÙb∏tC•w F¿≤, F≤
N°<Ì <bª≤d J¡≤wu Fæ* N°æ≤ ıæŸu N∏∫°∏∫ ıÙb∏tC•w tF<TÕ <bª≤d J¡≤wu Fæ* bæŸu FÙ N°≈ ˚Ù
<bª≤d J¡∑<ıÎ $ Fu ≤|CJC¡Ô<wÔJ¡, oŸ ŸaŸ°≤ tu*, Nfi∏w Ì…#© Fæ*, ŸC© <wfiJu¡ Ju¡ ¸C>J¡nu Ju¡
f≤°f≤ <fÔJC¡Ô FÙ fiy^∫ Fæ*, oŸ<ÔÎ Ì…#©°u* Ÿu Ÿ≤°f°u≤ (≈¿≤≈¥dÕ) ŸC©°u* tu* J¡˚Ù ˚Ù N°Ì≤
fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ $ I°fib°fig ≈C”T J¡°u ≈C”T°SÕ J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ ı°u b_wC NŸÙt N°æ≤
•Ôu„Ôb<b≤<Fw Fæ, Ÿ I°fiR¡≈ b_wC J¡°u ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ≈®°›w J¡≤fi° ª°<FÎ $ Fu ≤°tıÙ, bu FÙ
Ÿ≠ıfi ≈≤t ≈C”T°SÕ Ju¡ ˚°ıfi Fæ* N°æ≤ bu FÙ ≈C”T Zu‹™> Fæ*, <ıfiJ¡° Ÿb°uÕÃJ¨¡‹¸> b_wC tu*
(≈≤f®Ê tu*) ÔÙfi tfi ≈≤t„°∏w Fæ $ ı°u Ì…≤°Ãt° ≤°≠∫ N°<Ì ŸC©°u* tu* Wt ˚°uy°u* Ju¡
N°_b°Ìt°` Ÿu Ÿ∏wC‹¸> Fæ*, ∏Fu* N°≈ N∏@u tui>J¡ Ÿt<HÎ $ tui>J¡ JC¡Î≥ tu* ≤Ffiu Ÿu f°F≤ fiFÙ*
Ìu© ≈°w°, Ÿtu* ˚Ù ∫<Ì N∏@° F°u, w°u J¡F°≥ Ÿu Ìu©uy°, ∫F ˚°b Fæ $ ı°u Ô°uy baªJ¡, ≈®fÔ
Ì…≤°ª°¿≤∫°u*, bæT<∫J¡ ŸC©°u* J¡° ˚°uy J¡≤fiub°Ôu N°æ≤ <t` ıæŸu <Ì©°oÕ Ìufiub°Ôu b°_wb tu*
„`CN°u* ≈≤ N°Ÿ•w Fæ*, bu Ô°uy ŸaJ¡¸> Ÿu ŸaJ¡¸> J¡°u , Ì…#© Ÿu Ì…#© J¡°u, ˚∫ Ÿu ˚∫ J¡°u N°æ≤
fi≤J¡ Ÿu fi≤J¡ J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* $ bu Ô°uy t¥©Õ Fæ* N°æ≤ NI°fi Ÿu fiJ¡∑ fC<] t∏Ì ≈n yoÕ Fæ $
152
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
"ŸC© Ju¡ ≈ÿª°wg Ì…#© F°uw° Fæ N°æ≤ Ì…#© Ju¡ ≈ÿª°wg ŸC© F°uw° Fæ, |¸>Ù∫∏` Ju¡ Ÿt°fi Ôy°w°≤
˚®td J¡≤ ≤F° ≈C”T ≈Cfi# ≈Cfi# ŸC© N°æ≤ Ì…#© J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ' oÃ∫°<Ì b°•∫°u* Ÿu ŸC© N°æ≤
Ì…#© J¡∑ ≈≤_≈≤ <bfi°<„w° J¡FÙ yoÕ Fæ, Nw# ∫F ŸaŸ°≤Ù ≈C”T J¡˚Ù <bZ°¿∏w J¡°u ≈®°›w fiFÙ*
F°uw° $ ŸC© N°æ≤ Ì…#© J¡∑ Nb_S° <fıÔÙ J¡∑ ªtJ¡ Ju¡ Ÿt°fi sd˚ayC≤ Fæ $ ı°u Ô°uy N°≈Ju¡
ŸÂ„ bæ≤°À∫∫C•w, Ÿ‡∫Jg¡ <bbuJ¡∑ N°æ≤ tF°Ãt° Fæ*, ˚°uy N°æ≤ t°us Ju¡ ÎJ¡t°` ˚°ıfi bu ≈C”T
b∏ÌfiÙ∫ Fæ* $ ≈≤t <bbuJ¡ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ bæ≤°À∫ N°æ≤ NU∫°Ÿ Ÿu N°≈<WR¡≈ ∫F ˚ÙTd
ŸaŸ°≤ fiÌÙ ≈°≤ J¡≤fiÙ ª°<FÎ $ <bT Ju¡ Ÿt°fi wÙb® t¥~>°Õ Ìufiub°Ôu ofi <tØ∫°˚¥w baªfi°u≈°∫°u* tu*
fiFÙ* Ÿ°ufi° ª<FÎ $ oŸ ŸaŸ°≤ J¡°u ≈®°›w J¡≤ ı°u ≈C”T NbFuÔfi° Ÿu ≤Fw° Fæ bF ıÔ ≤Fu
w¨dt∫ |≤ Ju¡ <b_w°≤ tu* yF≤Ù fiÙ*Ì Ÿ°uw° Fæ $$16-33$$
ŸaŸ°≤ Ju¡ <Ÿb° J¡°uoÕ N∏∫ _S°fi FÙ fiFÙ* Fæ, <k¡≤ <J¡ŸJ¡° NbÔ‡ffi J¡≤Ju¡ ŸaŸ°≤ tu*
N≤<w J¡≤fiÙ ª°<FÎ ? ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
<ıŸJ¡°u ≈®°›w J¡≤ ≈Cfi# fiFÙ* Ô°æ¸>wu N°æ≤ <ıŸu ≈®°›w J¡≤ <k¡≤ „°uJ¡ fiFÙ* F°uw°, bF Wt
≈Ì Ju¡bÔ fC<]t°` Ÿu ≈®°›∫ Fæ, oŸtu* JC¡~> ˚Ù Ÿa„∫ fiFÙ* Fæ $$34$$
≈C≤°d°u* tu* ˚Ù J¡F° Fæ- NŸÃ∫<_tfig ıy∏fi°Su N∏@Ù˚¥w<tÌa ˚buwg $ Ÿ¥≈uÕdub
<bFÙfiÃb°¿∏fi≤°Ô°uJa¡ ıyÌg ∫S° $ (∫<Ì ıyÌ<@≈<w ≈≤t°Ãt° fi F°uwu, w°u Ÿ¥∫Õ Ÿu <bFÙfi
N∏@J¡°≤≈¥dÕ ıywg Ju¡ Ÿt°fi ∫F Ÿf ≈®≈aª N∏@J¡°≤t∫ F°u ı°w° $) ZC<w ˚Ù Fæ"NŸ∏fiub Ÿ ˚b<w' (bF NŸwg FÙ F°u ı°w° Fæ ı°u f®Ê J¡°u NŸwg ı°fiw° Fæ ı°u f®Ê Fæ
∫°u* f®Ê J¡∑ ŸW° J¡°u ı°fiw° Fæ, Ÿu "Ÿwg' J¡Fwu Fæ* $) Ÿ<∏ÌÀ@u ≈≤Ô°uJu¡&<≈ b≤a
ZC<w≈S°Z∫# $ ∫<Ì fi _∫°wg wÌ° <J*¡ _∫°Ω<Ì _∫°∏fi°<_wJ¡°u Fw# $$ (≈≤Ô°uJ¡ Ju¡
Ÿ∏ÌuF°_≈Ì F°ufiu ≈≤ ˚Ù ZC<w≈®<w≈°<Ìw t°yÕ J¡° NbÔ‡ffi J¡≤fi° Wt Fæ, ∫<Ì ≈≤Ô°uJ¡
fi F°u, w°u Wt J¡tÕ J¡≤fiu Ÿu N≈fi° •∫° <fyn°, ∫<Ì F°u, w°u fi°<_wJ¡ Ju¡ tC≥F tu* S›≈n
Ôy° $) oŸ ∏∫°∫ Ÿu Ÿ∏ÌuF J¡≤fiub°Ôu Ju¡ ≈®<w J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì S°unÙ Ìu≤ Ju¡ <ÔÎ t°fi ˚Ù <Ô∫° <J¡ f®Ê fiFÙ* Fæ w°u ˚Ù ŸJu¡ <bª°≤ Ÿu N°≈J¡° J¡°æfi
Ì°uT F°uy°, ∫<Ì Fæ, w°u ŸJu¡ <bª°≤ Ÿu N°≈ ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ J¡°u ≈°≤ J¡≤ ı°∫u*yu $$35$$
ÎuŸÙ Nb_S° tu* Ÿ˚Ù Ô°uy t°us Ju¡ <ÔÎ ≈®b¨W •∫°u* fiFÙ* F°uwu, ÎuŸÙ „aJ¡° J¡≤
"∫°b∏fi°&fiCy®F# Ÿ°s°≠ı°∫wu ≈≤tu<„wC# $ w°b∏fi ŸÌgyC”a J¡¿ÿªwg Ÿh~>°˜a b°&<≈
<b∏Ì<w $$' (ıf wJ¡ Ÿ°s°wg ≈≤tuÿb≤ J¡∑ NŸÙt NfiCJ¡‡≈° fiFÙ* F°uwÙ wf wJ¡ bF ŸÌgyC”
∫° Ÿwg „°˜ J¡°u fiFÙ* ≈°w°) oÃ∫°<Ì bªfi Ÿu oÕÿb≤ Ju¡ NfiCy®F Ÿu ≈®°›w F°ufiub°ÔÙ t°us˚°ıfiw°
Ÿu „°u<˚w tF°fig Ô°uy°u* J¡∑ FÙ ≈®b¨<W t°usŸ°@fi tu* F°uwÙ Fæ, ŸfJ¡∑ fiFÙ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸ Ô°uJ¡ tu* ıf ≈C”T J¡∑ t°us Ju¡ ≈°∫ Ju¡ <bª°≤ tu* ≈®b¨<W F°uwÙ Fæ wf bF „Ù|®
t°us˚°yÙ J¡F° ı°w° Fæ $ ≈®b¨¿W J¡° k¡Ô t°us°˚°<yw° ≈®b¨<WR¡≈ <Ô*y Ÿu NfiCtu∫ Fæ, ∫F
˚°b Fæ $$36$$
ÌuF, o¿∏B∫ N°æ≤ <bT∫ Ÿu „¥∏∫ Ju¡bÔÙ˚°b (Nπæw˚°b) tu* FuwC oŸ „°˜ Ÿu •∫° ≈®∫°uıfi
ŸyÕ - 13]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
153
Fæ, ÌuF N°<Ì Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ FÙ ÌqŸ≤u ≈°∫°u* Ÿu ˚Ù _by°Õ<ÌŸC© F°u ŸJ¡w° Fæ, ÎuŸÙ „aJ¡° J¡≤
J¡Fwu Fæ* >$
<bfi°„≤<Fw, <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤J¡∑ N„C˚ N°„aJ¡° Ÿu ≤<Fw, _b_Sw°∫C•w Îba <b<„‹¸> ˚®t
Ÿu ≤<Fw ŸC© Ju¡bÔÙ˚°b Ju¡ <ffi° wÙfi°u* ˚Cbfi°u* tu* J¡FÙ* fiFÙa Fæ $ _byÕ N°<Ì <bfi°„Ù Fæ, fitu*
≈wfi J¡∑ „aJ¡° ŸÌ° ffiÙ ≤FwÙ Fæ N°æ≤ ÌqŸ≤u Ju¡ ÃJ¡TÕ tu* <ªW N_b_S ˚Ù ffi° ≤Fw° Fæ,
oŸ<ÔÎ Ju¡bÔÙ ˚°b FÙ ≈C”T°SÕ Fæ $ ≈®b¨<W F°ufiu ≈≤ Ju¡bÔÙ˚°bJ¡∑ ≈®°<›w F°uwÙ Fæ $ Ju¡bÔÙ˚°b
J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ •Ôu„ fiFÙ* F°uw° $ fi @fiŸ‡≈<W ≈J¡°≤ J¡≤wÙ Fæ, fi <t` ≈J¡°≤ J¡≤wu
Fæ* N°æ≤ fi f∏@Cf°∏@b FÙ ≈J¡°≤ J¡≤wu Fæ* $ fi ≈®d°t N°<Ì, fi wÙSÕ∫°`° N°<Ì, fi ≈b°Ÿ,
wÙSÕb°Ÿ ≈J¡°≤ J¡≤wu Fæ*, Ju¡bÔ ÎJ¡t°` Zbd, tfifi wS° <fi<̺∫°ŸfiR¡≈ ≈C”T≈®∫Ãfi Ÿu
Îba πæwb°Ÿfi°<b≤°u@Ù f®Ê°J¡°≤ »b°Ÿfi° Ju¡ wCv∫ <bT∫b°Ôu J¡tÕ Ÿu Ÿ°º∫ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ÿu
F…Î Ju¡bÔ tfi°ut°`R¡≈ πæwJu¡ t¥Ô°uh~>uÌR¡≈ ı∫ Ÿu bF ≈Ì ≈®°›w <J¡∫° ı°w° Fæ $ ÌuF, o¿∏B∫
N°<Ì Ÿu N°Ãt° J¡° ≈¨S•J¡≤dR¡≈ <bbuJ¡t°` Ÿu ≈®°›w F°ufiub°Ô° Îba Zbd, tfifi, <fi<̺∫°Ÿfi
Ÿu NŸ‡˚°bfi°<ÌJ¡° <fi≤°J¡≤dR¡≈ <bª°≤ N°æ≤ ÎJ¡°y®w° Ÿu <fiÿª∫ J¡≤fiu Ju¡ ∫°uÀ∫ bF Wt
≈Ì <bT∫°u* J¡° Ã∫°y J¡≤ ≤Fu ≈C”T π°≤° ≈®°›w <J¡∫° ı°w° Fæ $ ŸC©Ÿu∆∫ N°Ÿfi ≈≤ fæ™>u F…Î
N°æ≤ _b∫a ŸJ¡° <bª°≤ J¡≤ ≤Fu ≈C”T J¡°u •w ≈Ì ≈®°›w J¡≤Ju¡ fi w°u „°uJ¡ F°uw° Fæ N°æ≤ fi
<k¡≤ bF Ã≈∏fi FÙ F°uw° Fæ $ ŸJ¡°u <bπ°fig Ô°uy ŸaŸ°≤ tu* Ÿ°≤R¡≈ Ÿu ≈®<Ÿ] ŸC©°u* Ju¡ N°Ÿ°≤°u*
J¡° (buybwÙ b¨<‹¸>∫°u* J¡°) tu|R¡≈ ≈≤t Nb<@ J¡Fwu Fæ* N°æ≤ º∫°fi J¡≤fiub°Ô°u* tu* <ıŸŸu
NÃ∫CWt N°fi∏Ì ≤Ÿ J¡° N°<b˚°Õb F°uw° Fæ $ - ÎuŸ° ≈≤t ≤Ÿ°∫fi J¡Fwu Fæ* $$37-43$$ _byÕ
N°æ≤ tfiC‹∫Ô°uJ¡ tu* Ÿ‡≈¥dÕ ˚°b°u* Ju¡ <bfi°„„ÙÔ F°ufiu Ÿu ıæŸu t¨yw¨‹d° tu* ıÔ fiFÙ* F°uw°, bæŸu
ofi Ì°ufi°u* tu* ŸC© Fæ FÙ fiFÙ* $ oŸ<ÔÎ „°¿∏w N°æ≤ Ÿ∏w°uT J¡° ÎJ¡t°` Ÿ°@fi tfi Ju¡ <bı∫ J¡°
<bª°≤ J¡≤fi° ª°<FÎ $ ŸŸu ≈≤t°Ãt° tu* ÎJ¡≤Ÿw°R¡≈ N°fi∏Ì ≈®°›w F°uw° Fæ $ ≤°sŸ, Ì°fib,
Ìubw° ∫° tfiC‹∫ J¡°u fæ™>wu, ªÔwu, <y≤wu, |¥twu tfi Ju¡ <bı∫ Ÿu Ã≈∏fi wS° ≈®kC¡vÔ
(<bJ¡<Ÿw) „tR¡≈Ù („°¿∏wR¡≈Ù) ≈C‹≈°u* Ÿu ∫C•w <bbuJ¡R¡≈Ù ÃJ¨¡‹¸> b¨s J¡° (J¡v≈b¨s
J¡°) k¡Ô (≈≤t ŸC©) ≈®°›w J¡≤fi° ª°<FÎ $$44-47$$
•w ŸC© Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ˚Ù <k¡≤ ∆∫bF°≤ tu* ≈®Ÿ<•w F°ufiu ≈≤ bF fi‹¸> F°u ı°∫uy°, oŸ
„aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∆∫bF°≤ tu* ŸaÔÀfi F°ufiu ≈≤ ˚Ù J¡°∫Õı∏∫ k¡Ô J¡°u fi ≈®°›w F°u ≤Fu ≈C”T π°≤° N°J¡°„<_Sw
Ÿ¥∫Õ Ju¡ Ÿt°fi ≈¿≤≈¥dÕ F°ufiu ≈≤ ˚Ù Fu∫ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d •w ≈≤t ŸC© fi w°u ~>°un° ı°w° Fæ
N°æ≤ ≈¿≤≈¥dÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fi ª°F° ı°w° Fæ NS°Õwg ıæŸu N°J¡°„¿_Sw Ÿ¥∫Õ π°≤° ≈¿≤≈¥dÕ
F°ufiu ≈≤ ˚Ù J¡v≈b¨s J¡° k¡Ô Fu∫ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fiFÙ* ~>°un° ı°w° N°æ≤ ≈¿≤≈¥dÕ F°ufiu Ju¡
J¡°≤d bu ŸJ¡∑ N<˚Ô°T° ˚Ù fiFÙ* J¡≤wu, bæŸu FÙ ∫F°≥ ˚Ù ŸtHfi° ª°<FÎ $$48$$
tfi Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ ª°F •∫°u* fi F°uyÙ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≈®„°∏w, N<w<fitÕÔ, <bZ°¿∏w-ŸC© Ÿu ≈¥dÕ, ˚®t≤<Fw, _≈¨F°≤<Fw N°æ≤ N˚Ù‹¸>„¥∏∫
154
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
tfi fi w°u <J¡ŸÙ b_wC J¡∑ N<˚Ô°T° J¡≤w° Fæ N°æ≤ fi <J¡ŸÙJ¡° Ã∫°y J¡≤w° Fæ $ ZÙ≤°tıÙ,
≈¥bÕ tu* •w ˚Ù oŸ Ÿt∫ <b_w°≤≈¥bÕJ¡ J¡Fu ı° ≤Fu t°us Ju¡ π°≤-≈≤ ¿_Sw ofi π°≤≈°Ô°u*
J¡°u J®¡t„# ŸC<fiÎ, fitu* Ÿu ÎJ¡≈≤ ˚Ù N°Ÿ<•w F°ufiu Ÿu t°us Ju¡ π°≤ tu* ≈®bu„ ≈®°›w F°u
ı°w° Fæ $$49,50$$
ŸyÕ J¡∑ Ÿt°<›w wJ¡ „t J¡° bdÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ˚¥<tJ¡° f°≥@wu Fæ* $
ŸC© J¡∑ N°„°R¡≈ w¨T°w°≈ Ju¡ wCv∫ Ì°uTÌ„° Ÿu ÌÙ|Õ ŸaŸ°≤R¡≈Ù t”t^±>ÔÙ „t Ÿu
ª∏Bt° J¡∑ ≈®˚° Ju¡ Ÿt°fi „ÙwÔw° J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ $ „t Ÿu J¡v∫°d ≈®°›w F°uw° Fæ, „t
≈≤t ≈Ì Fæ, „t <„b Fæ, „t ˚®°¿∏w J¡° <fi≤°Ÿ Fæ $ „t Ÿu w¨›w, „ÙwÔ N°æ≤ <fitÕÔ N°Ãt°b°Ôu
Îba „t Ÿu <ıŸJ¡° <ªW <b˚¥<Tw Fæ, ŸJ¡° „`C ˚Ù <t` ffi ı°w° Fæ $ „tR¡≈Ù ª∏Bt° Ÿu
<ıfiJ¡° N°„∫ NÔaJ¨¡w Fæ, sÙ≤Ÿ°y≤°u* J¡∑ fi°o˘ fitu* ≈≤t„C]w° Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ NS°Õwg
ıæŸu sÙ≤Ÿ°y≤°u* tu* N<w„C˚®w° <b≤°ıt°fi ≤FwÙ Fæ bæŸu FÙ fitu* „C]w° J¡° Ÿ°t®°≠∫ ≤Fw°
Fæ $ <ıfi Ÿ≠ıfi°u* Ju¡ ⁄Ì∫R¡≈Ù J¡tÔJ¡°uT°u* tu* „tR¡≈Ù J¡tÔ <bJ¡<Ÿw Fæ, Ì°u ⁄Ì∫J¡tÔb°Ôu
bu Ô°uy ˚yb°fig ZÙ<b‹dC Ju¡ wCv∫ Fæ* $ ˚°b ∫F <J¡ <b‹dC ˚yb°fig J¡° ⁄Ì∫J¡tÔ FÙ f°F≤ f®Ê°
J¡° N°Ÿfi Fæ, Nw# bF Ì°u ≈®J¡°≤ J¡° Fæ $ <ıfiJu¡ J¡ÔaJ¡≤<Fw tC©ª∏B tu* „t ZÙ „°u<˚w
F°uwÙ Fæ, N≈fiu Ÿ°æ∏Ì∫ÕR¡≈ yCd°u* Ÿu <ı∏F°u*fiu N∏∫ Ô°uy°u* Ju¡ fiu`, tfi N°<Ì o¿∏B∫°≥ N≈fiu b„
tu* J¡≤ ÔÙ* Fæ*, bu JC¡ÔÙfi<„≤°ut<d Fæa N°æ≤ b∏ÌfiÙ∫ Fæ* $ wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* Ju¡ tº∫ tu* <_Sw ≤°≠∫Ô‚tÙ
bæŸu N°fi∏Ì Ju¡ <ÔÎ fiFÙ* F°uwÙ ıæŸu <J¡ (Ju¡bÔ N°J¡°≤ Ÿu FÙ) Ÿ°t®°≠∫Ÿ‡≈<W Ju¡ ŸÂ„ (fi
<J¡ N∏∫ yCd°u* Ÿu) „t-Ÿ‡≈<W N°fi∏Ì Ju¡ <ÔÎ F°uwÙ Fæ $ ı°u <b<b@ Ì…#© Fæ*, Ì…#ŸF w¨‹d°Î≥
Fæ* N°æ≤ Ì…‹¸> t°fi<ŸJ¡ <ª∏w°Î≥ Fæ*, bu Ÿf „°∏w<ªWb°Ôu ≈C”T°u* tu* oŸ ≈®J¡°≤ fi°„ J¡°u ≈®°›w
F°uwu Fæ*, ıæŸu <J¡ NfiuJ¡ Ÿ¥∫°u˘ Ju¡ ≈®J¡°„ tu* N∏@J¡°≤ <bfi‹¸> F°u ı°w° Fæ $ „°∏w („tb°fi)
≈C”T Ju¡ Ì„Õfi Ÿu Ÿf ≈®°<d∫°u* J¡° tfi ıæŸÙ J¡°æwCJ¡≈¥dÕ ≈®Ÿ∏fiw° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, ª∏Bt°
Ju¡ Ì„Õfi Ÿu bæŸÙ ≈®Ÿ∏fiw° ≈®°›w fiFÙ* F°uwÙ $ „°¿∏w∫C•w N°æ≤ Ÿf ≈®°<d∫°u* tu* ≈®ut J¡≤fiub°Ôu
Ÿ≠ıfiwt ≈C”T tu* ≈≤t w[b _b∫a FÙ (Nfi°∫°Ÿ) ≈®Ÿ∏fiw° J¡°u (<fitÕÔw° J¡°u) ≈®°›w F°uw°
Fæ $ Fu ≤°tıÙ, ıæŸu ≈®°<d∫°u* J¡° N≈fiÙ t°w° ≈≤ <bÿb°Ÿ F°uw°, bæŸu FÙ J®¥¡≤, JC¡<¸>Ô N°æ≤ t¨Ì…
Ÿf ≈®°<d∫°u* J¡° „tb°fi ≈C”T ≈≤ <bÿb°Ÿ F°uw° Fæ $ ≈C”T J¡°u o∏B≈Ì ≈®°›w F°ufiu ≈≤ Nt¨w Ju¡
≈°fi Ÿu N°æ≤ ˚yb°fig <b‹dC J¡° ≈Ì ≈®°›w F°ufiu ≈≤ Ô‚tÙ Ju¡ N°<Ô*yfi Ÿu b柰 ŸC© ≈®°›w fiFÙ*
F°u ŸJ¡w°, ı柰 <J¡ „t Ÿu N∏w#J¡≤d tu* ŸC© ≈®°›w F°uw° Fæ $$51-62$$
Fu ≤°tª∏BıÙ, Ÿ‡≈¥dÕ N°<@ N°æ≤ ∆∫°<@∫°u* Ÿu y®_w N°æ≤ w¨‹d°R¡≈Ù ≤_ŸÙ Ÿu N°J®¡°∏w
tfi J¡°u „tR¡≈Ù Nt¨w Ju¡ ŸuJ¡°u* Ÿu ≈®J¨¡<w_S J¡∑<ıÎ $ „t Ÿu „ÙwÔ fC<] Ÿu ı°u JC¡~> J¡°∫Õ
J¡≤wu F°u, ı°u JC¡~> ˚°uıfi J¡≤wu F°u bF tfi J¡°u NÃ∫∏w _b°Ì… Ôyw° Fæ $ •w fC<] Ÿu <˚∏fi
fC<] Ÿu ı°u JC¡~> J¡tÕ <J¡∫° ı°w° Fæ Îba ˚°uıfi <J¡∫° ı°w° Fæ, bF _b°Ì… fiFÙ* Ôyw° Fæ $ Fu
≤°tª∏BıÙ, „tR¡≈Ù Nt¨w≤Ÿ Ÿu N°›Ô°<bw tfi ÎuŸu N°fi∏Ì J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ <J¡ ŸŸu
J¡¸>u F…Î N*y ˚Ù y ı°wu Fæ*, ÎuŸ° tu≤° <fiÿª∫ Fæ $ „tb°fi ≈C”TJ¡° fi <≈„°ª, fi ≤°sŸ, fi
ŸyÕ - 13]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
155
ÌæÃ∫, fi „`C, fi f°| N°æ≤ Ÿ°≥≈ J¡°uoÕ ˚Ù πuT fiFÙ* J¡≤wu $ ıæŸu f°d FÙ≤u J¡°u fiFÙ* ~>uÌ ŸJ¡wu,
bæŸu FÙ ÃJ¨¡‹¸> „tR¡≈Ù Nt¨wJ¡bª Ÿu <ıŸJu¡ Ÿ‡≈¥dÕ N*y-≈®Ã∫*y ŸC≤<sw Fæ, Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ
Ì…#© ≈Ù<nw fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu $ N≈fiu ≤°ıtFÔ tu* <b≤°ıt°fi ≤°ı°J¡°u ˚Ù bF „°u˚° ≈®°›w fiFÙ*
F°u ŸJ¡wÙ, ı°u „°u˚° _bh~> N°æ≤ „t Ÿu „°u˚°∫t°fi ŸtfC<] Ÿu ∫C•w ≈C”T J¡°u ≈®°›w F°uwÙ
Fæ $ „°∏w N∏w#J¡≤db°Ôu ≈C”T J¡° Ì„Õfi J¡≤ tfiC‹∫ J¡°u ı°u NÔ°æ<J¡J¡ N°fi∏Ì F°uw° Fæ, bF
N°fi∏Ì N≈fiu ≈®°d°u* Ÿu ˚Ù <≈®∫w≤ıfi J¡°u Ìu©J¡≤ fiFÙ* F°uw° $ oŸ ŸaŸ°≤ tua ı°u tF°Ãt° „t
Ÿu „°u<˚w Îba Ÿf Ô°uy°u* π°≤° ≈®„a<Ÿw Ÿtb¨<W Ÿu ŸfJu¡ Ÿ°S ŸC∏Ì≤ bw°Õb J¡≤w° Fæ, ŸÙJ¡°
ıÙbfi Ÿ°SÕJ¡ Fæ, ÌqŸ≤u J¡° fiFÙ* $ „t Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ wS° ]ww°„¥∏∫ tfib°Ô° Ÿ°@C ≈C”T ı°u
JC¡~> ˚Ù J¡tÕ J¡≤w° Fæ, ∫u Ÿ‡≈¥dÕ ≈®°dÙ ŸJu¡ Ÿ J¡tÕ J¡∑ ≈®„aŸ° J¡≤wu Fæ* $ ı°u ≈C”T <≈®∫
N°æ≤ N<≈®∫ J¡°u ŸCfiJ¡≤, ~¥>J¡≤, Ìu©J¡≤, ©°J¡≤ N°æ≤ Ÿ¥≥|J¡≤ J®¡t„# fi w°u ≈®Ÿ∏fi F°uw° Fæ
N°æ≤ fi <©∏fi F°uw° Fæ, bF „°∏w J¡F° ı°w° Fæ $ ı°u ≈C”T ≈®∫Ãfi Ÿu o<∏B∫°u* J¡°u ıÙwJ¡≤ Ÿf
≈®°<d∫°u* tu* Ÿt°fi bw°Õb J¡≤w° Fæ N°æ≤ ŸC© N°<Ì J¡∑ fi w°u oh~>° J¡≤w° Fæ N°æ≤ fi ≈®°›w
≈®°≤Æ@ J¡° Ã∫°y J¡≤w° Fæ, bF „°∏w J¡F° ı°w° Fæ $ ÌqŸ≤u Ô°uy°u* J¡∑ JC¡<¸>Ôw° J¡°u ı°fiJ¡≤ ˚Ù
<ıŸtu* f°F≤-˚Ùw≤ ÎJ¡ ŸÙ <fitÕÔ fC<] Ÿu t°us Ju¡ ≈°∫R¡≈ J¡wÕ∆∫ J¡°∫Õ Ìu©u ı°wu Fæ*, bF
„°∏w J¡F° ı°w° Fæ $ ª∏B<f‡f Ju¡ Ÿt°fi J¡°¿∏wb°Ô° <ıŸJ¡° tfi t¨Ã∫C, ßb N°æ≤ ∫C] tu*
J®¡t„# ˚∫, NfiC≤°y N°æ≤ J®¡°u@ Ÿu Ÿ∏w°≈≤<Fw ≤Fw° Fæ, bF „°∏w J¡F° ı°w° Fæ $ FTÕ N°æ≤
J¡°u≈ Ju¡ <fi<tWb°Ôu ≈®Ìu„°u* tu* ¿_Sw ˚Ù ı°u ≈C”T bF°≥ ¿_Sw fi F…Î Ju¡ wCv∫ fi FTÕ J¡°u ≈®°›w
F°uw° Fæ N°æ≤ fi J¡°u≈ J¡≤w° Fæ, <J¡∏wC ŸCTC›w ≈C”T Ju¡ Ÿt°fi _b_S ≤Fw° Fæ, bF ≈C”T „°∏w
J¡F° ı°w° Fæ $ <ıŸJ¡∑ Nt¨w Ju¡ H≤fiu Ju¡ Ÿt°fi ŸC©≈®Ì N°æ≤ ≈®Ÿ∏fi Â<‹¸> Ÿf ı∏wCN°u* Ju¡
«¡≈≤ ≈nwÙ Fæ, bF „°∏w J¡FÔ°w° Fæ $ N<w„ÙwÔ N∏w#J¡≤db°Ô° ı°u ≈C”T ∆∫bF°≤
J¡≤w° F…N° ˚Ù Ÿ°aŸ°¿≤J¡ <bT∫°u* tu* N°Ÿ•w fiFÙ* F°uw° N°æ≤ t¥» fiFÙ* Fæ, bF „°∏w J¡F° ı°w°
Fæ $ fnÙ-Ÿu-fnÙ N°≈<W∫°u* tu* ˚Ù wS° ÌÙ|Õ J¡°ÔwJ¡ ≤Ffiub°Ôu fnu-fnu ≈®Ô∫ tu* ˚Ù <ıŸJ¡∑
fiÿb≤ ÌuF N°<Ì tu* NFafC<] fiFÙ* F°uwÙ, bF ≈C”T „°∏w J¡F° ı°w° Fæ $ ∆∫bF°≤ J¡≤wu F…Î ˚Ù
<ıŸ ≈C”T J¡∑ f®Ê Ju¡ Ÿt°fi Ÿt≤Ÿ ∫° N°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi <bJ¡°≤ J¡°u ≈®°›w fi F°ufiub°ÔÙ fC<]
≤°y πuT N°<Ì Ju¡ Ÿ‡≈JÕ¡ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uwÙ, bF ≈C”T „°∏w J¡F° ı°w° Fæ $$63-80$$
Ô°uJ¡ tu* Ÿ‡≈¥dÕ yCd°u* tu* „t Ÿb°Õ<@J¡ Zu‹™>w° Ÿu ≈®<Ÿ] Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
w≈¿_b∫°u* tu*, <bπ°fi°u* tu*, ∫IJ¡w°ÕN°u* tu*, ≤°ı°N°u* tu*, fÔb°fig ≈C”T°u* tu* Îba N∏∫°∏∫
≈®ªC≤ yCd°u* Ÿu <b˚¥<Tw Ô°uy°u* tu* „t∫C•w („°∏w) ≈C”T FÙ N<@J¡ „°u<˚w F°uw° Fæ $ ıæŸu
ª∏Bt° Ÿu ª°≥ÌfiÙ <Ìw F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ <ıfi yCd„°ÔÙ Ÿ≠ıfi°u* J¡° <ªW „t≈¥dÕ Fæ, fiJu¡
⁄Ì∫ Ÿu N°fi∏Ì J¡° Ÿ®°uw Ìg˚¥w F°uw° Fæ $ Ÿ‡≈¥dÕ yCd°u* J¡∑ Nb¿@ (ŸÙt°), ≈C”T°u* J¡° tC¶∫
˚¥Td Îba Ÿ‡≈¥dÕ yCd°u* J¡∑ Ÿ‡≈<W Ÿu ∫C•w „t ŸaJ¡¸>°u* tu* N°æ≤ ˚∫≈¥dÕ _S°fi°u* tu* ˚Ù <b≤°ıt°fi
≤Fw° Fæ -ŸaJ¡¸> N°æ≤ ˚∫ Ÿu ≈C”T J¡°u tC•w J¡≤ Ìuw° $ Fu ≤|Cfi∏Ìfi, ÌqŸ≤°u* Ju¡ π°≤° fi ªC≤°∫°
ı° ŸJ¡fiub°Ô° wS° ≈¥≠∫ıfi°u* π°≤° fnÙ Ÿ°b@°fiw° Ÿu ŸC≤<sw ≈≤t Ÿ°@fi˚¥w „tR¡≈Ù
156
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
Nt¨w Ju¡ NbÔ‡ffi Ÿu NfiuJ¡ tF°fiC˚°b <ıŸ J®¡t Ÿu ≈≤t ≈Ì J¡°u ≈®°›w F…Î Fæ*, N°≈ ˚Ù
<Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ ŸÙ J®¡t J¡° NbÔ‡ffi J¡∑<ıÎ $$81-84$$
wu≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ª°æÌFb°≥ ŸyÕ
Ÿ°@CŸayt, Ÿwg „°˜ Ju¡ NU∫°Ÿ N°æ≤ N∏w#J¡≤d J¡∑ „C<] Ÿu fC<] J¡°u
≈®°›w Îba „t N°æ≤ Ÿ∏w°uT Ju¡ FuwC <bª°≤ J¡∑ ≈®„aŸ° $
≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu „tfi°tJ¡ ≈FÔu t°usπ°≤≈°Ô J¡° bdÕfi J¡≤ <bª°≤ fi°tJ¡ Ì¥Ÿ≤u π°≤≈°Ô
J¡° bdÕfi J¡≤fiub°Ôu b<Ÿ‹™>ıÙ f°uÔu #
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ ! <bT∫, Ÿ∏ÌuF, ≈¥bÕ≈s, <Ÿ]°∏w N°æ≤ ≈®∫°uıfi J¡° <b˚°y≈¥bÕJ¡ I°fi
≤©fiub°Ôu ≈C”T J¡°u „°˜I°fi Ÿu <fitÕÔ ≈≤t ≈<b` (<b„C]) fC<] Ÿu <fiÃ∫ <fi≤∏w≤ N°Ãt°
J¡° <bª°≤ (c) J¡≤fi° ª°<FÎ $$1$$ fC<] ¿bª°≤ Ÿu Ÿ¥‚t w[b Ju¡ y®Fd tu* <fi≈Cd F°uJ¡≤ ≈≤t
≈Ì J¡°u Ìu©wÙ Fæ, oŸ<ÔÎ <bª°≤ ŸaŸ°≤R¡≈Ù tF°≤°uy J¡∑ tF°æT<@ Fæ $ Nfi∏w ≈®b¨<W∫°u* Ÿu
ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ≈vÔ<bw N°J¡°≤b°Ô° N°≈<WR¡≈Ù bfi <bª°≤R¡≈Ù N°≤°ua Ÿu J¡°¸>u ı°fiu ≈≤ <k¡≤
c <bª°≤ ≈°≥ª ≈®J¡°≤ Ju¡ Fæ*, NSÕ N°æ≤ NfiSÕ Ju¡ J¡°≤d J¡° <bª°≤, Ÿ°≤ N°æ≤ NŸ°≤ J¡° <bª°≤,
Fu∫ N°æ≤ ≈°Ìu∫ J¡° <bª°≤, ≈®t°d Ju¡ w°Ã≈∫Õ J¡° <bª°≤ Îba N°Ãtw[b<bª°≤ $ •w ≈°≥ª ≈®J¡°≤ Ju¡
<bª°≤°u* tu* _b°˚°<bJ¡ ≈®b¨<W N°æ≤ <bT∫°u* tu* NfiSÕJ¡°¿≤w° N°æ≤ „°˜Ù∫ ≈®b¨<W Îba bæ≤°À∫ tu*
≈C”T°SÕFuwCw° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ N∏b∫ ∆∫<w≤uJ¡ Ÿu ≈≤ÙsdR¡≈ ≈®St <bª°≤ Fæ $ ˜Ù, ≈C` N°æ≤ N≈fiÙ
ÌuF tu* _b˚°b Ÿu, fÙı Ÿu N°æ≤ ≈¿≤d°t Ÿu N„C<ªw°, <bTt¥`R¡≈w° N°æ≤ Nt*yÔw° J¡° ≈≤ÙsdR¡≈
N°æ≤ f®ÊÔ°uJ¡≈∫Õ∏w Ÿ‡≈¥dÕ ŸC©°u* tu* N<fiÃ∫Ãb wS° Ì…#©<t<ZwÃb N°<Ì J¡° ≈≤ÙsdR¡≈ ÌqŸ≤° <bª°≤
Fæ $ ∫u Ì°ufi°u* bæ≤°À∫ N°æ≤ tCtCs° Ju¡ FuwC Fæ* $ tCtCs° Ju¡ Nfi∏w≤ ˚Ù t°usŸ°@fi Ju¡bÔ J¡tÕ Fæ ∫° Ju¡bÔ
≈°Ÿfi° Fæ ∫° bu Ì°ufi°u* <tÔJ¡≤ Fæ* NSb° I°fiŸtC<hªw J¡tÕ N°æ≤ ≈°Ÿfi° t°usŸ°@fi Fæ* NSb°
Ju¡bÔ I°fi FÙ t°us J¡° Ÿ°@fi Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ ≈≤ÙsdR¡≈ wÙŸ≤° <bª°≤ Fæ $ I°fi FÙ t°us J¡° Ÿ°@fi
Fæ, ÎuŸ° t°fi Ôufiu ≈≤ ˚Ù Ÿ°a¶∫, bæ„u<TJ¡ N°<Ì J¡° N<˚tw I°fi t°usJ¡° Ÿ°@fi Fæ ∫° Ju¡bÔ Z°æw
I°fi FÙ $ Z°æw I°fi Ju¡ t°usŸ°@fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù ZC<w∫°u* J¡° πæw tu* NSb° Nπæw tu*, Ÿ<b„uT ∫° <fi<bÕ„uT
N°Ãt° tu* ∫° Nfi°Ãt° tu* w°Ã≈∫Õ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ ≈≤ÙsdR¡≈ ª°æS° <bª°≤ Fæ $ bF Zbd J¡FÔ°w° Fæ $
ZC<w N°<Ì ≈®t°d°u* J¡° N<πwÙ∫ Ÿ<hªÌ°fi∏Ì|fi f®Ê tu* w°Ã≈∫Õ F°ufiu ≈≤ ˚Ù N≈fiÙ N°Ãt° tu*
≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu Ÿ<hªÌ°fi∏Ì|fiw° F°u ŸJ¡wÙ Fæ ∫° fiFÙ*, oŸ <bT∫ J¡° ≤Ãfi≈≤Ùs°∏∫°∫ Ÿu NfiC˚bÙ
yC” N°æ≤ ŸwÙØ∫Õ N°<Ì Ju¡ Ÿab°Ì Ÿu ıÙb, oÕÿb≤ N°æ≤ ıyW[b Ju¡ ≈¿≤„°u@fi Ÿu <fiÿª∫ F°ufiu wJ¡
≈≤ÙsdR¡≈ ≈°≥ªb°≥ <bª°≤ Fæ $ •w ≈°≥ª <bª°≤°u* tu* Ÿu N°<Ì wÙfi J¡° k¡Ô Ÿ°@fi ªwC‹ˆ J¡∑ Ÿ‡≈<W
Fæ N°æ≤ N¿∏wt Ì°u J¡° k¡Ô J®¡t„# ≈®t°d N°æ≤ ≈®tu∫ tu* NŸ‡˚°bfi° J¡∑ <fib¨<W Fæ $ ≈®St wÙfi ∫Ω<≈
˚°À∫b„ _bw# ˚Ù ≈®°›w F°u ı°wu Fæ*, wS°<≈ N≈fiÙ ≈®wÙ<w J¡°u » J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <k¡≤ yC”„°˜≈¥bÕJ¡
fiJ¡∑ ≈®°<›w J¡≤fiÙ ª°<FÎ $ N¿∏wt Ì°u w°u yC” N°æ≤ „°˜ Ÿu FÙ ≈®°›w F°uwu Fæ*, oŸÙ<ÔÎ «¡≈≤ ÿÔ°uJ¡
tu* ŸbÕŸ°@°≤dR¡≈ Ÿu "„°˜°bf°u@°tÔ∫° <@∫°' J¡F° Fæ $
ŸyÕ - 14]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
157
Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw° $ Fu tF°≈®°I, f∏@Cfi°„ N°<Ì Ì…#© Ìq≤ F°u N°æ≤ <ªW tu* „°¿∏w N°∫u, bF
t°uF Ÿu ∆∫°›w Fæ NS°Õwg fC<] tu* _kC¡¿≤w fiFÙ* F°uw° $ bF°≥ ≈≤ <bª°≤ FÙ Ÿ≠ıfi°u* J¡° ≈≤t
N°Z∫ Fæ NS°Õwg <ªw J¡wÕ∆∫ Ju¡ NfiCŸ∏@°fi tu* FuwC Fæ $ Ì…#©Ÿ∏w≤d Ju¡ <ÔÎ <bπ°fi°u* Ju¡
≈°Ÿ <bª°≤ Ju¡ <Ÿb° N°æ≤ J¡°uoÕ ≈°∫ fiFÙ* Fæ, Ÿ≠ıfi°u* J¡∑ t<w <bª°≤ Ÿu N„C˚ J¡° Ã∫°yJ¡≤
„C˚ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ $ fC<]t°fi°u* Ju¡ fÔ, fC<], Ÿ°tØ∫Õ N°æ≤ Ÿt∫°u<ªw _k¥¡<wÕ, <J®¡∫° N°æ≤
ŸJ¡° k¡Ô ∫u Ÿf <bª°≤ Ÿu FÙ Ÿk¡Ô F°uwu Fæ* $ ∫F ∫C•w Fæ N°æ≤ bF N∫C•w Fæ, oŸJu¡
≈®J¡°„fi tu* tF°ÌÙ≈J¡R¡≈ Îba N˚Ù‹¸> b_wC J¡∑ <Ÿ<] J¡≤fiub°Ôu ≈®ªC≤ <bª°≤ J¡° NbÔ‡ffi
J¡≤ ŸaŸ°≤R¡≈ Ÿ°y≤ J¡°u ≈°≤ J¡≤fi° ª°<FÎ $ ⁄Ì∫¿_Sw <bbuJ¡R¡≈ J¡tÔ J¡°u JC¡ªÔ ±>°Ôfiub°Ôu
tF°t°uFR¡≈Ù F°<S∫°u* J¡°u <b„C] <bª°≤R¡≈Ù <Ÿ*F t°≤ ±>°Ôw° Fæ $ ŸaŸ°≤Ÿaw≤d Ju¡ ≈°∫ Ÿu
Nfi<˚I Ô°uy Ÿt∫ ≈°J¡≤ ı°u ≈≤t≈Ì J¡°u ≈®°›w F…Î Fæ*, bF <bª°≤R¡≈ ≈®ÌÙ≈ J¡° FÙ
≈°∫≈®J¡°„fiı∏∫ Ÿb°uÕWt k¡Ô Fæ $ Fu ≤°|b, fnu fnu ≤°≠∫ tFwÙ Ÿ‡≈<W∫°≥ ˚°uy N°æ≤
N<bfi°„Ù t°us ∫u Ÿf <bª°≤R¡≈Ù J¡v≈b¨s Ju¡ k¡Ô Fæ $ oŸ ŸaŸ°≤ tu* tF°≈C”T°u* J¡∑ <bbuJ¡ Ÿu
<bJ¡<Ÿw ı°u t<w∫°≥ Fæ* bu ıÔ tu* ku*¡J¡∑ yoÕ wC¿‡f∫°u* Ju¡ Ÿt°fi <b≈<W tu* <bT°Ì J¡°u ≈®°›w fiFÙ*
F°uwÙ $ ı°u Ô°uy <bª°≤ J¡°u Ã≈∏fi J¡≤fiub°ÔÙ (<bª°≤bwÙ) fC<] Ÿu ∆∫bF°≤ J¡≤wu Fæ*, bu Ô°uy
N<wZu‹™> k¡Ô°u* Ju¡ ≈°` F°uwu Fæ*, oŸtu* J¡°uoÕ Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $ <b<b@ Ì…#© t¥©°u˘ Ju¡ ⁄Ì∫R¡≈Ù bfi
tu* ¿_Sw wS° tCtCs° J¡°u (tC<•w J¡∑ oh~>° Ju¡) ŸbÕ ≈®St ≤°uJ¡fiub°Ôu N<bª°≤R¡≈Ù J¡≤*ı b¨s
J¡∑ taı¿≤∫°≥ Fæ* NS°Õwg ıæŸu J¡≤aı b¨s bfi tu* ywu Fæ* N°æ≤ N≈fiu f»°b Ÿu <Ì„°N°u* J¡°u ≤°uJ¡wu
Fæ* bæŸu FÙ N<bª°≤ t¥©Õıfi°u* Ju¡ ⁄Ì∫ tu* b°Ÿ J¡≤w° Fæ N°æ≤ t°us J¡∑ N°„° J¡°u ≤°uJ¡ Ìuw° Fæ $
ŸÙ N<bª°≤ J¡° k¡Ô Ì…#© Fæ $ Fu ≤|Cba„tdu, N°≈J¡∑ Naıfi Ju¡ ª¥dÕ Ju¡ »u≤ Ju¡ Ÿt°fi J¡°ÔÙ
N°æ≤ t<Ì≤° („≤°f) Ju¡ fi„u tu* F°ufiub°Ôu <ªÖ°u* Ÿu-˚®t N°æ≤ _©Ôfi N°<ÌŸu-∫C•w
N<bª°≤R¡≈Ù fiÙ*Ì fi°„ J¡°u ≈®°›w F°u $ ıæŸu Ÿ¥∫Õ <fi<bn N∏@J¡°≤°u* tu* ˚Ù <fitÀfi fiFÙ* F°uw°,
<J¡∏wC _b∫a N∏@J¡°≤ J¡° <bfi°„ J¡≤ ŸÌ° ≈®J¡°„t°fi ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ ŸÌg<bª°≤ tu* wÃ≈≤
≈C”T fnÙ-fnÙ N°≈<W∫°u* Ÿu ∫CJ¡w Îba N<w<b_w°≤∫C•w NI°fi°u* tu* <fitÀfi fiFÙ* F°uw° $
¿ıŸJu¡ N<w<fitÕÔ tfiR¡≈Ù w°Ô°f tu* <bª°≤R¡≈ J¡tÔ≤°<„ <©Ô ı°wÙ Fæ, bF <Ft°Ô∫ J¡∑
˚°≥<w „°u˚° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ NS°Õwg „ÙÔw°, ∏fiww°, <_S≤w° N°<Ì yCd°u* Ÿu <Ft°Ô∫ Ju¡
ŸÂ„ „°u<˚w F°uw° Fæ $ ¿Ft°Ô∫ tu* ˚Ù <fitÕÔ t°fiŸ Ÿ≤°ub≤ Fæ N°æ≤ Ÿtu* ŸÌ° J¡tÔ <©Ôu
≤Fwu Fæ* $ t¥»w° J¡°u ≈®°›w F…Î <ıŸ ≈C”T J¡Ù fC<] <bª°≤„¥∏∫ Fæ, ŸJu¡ <ÔÎ ª∏Bt° Ÿu bı®
Ã≈∏fi F°uw° Fæ, ıæŸu t¥©Õw°b„ f°ÔJ¡ Ju¡ <ÔÎ ∫s (buw°Ô) Ã≈∏fi F°uw° Fæ $ ˚°b ∫F Fæ
<J¡ tfi J¡° Ìubw° ª∏Bt° Fæ N°æ≤ tfi ª∏Bt° J¡∑ fi°o˘ ≈®J¡°„ Ju¡ ∫°uÀ∫ Fæ, oŸ<ÔÎ tfi tu*
ª°aÌfiÙ Ju¡ wCv∫ I°fiı∏∫ ŸC© J¡° FÙ N°<b˚°Õb F°ufi° <ªw Fæ $ <ıŸ t¥©Õ Ju¡ tfi tu* „°uJ¡,
Ì…#© J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, ŸJu¡ <ÔÎ ª∏Bt°Ÿu ˚Ù bı® Ã≈∏fi F°uw° Fæ, ıæŸu <J¡ f°ÔJ¡ J¡∑
t¥©Õw° Ÿu buw°Ô Ã≈∏fi F°uw° Fæ $ <bbuJ¡„¥∏∫ N@t ≈C”T <fi≤∏w≤ Ì…#©-fÙı°u* J¡°u ≤©fiu Ju¡
<ÔÎ ffi°∫° y∫° N<w <b„°Ô JC¡Ÿ¥Ô (J¡°u<¸>Ô°) Fæ Îba <b≈<WR¡≈Ù fibÙfi Ôw°N°u* Ju¡ <bJ¡°Ÿ
158
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
J¡° J¡°≤d bŸ∏w Fæ, ÎuŸu N@t ≈C”T J¡° Ìq≤ Ÿu Ã∫°y J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ $ ı°u J¡°uoÕ N≈fiu J¡°u N°æ≤
ÌqŸ≤°u* J¡°u Ì…#© Ìufiub°Ôu J¡°∫Õ Fæ*, ı°u J¡°uoÕ <fi<T] J¡°∫Õ Fæ N°æ≤ ı°u t°fi<ŸJ¡ ≈Ùn°Î≥ Fæ*, bu Ÿf
N∏@J¡°≤ Ÿu buw°Ô J¡∑ fi°o˘ N<bª°≤ Ÿu (N<bbuJ¡ Ÿu) FÙ Ã≈∏fi F°uwu Fæ* $ Fu ≤|CJC¡Ô<wÔJ¡,
<ıŸ ≈C”T tu* <bbuJ¡ fiFÙ* Fæ, bF <fiıÕfi _S°fi tu* yu F…Î bfib¨s Ju¡ ŸÂ„ Fæ N°æ≤ ≈C”T°SÕ Ju¡
≈∫°uyÙ ŸÃJ¡tÕ J¡≤fiu tu* NŸtSÕ Fæ, ŸŸu ŸÌ° Ìq≤ ≤Ffi° ª°<FÎ <fiıÕfi _S°fi tu* Ã≈∏fi b¨s
˚Ù Ÿ≠ıfi f¸>°u<F∫°u* (≈<SJ¡°u*) J¡°u ~>°∫° tu* N°Z∫ Ìufi° N°<Ì J¡°∫°u˘ tu* NŸtSÕ ≤Fw° Fæ $
<bª°≤≈¥dÕ NwÎb N°„° J¡∑ N@Ùfiw° Ÿu <btC•w N<@J¡°≤Ù ≈®°<d∫°u* J¡° tfi ≈¥dÕª∏B J¡∑
fi°o˘ N°Ãt° tu* ≈≤t <bZ°tŸC© J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ ıæŸu <Ìw F…oÕ ª°≥ÌfiÙ NÃ∫∏w „°u˚° J¡≤
ÌuwÙ Fæ N°æ≤ ıÔ ›∫°Ÿu ≈®°dÙ J¡°u „ÙwÔ J¡≤ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ ÌuF tu* ıf <bbuJ¡„ÙÔw° <Ìw
F°uwÙ Fæ, wf bF ŸfJ¡°u NÃ∫∏w <b˚¥<Tw J¡≤ ÌuwÙ Fæ N°æ≤ „ÙwÔ J¡≤ ÌuwÙ Fæ $ ıæŸu ≤°<` tu*
ª∏Bt° „°u<˚w F°uw° Fæ NS°Õwg ≤°<` J¡° NŸ°@°≤d <ªÖ ª∏Bt° „°u<˚w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ
N<@J¡°≤Ù f®°Êd N°<Ì JC¡Ô tu* ı∏t <ÔÎ F…Î ≈C”T J¡∑ ŸbÕZu‹™> ≈C”T°SÕR¡≈ (t°usR¡≈)
≤°ıÃb≈®°<›w J¡∑ Ÿ¥<ªJ¡° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈w°J¡°˚¥w „C] fC<] J¡° <bª°≤ ª≥b≤-Ÿ° (NŸ°@°≤d
≤°ı<ªÖ-Ÿ°) „°u<˚w F°uw° Fæ $ <bª°≤ Ÿu FÙ J®¡t„# ıÙb∏tC•w F…Î ıÙb ÌŸ°u* <Ì„°N°u* J¡°u
ÌæÌÙ›∫t°fi J¡≤wu F…Î Ÿ¥∫Õ Ju¡ wCv∫ ŸC„°u<˚w F°uwu Fæ*, oŸtu* JC¡~> ˚Ù Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ, N≈fiu
≈®J¡°„ Ÿu Ÿ¥∫Õ N∏@J¡°≤ J¡° <bfi°„ J¡≤wu Fæ* N°æ≤ ∫u <bª°≤R¡≈Ù ≈®J¡°„Ÿu NfiuJ¡ ≈®°<d∫°u* Ju¡
ŸaŸ°≤-R¡≈Ù N∏@J¡°≤J¡° <bfi°„ J¡≤wu Fæ* $ ıæŸu ≤°<` tu* f°ÔJ¡J¡°u f°F≤ fi <fiJ¡Ôfiu Ìufiu Ju¡
<ÔÎ N°J¡°„ tu* J¡<v≈w ≈®°dfi°„J¡ buw°Ô <bª°≤ Ÿu <bfi‹¸> F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ N≈fiu tfi Ju¡
NI°fi Ÿu J¡<v≈w _bR¡≈ J¡° <bfi°„J¡ ∫F ŸaŸ°≤ <bª°≤ Ÿu <bÔÙfi F°u ı°w° Fæ $ ıyw Ju¡
Ÿ˚Ù ≈Ì°SÕ N<bª°≤ fi J¡≤fiu Ÿu FÙ ˚Ôu Ôywu Fæ*, ŸÃ∫ ≈Ì°SÕ J¡∑ fi°o˘ ŸC∏Ì≤ Ôywu Fæ*, b°_wb
tu* fiJ¡° N<_wÃb fiFÙ* Fæ, oŸÙ<ÔÎ bu <bª°≤ J¡≤fiu Ÿu ≈ÃS≤ Ÿu w°unu y∫u <t\>Ù Ju¡ i>uÔu J¡∑ fi°o˘
wFŸ-fiFŸ F°u ı°wu Fæ*, <tØ∫° ≈®wÙw F°u ı°wu Fæ* $ ∫F ŸaŸ°≤R¡≈Ù ≈C≤°fi° buw°Ô fn° Ì…#©≈®Ì
Fæ, ≈C”Tfiu N≈fiu tfi tu* <_Sw NI°fi Ÿu oŸJ¡∑ J¡v≈fi° J¡≤ ≤•©Ù Fæ, ∫F <bª°≤ J¡≤fiu Ÿu
<bÔÙfi F°u ı°w° Fæ $$2-27$$
<bª°≤ J¡° k¡Ô Ju¡bÔ ˚∫ J¡∑ <fib¨<W FÙ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC <fi≤<w„∫ N°fi∏Ì J¡∑ ≈®°<›w ˚Ù
ŸJ¡° k¡Ô Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
f®ÊJæ¡bv∫ J¡°u Wt k¡Ô ı°fi°u, ı°u Jæ¡bv∫ ŸC©R¡≈ Fæ, <ıŸtu* ıywg J¡∑ <bTtw°
J¡° w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ‡≈JÕ¡ fiFÙ* Fæ, <ıŸJ¡° J¡˚Ù f°@ fiFÙ* F°uw° N°æ≤ ı°u ÌqŸ≤u Ju¡ N°@Ùfi fiFÙ*
Fæ $ ıæŸu ª∏Bt° Ju¡ Ì∫ Ÿu „Ùww° J¡° Ì∫ F°uw° Fæ, bæŸu FÙ <bª°≤ Ÿu Ã≈∏fi <fi≤<w„∫
N°fi∏Ì Ju¡ fÔ Ÿu ªaªÔw° Ju¡ J¡°≤d NI°fi J¡° <bfi°„ F°ufiu ≈≤ <fiÿªÔ ¿_S<w Ÿu Ì°≤
N°fi∏Ì≈¥dÕw°R¡≈ <fi‹J¡°tw° J¡° Ì∫ F°uw° Fæ $ NªÔ ¿_S<w FÙ ŸbÕZu‹™> Fæ $ •w
NªÔ ¿_S<w J¡°u Ìufiub°ÔÙ ¿ªW tu* ¿_Sw N°Ãt<bª°≤R¡≈Ù tF°æT<@ Ÿu <Ÿ] F…N° ≈C”T
fi w°u N≈®°›w b_wC J¡∑ oh~>° J¡≤w° Fæ N°æ≤ fi ≈®°›w J¡° Ã∫°y J¡≤w° Fæ, J¨¡wJ¨¡Ã∫ F°u ı°w°
ŸyÕ - 14]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
159
Fæ, ∫F NSÕ Fæ $$28-30$$
∫<Ì <ªW <bª°≤ Ÿu Ã≈∏fi I°fi Ÿu fi‹¸> F°u y∫°, w°u ıÙbfi FÙ fiFÙ* ≤Fuy°, ∫<Ì fi‹¸> fi
F…N°, w°u <k¡≤ fi°fi° <bsu≈°u* J¡°u Ã≈∏fi J¡≤uy°, ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* J¨¡wJ¨¡Ã∫w° w°u t¨yw¨‹d° FÙ
™>F≤Ù, oŸ „*J¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ<hªwg N°fi∏Ì|fi ≈≤f®Ê ≈≤t°Ãt° tu* Ôyu F…Î NwÎb NÃ∫∏w N°˚°Ÿw° J¡°u ≈®°›w
F…Î (ıæŸu ˚¥≥ıu F…Î fÙı fÙı°˚°Ÿ F°u ı°wu Fæ* NS°Õwg fitu* NaJC¡≤ ≈æÌ° J¡≤fiu J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ
fiFÙ* ≤F ı°wÙ, bæŸu FÙ N°˚°Ÿw° J¡°u ≈®°›w F…Î) <ªW<bsu≈FuwC b°Ÿfi°Î≥ N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘
N<w <b_wÙdÕ f®Ê˚°b J¡°u ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ*, NwÎb bF fi w°u <bfi°„ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ
<ıŸŸu <J¡ ıÙbfi FÙ fi ≤Fu N°æ≤ fi ≤°y, πuT N°<Ì b¨<W∫°u* Ÿu <k¡≤ Ì∫ J¡°u FÙ ≈®°›w F°uw°
Fæ, <ıŸŸu <J¡ <bsu≈ F°u* (") $ •∫°u*<J¡ f®ÊbuW° ≈C”T <b„°Ô ıywg J¡°u (ıywg tu* <_Sw
<b<b@ <bT∫°u* J¡°u) Ju¡bÔ Ì°ŸÙfiw° Ÿu Ìu©w° ≤Fw° Fæ, fitu* N°Ÿ•w F°uJ¡≤ tfi fiFÙ*
Ôy°w° Ju¡bÔ Ì°ŸÙfiw° Ÿu Ìu©w° ≤Fw° Fæ, fitu* N°Ÿ•w F°uJ¡≤ tfi fiFÙ* Ôy°w° N°æ≤
fi ŸÃ∫ ∫° ≈C”T°SÕ ŸtH J¡≤ fiJ¡° ≈˚°uy FÙ J¡≤w° Fæ N°æ≤ fi ŸCTC<›w Nb_S° J¡∑ w≤F
≈°<@ J¡∑ „°<∏w Ÿu „°∏w F°uw° Fæ, fi _b›fi J¡∑ fi°o˘ tfi°ub°Ÿfi°t∫ ≈Ì°S°u˘ tu* N°Ÿ•w
F°uw° Fæ N°æ≤ fi t¥» ıfi°u* J¡∑ ı°y®wg Nb_S° Ju¡ ŸÌ¨„ f°fl <bT∫°u* Ju¡ k¡∏Ìu tu* k≥¡Ÿw° Fæ
wS° fiæ‹J¡‡∫ÕJ¡° NbÔ‡ffi J¡≤w° Fæ N°æ≤ fi J¡t°u˘ tu* FÙ ÔH° ≤Fw° Fæ $ f®ÊI ≈C”T ≈¥dÕ
Ÿ°y≤ Ju¡ Ÿt°fi „°u<˚w F°uw° Fæ, bF yoÕ F…oÕ (fi‹¸> F…oÕ) b_wC J¡∑ ≈us° J¡≤ Ìuw° Fæ NS°Õwg
ŸJ¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ ∫Ãfi fiFÙ* J¡≤w° N°æ≤ ≈®°›w b_wC J¡° NfiCŸ≤d J¡≤w° Fæ, Ÿu s°u˚
fiFÙ* F°uw° N°æ≤ <fiÿªÔ fiFÙ F°uw° Fæ NS°Õwg _b°˚°<bJ¡ ∆∫bF°≤ J¡° Ã∫°y J¡≤w° F…N° <fiÿªÔ
fiFÙ* F°uw° Fæ $ (ŸtCB ≈s tu*) ŸtCB ˚Ù y∫u F…Î Ô‚tÙ, J¡°æ_wC˚t<d N°<Ì b_wC J¡∑ ≈us°
J¡≤w° Fæ, ≈®°›w N∏∫°∏∫ ≤Ãfi°u* Ÿu N≈fi° ∆∫bF°≤ J¡≤w° Fæ, Ÿu t∫°ÕÌ°Ã∫°y ≈∫Õ∏w sCÆ@w°
fiFÙ* F°uwÙ N°æ≤ bF <fiÿªÔ ˚Ù fiFÙ* F°uw° $ oŸ ≈®J¡°≤ ≈¥dÕ tfi Ÿu ∫C•w oŸÙ „≤Ù≤ tu* NfiC˚b
tu* N° ≤Fu ıÙbf®Êæ•∫R¡≈ ∫°uyb°Ôu ıÙb∏tC•w Ì°≤ tF°Ãt° oŸ ıywg tu* <bF°≤ J¡≤wu Fæ*,
<bª≤wu Fæ* $ bu @Ù≤ tF°Ãt° N≈fiÙ oh~>°fiCŸ°≤ <ª≤J¡°ÔwJ¡ oŸ ŸaŸ°≤ tu* <fib°Ÿ J¡≤ N∏w
tu* ÌuF, o<∏B∫ N°<Ì ≈°<@ J¡° Ã∫°y J¡≤ N<≈¿≤<h~>∏fi <bÌuFJæ¡bv∫ J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* $
fC<]t°fig ≈C”T J¡°u N°≈<W tu* ˚Ù (JC¡¸C>‡f N°<Ì k¡∏Ìu tu* k≥¡Ÿu ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù) tæ* J¡°æfi Fq≥, ∫F
ŸaŸ°≤ <J¡ŸJ¡° Fæ ? ∫°u* ŸaŸ°≤ Ÿu ~C>¸>J¡°≤° ≈°fiu Ju¡ ≈°∫ Zbd N°<Ì Ju¡ NfiC‹™>°fi Ju¡ Ÿ°S
_b∫a FÙ ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ <bª°≤ J¡≤fi° ª°<FÎ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ≤°ı° Ÿk¡Ô ª°Fu <fi‹k¡Ô
Nbÿ∫ J¡wÕ∆∫ Ÿ¿∏@, <by®F N°<Ì J¡° <fiÿª∫ <bª°≤ Ÿu FÙ J¡≤w° Fæ, <bª°≤ Ju¡ <Ÿb° ŸJ¡°
" NSb° oŸ ÿÔ°uJ¡ J¡° NSÕ ∫°u* J¡≤fi° ª°<FÎ $ ≈≤f®Ê ≈≤t°Ãt° tu* ŸaÔÀfi NwÎb f®Ê˚°b
J¡°u ≈®°›w F…N° <ªW ˚¥≥ıu F…Î fÙı°u* Ju¡ Ÿt°fi fi w°u yw° Fæ, <ıŸŸu <J¡ <bsu≈ J¡° ±>≤ F°u N°æ≤ fi
Nfi°<Ì b°Ÿfi° Ÿu » F…N° <ªW <bT∫Ÿa_J¡°≤ Ÿu <bfi°„ J¡°u FÙ ≈®°›w F°uw° Fæ <ıŸŸu <J¡ ıÙbfi
J¡° NŸa˚b F°u $
160
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
<fiÿª°∫J¡ ÌqŸ≤° t°yÕ fiFÙ* Fæ $ ıæŸu ≤°<` tu* |¸>, ≈¸> N°<Ì ≈Ì°S°u˘ J¡° ≈¿≤I°fi ÌÙ≈J¡ Ÿu
F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ≈C”T°SÕ≈®°<›w Ju¡ FuwC buÌ N°æ≤ buÌ°∏w<Ÿ]°∏w Ju¡ Ÿ°≤˚¥w @tÕ wS° f®Êw[b
J¡° <fidÕ∫ <bª°≤ Ÿu FÙ <J¡∫° ı°w° Fæ* $ <bª°≤R¡≈Ù ŸC∏Ì≤ fiu` N∏@J¡°≤ tu* fi‹¸>-Ÿ° (∆∫SÕŸ°) fiFÙ* F°uw°, N<w wuı_bÙ Ÿ¥∫Õ N°<Ì tu* JC¡<^™>w fiFÙ* F°uw° Îba ı°u b_wC Ÿ°tfiu fiFÙ* Fæ,
∆∫b<Fw Fæ Ÿu ˚Ù Ìu© Ôuw° Fæ $ ≈®<Ÿ] fiu` N∏@J¡°≤ tu* fi‹¸> Ÿu F°u ı°wu Fæ* ≈®ªC≤ wuıb°Ôu
Ÿ¥∫Õ N°<Ì J¡°u fiFÙ* Ìu© ŸJ¡wu, ªJ¡°ª°æ*@ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d JC¡<^™>w F°u ı°wu Fæ*, Îba ı°u b_wC
∆∫b<Fw Fæ N°æ≤ Ìq≤ Fæ Ÿu fiFÙ* Ìu© ŸJ¡wu $ ı°u ≈C”T <bbuJ¡°∏@ (<bbuJ¡R¡≈Ù fiu`°u* Ÿu FÙfi)
Fæ bF ı∏t°∏@ Fæ, Ÿ Ì…tÕ<w Ju¡ <ÔÎ Ÿf „°uJ¡ J¡≤wu Fæ*, <ıŸ ≈C”T J¡°u <bbuJ¡ N°Ãt° J¡∑
fi°o˘ <≈®∫ Fæ, bF <Ì∆∫ªsC Fæ bF Ÿ‡≈¥dÕ b_wCN°u* tu* Zu‹™> Fæ, NS°Õwg bF N°≈<W∫°u* ≈≤ <bı∫
≈°w° Fæ NSb° ≈≤t ≈C”T°SÕ (t°us) J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ $$31-41$$
<bª°≤°u* tu* ˚Ù ı°u Ÿ°≤˚¥w (Zu‹™>wt) <bª°≤ Fæ, ŸJ¡° <fiÌuÕ„ J¡≤wu Fæ* $
≈≤t°Ãt≈®°∫ (ŸÌ° ≈≤t°Ãt° tu* ŸaÔÀfi) tF°fig N°fi∏Ì J¡∑ ÎJ¡t°` Ÿ°@fi N°Ì≤dÙ∫
<bª°≤@°≤° J¡° ÎJ¡ sd Ju¡ <ÔÎ ˚Ù ≈¿≤Ã∫°y fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ $ ıæŸu ≈¿≤≈°J¡ F°ufiu Ju¡
J¡°≤d NÃ∫∏w t°@C∫Õ Ÿu ∫C•w N°t J¡° k¡Ô tF°≈C”T°u* J¡°u ˚Ù Nh~>° Ôyw° Fæ, bæŸu FÙ
<bª°≤ Ÿu ≤tdÙ∫ ≈C”T w[bI°u*J¡°u ˚Ù Nh~>° Ôyw° Fæ, <ıI°ŸCN°u* J¡∑ w°u f°w FÙ •∫°
Fæ ? ¿bª°≤ Ÿu <ıfiJ¡∑ t<w N<w<fitÔÕ Fæ N°æ≤ <bª°≤ Ÿu FÙ <ı∏Fu* I°fit°yÕ tu* ytfi I°w
Fæ, bu NfiuJ¡ Ì…#©t∫ yw°u˘ tu* (ı∏t-t≤d≈≤‡≈≤° tu*) f°≤-f°≤ fiFÙ* <y≤wu $ ≤°uy, <bT,
„˜ J¡∑ ª°u¸> N°<Ì ŸæJ¡n°u* Ì…#©°u* Ÿu <„<SÔ „≤Ù≤b°Ô° ≤°uyÙ b柰 fiFÙ* ≤°uw° ı柰 <J¡
N<bª°≤ Ÿu <ıŸfiu N≈fiÙ N°Ãt° J¡° ≈®°∫# Ffifi J¡≤ <Ì∫° Fæ, bF t¥©Õ ≈C”T <b<b@ ı∏tt≤d ≈≤‡≈≤°N°u* tu* ≤°uw° Fæ $ J¡∑ªn tu* tu*»J¡ ffifi° Nh~>° Fæ, <b‹™>° J¡° J¡∑n° ffifi° Nh~>°
Fæ N°æ≤ N≥@u≤Ù yCk¡° tu* Ÿ°≥≈ F°ufi° Nh~>° Fæ, ≈≤ tfiC‹∫ J¡° N<bª°≤Ù F°ufi° Nh~>° fiFÙ* Fæ $
N<bª°≤ Ÿ‡≈¥dÕ •Ôu„°u* J¡° N≈fi° <fiıÙ |≤ Fæ, Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ≠ıfi°u* π°≤° <w≤_J¨¡w Fæ, Îba
Ÿt_w Ì…y°Õ<w∫°u* J¡∑ ª≤t ŸÙt° Fæ, oŸ<ÔÎ ŸJ¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ $ tF°Ãt°
≈C”T J¡°u ŸÌ° <bª°≤„ÙÔ F°ufi° ª°<FÎ, Ô°uJ¡ tu* ∫F f°w ≈®<Ÿ] Fæ <J¡ N∏@J¥¡≈R¡≈ ≤°y
πuT N°<Ì tu* <y≤ ≤Fu Ô°uy°u* J¡° <bª°≤ NbÔ‡ffi Fæ $ <bª°≤≈¥bÕJ¡ _b∫a FÙ N≈fiu N°Ãt° Ÿu
≤°y, πuT°<Ì ≈®b°F tu* <y≤ ≤Fu N≈fiu N°Ãt° J¡°u ıf≤Ì_wÙ ¿_S≤J¡≤ ŸaŸ°≤≤°yR¡≈Ù Ÿ°y≤ Ÿu
N≈fiu tfiR¡≈Ù t¨y J¡°u w°≤fi° ª°<FÎ $$42-49$$
<bª°≤ Ju¡ _bR¡≈ J¡°u <Ì©Ô°wu Fæ* $
tæ* J¡°æfi Fq≥ (•∫° ÌuF N°<Ì FÙ tæ* Fq≥ ∫° fiŸu <bÔsd Fq≥ ∫°u* Ãba ≈Ì°SÕ J¡° <bª°≤) N°æ≤
∫F ŸaŸ°≤fi°t J¡° Ì°uT tCHu Jæ¡Ÿu ≈®°›w F…N° (∫F ŸaŸ°≤R¡≈ Ì°uT N<@‹™>°fi-f®Ê-tu* Jæ¡Ÿu
N° y∫°, ∫°u* wÃ≈Ì°SÕJ¡° <bª°≤) ZC<w, tC<fi N°ª°∫Õ wS° Ÿ°‡≈®Ì°<∫J¡ ≈C”T°u* π°≤° ≈®Ì<„Õw
∏∫°∫ Ÿu oŸ ≈®J¡°≤ ≈≤°t„Õ <bª°≤ J¡FÔ°w° Fæ $ f®Ê° fiu ≈ÃS≤ J¡° N°æ≤ N<bª°≤„ÙÔ
Ì…fCÕ<] J¡° ⁄Ì∫ Ì…#© Ju¡ (•Ôu„ Ju¡) <ÔÎ FÙ ffi°∫° Fæ, (≈ÃS≤ Ju¡ ≈s tu*) |fi Ÿu ~>uÌfi
ŸyÕ - 15]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
161
N°<Ì •Ôu„ Ÿu F°ufiub°Ôu Ì…‹¸> ~>uÌ Ju¡ <ÔÎ FÙ ffi°∫° Fæ, N∏∫` ŸJ¡° J¡°uoÕ ˚Ù ≈∫°uy
fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ bF N∏@u Ÿu ˚Ù N∏@° N°æ≤ t°uF Ÿu NÃ∫∏w |fi° Fæ $ N∏@° Ìu©u <ffi° JC¡Î≥
tu* <y≤w° Fæ, Ì…fCÕ<] J¡° tfi Ìu©J¡≤ ˚Ù t°uFb„ fi≤J¡ tu* <y≤w° Fæ $ (≈ÃS≤ Ju¡ ≈s tu*) ın
F°ufiu Ÿu N∏@u Ÿu ˚Ù N∏@° Fæ N°æ≤ J¡™>°u≤ F°ufiu Ÿu t°uF Ÿu ˚Ù N<@J¡ |fi° Fæ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ,
oŸ ∆∫bF°≤˚¥<t tu* ŸÃ∫ Ju¡ y®Fd N°æ≤ NŸÃ∫ Ju¡ Ã∫°y J¡°u Ìu© ≤Fu <bπ°fi°u* J¡°u <bª°≤ Ju¡
<ffi° Wt w[b JC¡~> ˚Ù ≈®wÙw fiFÙ* F°uw° $ <bª°≤ Ÿu w[b J¡° I°fi F°uw° Fæ, w[bI°fiŸu
<bZ°<∏w (tfiJ¡∑ <fiÿªÔw°) F°uwÙ Fæ $ <bZ°¿∏w Ÿu tfi tu* ı°u „°<∏w ≈®°›w F°uwÙ Fæ, bFÙ
Ÿ‡≈¥dÕ Ì…#©°u* J¡° <bfi°„ Fæ $$50-53$$
<b_w°≤≈¥bÕJ¡ J¡Fu y∫u <bª°≤ J¡° FÙ Ÿasu≈w# ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* ZÙ≤°tıÙ, Nw# ≈¨<SbÙ tu* Ÿ˚Ù Ô°uy _kC¡¸> <bª°≤Â<‹¸> Ÿu FÙ bæ<ÌJ¡ N°æ≤ Ô°æ<J¡J¡ J¡t°u˘
tu* Ÿk¡Ôw° ≈®°›w J¡≤wu Fæ*, N°Ãtw[b J¡∑ N°yu J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ Ÿ›wt ˚¥<tJ¡°R¡≈ Wt
≈®J¡¸>w° ˚Ù <bª°≤ Ÿu FÙ ≈®°›w J¡≤wu Fæ*, oŸ<ÔÎ „t, Ìt N°<Ì Ÿ°@fiŸ‡≈<W Ÿu ∫C•w
N°≈J¡°u •w <bª°≤„ÙÔw° R¡<ªJ¡≤ F°u $$54$$
ª°æÌFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
≈∏BFb°≥ ŸyÕ
bæ≤°À∫J¡v≈b¨s J¡∑ ~>°∫° Ju¡ Ÿt°fi ŸC©J¡≤ „ÙwÔ wÙŸ≤u π°≤≈°Ô Ÿ∏w°uT J¡° bdÕfi $
J®¡t ≈®°›w wÙŸ≤u π°≤≈°Ô Ÿ∏w°uT J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu „`Cw°≈fi ZÙ≤°tıÙ, Ÿ∏w°uT ≈≤t Zu∫ (t°usŸC©) J¡F° ı°w°
Fæ N°æ≤ Ÿ∏w°uT _byÕŸC© ˚Ù J¡F° ı°w° Fæ, •∫°u*<J¡ Ÿ∏w°uT∫C•w ≈C”T NŸÙt <bZ°¿∏wŸC©
J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ NS°Õwg ŸJ¡° <bsu≈Ì…#© ŸbÕS° <fib¨W F°u ı°w° Fæ $ Ÿ∏w°uTR¡≈Ù Îuÿb∫Õ Ÿu
ŸC©Ù wS° <ª≤J¡°Ô Ÿu <bZ°¿∏w≈¥dÕ <ªWb°Ôu „°∏w ≈C”T°u* J¡°u <b„°Ô Ÿ°t®°≠∫ ˚Ù ≈C≤°fiu
<wfiJu¡ J¡° ¸C>J¡n°-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, wCh~> Ôyw° Fæ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, Ÿ∏w°uT„°<ÔfiÙ
fC<] Ì°¿≤Bw°,<b∫°uy N°<Ì Ÿu ŸaJ¡¸>≈¥dÕ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ıÙbfi tu* ˚Ù πuy∫C•w fi F°uJ¡≤ J¡˚Ù ˚Ù
ŸC© Ÿu <b≤<Fw fiFÙ* F°uwÙ $ ı°u „°∏w ≈C”T Ÿ∏w°uTR¡≈Ù Nt¨w Ju¡ ≈°fi Ÿu w¨›w F…Î Fæ*, fiJ¡°u
∫F NwCÔ <bT∫˚°uyŸ‡≈<W ≈®<wJ¥¡Ô <bT-ŸÙ ÔywÙ Fæ $ ≈®ªC≤ N°fi∏ÌÌ°∫J¡ N°_b°Ì Ÿu
∫C•w wS° N°„°, ÌÙfiw° N°<Ì Ì°uT°u* J¡° <bfi°„J¡ Ÿ∏w°uT ı柰 ŸC© Ìuw° Fæ, b柰 ŸC© ∫u
Nt¨w-≤Ÿ J¡∑ ÔF≤u* fiFÙ* ÌuwÙ $ Fu ≤°|b, N≈®°›w b_wC J¡∑ N°J¡°as°J¡° Ã∫°y J¡≤fiub°Ô°,
b_wC Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ˚Ù ŸJu¡ <tØ∫° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈¥bÕb_S° Ju¡ (N≈®°›w Nb_S° Ju¡)
wCv∫ Nb_S° J¡°u ≈®°›w NSb° ŸJ¡∑ ≈®°<›w Ÿu F°ufiub°Ôu FTÕ N°<Ì Ju¡ N˚°b Ju¡ J¡°≤d
Ÿtw° J¡°u ≈®°›w N°æ≤ <ıŸtu* J¡˚Ù ©uÌ N°æ≤ FTÕ fiFÙ* Ìu©u y∫u ÎuŸ° ≈C”T oŸ Ô°uJ¡ tu* Ÿ∏wC‹¸>
J¡F° ı°w° Fæ $ ıf wJ¡ tfi _bw# FÙ (<J¡ŸÙ N∏∫ <fi<tW Ÿu fiFÙ*) N°Ãt° tu* FÙ (N∏∫
<bT∫°u* tu* fiFÙ*) fiFÙ* ı°w° wf wJ¡ tfiR¡≈Ù <fÔ Ÿu Ôw° J¡∑ ˚°≥<w <b<b@ N°≈<W∫°≥ Ã≈∏fi
162
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
F°uwÙ Fæ* NS°Õwg ıæŸu ywÕ Ÿu Ôw°Î≥ ≈æÌ° F°uwÙ Fæ*, bæŸu FÙ tfi Ÿu N°≈<W∫°≥ Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ* $
ıæŸu ıÔ tu* <_Sw J¡tÔ Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤d°u* Ÿu NÃ∫∏w <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ
Ÿ∏w°uT Ÿu „ÙwÔ <ªW „C] <bI°fiÂ<‹¸> Ÿu NÃ∫∏w <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ ıæŸu ‡Ô°fi
(ıÔ, @¥<Ô N°æ≤ ˚°≈ Ÿu t<Ôfi) Ì≈Õd tu* tC© ≈®<w<f¿‡fw fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ N°„°J¡Ù
≈≤b„w° Ÿu ∆∫°JC¡Ô wS° Ÿ∏w°uT„¥∏∫ <ªW tu* I°fi ≈®¿w<f<‡fw fiFÙ* F°uw° $ <ıŸ tfiC‹∫
R¡≈Ù J¡tÔ Ju¡ <bJ¡°Ÿ Ju¡ <ÔÎ ≈¥b°uÕ•w Ÿ∏w°uTR¡≈Ù Ÿ¥∫Õ <fiÃ∫ <Ìw Fæ, bF tfiC‹∫R¡≈Ù
J¡tÔ NI°fiR¡≈Ù |fi°∏@J¡°≤∫C•w ≤°<` Ÿu ŸaJ¡°uª J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $ <ıŸJ¡° N°<@ N°æ≤
∆∫°<@ Ÿu (Ìæ<FJ¡ •Ôu„ N°æ≤ t°fi<ŸJ¡ •Ôu„ Ÿu) <btC•w tfi Ÿ∏wC‹¸> Fæ, bF ≈®°dÙ Ì¿≤B
F°uw° F…N° ˚Ù Ÿ°t®°≠∫ ŸC© J¡° ˚°uy J¡≤w° Fæ $$1-11$$
Ÿ∏w°uT Ju¡ ≈¥b°uÕ•w Ôsd J¡° NfiCb°Ì J¡≤ N∏∫ Ôsd J¡Fwu Fæ* $
ı°u ≈C”T N≈®°›w <bT∫ J¡∑ N<˚Ô°T° fiFÙ* J¡≤w°, J®¡t„# ≈®°›w ŸC© N°æ≤ Ì…#© J¡° ˚°uy
J¡≤w° Fæ ıywg J¡°u N°fi∏Ì Ìufiub°Ôu ŸÌ°ª°≤ Ÿu ∫C•w bF ≈C”T Ÿ∏wC‹¸> J¡F° ı°w° Fæ $$12$$
tC©J¡°¿∏w J¡∑ <b<„‹¸>w° ˚Ù ŸJ¡° Ôsd Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* Ÿ∏w°uT Ÿu NÃ∫∏w w¨›w ≈¥dÕ<ªWb°Ôu N°æ≤ sÙ≤Ÿ°y≤ Ju¡ Ÿt°fi „C] tF°≈C”T Ju¡
tC©≈≤ Ô‚tÙ ŸÌ° <b≤°ıt°fi ≤FwÙ Fæ $ N≈fiÙ N°Ãt° tu* N°Ãt° Ÿu FÙ <fi≤<w„∫°fi∏ÌR¡≈
≈¥dÕw° J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ ≈°æ”T ≈®∫Ãfi Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ <bT∫°u* J¡∑ w¨‹d° J¡° Ã∫°y J¡≤ Ìufi°
ª°<FÎ $ J®¡°u@ N°æ≤ Ÿ∏w°≈ Ju¡ FuwC Ju¡ fi ≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d „°∏w N°æ≤ „ÙwÔ fC<] Ÿu ª∏Bt°
Ju¡ Ÿt°fi Ÿ∏w°uTR¡≈ Nt¨w Ÿu ≈¥dÕ tfiC‹∫ J¡° tfi ŸÌ° _b∫a ¿_S≤w° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $
fnÙ fnÙ Ÿ‡≈<W∫°≥, t¨Ã∫C J¡∑ w≤F Ÿ∏w°uT Ÿu <ıŸJ¡° tfi ≈¿≤≈C‹¸> Fæ, ÎuŸu ≈C”T Ju¡ ≈°Ÿ
_b∫a ≈®°›w F°uwÙ Fæ* $ ∫°fiÙ ŸJ¡∑ Ÿu<bJ¡°Î≥ ffi ı°wÙ Fæ $ ıæŸu bT°ÕM¡wC tu* @¥<ÔJ¡d _b∫a
„Ù|® „°∏w F°u ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ N≈fiÙ N°Ãt° Ÿu N°Ãt° tu* Ÿ∏wC‹¸> _b_S ≈C”T tu* Ÿ‡≈¥dÕ
t°fi<ŸJ¡ ∆∫S°Î≥ „°∏w F°u ı°wÙ Fæ* $$13-17$$
ÎuŸ° F°ufiu ≈≤ ˚Ù N°b≤dR¡≈ Ì…#©fÙı Ÿu ı°u Ì…#© F°uw° Fæ, bF w°u F°uy° FÙ $ oŸ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ≈C”T <fiÃ∫ „ÙwÔ N°æ≤ J¡ÔaJ¡ Ÿu „¥∏∫ „C] b¨<WR¡≈Ù ≈¥dÕw° Ÿu ª∏Bt°
Ju¡ Ÿt°fi „°u<˚w F°uw° Fæ $ NS°Õwg ıæŸu Nt°b_∫° Ju¡ <Ìfi sÙd ª∏Bt° J¡ÔaJ¡ Ÿu <˚∏fi
fiFÙ* <Ì©°oÕ Ìuw°, Nw# J¡ÔaJ¡ tu* tÀfi-Ÿ° F°u ı°w° Fæ N°æ≤ Ÿ¥∫Õ Ju¡ ŸtÙ≈ tu* ŸJ¡∑ „ÙwÔ
b¨<W fiFÙ* ≤FwÙ, bFÙ ª∏Bt° ≈°ædÕt°ŸÙ Ju¡ <Ìfi Ÿ°uÔF°u* J¡Ô°N°u* Ÿu ≈¥dÕ F°ufiu Ÿu J¡ÔaJ¡ J¡°
˚Ù ˚°ŸJ¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d J¡ÔaJ¡ Ÿu ≈¨SJg¡ F…oÕ „C] b¨<W Ÿu „°u<˚w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ≈C”T
˚Ù NŸ∏w°uT°b_S° tu* NI°fiR¡≈Ù J¡ÔaJ¡ tu* tÀfi J¡∑ fi°o˘ N°º∫°¿ÃtJ¡ N°<Ì wÙfi°u* w°≈°u*
Ÿu ıÔ°∫°-Ÿ° ı°w° Fæ N°æ≤ Ÿ∏w°uT°t¨wR¡≈Ù J¡Ô°N°u* Ÿu ≈¥dÕ F°ufiu ≈≤ NI°fiR¡≈Ù J¡ÔaJ¡
J¡° Ÿ°sÙ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸŸu N_≈¨‹¸> N°ÃtŸC© Ÿu „ÙwÔ b¨<W Ÿu „°u<˚w F°uw° Fæ $
ıæŸu ≈C”T Ÿtw° Ÿu ŸC∏Ì≤ ≈C”T Ju¡ tC© J¡°u Ìu©J¡≤ Ÿ∏w°uT J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, bæŸu @fi
ŸyÕ - 16]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
163
Ju¡ Ÿaª∫ Ÿu Ÿ∏w°uT J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $ Fu ≤|Cfi∏Ìfi, ı°u ≈C”TZu‹™> oŸ Ô°uJ¡ tu*
yCd„°ÔÙ ≈C”T°u* π°≤° ≈®„a<Ÿw Ÿtw° Ÿu NÔaJ¨¡w Fæ, ŸJ¡°u N°J¡°„ª°≤Ù Ìubw° N°æ≤
tF°tC<fi ˚Ù fnu ˚<•w˚°b Ÿu ≈®d°t J¡≤wu Fæ* $$18-20$$
≈∏BFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
Ÿ°uÔFb°≥ ŸyÕ
Ÿ°@CŸ*y<wR¡≈ ªwCSÕ π°≤≈°Ô J¡° bdÕfi wS° ª°≤°u* tu* Ÿu
≈®Ã∫uJ¡ Ju¡ Ÿubfi tu* ˚Ù ≈C”T°SÕFuwCw° J¡° bdÕfi $
Ÿ°@CŸt°ytR¡≈ ªwCSÕ π°≤≈°Ô J¡° bdÕfi J¡≤ ≤Fu N°æ≤ ª°≤°u* tu* Ÿu ≈®Ã∫uJ¡ Ju¡ <bT∫ tu*
<J¡∫° y∫° ≈®fÔ ≈C”T≈®∫Ãfi ≈C”T°SÕ≈Ì Fæ, ÎuŸ° Ì„°Õwu F…Î ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ f°uÔu #
Fu tF°twu, oŸ Ô°uJ¡ tu* Zu‹™> Ÿ°@CŸt°yt tfiC‹∫°u* Ju¡ ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ Ÿu W≤d tu* <b„uTR¡≈
Ÿu Ÿf ıyF°u* tu* (Ÿ‡≈¥dÕ Nb_S°N°u* tu*) ≈J¡°≤ J¡≤w° Fæ $ Ÿ°@CŸ*y<wR¡≈Ù b¨s Ju¡ Ã≈∏fi
F…Î <bbuJ¡R¡≈Ù Ÿku¡Ì k¥¡Ô J¡∑ ı°u tF°Ãt° ≤s° J¡≤wu Fæ*, bu t°usk¡ÔR¡≈ Ÿ‡≈<W Ju¡ ˚°ıfi
F°uwu Fæ* $ Ÿ°@C ≈C”T°u* J¡° Ÿt°yt F°ufiu ≈≤ N°ÃtÙ∫ ıfi N°æ≤ @fi Ÿu „¥∏∫ Ì…#©≈¥dÕ _S°fi @fi
N°æ≤ ıfi Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ F°u ı°w° Fæ, t¨Ã∫C ˚Ù ßb tu* ≈¿≤dw F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ N°≈<W∫°≥
Ÿ‡≈<W∫°u* J¡∑ w≤F t°Ô¥t F°uwÙ Fæ $ oŸ ŸaŸ°≤ tu* N°≈<WR¡≈Ù J¡t¿ÔfiÙ Ju¡ <ÔÎ Fut∏w
M¡wCR¡≈ N°æ≤ t°uFR¡≈Ù JC¡F≤u Ju¡ <ÔÎ b°∫CR¡≈ Ju¡bÔ Zu‹™> Ÿ°@CŸt°yt FÙ Ÿb°uÕÃJ¨¡‹¸> Fæ $ Fu
≤°tª∏BıÙ, N°≈ Ÿ°@CŸt°yt J¡°u fC<] J¡°u NÃ∫∏w f»°fiub°Ô°, NI°fiR¡≈Ù b¨s J¡° h~>uÌ
J¡≤fiub°Ô° N°æ≤ t°fi<ŸJ¡ ∆∫°S°N°u* J¡°u Ìq≤ J¡≤fiub°Ô° ı°<fiÎ $ ıæŸu Ω°fi J¡°u ŸÙ*ªfiu Ÿu
k¡Ô-k¥¡Ô°u* Ju¡ yCh~>u ≈®°›w F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ Ÿ°@CŸ*yt Ÿu tfi°uF≤ N°æ≤ <fitÕÔ <bbuJ¡R¡≈Ù ≈≤t
ÌÙ≈ Ã≈∏fi F°uw° Fæ $ Ÿ°@CŸ*y<wR¡≈Ù <b˚¥<w∫°≥ <fiÃ∫ f»fiub°Ôu N<bfi°„Ù N°æ≤ f°@ ≤<Fw
Wt ŸC© J¡°u ÌuwÙ Fæ* $ <J¡wfiÙ FÙ fnÙ N°≈<W J¡°u ≈®°›w •∫°u* fi F°u N°æ≤ <J¡wfiÙ FÙ fnÙ
≈≤°@Ùfiw° J¡°u ≈®°›w •∫°u* fi F°u* <k¡≤ ˚Ù tfiC‹∫°u* J¡°u sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ ˚Ù Ÿ°@C Ÿ*y<w J¡° Ã∫°y
fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ $ Ÿ°@CŸ*y<w Ÿ∏t°yÕ J¡∑ ÌÙ≈J¡ Fæ N°æ≤ ⁄Ì∫°∏@J¡°≤ J¡°u Ìq≤ J¡≤fiub°ÔÙ
I°fiR¡≈Ù Ÿ¥∫Õ J¡∑ ≈®˚° Fæ $ <ıŸfiu „ÙwÔ N°æ≤ _bh~> Ÿ°@CŸ*y<wR¡≈Ù y*y° tu* _fi°fi <J¡∫° Fæ,
ŸJ¡°u Ì°fi°u* Ÿu, wÙS°u˘ Ÿu, w≈_∫°N°u* Ÿu N°æ≤ ∫I°u* Ÿu •∫° ≈®∫°uıfi Fæ ? <ıfiJu¡ ≤°y fi‹¸> F°u
y∫u Fæ*, Ÿ∏ÌuF J¡¸> ªCJu¡ Fæ* Îba <ªÌgıny®¿∏S fi‹¸> F°u ªCJ¡∑ Fæ*, ÎuŸu Ÿ°@C ≈C”T ∫<Ì <bΩt°fi Fæ*,
w°u w≈ N°æ≤ wÙSÕ J¡≤fiu Ÿu •∫° ≈®∫°uıfi Fæ ? ıæŸu Ì¿≤B ≈C”T t<d∫°u* J¡°u fnu ≈®ut Ÿu Ìu©wu Fæ*,
bæŸu FÙ <ıfiJ¡° <ªW <bZ°¿∏wŸC© Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ, ÎuŸu @∏∫ Ÿ°@C ≈C”T°u* Ju¡ fnu ≈®∫Ãfi Ÿu Ì„Õfi
J¡≤fiu ª°<FÎ $ ıæŸu N›Ÿ≤°N°u* Ju¡ Ÿt¥F tu* <b‹dC Ju¡ Ÿt°yt N°æ≤ N≈fiÙ Ÿb°uÕÃJ¨¡‹¸> ŸC∏Ì≤w°
Ÿu ∫C•w Ô‚tÙ „°u<˚w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ <ıfi fC<]t°fi°u* J¡∑ t<w ŸÃŸt°yt R¡≈ Ÿ°æ∏Ì∫Õ Ÿu
∫C•w Fæ, bF ˚Ù ŸÌ° <b≤°ıt°fi ≤FwÙ Fæ $ <ıŸ @∏∫ ≈C”T fiu Ÿ°@CŸay<w J¡° ≈¿≤Ã∫°y fiFÙ*
<J¡∫°, f®Ê J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ ≈®∫Ãfi J¡≤ ≤Fu Ô°uy°u* tu* f®Ê J¡∑ ≈®St ≈®°<›w Ÿu bF N≈fiÙ
164
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
<„≤°u˚¥Tdw° (Ÿb°uÕÃJ¨¡‹¸>w°) ≈®<Ÿ] J¡≤ Ôuw° Fæ $ <ıfiJ¡∑ N∏w#J¡≤d N°æ≤ ŸJu¡ @t°u˘ tu*
w°Ì°Ã‡∫ŸaŸy°Õº∫°ŸR¡≈ <ªÌgın-y®¿∏S <~>∏fi-<˚∏fi F°u yoÕ Fæ, fi f®ÊI°fiÙ Îba ŸbÕŸ‡tw
Ÿ°@CN°u* J¡∑ Ì°fi, Ÿ‡t°fi, Ÿub° N°<Ì Ÿf ≈®∫Ãfi°u* Ÿu Ÿub° J¡≤fiÙ ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ bu Ô°uy
˚bŸ°y≤ tu* ±¥>fu F…Î Ô°uy°u* Ju¡ w°≤d Ju¡ ≈°∫ Fæ* $ <ıfi Ô°uy°u* fiu fi≤J¡R¡≈Ù N<Àfi J¡°u fCH°fiu Ju¡
<ÔÎ ıÔ f≤Ÿ°fiub°Ôu tu|R¡≈ Ÿ∏w-tF°Ãt°N°u* J¡°u <w≤_J¡°≤ J¡∑ Â<‹¸> Ÿu Ìu©°, bu Ô°uy
fi≤J¡R¡≈Ù N<Àfi J¡∑ Ÿ¥©Ù ÔJ¡nÙ ffi y∫u, NS°Õwg Ÿ¥©Ù ÔJ¡<n∫°u* J¡∑ fi°o˘ fi≤J¡°<Àfi fiu ∏Fu*
ıÔ° ±>°Ô° $ Ÿ≠ıfiŸay<wR¡≈Ù N°æT<@∫°u* Ÿu Ì¿≤Bw°, t¨Ã∫C, Ì…#© N°<Ì <bT∫J¡ Ÿ<∏fi≈°w
Ÿt¥Ô fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$1-17$$
Ÿ‡≈¥dÕ π°≤≈°Ô°u* J¡∑ ÎJ¡ FÙ Ÿ°S ≈®„aŸ° J¡≤fiu J¡∑ oh~>° Ÿu ≈¥b°uÕ•w J¡° NfiCb°Ì J¡≤wu Fæ* $
Ÿ∏w°uT, ŸÃŸay<w, <bª°≤ N°æ≤ „°¿∏w ∫u FÙ ª°≤ ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ tu* tÀfi F…Î Ô°uy°u* Ju¡ w≤fiu
Ju¡ ≈°∫ Fæ* $ Ÿ∏w°uT Ÿ‡≈¥dÕ Ô°˚°u* tu* ŸbÕZu‹™> Ô°˚ Fæ, ŸÃŸay<w ≈≤t y<w Fæ, <bª°≤ ≈≤t
I°fi Fæ N°æ≤ „t ≈≤t ŸC© Fæ NS°Õwg Ÿ∏w°uT Ju¡ wCv∫ J¡°uoÕ Ô°˚ fiFÙ* Fæ, ŸÃŸay Ju¡ wCv∫ J¡°uoÕ
y<w fiFÙ* Fæ, N°Ãt<bª°≤ Ju¡ Ÿt°fi I°fi fiFÙ* Fæ N°æ≤ „°¿∏w Ju¡ wCv∫ N°æ≤ ŸC© fiFÙ* Fæ $ ∫u ª°≤
ŸaŸ°≤ Ju¡ Ÿt¥Ô <bfi°„ Ju¡ <ÔÎ <fitÕÔ ≈°∫ Fæ*, ofiJ¡° <ı∏F°u*fiu ©¥f NU∫°Ÿ <J¡∫°, bu
t°uFR¡≈Ù ıÔ Ÿu Ôf°Ôf ˚≤u F…Î ŸaŸ°≤Ÿ°y≤ Ÿu w≤ y∫u $$18-20$$
∫<Ì ŸfJ¡° NU∫°Ÿ J¡≤fiu J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ fi F°u, w°u ÎJ¡ Ju¡ Wt NU∫°Ÿ Ÿu ˚Ù ª°≤°u* J¡°
NU∫°Ÿ F°u ı°w° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu t<wt°fi°u* tu* Zu‹™>, fitu* Ÿu <fitÕÔ Ì∫b°Ôu ÎJ¡J¡° NU∫°Ÿ F°ufiu ≈≤ ˚Ù „uT ª°≤°u* J¡°
NU∫°Ÿ F°u ı°w° Fæ $ ÎJ¡-ÎJ¡ ˚Ù ofi ŸfJ¡∑ Ã≈<W˚¥<t Fæ, ıfiJ¡ Fæ, Nw# ŸfJ¡∑ <Ÿ<] Ju¡
<ÔÎ ÎJ¡ J¡° ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ N°Z∫ Ôufi° ª°<FÎ $ ıæŸu w≤*y°u* Ÿu „¥∏∫ (≈®„°∏w) Ÿ°y≤ tu* fnufnu ∆∫°≈°¿≤J¡ ıF°ı <ffi° <J¡ŸÙ @•J¡°-tC•J¡∑ Ju¡ fnÙ Ÿ°b@°fiÙ Ÿu ªÔwu Fæ*, bæŸu FÙ
„°¿∏w Ÿu _bh~> ≈C”T tu* ŸÃŸ*y<w, Ÿ∏w°uT N°æ≤ <bª°≤ fnÙ Ÿ°b@°fiÙ Ÿu ≈®b¨W F°uwu Fæ* $ ıæŸu
J¡v≈b¨s Ju¡ N°Z∫ tu* ¿_Sw ≈C”T J¡°u Ô°æ<J¡J¡ Ÿ‡≈<W∫°≥ ≈®°›w F°uwÙ Fæ*, bæŸu FÙ <bª°≤,
Ÿ∏w°uT, „°¿∏w N°æ≤ Ÿ°@CŸ*y<w Ÿu ŸC„°u<˚w ≈C”T J¡°u I°fiŸ‡≈<W∫°≥ ≈®°›w F°uwÙ Fæ* $ ıæŸu
≈¿≤≈¥dÕ ≈¥<dÕt° tu* Ÿ°æ∏Ì∫Õ N°<Ì yCd ≈®°›w F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ <bª°≤, „°¿∏w, ŸÃŸay<w N°æ≤
Ÿ∏w°uT Ÿu ∫C•w tfiC‹∫ tu* ≈®Ÿ°Ì N°<Ì yCd ≈®°›w F°uwu Fæ* $ ı°u ≤°ı° ŸÌ° <bª°≤ Ju¡ <ÔÎ
t¿∏`∫°u* J¡°u <fit¿∏`w J¡≤w° Fæ ∫° t¿∏`w Ÿ¿∏@, <by®F N°<Ì ≈Ì°S°u˘ J¡°u yC›w ≤©w° Fæ, Ÿ
≤°ı° J¡°u ıæŸu <bı∫Ô‚tÙ ≈®°›w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ŸÃŸay, Ÿ∏w°uT, „°¿∏w N°æ≤ <bª°≤ Ÿu
∫C•w ŸÌgfC<] ≈C”T J¡°u I°fiŸ‡≈<W ≈®°›w F°uwÙ Fæ $ oŸ<ÔÎ Fu ≤|CJC¡Ô<wÔJ¡, ≈C”T≈®∫Ãfi
Ÿu tfi J¡°u <fiÃ∫ N≈fiu b„ tu* J¡≤ ofitu* Ÿu ÎJ¡ yCd J¡° ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ≈°ıÕfi J¡≤fi° ª°<FÎ $
≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ N≈fiu <ªWR¡≈Ù F°SÙ J¡°u N≈fiu b„ tu* J¡≤ ıfwJ¡ ⁄Ì∫ tu* ÎJ¡ yCd J¡∑ ≈®°<›w
fiFÙ* J¡∑ ı°wÙ wfwJ¡ Wt y<w Ì…ÔÕ˚ Fæ $ Fu ZÙ≤°tıÙ, ıfwJ¡ N°≈J¡° <ªW yCd°u* Ju¡
≈°ıÕfi Ju¡ <ÔÎ N°y®Fb°fig fi F°u, wfwJ¡ ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ Ì°≥w°u* J¡°u Ì°≥w°u* Ÿu ≈ÙŸfi° ª°<FÎ
ŸyÕ - 17]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
165
NS°Õwg yCd°ıÕfi Ju¡ <ÔÎ NÃ∫∏w Ω°uy J¡≤fi° ª°<FÎ $$21-29$$
Ÿ°¿[bJ¡ Ìub N°<Ì ı∏t Ju¡ <ÔÎ ≈®∫Ãfi J¡≤fi° ª°<FÎ, Ìub N°<Ì ı∏t ≈®°›w F°ufiu ≈≤ <ffi°
≈¿≤Zt Ju¡ I°fi F°uy° , oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu tF°f°F°u, N°≈ ª°Fu Ìubw° F°uoÎ ∫° ∫s F°uoÎ, ≈C”T F°uoÎ NSb° b¨s F°uoÎ ≈≤ ıf
wJ¡ N°≈J¡° <ªW yCd°u* Ju¡ ≈°ıÕfi Ju¡ <ÔÎ N°y®Fb°fig fi F°uy° wf wJ¡ Wt y<w J¡° J¡°uoÕ
≈°∫ fiFÙ* Fæ $ k¡ÔÌ°∫J¡ ÎJ¡ FÙ yCd Ju¡ » F°ufiu ≈≤ Ì°uT°@Ùfi <ªW Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ Ì°uT „Ù|® FÙ
sÙd F°u ı°wu Fæ* $$30,31$$
≈≤_≈≤ <b≤°u<@∫°u* tu* ÎJ¡J¡∑ b¨<] F°ufiu ≈≤ ŸJu¡ Ÿı°wÙ∫ JC¡Ô J¡∑ b¨<] F°ufiu Ÿu N∏∫ J¡°
sÙd F°ufi° ≈®<Ÿ] FÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
yCd°u* J¡∑ N<˚b¨<] F°ufiu ≈≤ Ì°uT°u* ≈≤ <bı∫ ≈°fiub°Ôu yCd°u* J¡∑ b¨<] F°uwÙ Fæ N°æ≤ Ì°uT°u* Ju¡
f»fiu ≈≤ yCd<bfi°„J¡ Ì°uT f»wu Fæ* $ oŸ tfi°ut°uFR¡≈Ù bfi tu*, Ÿf ≈®°<d∫°u* tu* buybwÙ
b°Ÿfi°R¡≈Ù fiÌÙ ŸÌ° fFwÙ Fæ, ≈C^∫ N°æ≤ ≈°≈ ŸJu¡ fnu-fnu w¸> Fæ* $ N≈fiu ≈®∫Ãfi Ÿu ÌqŸ≤u
w¸> J¡° <fi≤°u@ J¡≤ •w b°Ÿfi°R¡≈Ù fiÌÙ <ıŸ w¸> J¡∑ N°u≤ ku*¡J¡∑ ı°wÙ Fæ, ŸÙ w¸> Ÿu
fFwÙ Fæ, NwÎb Fu ≤°tıÙ, N°≈J¡°u ı柰 N˚Ù‹¸> F°u, b柰 J¡∑<ıÎ $ Fu „C˚twu, N°≈ N≈fiÙ
b°Ÿfi°R¡≈Ù fiÌÙ J¡°u tfiR¡≈Ù bfi tu* J®¡t„# ≈C^∫ w¸> J¡∑ N°u≤ ≈®b¨W J¡∑<ıÎ, ÎuŸ° J¡≤fiu Ÿu
N°≈ w<fiJ¡ ˚Ù ≈°≈≈®b°F Ÿu fiFÙ* fF°∫u ı°∫u*yu $$32-35$$
Ÿ°uÔFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
Ÿ`Fb°≥ ŸyÕ
≈®J¡≤d°u* Ju¡ J®¡t Ÿu y®∏SŸa¶∫° J¡° bdÕfi $
oŸ ≈®J¡°≤ Ÿ°@fi°u* J¡° bdÕfi J¡≤ •w Ÿ°@fi°u* Ÿu Ÿ‡≈∏fi ≈C”T J¡°u ≈®_wCw y®∏S Ju¡ Zbd
N°<Ì Ÿu ≈C”T°SÕ-≈®°<›w Ì„°Õ ≤Fu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ y®∏S≈®b¨<W Ju¡ J®¡t J¡°, ≈®J¡≤d N°<Ì Ju¡
<b˚°y Ÿu, bdÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈J®¡t J¡≤wu Fæ* $
≈¥b°uÕ•w ≈®J¡≤d J¡° <bbuJ¡ (<bbuJ¡ N°<Ì yCd°u* J¡∑ Ÿ‡≈<W) <ıŸu ≈®°›w F°u y∫° Fæ, bF
≈C”T tF°fig Fæ $ ıæŸu ≤°ı° fiÙ<w„°˜ ŸCfifiu J¡° N<@J¡°≤Ù Fæ, bæŸu FÙ bF ˚Ù I°fi J¡∑ b°dÙ
ŸCfifiu J¡° N<@J¡°≤Ù Fæ $ ıæŸu tu| Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu <btC•w N°J¡°„ „≤wgJ¡°Ô Ju¡ ª∏Bt° Ju¡ ∫°uÀ∫
F°uw° Fæ, bæŸu FÙ t¥©°u˘ Ju¡ Ÿay Ÿu tC•w Îba <fitÕÔ Ì°≤ ≈C”T <fiÌ°uÕT J¡°u (≈≤t f®Ê J¡°u)
≈®J¡°<„w J¡≤fiub°Ôu <bª°≤ J¡° ∫°uÀ∫ ˚°ıfi Fæ $$1,2$$
ZÙ≤°tª∏BıÙ tu* •w yCd°u* Ju¡ N˚°b J¡∑ „aJ¡° J¡° <fi≤°J¡≤d J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈ ofi N©¿^±>w yCdyd°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ*, NwÎb N°≈ N°yu J¡Fu
ı°fiub°Ôu tfi Ju¡ NI°fi Ju¡ <bfi°„J¡ oŸ b°•∫ J¡°u ŸC<fiÎ $ <ıŸJ¡° k¡Ô°u* Ju¡ ˚°≤ Ÿu ©¥f ÔÌ°
F…N° ≈C^∫R¡≈Ù J¡v≈b¨s Fæ, ŸÙ ≈C^∫°Ãt° ıÙb J¡° tC<•w Ju¡ <ÔÎ oŸu ŸCfifiu Ju¡ <ÔÎ Ωt
F°uw° Fæ $ •w yCd°u* Ÿu Ÿ‡≈∏fi ≈C”T FÙ tC<•w Ju¡ <ÔÎ N<w ≈<b` N∏∫ J¡°u f°u@ Ìufiub°Ôu
166
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
Ì°≤ bªfi°u* J¡° ≈°` F°uw° Fæ, N@t ≈C”T fiFÙ* $ t°us Ju¡ Ÿ°@fi J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiub°ÔÙ
N°æ≤ Ÿ°≤˚¥w NSÕ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ NwÎb t°usÌ°<∫fiÙ oŸ Ÿa<Fw° tu* fWÙŸ Fı°≤ ÿÔ°uJ¡ Fæ $ ıæŸu
yF≤Ù fiÙ*Ì tu* Ÿ°u∫u F…Î ≈C”T Ju¡ Ÿ°tfiu <Ì∫u Ju¡ ıÔfiu ≈≤ ∫Ω<≈ Ÿ°u∫u F…Î ≈C”T J¡°u ≈®J¡°„ J¡∑
N<˚Ô°T° fiFÙ* ≤FwÙ wS°<≈ ≈®J¡°„ F°uw° Fæ, bæŸu FÙ oŸ Ÿa<Fw° Ju¡ Zbd Ÿu, oh~>° fi F°ufiu
≈≤ ˚Ù, t°us J¡° Ÿ°@fi I°fi Nbÿ∫ ≈®°›w F°uw° Fæ $ ıæŸu _b∫a Ì„Õfi J¡≤Ju¡ ı°fiÙ yoÕ N°æ≤
ÌqŸ≤u Ju¡ tC© Ÿu ŸCfiÙ yoÕ ZÙyay°ıÙ ¿b<b@ ∫°u<fi∫°u* tu* ˚®td Ju¡ FuwC˚¥w ≈°≈ N°æ≤ w°≈ J¡∑
„°¿∏w π°≤° „Ù|® ŸC©≈®Ì F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ _b∫a ≈¿≤„ÙÔfi J¡≤Ju¡ ı°fiÙ yoÕ NSb° ÌqŸ≤u Ju¡
tC© Ÿu ŸCfiÙ yoÕ ∫F Ÿa<Fw° NI°fi Ju¡ <bfi°„ π°≤° „Ù|® ŸC©≈®Ì F°uwÙ Fæ $ ıæŸu ≤_ŸÙ Ju¡
NbÔ°uJ¡fi Ÿu ≤_ŸÙ tu* F…oÕ Ÿ≈Õ˚®°¿∏w fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ oŸ Ÿa<Fw° Ju¡ NbÔ°uJ¡fi Ÿu
(≈¿≤„ÙÔfi Ÿu) ŸaŸ°≤Ì…#© fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $ oŸ Ÿa<Fw° tu* ∫C<•wŸayw NSÕb°Ôu b°•∫°u* Ÿu
≈¿≤≈¥dÕ, Zu‹™>-Zu‹™> ‹¸>°∏w°u* Ÿu ˚≤Ù F…oÕ N°¶∫°¿∫J¡°N°u*Ÿu ∫C•w wS° ≈¨SJg¡-≈¨SJg¡ ≤ªu
y∫u ~># ≈®J¡≤d Fæ $ fitu* ≈FÔ° ≈®J¡≤d bæ≤°À∫ fi°tJ¡ J¡F° y∫° Fæ, ıæŸu <fiıÕÔ _S°fi tu* ˚Ù
ıÔ Ju¡ ŸuJ¡ Ÿu b¨s f»w° Fæ, bæŸu FÙ •w bæ≤°À∫≈®J¡≤d Ÿu bæ≤°À∫ f»w° Fæ $ ±>u» Fı°≤
ÿÔ°uJ¡°u* Ÿu ∫C•w bæ≤°À∫≈®J¡≤d tu* <fiR¡≈d <J¡∫° y∫° Fæ $ <ıŸJu¡ <bª°≤ J¡≤fiu≈≤ <bT∫°u* tu*
Ì°uT J¡° I°fi F°ufiu Ÿu ⁄Ì∫ tu* ÎuŸÙ „C]w° Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ ıæŸu <J¡ t<d J¡°u Ÿ°fi tu* ª»°fiu≈≤
≈®J¡°„ Ÿu Ÿtu* _bh~>w° Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ $$3-12$$
bæ≤°À∫-≈®J¡≤d Ju¡ Nfi∏w≤ tCtCsC-∆∫bF°≤ fi°tJ¡ ≈®J¡≤d J¡∑ ≤ªfi° J¡∑ yoÕ Fæ, oŸtu*
ÎJ¡ Fı°≤ ÿÔ°uJ¡ Fæ* $ ∫F ≈®J¡≤d ∫C<•w∫°u* Ÿu fn° ŸC∏Ì≤ Fæ $ oŸtu* tCtCsC ≈C”T°u* Ju¡ _b˚°b J¡°
bdÕfi Fæ $ oŸJu¡ ≈ÿª°wg ‹¸>°∏w N°æ≤ N°¶∫°<∫J¡°N°u* Ÿu ˚≤u F…Î I°fi≈®Ì Ã≈<W≈®J¡≤d J¡∑
≤ªfi° J¡∑ yoÕ Fæ $ Ÿ Ÿ°w Fı°≤ ÿÔ°uJ¡ b°Ôu ≈®J¡≤d tu* ıywg J¡∑ "NFtg' "oÌtg' _bR¡≈b°ÔÙ
‹¸>°>N°æ≤ Âÿ∫ Ju¡ ˚uÌ J¡∑ <b<ª`w°R¡≈ Ÿ‡≈<W b°_wb tu* Ã≈∏fi fi F…oÕ ˚Ù ˚®t Ÿu Ã≈∏fi
F…oÕ-ŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, ÎuŸ° bdÕfi <J¡∫° y∫° Fæ $ •w ≈®J¡≤d Ju¡ ŸCfifiu ≈≤ Z°uw° ∫C‹twg
N°æ≤ N_twg Ÿu ∫C•w, <ıfiJ¡° NSÕ <˚∏fi ≈®wÙw F°uw° Fæ, fi Ãba≈Ì N°æ≤ NFa≈Ì J¡∑ ÎJ¡°SÕw°
Ju¡ ≈®<w≈°ÌJ¡ Nfi∏w f®Ê°^±>°u* Ju¡ <b_w°≤ Ÿu ∫C•w wS° ≈®Ã∫uJ¡ f®Ê°^±> tu* Ô°uJ¡°Ô°uJ¡ ≈bÕw
N°æ≤ N°J¡°„ Ÿu ∫C•w oŸ ª≤°ª≤ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡°u N≈fiu ⁄Ì∫ tu* t¥wÕ B∆∫w° Ÿu ≤<Fw,
˚uÌ„¥∏∫, NwÎb ≈bÕw N°<Ì ≈Ì°S°u˘ Ÿu ≤<Fw, ≈¨<SbÙ N°<Ì ˚¥w°u* Ÿu ≤<Fw, ŸaJ¡v≈t∫
(J¡v≈fi°t∫) fiy≤ Ju¡ wCv∫ NŸwg, _b›fi tu* ı°u tfi°ut∫ ≈Ì°SÕ <Ì©°oÕ Ìuwu Fæ*, fiJu¡ wCv∫,
tfi°u≤°≠∫ Ju¡ Ÿt°fi <_Sw, NSÕ„¥∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d y∏@bÕ fiy≤ Ju¡ ŸÂ„, Ì°u ª∏Bt°N°u* J¡∑
˚®°<∏wJu¡ ŸÂ„, t¨yw¨‹d° tu* ıÔ J¡∑ ˚®°<∏w Ju¡ Ÿt°fi ŸtHw° Fæ wS° fi°b N°<Ì Ju¡ ªÔfiu Ÿu
≈bÕw, b¨s N°<Ì Ju¡ ªÔfi˚®t Ju¡ ŸÌ¨„, ŸÃ∫ ≈C”T°SÕ Ÿu „¥∏∫, <ªW Ju¡ t°uF Ÿu J¡<v≈w ˚¥w
Ju¡ ŸÂ„, <fifÙÕı F°ufiu ≈≤ ˚Ù (ıywg J¡∑ fÙı t°∫° Ju¡ <tØ∫° F°ufiu Ÿu N°æ≤ N°Ãt° Ju¡ <fi<bÕJ¡°≤
F°ufiu Ÿu fÙı≤<Fw F°ufiu ≈≤ ˚Ù) ≈®J¡°„t°fi, J¡S° Ju¡ NSÕ Ju¡ ≈®<w˚°Ÿ Ju¡ Ÿt°fi (J¡S° ŸCfifiu
tu* N°Ÿ<•w F°ufiu Ÿu Ÿa_J¡°≤ π°≤° ≈®Ã∫s Ju¡ ŸÂ„ J¡S° Ju¡ NSÕ J¡∑ ≈®wÙ<w F°ufi° Ô°uJ¡ tu*
ŸyÕ - 17]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
167
≈®<Ÿ] Fæ), N°J¡°„ tu* J¡<v≈w tC•w°bÔÙ Ju¡ ŸÂ„, ŸCbdÕ tu* Ja¡J¡dÃb N°<Ì J¡∑ fi°o˘ Îba
ıÔ tu* w≤ayÃb J¡∑ fi°o˘ (c) N°æ≤ N°J¡°„ tu* fiÙ<Ôt° Ju¡ ŸÌ¨„ NŸwg FÙ ∫F ŸÌ° Ã≈∏fi
F…N° Fæ, ˚Ùw (<ıŸ ≈≤ <ª` ffi°∫° ı°w° Fæ) N°æ≤ <b<b@ ≤ay°u* Ju¡ <ffi° Ju¡bÔ ≈®wÙ<wt°` Ÿu
(≈¥bÕ NfiC˚b Ju¡ _t≤dt°` Ÿu) tfi°uF≤ Îba J¡w°Õ Ÿu ≤<Fw <ª` ıæŸu _b›fi tu* ∫° N°J¡°„ tu*
<ª≤J¡°Ô wJ¡ ≈®wÙw F°uw° Fæ wS° ıæŸu <ª`<Ô<©w N<Àfi N<Àfi fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù N<Àfi ŸÙ
≈®wÙw F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ <tØ∫°˚¥w ∫F ≈®≈aª ıywg „ÆÌ Ju¡ NfiCR¡≈ NSÕ J¡°u ı°w° Fæ $ (yh~><w)
∫°fiÙ <bª°≤ tu* fiFÙ* ™>F≤w° oŸ NSÕJ¡°u-@°≤d J¡≤w° Fæ $ w≤ay°u* tu* ˚®°<∏w Ÿu J¡<v≈w fiÙÔ
J¡tÔ°ua J¡∑ t°Ô° Ju¡ wCv∫, ≈FÔu Ìu©u y∫u _t¨<w≈S tu* N°R¡» F°u ≤Fu fi¨Ã∫ Ju¡ Ÿt°fi tfi tu*
<ÃSw, ıæŸu <ªw F°uJ¡≤ Ÿ°u∫u F…Î ≈C”T ∫° J¡<bJ¡°u ªJ®¡b°J¡ Ju¡ (ªJ¡b° ≈sÙ Ju¡) ªÙÃJ¡°≤ Ÿu
≈¥dÕ N°J¡°„ J¡°u Ìu©fiu≈≤ ∫F w°Ô°f Fæ, ÎuŸÙ Ã≈®us° F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ∫F ıywg ˚Ù Ã≈®u<sw
Fæ $ y®Ù‹t M¡wC tu* ≈W°u* Ÿu „¥∏∫, Ÿ¥©u F…Î N°æ≤ Ÿ°≤FÙfi NwÎb ~>°∫°, „°u˚° N°<Ì Ÿu ≤<Fw
N°æ≤ k¡Ô N°<Ì J¡∑ Ÿt¨<] Ÿu „¥∏∫ bfi J¡∑ fi°o˘, t≤d Ju¡ Ÿt∫ tu* ∆∫y® F…Î Ô°uy°u* Ju¡ tfi J¡∑
fi°o˘ (t≤d Ju¡ Ÿt∫ ∆∫y® F…Î Ô°uy°u* J¡° tfi ˚®t N°æ≤ t¥h~>°Õ Ÿu ∫C•w N°æ≤ N<_S≤ ≤Fw° Fæ,
∫F ≈®<Ÿ] Fæ), ≈bÕw°u* J¡∑ yCk¡°N°u* J¡Ù w≤F (yCk¡°Î≥ N∏@J¡°≤ Ÿu ˚≤Ù F…oÕ, „¥∏∫ N°æ≤ ˚∫aJ¡≤
F°uwÙ Fæa, bæŸu FÙ ∫F ˚Ù Fæ), N∏@J¡°≤≈¥dÕ yCk¡°tu* ≈®Ã∫uJ¡ Ju¡ fi¨Ã∫ Ju¡ ŸÂ„, ∏tW ≈C”T°u* J¡∑
ªu‹¸>°N°u* Ju¡ ŸÂ„, ˚Ùwtu* <Ô©u F…Î <ª` Îba ©‡˚u tu* ©°uÌÙ F…oÕ t¥<wÕ Ju¡ Ÿt°fi wS° ≈aJ¡ N°<Ì
Ÿu ffi°oÕ yoÕ ≈®<wt° Ju¡ ŸÂ„ ≈¨SJg¡ŸW° Ÿu „¥∏∫ Fæ, ÎuŸ° ŸtHw° Fæ $ ≈≤t°SÕ Â<‹¸> Ÿu ∫F
≈®„°∏w N°æ≤ NI°fiR¡≈Ù JC¡F≤u Ÿu „¥∏∫ I°fiR¡≈Ù „≤ÃJ¡°Ô Ju¡ N°J¡°„ Ju¡ <Ÿb° N∏∫ JC¡~>
fiFÙ* Fæ, NS°Õwg NI°fi Ju¡ <bJ¡°≤ Ju¡ Ìq≤ F°ufiu ≈≤ ∫F <fiÃ∫ <fi<bÕ„uT Ÿ<hªÌ°fi∏Ì ≈≤f®Ê tu*
≈∫Õb<Ÿw F°u ı°w° Fæ $ wÌ…≈≤°∏w ª°æS° ¿_S<w≈®J¡≤d J¡F° y∫° Fæ, wÙfi Fı°≤ ÿÔ°uJ¡b°Ôu
Ÿ ≈®J¡≤d tu* ≈®≈aª N°æ≤ ŸJu¡ N<@‹™>°fi w[b J¡° b°_w<bJ¡ ≈®<w≈°Ìfi N°æ≤ J¡S°Î≥ ≈®ªC≤
t°`° tu* Fæ* $ f®Ê FÙ B‹¸>° N°æ≤ Âÿ∫ ˚°b J¡°u _bÙJ¡°≤ J¡≤ oŸ ≈®J¡°≤ ıywg-R¡≈ Ÿu N°æ≤
NFaR¡≈ Ÿu ¿_S<w J¡°u ≈®°›w F…N° Fæ, ÎuŸ° ¿_S<w≈®J¡≤d tu* fwÔ°∫° y∫° Fæ, ÌŸ <Ì„°N°u* Ju¡
t^±>Ô J¡∑ <b„°Ôw° Ÿu ÌæÌÙ›∫t°fi ∫F ıyÌg˚®t <ª≤J¡°Ô Ÿu oŸ ≈®J¡°≤ b¨<] J¡°u ≈®°›w
F…N°, ∫F f°w Ÿtu* ˚ÔÙ-˚°≥<w ŸtH°oÕ yoÕ Fæ $ wÌfi∏w≤ ≈°≥ª Fı°≤ ÿÔ°uJ¡°u* Ÿu <b≤<ªw
≈≤t ≈<b` wS° <b<b@ ∫C<•w∫°u* Ÿu N<w≤tdÙ∫ ≈°≥ªb°≥ ≈„°¿∏w≈®J¡≤d J¡F° y∫° Fæ $
•w ≈®J¡≤d tu* ∫F (ıyw), tæ*, wCt N°æ≤ bF ∫°u* Ã≈∏fi F…oÕ ˚®°¿∏w oŸ ≈®J¡°≤ „°aw F°uwÙ Fæ,
∫F f°w NfiuJ¡ ÿÔ°uJ¡°u* Ÿu Ì„°ÕoÕ yoÕ Fæ $ ≈„°¿∏w≈®J¡≤d Ju¡ ŸCfifiu≈≤ ∫F ŸaŸ°≤
ıÙb∏tC<•wJ®¡t Ÿu sÙd F°uw° F…N° Na„w# Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ $ ıæŸu ıÙdÕ„ÙdÕ <ª`<Ô<©w
Ÿufi° JC¡~> JC¡~> <Ì©°oÕ ÌuwÙ Fæ, bæŸu FÙ <ıŸJ¡° ˚®t≈¥dÕ _bR¡≈ „°∏w F°u y∫° Fæ ÎuŸÙ ∫F
ŸaŸ¨<w „w°a„ „uT ≤F ı°wÙ Fæ $$13-34$$
c Ja¡J¡dw° N°æ≤ w≤ayw° J¡° ŸCbdÕ, ıÔ Ju¡ _bR¡≈ Ju¡ <ffi° ¿fiR¡≈d fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, Nw#
bu <tØ∫° Fæ*, bæŸu FÙ ∫F ˚Ù <tØ∫° Fæ $
168
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
W≤°uW≤ ˚¥<tJ¡° J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ N<@J¡ <bfi°„ F°ufiu Ÿu Âÿ∫ N°æ≤ NÂÿ∫ Ÿa_J¡°≤t°`
Ÿu oŸJ¡∑ Nb<„‹¸>w° ‹¸>°∏w°u* Ÿu J¡Fwu Fæ* $
∫F ŸaŸ°≤ N∏∫ Ju¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu <b≤<ªw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N∏∫ Ju¡ <ªW tu* ¿_Sw NwÎb
<tØ∫°˚¥w, <ıŸtu* ŸaJ¡v≈ J¡≤fiub°Ôu ≈C”T Ju¡ ≈°Ÿ fæ™>u F…Î N∏∫ ≈C”T Ju¡ _b›fi Ju¡ ∫C] N°æ≤
b°Ì<bb°Ì Ÿu JC¡~> ˚Ù @fi N°<Ì b_wC ≈®°›w fiFÙ* F°uwÙ ÎuŸÙ, fiy≤ZÙ Ju¡ Ÿt°fi Fæ, <tØ∫° F°ufiu
Ju¡ J¡°≤d ŸaŸ°≤ N°æ≤ •w fiy≤ZÙ Ì°ufi°u* wCv∫ Fæ*, NwÎb N∏∫ J¡∑ <J®¡∫° N°æ≤ „ÆÌ Ju¡
N<bT∫ ˚Ù Fæ*, bF ıæŸu _b›fi Ìu©fiub°Ôu J¡∑ ̨<‹¸> Ÿu JC¡~> _≈‹¸> Âÿ∫ Fæ, <J¡∏wC ŸaJ¡v≈
J¡≤fiub°Ôu J¡∑ Â<‹¸> Ÿu w<fiJ¡ ˚Ù Âÿ∫ fi F°uwÙ F…oÕ N≈fiu N°≈ „°∏w F°u ı°wÙ Fæ bæŸu FÙ ∫F
ŸaŸ°≤ ffi° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$35$$ ŸŸu ˚Ù N<@J¡ „°<∏wJ¡° ≈®J¡TÕ F°ufiu ≈≤ N̨ÿ∫ Nb_S°
Ÿu N∏w tu* ∫F ŸaŸ°≤ „°∏w F…Î ŸaJ¡v≈ Ÿu J¡<v≈w tÌ°u∏tW yı≤°ı Ju¡ Ÿt°fi <fi≤aJC¡„ tu|
J¡∑ ˚ÙTd yıÕfi° Ju¡ Ÿt°fi, <ıŸ fiy≤J¡° _b›fi π°≤° <fit°Õd ∫° ŸaJ¡v≈ π°≤° <fit°Õd ˚¥Ô
y∫° Fæ, Ÿ fiy≤ Ju¡ Ÿt°fi ˚°bÙ (ffi°∫u ı°fiub°Ôu) fiy≤ J¡∑ b°<¸>J¡° tu* fhª° ≈æÌ° J¡≤fiub°ÔÙ
f°≥H J¡∑ ˜Ù Ju¡ Ÿt°fi „¥∏∫_bR¡≈ Ÿu ∫C•w, •w b∏º∫° ˜ÙJ¡∑ <ıà° Ÿu J¡FÙ ı° ≤FÙ N≈fiu
≈C` Ju¡ ∫C] N°<Ì J¡∑ bÙ≤≤Ÿ ≈¥dÕ J¡S° Ju¡ NSÕ Ju¡ NfiC˚b Ju¡ wCv∫, <ıŸ |≤ tu* <ª` fiFÙ*
<Ô©° y∫° Ÿ |≤ J¡∑ <ª`°u* Ÿu ˚≤Ù F…oÕ ˚Ùw J¡∑ fi°o˘, <ıŸJ¡∑ NSÕ„¥∏∫ J¡v≈fi° <b_t¨w
F°uwÙ ı° ≤FÙ Fæ, Ÿ J¡<v≈w fiy≤Ù Ju¡ ŸÂ„, ˚°bÙ k¥¡Ô°u* Ju¡ bfi Ju¡ N°J¡°≤R¡≈ bŸ∏w Ÿu
≤Ÿ≤a<ıw wS° Ÿ‡≈¥dÕ M¡wCN°u* Ÿu ∫C•w F°ufiu ≈≤ ˚Ù NfiCÃ≈∏fi bfi Ju¡ _≈∏Ìfi (vÔ°Ÿ <bJ¡°Ÿ)
Ju¡ ŸÂ„ N_≈‹¸> N°J¡°≤b°Ô° wS° w≤ayt°Ô°N°u* Ju¡ N≈fiu tu* Ÿt° ı°fiu Ÿu N<w<fiÿªÔ ıÔ
Ÿu ∫C•w fiÌÙ Ju¡ Ÿt°fi ≈®wÙw F°uw° Fæ $$36->39$$ wÌ…≈≤°∏w <fib°Õd fi°t J¡° ~>™>° ≈®J¡≤d
J¡F° y∫° Fæ $ „uT y®∏S ŸJ¡° ≈¿≤t°d Fæ NS°Õwg fWÙŸ Fı°≤ ÿÔ°uJ¡°u* tu* Ÿu «¡≈≤ <yfiu y∫u
Ÿ°»u Ÿ`F Fı°≤ ÿÔ°uJ¡°u* Ÿu „uT Ÿ°»u ª°æÌF Fı°≤ y®∏S ŸJ¡° ≈¿≤t°d Fæ ∫°fiÙ oŸJ¡∑
ÿÔ°uJ¡-Ÿa¶∫° Ÿ°»u ª°æÌF Fı°≤ Fæ $ ∫F ≈®J¡≤d I°fiR¡≈Ù tF°fig (Ì…ÔÕ˚) ≈Ì°SÕ J¡°u (≈≤t
≈C”T°SÕ J¡°u) Ìufiub°Ô° Fæ $ ŸJu¡ I°w F°ufiu ≈≤ t¥ÔN<bΩ° J¡° ŸbÕfi°„ F°ufiu Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ
J¡v≈fi°Î≥ „°∏w F°u ı°wÙ Fæ* N°æ≤ t°usR¡≈ J¡v∫°d ≈®°›w F°uw° Fæ $ fF…w J¡v≈fi°Î≥ Ÿ‡≈¥dÕ
„°∏w F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ t°usR¡≈ J¡v∫°d ≈®°›w F°uw° Fæ $ fF…w •∫° J¡Fu*, •w ≈®J¡≤d Ju¡
˚ÔÙ ˚°≥<w ⁄Ì∫*yt F°ufiu ≈≤ ıÙb Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ˚®t <bfi‹¸> F°u ı°wu Fæ* N°æ≤ bF
<fi<bÕT∫ ªæw∏∫ ≈®J¡°„R¡≈ NwÎb Ÿ‡≈¥dÕ N°<@∆∫°<@∫°u* Ÿu ≤<Fw wS° <byw_≈¨F F°u ı°w°
Fæ $ ŸJ¡∑ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg-∫°`°Î≥ „°∏w F°u ı°wÙ Fæ* wS° J¨¡wJ¨¡Ã∫ F°ufiu Ÿu bF _b_S F°u ı°w°
Fæ ıæŸu FÙ≤u J¡° ©‡˚° N≈fiu tu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ <bJ¡°≤ Ju¡ <ffi° FÙ N≈fiu tu* ≈®<w<f¿‡fw ıfiw°
N°æ≤ ŸJ¡∑ ªu‹¸>°N°u* J¡° N°@°≤ F°uw° Fæ bæŸu FÙ N°J¡°„ wCv∫ (ŸbÕ∆∫°≈J¡) •w ıÙb ˚Ù
ŸfJ¡° N°@°≤ F°u ı°w° Fæ $ t°fi°u* Ÿ‡≈¥dÕ ıywg-ıÔ°u* Ju¡ <fiyÔfiu Ÿu N<w w¨<›w J¡°u ≈®°›w F°u
ı°w° Fæ $ ŸJu¡ f°fl o¿∏B∫°u* Ju¡ ˚°uy N°æ≤ t°fi<ŸJ¡ ˚°uy Ÿf „°∏w F°u ı°wu Fæ* $ bF
N°<@˚°æ<wJ¡ N°º∫°¿ÃtJ¡ N°æ≤ N°<@Ìæ<bJ¡ Ÿ‡≈¥dÕ <bT∫°u* tu* _bÙJ¡°≤ N°æ≤ ≈¿≤Ã∫°y Â<‹¸> Ÿu
ŸyÕ - 18]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
169
≤<Fw F°u ı°w° Fæ NwÎb ÌuF∫C•w F°ufiu ≈≤ ˚Ù ÌuF ≤<Fw Ÿ° ŸaŸ°≤ tu* ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù NŸaŸ°≤Ù F°u
ı°w° Fæ, <fi<bn ≈ÃS≤ Ju¡ ⁄Ì∫ J¡∑ ˚°≥<w <~>B ≤<Fw N°æ≤ b_wCÎ≥ ˚Ù <ıŸJ¡∑ ≈t° F°u* oŸ
≈®J¡°≤ J¡° bF ªæw∏∫R¡≈ Ÿ¥∫Õ N≈fiu NI°fiŸu J¡¿v≈w Ô°uJ¡°u* J¡°u N°Ãt°J¡°≤ b¨<W Ÿu ©¥f
≈®ÌÙ›w F…Î N≈fiu ≈®J¡°„ Ÿu ÌÙ›w J¡≤w° F…N° ˚Ù (≈®J¡°„R¡≈ F°uw° F…N° ˚Ù ) Âÿ∫ ≈Ì°S°u˘ Ju¡
fi F°ufiu Ÿu FÙ fiJu¡ ≈®J¡°„ Ju¡ N<bT∫ tu* <fi<b±> F…Î N∏@J¡°≤R¡≈ ≈ÃS≤ Ju¡ ŸÂ„ ≈≤t
N∏@J¡°≤J¡°u ≈®°›w F…N°-Ÿ° F°u ı°w° Fæ, ŸJ¡∑ ı∏tt≤dR¡≈ ŸaŸ°≤ J¡∑ Ì…‹¸> ÔÙÔ°Î≥ „°∏w
F°u ı°wÙ Fæ* N°æ≤ N°„°R¡≈Ù Fæı° fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $ ŸJ¡° NFaJ¡°≤R¡≈Ù <≈„°ª fi‹¸> F°u ı°w°
Fæ wS° bF „≤Ù≤ ≤<Fw F°uw° F…N° ˚Ù ÌuFb°fig ≤Fw° Fæ $ ˚ybwÙ ZC<w ˚Ù J¡FwÙ Fæ -"N„≤Ù≤a
„≤Ù≤u‹bfib_Su‹b-b<_Swtg $ tF°∏wg <b˚Ct°Ãt°fia tÃb° @Ù≤°u fi „°uª<w' („≤Ù≤ ≤<Fw F°uw°
F…N° ˚Ù fiÿb≤ „≤Ù≤°u* tua <_Sw tF°fig <b˚C N°Ãt° J¡°u ı°fiJ¡≤ @Ù≤ ≈C”T „°uJ¡ fiFÙ* J¡≤w°)
ıæŸu tF°fig tu” ≈bÕw Ju¡ <J¡ŸÙ ÎJ¡ ≈®Ìu„ tu* k¥¡Ôtu* ˚≥b≤Ù fæ™>Ù ≤FwÙ Fæ bæŸu FÙ ŸJu¡ <Ÿ≤Ju¡
≤°ut Ju¡ Ny®˚°y tu* NS°Õwg ≤°utJ¡°u<¸> Ju¡ wCv∫ ≈¿≤<h~>∏fi N<bΩ° Ju¡ ˚Ù Ny®˚°y tu* (ÎJ¡Ìu„
tu*) ∫F ıy߇≈<W <_Sw Fæ $$40-48$$
<b_w°≤„¥∏∫ ≈®Ìu„ tu* N<w<b_w°≤∫C•w ıywg J¡∑ ≈®wÙ<w Jæ¡Ÿu F°uwÙ Fæ $ ÎuŸÙ „aJ¡° F°ufiu
≈≤ ~>°u¸>u Ÿu Ì≈Õd Ju¡ N∏Ì≤ tu|, y®F N°æ≤ fis`°u* Ÿu ∫C•w N°J¡°„ J¡° Ÿt°bu„ ŸfJ¡°u <Ì©°oÕ
Ìuw° Fæ, Nw# NI°fi Ju¡ <ÔÎ ∫F J¡°uoÕ J¡<™>fi J¡°t fiFÙ* Fæ <J¡ <b_w°≤„¥∏∫ ≈®Ìu„ tu*
N<w<b_w°≤∫C•w ıywg <Ì©Ô°oÕ Ìu, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ªæw∏∫|fi ≈≤t°Ãt° N≈fiu ˚Ùw≤ J¡<v≈w N°J¡°„ tu*, ≈≤t°dC-≈≤t°dC tu* Fı°≤°u* ıyw°u*
J¡°u _b∫a ffi°J¡≤ @°≤d J¡≤w° Fæ N°æ≤ _b∫a ∏Fu* Ìu©w° Fæ $ ZÙ≤°tª∏BıÙ, tF°t<w ıÙb∏tC•w
≈C”T J¡° ⁄Ì∫ ≈≤t°Ãt° FÙ Fæ, ŸJ¡∑ <b_wÙdÕw° J¡° t°≈ J¡≤°un°u* F¿≤, F≤ N°<Ì ˚Ù fiFÙ* J¡≤
ŸJ¡wu $ fiJ¡∑ ÎuŸ° J¡≤fiu J¡∑ Ÿ°tØ∫Õ fiFÙ* Fæ, Ÿ°u f°w fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ŸW° Ÿu, Nfi∏ww° Ÿu
N°æ≤ N°fi∏Ì_bR¡≈w° Ÿu <ıŸŸu f»J¡≤ ÃJ¨¡‹¸> J¡°uoÕ b_wC FÙ fiFÙ* Fæ, Ÿ ≈≤t°Ãt° J¡∑
N≈¿≤¿h~>∏fiw° ≈°≤t°<SÕJ¡ FÙ Fæ, N°J¡°„ N°<Ì J¡∑ w≤F B‹¸>° ≈C”T J¡∑ „<•w Ÿu J¡¿v≈w
fiFÙ* Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$49,50$$
Ÿ`Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
N™>°≤Fb°≥ ŸyÕ
tC¶∫, NtCv∫ N°æ≤ N°fiCTa<yJ¡ k¡Ô°u* Ju¡ Ÿ°S oŸ y®∏S Ju¡ yCd°u* J¡° <fiR¡≈d $
oŸ ≈®J¡°≤ <bT∫ N°æ≤ ≈®∫°uıfi Ÿu ≈®J¡≤d˚uÌ J¡° bdÕfi J¡≤ Ÿ‡≈¥dÕ y®∏S Ju¡ yCd°u* J¡°
bdÕfi J¡≤ ≤Fu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ wwg wwg ‹¸>°∏w°u* Ju¡ ≈∏∫°Ÿ tu* y®°fl Na„ N°æ≤ w°Ã≈∫Õ J¡°u, y®∏S
„æÔÙ Ju¡ I°fi Ju¡ <ÔÎ J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤|Cba„<wÔJ¡, ıæŸu ı°uwu F…Î ≈ı°«¡ ©uw tu* <ªw Ÿt∫ tu* f°u∫u y∫u Wt fÙı Ÿu
Nbÿ∫‡˚°bÙ ŸÃk¡Ô ≈®°›w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ≈¥b°uÕ•w ~># ≈®J¡≤d°u*Ÿu ∫C•w oŸ t°usŸa<Fw° Ju¡
170
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
Ju¡bÔ ⁄Ì∫*yt J¡≤fiu Ÿu I°fi ≈®°›w F°uw° Fæ $$$1$$
NfiuJ¡ „°©°N°u* Ju¡ ˚uÌ Ÿu <b<˚∏fi NfiuJ¡ ZC<w∫°u* Ju¡ <bΩt°fi ≤Fwu ∏Fu* ~>°unJ¡≤ ≈C”TfC<]
Ÿu <b≤<ªw oŸÙ J¡°u N°≈ ≈≤t ≈°Ìu∫ •∫°u* J¡Fwu Fæ* ? ÎuŸÙ „aJ¡° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì ≈C”TfC<] Ÿu <b≤<ªw „°˜ ∫C<•w∫°u* π°≤° w[b J¡° <fid°Õ∫J¡ F°u, w°u ŸJ¡° ˚Ù
y®Fd J¡≤fi° ª°<FÎ $ ∫C<•w∫°u* π°≤° w[b J¡° <fidÕ∫ fi J¡≤fiub°Ôu N°TÕ y®∏S J¡° (buÌJ¡°) ˚Ù
Ã∫°y J¡≤fi° ª°<FÎ $ ≈C”T J¡°u ŸÌ° ∏∫°∫ Ÿu ∫C•w (∫C<•w-∫C•w) J¡° FÙ NfiCŸ≤d J¡≤fi°
ª°<FÎ $ ˚°b ∫F <J¡ ∫Ω<≈ ZC<w∫°≥ ≈C”TfC<]<b≤¿ªw „°˜ J¡∑ N≈us° NÃ∫∏w ≈¥≠∫wt Fæ*
wS°<≈ fiJ¡° N<˚≈®°∫ <fiw°∏w yC» Fæ, Nw# fiŸu ŸFŸ° I°fi fiFÙ* F°uw°; oŸ<ÔÎ Ÿ°@°≤d
N<@J¡°¿≤∫°u* J¡°u fiJ¡° y®Fd fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ, Ÿ°≤ Ju¡ I°w° ŸÃ≈C”T°u* Ju¡ NfiC˚bt¥ÔJ¡
∫C<•w∫°u* Ÿu ≈¥dÕ oŸ „°˜ J¡° N<˚≈®°∫ NÃ∫∏w Ÿ°k¡ Fæ, Nw# oŸŸu „Ù|® I°fi F°uw° Fæ,
oŸJ¡° Nbÿ∫ Ÿ°Ì≤ Ÿubfi J¡≤fi° ª°<FÎ $ ∫C<•w∫°u* Ÿu ≈¥dÕ bªfi f°ÔJ¡ J¡° ˚Ù F°u, w°u ŸJ¡°u
Ôu Ôufi° ª°<FÎ N°æ≤ ∫C<•w∫°u* Ÿu „¥∏∫ bªfi f®Ê°ıÙ J¡° FÙ •∫°u* fi F°u ≈≤ ŸJ¡° w¨d Ju¡
Ÿt°fi Ã∫°y J¡≤ Ìufi° ª°<FÎ $$2,3$$
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ ≈C”TfC<] Ÿu <b≤<ªw „°˜ FÙ y®°fl Fæ, w°u Ft°≤u ≈¥bÕı°u* Ju¡ ffi°∫u F…Î
FÙ <J¡∏FÙ* N∏∫ y®∏S°u* J¡°u ŸCfiu*yu, oŸJ¡°u •∫°u* ŸCfiu ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ı°u ≈C”T ∫F JC¡N°≥ Ft°≤u f°≈-Ì°Ì°u* J¡° ffi°∫° F…N° Fæ ∫F Ÿ°uªJ¡≤ Ÿ°tfiu J¡° yay°ıÔ
~>°unJ¡≤ JC¡Î≥ J¡° ıÔ ≈Ùw° Fæ, Ÿ N<w≤°yÙ J¡°u J¡°æfi <„s° Ìu ŸJ¡w° Fæ ? $$4$$
N∏∫ J¡∑ N≈us° oŸtu* N<w„∫ <Ì©Ô°wu Fæ* $
ıæŸu ≈®°w#J¡°Ô F°ufiu ≈≤ Nbÿ∫ FÙ ≈®J¡°„ F°uw° Fæ, bæŸu FÙ oŸJu¡ ˚Ù Ju¡bÔ <ªW tu* <_Sw
J¡≤fiu t°` Ÿu ŸC∏Ì≤ _bh~> <bbuJ¡ F°uy° $$5$$
yCn<ı<àJ¡°∏∫°∫ Ÿu N°fiCTa<yJ¡ k¡Ô°u* J¡°u Ì„°Õfiu J¡∑ oh~>° Ÿu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ≈FÔu
„ÆÌ∆∫CÃ≈<WR¡≈ ≈®St k¡Ô J¡Fwu Fæ* $
<bπ°fi ≈C”T Ju¡ tC≥F Ÿu N∏w wJ¡ oŸJ¡° Zbd J¡≤ N°æ≤ _b∫a FÙ t°u¸>°-t°u¸>Ù oŸJ¡° I°fi
≈®°›wJ¡≤ <bª°≤ Ÿu @Ù≤u-@Ù≤u fC<] tu* Ÿa_J¡°≤ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ≈FÔu ∏fiw Ôw° Ju¡ Ÿt°fi Ÿ˚°
J¡°u NÃ∫∏w <b˚¥<Tw J¡≤fiub°ÔÙ „C]b°•∫w° ⁄Ì∫ tu* Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ $$6,7$$
NSÕ∆∫CÃ≈<WR¡≈Ù ªwC≤w° ˚Ù oŸJ¡° ÌqŸ≤° k¡Ô Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tF[bR¡≈Ù yCd Ÿu „°u<˚w F°ufiub°ÔÙ bF ÌqŸ≤Ù ªwC≤w° Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ <ıŸŸu ≤°ı°
N°æ≤ Ìubw°N°u* Ju¡ wCv∫ ≈¥ıfiÙ∫ <bπ°fig ˚Ù fn° ≈®ut J¡≤wu Fæ* $ ıæŸu ŸC∏Ì≤ fiu`b°Ô° ≈C”T ≤°<`
Ju¡ Ÿt∫ ÌÙ≈J¡ J¡°u F°S tu* ÔuJ¡≤ ≈Ì°S°u˘ J¡° I°w° F°uw° Fæ bæŸu FÙ ŸŸu fC<]t°fig ≈C”T ŸbÕ`
≈¥b°Õ≈≤ J¡° I°w° F°u ı°w° Fæ $ ıæŸu „≤Ì M¡wC Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ <Ì„° J¡° JC¡F≤° fi‹¸> F°u ı°w° Fæ,
bæŸu FÙ fC<] Ju¡ Ô°u˚, t°uF N°<Ì Ì°uT „fiæ# „fiæ# NÃ∫∏w sÙd F°u ı°wu Fæ* $ Fu ZÙ≤°tıÙ,
N°≈J¡∑ fC<] tÔ≤<Fw (<fitÕÔ) F°u yoÕ Fæ, Nf N°≈J¡°u Ju¡bÔ <bbuJ¡°U∫°Ÿ J¡∑ N≈us° Fæ $
N≈fiu NU∫°Ÿ Ju¡ <ffi° <J¡∫° JC¡~> ˚Ù k¡Ô fiFÙ* Ìuw° $ <bbuJ¡°U∫°Ÿ Ÿu tfi „≤wgJ¡°Ô tu*
ŸyÕ - 18]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
171
tF°fig Ÿ≤°ub≤ Ju¡ wCv∫ N<w≈®Ÿ°Ì Ÿu ∫C•w N°æ≤ t∏Ì≤ ≈bÕw Ÿu ≤<Fw ŸtCB Ju¡ Ÿt°fi s°u˚≤<Fw
F°u ı°w° Fæ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, oŸ y®∏S Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu <ıŸtu* ∆∫°t°uFR¡≈Ù J¡°ıÔ J¡∑ y∏@
˚Ù fiFÙ* Fæ ÎuŸÙ ≤ÃfiÌÙ≈J¡J¡∑ Ô°æ Ju¡ Ÿt°fi <ıŸJ¡° NI°fiR¡≈ N°b≤d fi‹¸> F°u y∫° Fæ NwÎb
≈Ì°S°u˘ Ju¡ <b˚°y Ÿu ∫C•w ≈®I° NÃ∫∏w ÌæÌÙ›∫t°fi F°u ı°wÙ Fæ $ ıæŸu J¡bª N°æ≤ <„≤`°d
N°<Ì Ÿu ŸCŸ<≠ıw ∫°u]° J¡°u f°d <~>∏fi-¿˚∏fi fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu, bæŸu FÙ ÌÙfiw°, Ì¿≤Bw°
N°<Ì Ì°uT°u* Ÿu ˚≤Ù F…oÕ Â<‹¸>∫°≥ oŸ y®∏S Ju¡ NU∫°ŸŸu @fi N°<Ì <bT∫°u* tu* NŸ°≤w° I°w F°ufiu
Ju¡ J¡°≤d ttÕh~>uÌfi fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wÙ $ ≈®_wCw y®∏S J¡° I°w° ˚∫FuwCN°u* Ju¡ Ÿ°tfiu ©n° •∫°u*
fi F°u, <k¡≤ ˚Ù ıæŸu f°d ≈ÃS≤ J¡∑ ª\>°fi J¡°u fiFÙ* J¡°¸> ŸJ¡wu bæŸu FÙ ˚ÙTd Ÿ°aŸ°¿≤J¡ ˚∫
ŸJu¡ ⁄Ì∫ J¡°u ≈Ù<nw fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu $ J®¡t„# Ìæb N°æ≤ ≈°æ”T J¡∑ ≈®@°fiw° Ju¡ FuwC ı∏t N°æ≤
J¡t°u˘ J¡∑ N°<Ìw° Jæ¡Ÿu F°uyÙ NS°Õwg ŸaŸ°≤ tu* ı∏t Ju¡ ≈®St F°ufiu ≈≤ ≈°æ”T J¡∑ ≈®@°fiw° N°æ≤
J¡tÕ Ju¡ ≈®St F°ufiu ≈≤ Ìæb J¡∑ ≈®@°fiw° Jæ¡Ÿu F°uyÙ ? oÃ∫°<Ì Ÿ∏ÌuF <Ìfi tu* N∏@J¡°≤ J¡∑ fi°o˘
„°∏w F°u ı°wu Fæ*, J¡°≤d <J¡ oŸ y®∏S Ju¡ ŸCfifiu Ÿu Ì°ufi°u* tu* (ı∏t N°æ≤ J¡tÕ tu*) N<bΩ°t¥ÔJ¡
<tØ∫°Ãb J¡° <fiÿª∫ F°u ı°w° Fæ $ ≤°<` J¡∑ fi°o˘ N<bΩ° Ju¡ fi‹¸> F°ufiu Îba I°fiR¡≈Ù N°Ô°uJ¡ Ju¡
≈®°›w F°ufiu ≈≤ ŸÌ° Ÿf ≈Ì°S°u˘ tu* „°<∏w (≤°y-πuT N°<Ì Ÿu s°u˚ fi F°ufi°) F°u ı°wÙ Fæ $ oŸ
y®∏S J¡° <bª°≤ J¡≤fiub°Ôu ≈C”T Ju¡ ⁄Ì∫ tu* ŸtCB J¡∑ ŸÙ y‡˚Ù≤w°, tu” ≈bÕw J¡∑ ŸÙ <fiÿªÔw°
N°æ≤ ª∏Bt° J¡∑ ŸÙ „ÙwÔw° ≈®°›w F°uwÙ $$8-18$$
oŸ ≈®J¡°≤ N°fiCTa<yJ¡ (y°æd) k¡Ô°u* J¡°u Ì„°Õ J¡≤ tC¶∫ k¡Ô Ì„°Õwu Fæ* $
˚¥<tJ¡° Ju¡ J®¡t Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ <b„uTw°N°u* Ju¡ „°∏w F°ufiu ≈≤ ≈C”T J¡∑ bF ıÙb∏tC<•w
≈¿≤≈C‹¸> F°u ı°wÙ Fæ, <ıŸJ¡° b°dÙ Ÿu bdÕfi fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ ıæŸu Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡°u „ÙwÔ
J¡≤fiub°ÔÙ wS° NÃ∫∏w ≈®J¡°„ J¡≤fiub°ÔÙ „≤wgJ¡°ÔJ¡∑ ª°≥ÌfiÙ NÃ∫∏w „°u˚° J¡°u ≈®°›w
F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ oŸ y®∏S J¡° <bª°≤ J¡≤fiub°Ôu ≈C”T J¡∑ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡°u „ÙwÔ J¡≤fiub°ÔÙ
wS° ≈≤t°Ãt° J¡° Ì„Õfi J¡≤°fiub°ÔÙ fC<] NÃ∫∏w ≈®J¡°„ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ $ ⁄Ì∫R¡≈Ù
N°J¡°„ tu* „t Ÿu ≈®J¡°„∫C•w <bbuJ¡R¡≈ <fitÕÔ Ÿ¥∫Õ Ju¡ <Ìw F°ufiu ≈≤ <b<b@ NfiS°u˘ Ju¡
FuwC J¡°t, J®¡°u@ N°<Ì @¥tJu¡wC J¡˚Ù <Ìw fiFÙ* F°uwu, oŸtu* J¡°uoÕ Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $ ıæŸu
„≤ÌgM¡wC tu* b¨<‹¸> J¡≤fiu tu* N<fih~C>J¡ tu|t°Ô°Î≥ ∏fiw ≈bÕw tu* ¿_Sw F°uwÙ Fæ*, _bh~>w°
J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ* N°æ≤ „°∏w F°u ı°wÙ Fæ*, bæŸu FÙ oŸ y®∏SJ¡° <bª°≤ J¡≤fiu Ÿu <bT∫°u* tu*
w¨‹d°≤<Fw Ÿ°æ‡∫ ≈C”T ªaªÔw°≤<Fw ∏fiw _b°Ãt≈Ì tu* ¿_Sw F°u ı°wu Fæ*, „C<] J¡°u ≈®°›w
F°uwu Fæ* N°æ≤ „°∏w F°uwu Fæ* $ ıæŸu <Ìfi F°ufiu ≈≤¡<≈„°ª°u* J¡∑ ÔÙÔ° Ÿt°›w F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu
FÙ ÌqŸ≤°ua J¡° πuT N°<Ì J¡≤fiub°ÔÙ tC© J¡°u ÌÙfi ffi°fiub°ÔÙ JC¡<¸>Ô NÿÔÙÔbªfiw°J¡∑ <fib¨<W
F°u ı°wÙ Fæ $ ıæŸu <ª` tu* <Ô©Ù yoÕ Ôw° J¡°u Fb° fiFÙ* J≥¡≈° ŸJ¡wÙ, bæŸu FÙ @tÕR¡≈Ù („t,
ÌtR¡≈Ù NSb° (N) ≈≤t°ÃtR¡≈Ù) ˚Ùw <ıŸtu* ÎJ¡°y®w° ≈¥bÕJ¡ ÔÙfi F…oÕ NwÎb @æ∫ÕJ¡∑
≈≤°J¡°‹™>° J¡°u ≈®°›w F…oÕ fC<] J¡°u t°fi<ŸJ¡ ∆∫S°Î≥ (<ª∏w°Î≥) <bª<Ôw fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wÙ $
N <bÿbR¡≈Ù <ª` J¡° N°@°≤ F°ufiu Ÿu @tÕ tu* (≈≤t°Ãt° tu*) ˚Ù<W[bJ¡° N°≤°u≈ <J¡∫° Fæ $
172
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
w[bI°fiÙ ≈C”T <bT∫°u* tu* N°Ÿ<•wR¡≈Ù t°uFywÕ tu* fiFÙ* ≈nw°, ˚Ô° fwÔ°oÕÎ w°u ŸFÙ,
<ıŸu t°yÕ I°w F°u y° bF yâuJ¡∑ N°u≤ •∫°u* Ì°ænuy° ? ıæŸu ≈<wb®w° fi°≤Ù N∏w#≈C≤ Ju¡ N°≥yfi
tu* FÙ ≈®Ÿ∏fi ≤FwÙ Fæ, o@≤-@≤ fiFÙ* ı°wÙ, bæŸu FÙ Ÿwg „°˜°u* Ju¡ ≈¿≤I°fi Ÿu Wt
ª¿≤`b°Ôu Ô°uy°u* J¡∑ fC<] „°˜ Ju¡ NfiCJ¥¡Ô ∫S°∫°uÀ∫ ≈®°›w J¡tÕ tu* FÙ ≤td J¡≤wÙ Fæ $
NŸayfC<]b°Ô° ≈C”T, J¡≤°un°u* Ô°© ıyw°u* tu* <ıwfiu ≈≤t°dC Fæ*, fitu* Ÿu ≈®Ã∫uJ¡ f®Ê°^±>°u*
J¡°u N≈fiu N∏w#J¡≤d tu* Ìu©w° Fæ, J¡°≤d <J¡ Ÿu t°∫° J¡∑ N|<¸>w |¸>fi°tu* NÃ∫∏w ≈¸C>w°
J¡° I°fi F°u ı°w° Fæ $ t°us Ju¡ ≈°∫ Ju¡ I°fi Ÿu ıf ≈C”T „C] N∏w#J¡≤db°Ô° F°u ı°w°
Fæ, wf Ÿu <b<b@ ˚°uy fi w°u •Ôu„ ≈F…≥ª°wu Fæ* N°æ≤ fi N°fi∏Ì FÙ Ìuwu Fæ* $ ≈®Ã∫uJ¡ ≈≤t°dC
tu* ı°u Ÿ‡≈¥dÕ ŸyÕbyÕ NŸaJ¡∑dÕ F°uJ¡≤ ıÔw≤*y°u* J¡∑ fi°o˘ N°<b˚¥Õw N°æ≤ <w≤°u˚¥w F°uwu Fæ*,
∏Fu* NŸ*yfC<] ≈C”T Ìu©w° ≤Fw° Fæ $ bF ≈®°›w F…Î N<fi‹¸> J¡°∫°u˘ Ju¡ <ÔÎ πuT fiFÙ* J¡≤w°
N°æ≤ <fib¨W F…Î o‹¸> J¡°∫°u˘ J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ oh~C>J¡ fiFÙ* F°uw°, J¡°∫Õ Ju¡ k¡Ô N°<Ì Ju¡
_bR¡≈ J¡° I°w° F°uw° F…N° ˚Ù bF Ÿu fi ı°fifiub°Ôu b¨s Ju¡ Ÿt°fi ≤Fw° Fæ $ ı°u JC¡~>
<tÔ y∫° ŸŸu <fib°ÕF J¡≤fiub°Ô° bF ŸbÕŸ°@°≤d Ô°uy°u* J¡∑ fi°o˘ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, o‹¸> ∫°
N<fi‹¸> b_wC J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ ŸJu¡ <ªW tu* w<fiJ¡ ˚Ù <bJ¡°≤ fiFÙ* F°uw° $ Fu ZÙ≤°tıÙ,
oŸ Ÿ‡≈¥dÕ „°˜ J¡°u f≥ªb° J¡≤ N°æ≤ t°u¸>°t°u¸>Ù ı°fiJ¡≤ <k¡≤ w°Ã≈∫Õ Ju¡ ≈∫°ÕÔ°uªfi≈¥bÕJ¡
≈®Ã∫uJ¡ ÿÔ°uJ¡ J¡° <bbuªfi J¡∑<ıÎ $ oŸu N°≈ Ju¡bÔ <•w FÙ fi Ÿt<HÎ, <J¡∏wC f®Ê° N°<Ì
Ìubw°N°u* Ju¡ „°≈ N°æ≤ b≤Ì°fi Ju¡ Ÿt°fi oŸJ¡° k¡Ô Nbÿ∫ ≈®°›w F°uw° Fæ $ t°@C∫Õ wS°
≈t°, ∫tJ¡ N°<Ì NS°ÕÔaJ¡°≤ N°æ≤ „ÆÌ°ÔaJ¡°≤°u* Ÿu <b˚¥<Tw J¡<bw°t∫ N°æ≤ ≤Ÿt∫ ∫F
ŸC∏Ì≤ „°˜ N°∫°Ÿ Ju¡ <ffi° FÙ I°w F°u ı°w° Fæ $ oŸtu* ‹¸>°∏w°u* π°≤° NSÕ J¡° ≈®<w≈°Ìfi
<J¡∫° y∫° Fæ, S°unÙ fF…w ˚Ù ∆∫CÃ≈<Wb°Ô° ≈C”T oŸu _b∫a FÙ ı°fi Ôuw° Fæ $ ı°u oŸu _b∫a
fiFÙ* ı°fi ŸJ¡w°, Ÿu ≈¿^±>w Ju¡ tC©Ÿu oŸJ¡°u ŸCfifi° ª°<FÎ $ oŸJu¡ ŸCfifiu, <bª°≤ J¡≤fiu
N°æ≤ ı°fifiu ≈≤ tfiC‹∫ J¡°u t°us≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ w≈_∫°, º∫°fi, ı≈ N°<Ì <J¡ŸÙJ¡∑ ˚Ù
N°bÿ∫J¡w° fiFÙ* ≤FwÙ, J¡°≤d <J¡ w≈_∫°, º∫°fi, ı≈ N°<Ì J¡° k¡Ô oŸJu¡ k¡Ô Ÿu yw°SÕ
F°u ı°w° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $ oŸ y®∏S J¡° ©¥f NU∫°Ÿ J¡≤fiu Îba ≈Cfi# ≈Cfi# oŸJu¡ ≈∫°ÕÔ°uªfi
Ÿu <ªWŸa_J¡°≤≈¥bÕJ¡ N≈¥bÕ ≈°¿^±>Ã∫ F°uw° Fæ $ ∫Ω<≈ N∏∫ y®∏S°u* Ju¡ NU∫°ŸŸu ˚Ù ≈°¿^±>Ã∫
F°uw° Fæ, wS°<≈ bF <ªWŸa_J¡°≤≈¥bÕJ¡ fiFÙ* F°uw°, oŸ<ÔÎ oŸ y®∏S Ju¡ <bª°≤ Ÿu ı<fiw
≈°¿^±>Ã∫ J¡°u N≈¥bÕ J¡F° Fæ $ ıæŸu Ÿ¥∫°uÕÌ∫ Ÿu <≈„°ª _b∫a fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ tæ* N°æ≤
ıywg oŸ ≈®J¡°≤ J¡° N<w≈®°æ» B‹¸>° N°æ≤ Âÿ∫R¡≈ <≈„°ª Nfi°∫°Ÿ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, NS°Õwg
B‹¸>° N°æ≤ Âÿ∫ Ì°ufi°u* Ju¡ „°∏w F°ufiu Ÿu <ª∏t°` „C] N°Ãt° Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ $ tæ* N°æ≤
ıywg oÃ∫°J¡°≤J¡ ˚®t fi‹¸> F°u ı°w° Fæ, Ju¡bÔ N<@‹™>°fi FÙ „uT ≤F ı°w° Fæ, ıæŸu _b›fi
t°uF Ju¡ I°w F°ufiu ≈≤ bF ˚®t ≈æÌ° fiFÙ* J¡≤w°, bæŸu FÙ ∫F ˚Ù ˚®t ≈æÌ° fiFÙ* J¡≤w° $ ıæŸu
ŸaJ¡v≈ π°≤° <fi<tÕw fiy≤ tu* ≈C”T J¡°u FTÕ N°æ≤ <bT°Ì fiFÙ* F°uwu NS°Õwg ŸaJ¡v≈<fi<tÕw fiy≤
Ju¡ ≈¥dÕw∫° ffi ı°fiu ≈≤ FTÕ fiFÙ* F°uw° N°æ≤ ŸJu¡ ˚*y F°u ı°fiu Ÿu <bT°Ì fiFÙ* F°uw°, bæŸu
ŸyÕ - 18]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
173
FÙ ∫F ıywg˚®t J¡v≈fi°t°` Fæ, ÎuŸ° I°w F°ufiu ≈≤ <k¡≤ ∫F •Ôu„J¡°≤J¡ fiFÙ* F°uw° $ ∫F
<ª` <Ô<©w Ÿ≈Õ Fæ , b°_w<bJ¡ Ÿ≈Õ fiFÙ* Fæ , ∫°u * I°w F°u fi u ≈≤ <ª`Ÿ≈Õ <ª`Ÿ≈Õ Ì„Õfiı<fiw˚∫≈®Ì fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ Âÿ∫R¡≈Ù Ÿ≈Õ J¡° ≈¿≤I°fi F°ufiu ≈≤ ∫F ŸC©≈®Ì NSb°
Ì…#©≈®Ì fiFÙ* F°uw° $ ıæŸu ∫F <ª`<Ô<©w Ÿ≈Õ Fæ, ÎuŸ° I°fi F°ufiu Ÿu <ª` Ÿ≈Õ J¡∑ Ÿ≈Õw°
fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ ŸaŸ°≤ Ju¡ ∫S°SÕ _bR¡≈ J¡° I°fi F°ufiu ≈≤ N<@‹™>°fi≈¿≤„uT≈¥bÕJ¡
ŸaŸ°≤ „°∏w F°u ı°w° Fæ $$19-41$$
∫F ≈®≈aª N<w <b_wÙdÕ Fæ, oŸJ¡° J¡≤°un°u* JC¡Ì°¿Ô∫°u* Ÿu ˚Ù ~>uÌfi fiFÙ* F°u ŸJ¡w° ∫F
Nfi°∫°Ÿ Jæ¡Ÿu fi‹¸> F°uy° ? ÎuŸÙ „aJ¡° J¡≤ I°fi J¡° ≈®˚°b FÙ b柰 Fæ oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu
J¡Fwu Fæ* $
k¥¡Ô°u* N°æ≤ ≈vÔb°u* Ju¡ (fibÙfi ≈W°u* Ju¡) tÔfiu tu* (fi© N°æ≤ ŸCoÕ N°<Ì Ÿu ∏Fu* ~>uÌfiu tu*)
˚Ôu FÙ JC¡~> ≈®∫Ãfi J¡≤fi° ≈nu, ≈≤ ≈≤t≈Ì≈®°<›w tu* w<fiJ¡ ˚Ù ∫Ãfi fiFÙ* J¡≤fi° ≈nw° $$42$$
ÎuŸÙ ∫<Ì f°w Fæ w°u ≈FÔu ≈°æ”T J¡° ŸtSÕfi •∫°u* <J¡∫° ?
I°fi Ju¡ ≈®<wf∏@J¡ ≤°y, NŸa˚°bfi°, <b≈≤Ùw˚°bfi° N°¿Ì ≈C”T°≈≤°@ Ju¡ <fi≤°J¡≤d Ju¡
<ÔÎ ≈°æ”T J¡° ŸtSÕfi <J¡∫° Fæ $ k¥¡Ô J¡∑ ≈°a©CnÙ Ju¡ tÌÕfi tu* ˚Ù Nay°u tu* ∆∫°≈°≤ F°uw° Fæ,
≈≤t°SÕ≈Ì≈®°<›w tu* w°u fC<] ∆∫°≈°≤ J¡° ˚Ù ≤°u@ F°u ı°w° Fæ Nay-≈®Ã∫ay°u* Ju¡ ∆∫°≈°≤ J¡∑ w°u
J¡°æfi J¡Fu ? ŸC©J¡≤ N°Ÿfi tu* fæ™>u F…Î, ∫S°∫°uÀ∫ ˚°uy°u* J¡° ˚°uy J¡≤ ≤Fu, „°˜<bR¡] t°yÕ Ÿu
<btC© Îba Ìu„, J¡°Ô wS° ∫S°∫°uÀ∫ ŸÃŸay Ju¡ NfiCŸ°≤ oŸ „°˜ J¡° wS° ≈<fiTÌg N°<Ì
J¡° ŸC©≈¥bÕJ¡ <bª°≤ J¡≤ ≤Fu ≈C”T J¡°u ŸaŸ°≤R¡≈ •Ôu„ Ÿu tC•w J¡≤ Ìufiub°Ô° f®ÊI°fi ≈®°›w
F°uw° Fæ $ <ıŸJu¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ≈C”T J¡°u <k¡≤ t°w° Ju¡ Ì≤ tu* <fib°Ÿ N°æ≤ ≈®ŸbŸt∫ Ju¡
•Ôu„ fiFÙ* ˚°uyfiu ≈nwu $ ÎuŸu ≈®„aŸfiÙ∫ N°æ≤ ŸCÔ˚ „°˜ Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù ı°u ≈°≈°Ãt° fi≤J¡
N°<Ì •Ôu„°u* Ÿu ˚∫˚Ùw fi F°uJ¡≤ ˚°uy°u* tu* N°Ÿ•w Fæ, bu N@t t°w° Ju¡ tÔ Ju¡ J¡∑nu Fæ*,
fiJ¡° fi°t Ôufi° ˚Ù <ªw fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ bu N°Ãt|°wÙ Fæ* $$43-47$$ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ,
tCHŸu J¡Fu ı° ≤Fu oŸ „°˜ J¡°u N°≈ ŸC<fiÎ, ∫F „°˜ <ıfiJ¡∑ fC<] NÃ∫∏w ≈¿≤„C] Fæ,
fiJ¡° ⁄Ì∫˚¥w Fæ ∫° <bbuJ¡fC<] Ÿu y¨FÙw F°ufiub°Ôu Ÿ°≤w≤ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ª≤tŸÙt°R¡≈ Fæ ∫°
oŸ „°˜ J¡° <bT∫ fC<] Ÿu ˚Ù f»J¡≤ Ÿ°≤w≤ ≈®Ã∫ywg˚¥w N°Ãtw[b Fæ N°æ≤ ∫F I°fi J¡°
<b_w°≤ J¡≤fiub°Ô° Fæ $ <ıŸ ‹¸>°∏w Ÿu ∫F „°˜ ŸCfi° ı°w° Fæ N°æ≤ <ıŸ ŸaJu¡w Ÿu oŸ y®∏S
J¡° ∫S°SÕR¡≈ Ÿu <bª°≤ <J¡∫° ı°w° Fæ, Ÿ Nbw≤<dJ¡° J¡°u N°≈ ŸC<fiÎ $ <ıŸ NSÕ J¡°
NfiC˚b fiFÙ* Fæ, bF NfifiC˚¥w NSÕ Fæ, oŸ „°˜ tu* NfifiC˚¥w NSÕ tu* <ıŸ ‹¸> NSÕ Ÿu
Ÿ°Âÿ∫ Ÿu f°u@ <J¡∫° ı°w° Fæ, f°u@°u≈J¡°≤R¡≈ k¡ÔJ¡°u Ìufiub°Ô° ŸJ¡°u <bπ°fig Ô°uy ‹¸>°∏w
J¡Fwu Fæ* $ (‹¸>°∏w - ‹¸># N∏w# Ÿ°Âÿ∫ fÔufi ≈®J¨¡w°SÕ<fidÕ∫°u ∫ufi Ÿ# $ <ıŸŸu Ÿ°Âÿ∫ Ju¡
fÔ Ÿu ≈®_wCw NSÕ J¡° <fiÿª∫ F°uw° Fæ, bF ‹¸>°∏w Fæ $) Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ ıæŸu ≤°<` tu* ÌÙ≈J¡
Ju¡ <ffi° |≤ tu* ¿_Sw |¸>, ≈¸> N°<Ì ≈Ì°S°u˘ J¡° ≈¿≤I°fi fiFÙ* F°uw° bæŸu F٠‹¸>°∏w Ju¡ <ffi°
N≈¥bÕ (NfifiC˚¥w) NSÕ J¡° ≈¿≤I°fi fiFÙ* F°uw° $$48-51$$
174
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
‹¸>°∏w°u* tu* <bÔ<sw Ÿ°Âÿ∫ Ju¡ <bbuJ¡ Ju¡ <ÔÎ Ã∫°≠∫ Na„ J¡°u <Ì©Ô°wu Fæ* $
Fu J¡°JC¡Ã_S, <ıfi <ıfi ‹¸>°∏w°u* π°≤° tæ* N°≈J¡°u f°u@ J¡≤w° Fq≥ bu Ÿf _t≤d (ı∏tb°fig)
NwÎb <tØ∫° Fæ*, I°w∆∫ ≈≤t°SÕ ŸÃ∫ N°æ≤ J¡°≤d ≤<Fw (<fiÃ∫) Fæ $ <tØ∫°˚¥w <t\>Ù,
ŸCbdÕ N°<Ì Ÿu ffiu F…Π‹¸>°∏w°u* Ÿu f®Ê J¡° f°u@ J¡≤°∫° ı°w° Fæ $ oŸŸu ı∏t[b N°<Ì
‹¸>°∏w@tÕ Fu∫ Fæ*, ∫F <fi‹J¡TÕ <fiJ¡Ô° $$52$$
≈≤f®Ê Ju¡ ‹¸>°∏w°u* tu* FÙ ∫F <fi∫t Fæ, N∏∫ ‹¸>°∏w°u* tu* ∫F <fi∫t Ô°y¥ fiFÙ* Fæ $ - ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
Ju¡bÔ ÎJ¡ ≈≤f®Ê J¡°u ~>°unJ¡≤ Ÿ‡≈¥dÕ ≈t°fi N°æ≤ ≈tu∫°u* J¡° J¡°∫ÕÃb, J¡°≤dÃb N°<Ì
Ÿu ŸÂÿ∫ ≈FÔu J¡F° y∫° Fæ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ ıæŸu <bª°≤ N°<Ì Ÿu <f‡fJ¡° y®°FJ¡ I°fi Ã≈∏fi
F°uw° Fæ ∫F J¡F° ı°w° Fæ, bæŸu I°fi Ÿu <f‡f Ã≈∏fi F°uw° Fæ, ∫F fiFÙ* J¡Ffi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡
f®Ê J¡∑ Ã≈<W fiFÙ* J¡F ŸJ¡wu Fæ* $$53$$
ı°u ≈¥bÕ ÿÔ°uJ¡ tu* "≈≤t f®Ê J¡°u ~>°un J¡≤' J¡F° Fæ, Ÿu <b„uTR¡≈ Ÿu _≈‹¸> J¡≤wu Fæ* $
tæ* ∫F°≥ f®Ê°u≈Ìu„ tu* N°≈Ÿu ı°u ‹¸>°∏w J¡Fw° Fq≥, Ÿtu* ÎJ¡ Ìu„ J¡° Ÿ°@‡∫Õ ÔuJ¡≤
≈®_wCw NSÕ J¡° <fidÕ∫ <J¡∫° ı°w° Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ ıyÌgR¡≈ <bbwÕ Ju¡ N<@‹™>°fi f®Ê Ju¡
f°u@fi tu* Ÿ≈ÕR¡≈ <bbwÕ Ju¡ N<@‹™>°fi J¡° f°u@J¡ ≤≠ıC‹¸>°∏w N<@‹™>°fi J¡° <bbwÕ F°uw° Fæ,
Ju¡bÔ oŸÙ ÎJ¡ Na„ tu* <Ì∫° ı°w° Fæ, Ì°‹¸>Õ<∏wJ¡ f®Ê tu* ≤Ffiub°Ôu ¿fiÃ∫Ãb, ŸC<©Ãb N°<Ì
Ÿ‡≈¥dÕ Na„°u* tu* fiFÙ* $$54$$
‹¸>°∏w J¡° ÎJ¡ Ìu„ tu* FÙ y®Fd •∫°u* F°uw° Fæ ? ÎuŸÙ J¡°uoÕ „aJ¡° fi J¡≤ fæ™>u, oŸ<ÔÎ
Ÿb°˘„ tu* Ÿ°Âÿ∫ J¡∑ ≈®<Ÿ<] FÙ fiFÙ* Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
∫F°≥ f®Êw[b Ju¡ I°≈fi tu* ı°u-ı°u ‹¸>°∏w <Ì∫° ı°w° Fæ bF _b›fi tu* ≈®wÙw ≈Ì°SÕ J¡∑
fi°o˘ <tØ∫°˚¥w ıywg Ju¡ N∏wyÕw FÙ Fæ b°_w<bJ¡ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ÌqŸ≤Ù ≈≤t°SÕŸÃ∫ N°æ≤
<ªÌ°fi∏Ì_bR¡≈ b_wC Fæ FÙ fiFÙ*, ∫F N°„∫ Fæ $$55$$ ÎuŸ° F°ufiu ≈≤ <fi≤°J¡°≤ f®Ê tu* Ÿ°J¡°≤
‹¸>°∏w Jæ¡Ÿu ? f®Ê Ÿ<πwÙ∫ Fæ ∫° N<πwÙ∫ ? ∫<Ì Ÿ<πwÙ∫ Fæ, w°u <Ÿ]°∏w J¡∑ F°<fi
F°uyÙ $ ∫<Ì N<πwÙ∫ Fæ, w°u yC”, „°˜ N°<Ì Ju¡ N˚°b Ÿu I°fi J¡∑ Ã≈<W fiFÙ* F°uyÙ, oŸ
≈®J¡°≤ Ju¡ <bJ¡v≈°u* Ÿu Ã≈∏fi t¥©Õıfi°u* J¡∑ <•w∫°u* J¡°u NbŸ≤ fiFÙ* <tÔw° $$56$$
oŸŸu ‹¸>°∏w Ju¡ NfiCt°fi π°≤° f°u@J¡ F°ufiuŸu ‹¸>°∏w, FuwC, ∆∫°<›w N°<Ì Ju¡ <tØ∫° F°ufiu
≈≤ ∆∫°›∫Ãb°<Ÿ<], _bR¡≈°<Ÿ<] oÃ∫°<Ì N°æ≤ ≈®≈aª Ÿu Ÿ‡f∏@ ≤©fiub°Ôu FuwCN°u* Ÿu ŸÃ∫Ãb
N°<Ì Ju¡ Ÿ°@fitu* <bR¡]Ãb N°<Ì FuÃb°˚°Ÿw° Ju¡ ≈®∫°uıJ¡ Ì°uT F°uyu, ∫°u* w°<JÕ¡J¡°u* J¡°u <bb°Ì
Ju¡ <ÔÎ NbŸ≤ ˚Ù fiFÙ <Ì∫° y∫°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
N<Ÿ], <b”] N°<Ì ÌqTd Ìufiu tu* Ìs w°<JÕ¡J¡°u* Ju¡ ‹¸>°∏w-Ì°uT°u* Ÿu, ÌqTdÙ∫ ıywg Ju¡
_b›fiwCv∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d, b_wC tu* JC¡~> ˚Ù Ì°uT fiFÙ* F°uw° $ Ÿ°º∫ J¡∑ <Ÿ<] F°ufiu wJ¡ FuwC
N°<Ì ıywg Ju¡ ≈Ì°S°u˘ tu* ı°u f°uº∫f°u@J¡-∆∫bF°≤ F°uw° Fæ, bF ∆∫°bF°¿≤J¡ ŸÃ∫w°t°` Ÿu
˚Ù Ã≈∏fi F°u ı°w° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$57$$
ŸyÕ - 18]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
175
FuwC N°<Ì ˚¥w ıywg J¡∑ _b›fi°u≈tw° J¡° Ÿ°@‡∫Õ≈®Ì„Õfi π°≤° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
Ã≈<W Ju¡ ≈¥bÕJ¡°Ô tu* N°æ≤ <bfi°„ Ju¡ W≤J¡°Ô tu* Nb_wC˚¥w (N˚°by®_w) ∫F
ıywg bwÕt°fiJ¡°Ô tu* ˚Ù <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ Nb_wC˚¥w FÙ Fæ, Nw# ıæŸu ı°y®wg ≈Ì°SÕ Fæ* bæŸu
FÙ _b›fi ≈Ì°SÕ ˚Ù Fæ*, Ì°ufi°u* tu* <tØ∫°Ãb J¡° Ÿ°‡∫ Fæ, ∫F f°w f°ÔJ¡°u* wJ¡ J¡∑ ŸtH tu*
N° ŸJ¡wÙ Fæ $$58$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ ≈®<w˚°<ŸJ¡ ŸW°b°Ôu _b›fi Ÿu ∆∫°bF°¿≤J¡ ŸW°b°Ôu J¡∑ wCÔfi° Jæ¡Ÿu
F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? oŸ ≈≤ fi Ì°ufi°u* tu* ≈≤_≈≤ J¡°∫ÕJ¡°≤dw° Ju¡ ≈®Ì„Õfi Ÿu N°æ≤ Ô°æ<J¡J¡ ∆∫bF°≤
Ÿu wCÔfi° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ı°y®wgJ¡°Ô tu* <bı∫∫°`° J¡≤fiÙ ª°<FÎ NSb° fiFÙ*, ∫°u* ∫°`° Ju¡ <bT∫ tu* Ÿ∏ÌuF F°ufiu
≈≤ Ìubw°≈®°SÕfi°≈¥bÕJ¡ Ÿ°u∫u F…Î ≈C”T J¡° _b›fi tu* ∫°`° J¡≤fiÙ ª°<FÎ ÎuŸ° ŸaJ¡v≈ F°ufiu ≈≤
<ª≤J¡°Ô wJ¡ ≈¥ı°, t∏`ı≈, _wC<w N°<Ì Ÿu <bı∫∫°`° Ju¡ NfiCJ¥¡Ô b≤ <tÔfiu ∫° „`CN°u*
Ju¡ ≈®<w tC<fi„°≈ N°<Ì Ìu©fiu ≈≤ ≈®°w#J¡°Ô ∫°`° J¡≤fiu Ÿu „`CN°u* ≈≤ <bı∫ Ìu©Ù ı°wÙ
Fæ N°æ≤ _b›fi tu* N°æT<@J¡∑ ≈®°<›w Ÿu ı°y®w°b_S° tu* ≤°uy„°¿∏w Ìu©Ù ı°wÙ Fæ $ ∫°u*
_b›fiŸ°Âÿ∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡∑ ∆∫b_S° _b›fiR¡≈ FÙ Fæ, NwÎb ı°y®wg tu*
_b›fi‹¸>°∏w ∫S°SÕ FÙ Fæ* $ t°us Ju¡ ≈°∫°u* J¡∑ ≤ªfi° J¡≤fiub°Ôu tF°tC<fi b°vtÙ<J¡ ıÙ fiu
N∏∫ ˚Ù ≈¥bÕ ≤°t°∫d N°<Ì <ıfi y®∏S°u* J¡∑ ≤ªfi° J¡∑ Fæ, fitu* ˚٠‹¸>°∏w°u* J¡∑ f°uº∫ Ju¡
Ÿ°‡∫ Ju¡ f°u@fi tu* ∫FÙ Ju¡bÔ ÎJ¡ ∆∫b_S° ≈®<Ÿ] Fæ NS°Õwg <ıŸ Na„ tu* Ÿ°‡∫ Ÿa˚b F°u
ŸÙ Na„ Ju¡ Ÿ°‡∫I°≈fi tu* ∆∫b_S° ≈®<Ÿ] Fæ $$59-60$$
J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ ∫<Ì ÎuŸ° Fæ, w°u oŸ y®∏S Ju¡ Z°uw°, ıywg J¡∑ ı°u _b›fi wCv∫w° J¡FÙ yoÕ Fæ,
Ÿu ŸFŸ° •∫°u* fiFÙ* ı°fi Ôuwu, oŸ <bT∫ tu* <bb°Ì •∫°u* J¡≤wu Fæ* ? oŸ ≈≤ Nº∫°Ãt„°˜ Ju¡
Zbd Ÿu Ã≈∏fi Ÿa_J¡°≤ fi F°ufiuŸu ∏Fu* ıywg tu* ŸÃ∫Ãb-˚®t Fæ, Nw# ∏Fu* „Ù|® ıywg J¡∑
_b›fiwCv∫w° ≈®wÙw fiFÙ* F°uwÙ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Ÿ‡≈¥dÕ „°˜ ŸCfifiu ≈≤ ıywg J¡∑ _b›fiwCv∫w° I°w F°uwÙ Fæ, ŸJ¡° f°u@ „Ù|® fiFÙ*
J¡≤°∫° ı°w°, •∫°u*<J¡ b°dÙ J®¡t„# N≈fi° J¡°∫Õ J¡≤wÙ Fæ $ „°˜Zbd tu* ı°u Ô°uy N°Ô_∫
J¡≤wu Fæ*, ∏Fu* ıywg J¡∑ _b›fiwCv∫w° ≈®wÙw fiFÙ F°uwÙ, ∫F ˚°b°SÕ Fæ $ ª¥≥<J¡ ∫F ıywg
_b›fi, tfi°u≤S N°æ≤ º∫°fi Ÿu J¡<v≈w fiy≤ Ju¡ ŸÂ„ Fæ oŸ<ÔÎ bu F٠‹¸>°∏w ∫F°≥ ≈≤ <Ì∫u
y∫u Fæ*, N∏∫ fiFÙ* $$61,62$$
∫<Ì ıywg tu* _b›fi°<Ì Ì‹¸>°∏w Ìufiu ≈≤ Ÿb°˘„ tu* Ÿ°@‡∫Õ <bb<sw F°u, w°u f®Ê tu* ˚Ù
J¡¸>J¡, JC¡^±>Ô N°<Ì Ju¡ ≈°Ì°fi ŸCbdÕÕ J¡° ‹¸>°∏w Ìufiu ≈≤, ŸCbdÕ J¡∑ŸÙ ≈¿≤d°<tw° •∫°u* fi
<bb<sw F°uyÙ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
f°u@ Ju¡ <ÔÎ N≈¿≤d°tÙ f®Ê tu* ı°u ≈¿≤d°tÙ ŸCbdÕ N°<Ì J¡° ‹¸>°∏w <Ì∫° ı°w° Fæ,
bF°≥ ≈≤ ≈t°≈®∫C•w ≈®∫Ãfi°u* Ÿu Ÿb°˘„tu* Ÿ°Âÿ∫ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ ˚°b ∫F <J¡ "wÌuwwg
f®Ê°≈¥bÕtfi≈≤tf°fltg', "ÎJ¡tub°<πwÙ∫tg' oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* Ÿu <ªwg „<•w Ju¡ ≈¿≤d°t „¥∏∫,
176
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
≈®<wŸaJ®¡t≤<Fw, „C] N°æ≤ Nfi∏w F°ufiu, "N∆∫•w°u&∫t<ª∏Ã∫°u&tg' oÃ∫°<Ì _t¨<w∫°u* Ÿu NŸay,
Ì°ŸÙfi f®Ê tu* ≈¿≤d°t FuwC J¡° _≈„Õ fi F°ufiu N°æ≤ <ªwg J¡° ın Ju¡ N°J¡°≤ tu* F°ufi° Ÿa˚b
fiFÙ* Fæ oÃ∫°<Ì ∫C<•w∫°u* Ÿu f®Ê J¡° ≈¿≤d°t fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N≈¿≤d°tÙ f®Ê tu* ı°u ≈¿≤d°tÙ
ŸCbd°Õ<Ì Ju¡ wCv∫ J¡°≤dw°J¡∑ ≈t° ÌÙ ı°wÙ Fæ bF°≥ ≈≤ ≈t°≈®∫C•w ≈®∫Ãfi°u* Ÿu ˚Ù Ÿb°˘„
tu* Ÿ°@‡∫Õ J¡° Ô°˚ F°ufi° Ÿa˚b fiFÙ* Fæ $$63$$
•w NSÕ J¡°u FÙ _≈‹¸> J¡≤wu Fæ* $
<bb°Ì≤<Fw fC<]t°fig ≈C”T J¡°u f°u@ Ju¡ <ÔÎ ≈t°fi Ÿu ≈tu∫ J¡° ÎJ¡ Na„ tu* Ÿ°@‡∫Õ
_bÙJ¡°≤ J¡≤fi° ª°<FÎ $$64$$
Ô°uJ¡ tu* ˚Ù "t<d ÌÙ≈J¡ Ju¡ ŸÂ„ <Ì©°oÕ ÌuwÙ Fæ' oÃ∫°<Ì _SÔ tu* N<bb<sw Na„ J¡°
Ÿ°Âÿ∫I°fi fiFÙ* Ìu©° ı°w°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
≈Ì°S°u˘ Ju¡ ≈®Ì„Õfi tu* ≈®J¡°„t°`R¡≈ ÌÙ≈J¡ Ju¡ <Ÿb° _S°fi (<Ì∫°), wuÔ, fWÙ N°<Ì
<J¡ŸÙJ¡° ≈∫°uy fiFÙ* F°uw° $ ÎJ¡Ìu„ tua Ÿ°Âÿ∫ F°ufiu Ÿu ≈t°fi ≈tu∫ J¡° I°fi J¡≤°w° Fæ;
ıæŸu "t<dÌÙÕ≈ ob' (t<d ÌÙ≈J¡ Ju¡ Ÿt°fi Fæ) oŸ ̨‹¸>°∏w Ÿu ≈t°fi ÌÙ≈ Ju¡bÔ ≈®˚° Ÿu
(≈®J¡°„ Ÿu) ≈tu∫ t<d J¡° f°u@ J¡≤° Ìuw° Fæ $$65$$
oŸ „°˜ Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ Â‹¸>°∏w°u* J¡° ≈∫°uy J¡Fwu Fæ* $
‹¸>°∏w Ju¡ Na„t°` Ÿu f°uº∫ J¡° (Iu∫ f®Ê J¡°) f°u@°uÌ∫ F°ufiu ≈≤ "w[bt<Ÿ' N°<Ì
tF°b°•∫°u* Ju¡ NSÕ Ju¡ <fiÿª∫ J¡° ≈°Ìu∫R¡≈ Ÿu y®Fd J¡≤fi° ª°<FÎ $ ˚°b ∫F <J¡ _b›fi
N°¿Ì ‹¸>°∏w°u* Ÿu ıywg J¡° <tØ∫°Ãb ≈®wÙw F°ufiu ≈≤ ıÙb°Ãt° Ju¡ N°J¡°„, Ÿ¥∫Õ N°<Ì Â‹¸>°∏w°u*
Ju¡ N°æ≤ f®Ê Ju¡ <t\>Ù, ŸCbdÕ N°<Ì Â‹¸>°∏w°u* Ju¡ ˚Ù ≈Ì°SÕ≈¿≤„°u@fi π°≤° f°uº∫R¡≈ Ô‚∫ NSÕ
Ju¡ <ÔÎ N°æ≤ ŸJ¡° f°u@ F°ufiu ≈≤ J¡°∫ÕŸ<Fw N<bΩ° Ju¡ <bfi°„ Ju¡ <ÔÎ Nbÿ∫ ≈°Ìu∫ F°ufiu
Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ ZC<w, N°æ≤ „°˜°u* Ju¡ tF°w°Ã≈∫Õ J¡° <bT∫ "NFa f®Ê°<_t' (tæ* f®Ê Fq≥) oŸ ≈®J¡°≤
J¡° tF°b°•∫ Ju¡ NSÕ J¡° <fiÿª∫ y®°fl Fæ $$66,67$$
"tæ* y°u≤° Fq≥, _S¥Ô Fq≥' oÃ∫°<Ì ≈®Ã∫s Ÿu, N°æT@≈°fi, N°≤°uÀ∫Ô°˚ N°<Ì ≈®b¨<W Ju¡
k¡ÔÌ„ÕfiR¡≈ <Ô*y Ÿu, N∏∫ Ju¡ ∆∫bF°≤ Ju¡ Ÿ°‡∫R¡≈ ≈t°fi Ÿu, Ÿ‡≈¥dÕ ∆∫°bF°¿≤J¡
tF°ıfib°•∫°u* Ÿu, "f®°Êd°u ∫ıuwg' (f®°Êd ∫I J¡≤u) oÃ∫°<Ì ZC¿w, _t¨<w, @tÕ„°˜°u* wS°
NfiuJ¡ w°<JÕ¡J¡°u* J¡∑ ∫C<•w∫°u*Ÿu ÌuF N°æ≤ ŸŸu <˚∏fi J¡w¨ÕÃb, ˚°uK¨¡Ãb _b˚°bb°Ô° N°Ãt°
ı°fi° ı°w° Fæ, ÎuŸÙ ≈¿≤<_S<w tu* ≈®Ã∫s N°<Ì NfiuJ¡ ≈®t°d°u* Ÿu <b”] NSÕJ¡° Ju¡bÔ
tF°b°•∫ Ÿu Jæ¡Ÿu y®Fd J¡≤wu Fæ*, ÎuŸÙ N°„aJ¡° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
JC¡w°<JÕ¡J¡w° J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ <bπ°fi°u* Ju¡ NfiC˚bJ¡° N≈Ô°≈ J¡≤fiub°Ôu N≈<b`
ÌuF°Ãt˚°b<bT∫J¡ F°ufiu N°æ≤ N≈<b` JC¡Wu, Ÿ¥N≤ N°<Ì J¡∑ ∫°u<fi≈®Ì F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N≈<b`
<bJ¡v≈°u* Ÿu NS°Õwg f®Ê ≈®t°d Ÿ<Fw Fæ ∫° ≈®t°d ≤<Fw ? ∫<Ì Ÿ≈®t°d Fæ, w°u Nπæw J¡∑
F°<fi F°uyÙ, ∫<Ì N≈®t°d Fæ, w°u ≈®tu∫ J¡∑ F°<fi F°uyÙ oÃ∫°<Ì <bJ¡v≈°u* Ÿu ≈≤t ≈C”T°SÕ J¡°u
≈®°›w J¡≤°fiub°ÔÙ ≈®fC]w° J¡° <bfi°„ fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ $ ÌuF N°<Ì tu* ¿ıŸ ≈®J¡°≤ N°ÃtÃb
ŸyÕ - 19]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
177
J¡° NŸa˚b Fæ, bF ≈®J¡°≤ N°yu J¡F° ı°∫uy° $$68$$
Ÿ˚Ù Ô°uy ≈®<wf∏@„¥∏∫ _buh~>°<bF°≤ı<fiw ŸC© Ju¡ ≈®°SÙÕ Fæ*, Nw# Ì∫°ÔC ≈≤t<FwæTÙ
ª°b°ÕJ¡ N°<Ì J¡° wS° ˜Ù, ≈C”T, <t` N°<Ì J¡° <b<b@ <b<ª` ‹¸>˚°uyŸC©ıfiJ¡ _b°˚°<bJ¡
_b≈®Ù<w Ju¡ <bT∫°u* tu* ≈®bwÕJ¡ ŸaŸ°≤ tu* Ÿ°≤w° N°<Ì J¡° ≈®<w≈°ÌJ¡ bªfi Jæ¡Ÿu Fu∫ Fæ ?
w≈_∫°ı<fiw •Ôu„, Ÿa∫t, @fi∆∫∫ wS° ≈¿≤Zt J¡≤°fiub°Ôu; o‹¸> ≈C`, @fi, ˜Ù N°<Ì J¡°
<b∫°uy J¡≤°fiub°Ô° wS° Ÿa∏∫°Ÿ <˚s°¸>fi N°<Ì Fı°≤°u* ‹¸> NfiS°u˘ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ <fi<bÕT∫
N°Ãtt°`≈¿≤„uTR¡≈ ≈≤t Ì°¿≤B∫˚¥w t°usk¡Ô J¡°u Ìufiub°ÔÙ ıÙbf®Ê J¡∑ ÎJ¡w° J¡° f°u@J¡
F°ufiu Ÿu „`C Ju¡ b°•∫ Ÿu wCv∫ Nªuwfi ZC<w≈®<w≈°<Ìw tF°b°•∫ Jæ¡Ÿu ≈°Ìu∫ Fæ, ÎuŸÙ „aJ¡°
F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
™>ÙJ¡ Fæ, <bª°≤ fi J¡≤fiu Ÿu FÙ b柰 ≈®wÙw F°uw° Fæ $ N°≈°ww# bæ¿≤R¡≈ Ÿu I°w F…Î buÌ J¡°
b°•∫ <bª°≤ Ÿu w°u <fiÃ∫ ¿fi≤<w„∫ N°fi∏Ì N°ÃtR¡≈ ≈≤t≈C”T°SÕ J¡° NfiC˚b J¡≤°fiub°Ô°
Fæ, Nw# NfiC˚b<fi‹™> Ft Ô°uy°u tu*, bF Ÿ‡≈¥dÕ ≈®t°d°ua tu* Ÿb°uÕWt Fæ, ∫°u* Ÿt°Âw Fæ $ ≈≤t°SÕ˚¥w
bæ<ÌJ¡ ≈C”T°SÕ Ÿu <b≤<Fw bªfi ∫<Ì ≈≤t <≈®∫ ˜ÙJ¡° ˚Ù J¡F° F°u, w°u t≤d, fi≤J¡, N°<Ì
NfiuJ¡ NfiS°u˘ J¡° FuwC F°ufiu Ÿu ≈®Ô°≈t°` FÙ Fæ, bF fi w°u buÌ Fæ, fi N°›w ≈C”T J¡° b°•∫ Fæ
N°æ≤ fi ≈®t°d FÙ Fæ $$69$$
∫<Ì ÎuŸÙ f°w Fæ, w°u J¡<≈Ô, J¡d°Ì, ıæ<t<fi N°<Ìfiu buÌ°SÕ Ju¡ I°w° F°ufiu ≈≤ ˚Ù,
≈C”T°SÕ N°æ≤ ŸJu¡ ≈°∫˚¥w w[b J¡° <fiR¡≈d N∏∫S° FÙ Jæ¡Ÿu <J¡∫° N°æ≤ N°≈ N∏∫S°
FÙ ŸJ¡° <fiR¡≈d Jæ¡Ÿu J¡≤ ≤Fu Fæ*, N°≈Ju¡ J¡Sfi tu* J¡°æfi-ŸÙ <bÔsdw° Fæ ? ÎuŸÙ „aJ¡°
F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, <ıŸ fC<]Ÿu w[bŸ°s°ÃJ¡°≤ı<fiw ıÙb∏tC<•wR¡≈ „C˚ ˚°À∫ F°uw°
Fæ, bæŸÙ Ft°≤Ù fC<] Fæ, Ÿ fC<] Ÿu ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu N≈≤°us°fiC˚b∫°uÀ∫ ≈≤t≈C”T°SÕ <ıŸŸu
≈®°›w F°uw° Fæ, bæŸÙ Ÿ‡≈¥dÕ ZC<w∫°u* J¡∑-N°º∫°<ÃtJ¡ „°˜°u*J¡∑-ÎJ¡ b°•∫w° (ÎJ¡ tF°b°•∫
Ju¡ NSÕ tu* ≈∫ÕbŸ°fi) k¡<Ôw F°uwÙ Fæ $ ŸŸu <˚∏fi ZC<w Ju¡ w°Ã≈∫Õ J¡° N<bT∫, Ju¡bÔ wJÕ¡
N°<Ì Ÿu FÙ ≈C‹¸> (<bJ¡<Ÿw) Ÿ°a¶∫, J¡d°Ì N°<Ì J¡° I°fi Fæ $ Ft°≤° ≈®t°d ŸŸu ŸbÕS°
<bÔsd tF°b°•∫°SÕR¡≈ N≈≤°us°fiC˚b ∫°uÀ∫ NSÕb°Ô° Fæ, fiJ¡° b柰 fiFÙ* Fæ $ ˚°b ∫F
<J¡ fiJ¡∑ t<w JC¡wJ¡°u˘ Ÿu JC¡<^™>w F°u yoÕ Fæ, NwÎb bu ZC<w Ju¡ w°Ã≈∫Õ J¡° <fiÿª∫ J¡≤fiu ∫°uÀ∫
fC<] Ÿu <b≤<Fw Fæ $$70$$
N™>°≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
∏fiÙŸb°≥ ŸyÕ
‹¸>°∏w Ju¡ NSÕ<fiR¡≈d Ju¡ <ŸÔ<ŸÔu tu* <fiÃ∫ N≈≤°us B‹¸>°,
Âÿ∫ N°<Ì Ju¡ Ÿ°sÙ f®ÊR¡≈ ≈®t°dw[b J¡° „°u@fi $
≈®°Ÿa<yJ¡w° ŸtSÕfi J¡≤ ŸŸu Ÿ‡f] ≈®t°dw[b J¡° <fidÕ∫ J¡≤fiu Ju¡ oh~C>J¡ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ
178
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ Na„ J¡° <b„uTR¡≈ Ÿu ≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiu J¡∑ <bbs° F°u, ŸÙŸu
Ÿ°Âÿ∫ Ÿf ≈t°fi°u* tu* y¨FÙw F°uw° Fæ, ≈t°fi N°æ≤ ≈tu∫ tu* ŸbÕS° Ÿ°Âÿ∫ F°ufiu ≈≤ ≈t°fi
N°æ≤ ≈tu∫ tu* •∫° N∏w≤ ≤Fuy° ? ˚°b ∫F <J¡ <b„uT, Na„ tu* FÙ Ÿ°Âÿ∫ y¨FÙw F°uw° Fæ,
N∏∫S° "y°∫ Ju¡ Ÿt°fi y°∫ Fæ' oÃ∫°<Ì _S°fi tu* ı°<w N°<Ì Ÿu ˚Ù Ÿ°Âÿ∫ J¡∑ <bbs° F°ufiu
≈≤ ˚uÌ fi F°ufiu Ÿu ≈t°fit°` J¡° h~>uÌ F°u ı°∫uy° $$1$$
‹¸>°∏w fC<] J¡° k¡Ô J¡Fwu Fæ* $
wwg N°æ≤ Ãba ≈Ì°SÕ Ju¡ ≈¿≤„°u@fi Ju¡ ≈∫°uyÙ wwg-wwg ‹¸>°∏wfC<] F°ufiu ≈≤ N<πwÙ∫
I°fi_bR¡≈ N°Ãtw[bR¡≈ „°˜°SÕ J¡° (Ÿ‡≈¥dÕ buÌ°∏w°u* Ju¡ w°Ã≈∫ÕJ¡° <bT∫ F°ufiu Ÿu N°Ãtw[b
„°˜°SÕ Fæ) I°fi F°ufiu Ÿu NS°Õwg N<πwÙ∫ N°Ãtw[b<bT∫J¡ N©^±>°J¡°≤ b¨<W J¡° Ì∫
F°ufiuŸu ŸŸu N<˚∆∫•w tF°b°•∫°SÕ˚¥w f®Ê_bR¡≈ Ÿu FÙ ˚ÔÙ ˚°≥<w <Ÿ] NI°fi N°æ≤
ŸJu¡ J¡°∫Õ J¡° <bfi°„R¡≈ <fib°Õd F°uw° Fæ $ bFÙ <fib°Õd ‹¸>°∏wfC<] J¡° k¡Ô J¡F° ı°w° Fæ $
oŸ<ÔΠ‹¸>°∏w N°æ≤ Ì°‹¸>°Õ¿∏wJ¡°u* Ju¡ <b<b@ <bJ¡v≈°u* J¡° NS°Õwg ‹¸>°∏wJ¡° Ì°‹¸>°Õ<∏wJ¡ Ÿu
˚uÌ N°æ≤ ‹¸>°∏w tu* Ì°‹¸>°Õ<∏wJ¡ Ju¡ ≈®ªC≤@tÕb[bJu¡ ≈®ŸaıJ¡-•∫° ∫F ‹¸>°∏w Ÿb°˘„ tu* Fæ,
∫° JC¡~> @t°u˘ Ju¡ Na„tu* oÃ∫°<Ì-<bJ¡v≈°u* J¡° J¡°uoÕ ≈®∫°uıfi fiFÙ* Fæ $$2$$
w°u <J¡ŸŸu ≈®∫°uıfi Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ <J¡ŸÙ ∫C<•w Ÿu (≈Ì°SÕ, Ô‚∫°SÕ N°æ≤ w°Ã≈∫°ÕSÕ Ju¡ I°fi Ju¡ NfiCJ¥¡Ô ∫C<•w Ÿu)
tF°b°•∫°SÕ J¡° Ÿt°Z∫ J¡≤fi° ª°<FÎ $$3$$
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ Ÿ‡≈¥dÕ ŸaŸ°≤ J¡∑ „°<∏w F°ufiu ≈≤ ŸJu¡ N∏wyÕw ‹¸>°∏w, ∫C<•w
N°<ÌJ¡° ˚Ù f°@ F°ufiuŸu fitu* N˚°Ÿw° F°uyÙ, ÎuŸÙ N°„aJ¡° ≈≤ k¡Ô<Ÿ¿] Ju¡ ≈ÿª°wg Ÿ°@fi
J¡∑ s<w F°ufi° J¡°uoÕ Ì°uT fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈ „°<∏w J¡°u ≈≤t J¡v∫°d Ÿt<HÎ, ŸÙJ¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ ∫Ãfi
J¡∑<ıÎ $ ˚°uıfi∫°uÀ∫ ˚°w ∫<Ì ≈J¡ y∫°, w°u ŸJu¡ ≈°J¡ tu* Ÿ°@fi˚¥w ‹¸>°∏w N°<Ì Ju¡
<tØ∫° F°ufiu Ÿu •∫° s<w Fæ ? $$4$$
"N°æT@a <≈f ˚®°wC¿≤b wu <„©° b<@Õ‹wu' (N°æT<@ ≈ÙN°u, ˚°oÕ Ju¡ Ÿt°fi wC‡F°≤Ù ˚Ù <„©°
f» ı°∫uyÙ) oŸ ≈®J¡°≤ f°ÔJ¡ J¡∑ N°æT¿@ ≈Ùfiu tu* ≈®b¨<W Ju¡ J¡°≤d N°æ≤ <„©° J¡∑ b¨<] tu*
NJ¡°≤d, o‹¸> Ÿ°@fi F°ufiu Ÿu, ÎJ¡ Na„ tu* ŸÂ„ ≈t°fi N°æ≤ ≈tu∫°u* Ÿu f°ÔJ¡ J¡°u N°æT<@≈°fi
tu* o‹¸>Ÿ°@fiw°I°fi Ju¡ (N°æT<@ ≈Ùfiu Ÿu tu≤° <Fw F°uy° oÃ∫°J¡°≤J¡ I°fi Ju¡) <ÔÎ ıæŸu Ô°uJ¡
tu* ≈t° ÌÙ ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ ÎJ¡ Na„ Ÿu ŸÂ„ N≈¿≤d°tÙ N°æ≤ ≈¿≤d°tÙ ≈t°fi N°æ≤
≈tu∫°u* Ÿu I°w∆∫ Ÿwg ≈Ì°SÕ Ju¡ f°u@ Ju¡ <ÔÎ ≈t° ÌÙ ı°wÙ Fæ $$5$$
≈®J¨¡w _SÔ tu* ≈∫C•w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Nfi°Ãt<bT∫J¡ ‹¸>°∏w Ìu ≤Fu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u „°<∏w N°<Ì J¡∑ ≈®°¿›w tu* ≈®b¨W J¡≤wu Fæ* $
<bbuJ¡„¥∏∫ fC<] b°Ôu ≈C”T J¡°u oŸ ŸaŸ°≤ tu*, ≈ÃS≤ J¡∑ ª\>°fi Ju¡ fÙª tu* Ã≈∏fi NÃ∫∏w
t°u¸>u N∏@u tui>J¡ Ju¡ Ÿt°fi ˚°uy°ua tu* N°Ÿ•w fiFÙ* F°ufi° ª°<FÎ, <J¡∏wC „°<∏w N°<Ì Ju¡ Ô°˚ Ju¡
ŸyÕ - 19]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
179
<ÔÎ ≈®∫Ãfi J¡≤fi° ª°<FÎ $$6$$ oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ ‹¸>°∏w°u* π°≤° f°u<@w, ≈C”T J¡°u ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡
≈≤t ≈Ì ≈®°›w J¡≤fi° ª°<FÎ N°æ≤ „°¿∏w≈®Ì „°˜°u* Ju¡ NSÕ J¡° ≈¿≤I°w° wS° <bª°≤b°figg
F°ufi° ª°<FÎ $ Ÿwg-„°˜°u* Ju¡ ≈Ìu„, Ÿ≠ıfiw°, fC<], „°˜I N°æ≤ N°ÃtI°<fi∫°u*Ju¡ Ÿt°yt
Ÿu ≈¥bÕ ≈¥bÕ N∏w≤ay Ÿ°@fi J®¡t Ÿu ∫C•w @t°u˘ (") yC”Ÿub° N°¿Ì Ju¡ ≈∫°uyÙ @fi°u* N°æ≤
„°˜ Ju¡ w°Ã≈∫Õ<bT∫Ù˚¥w NS°u˘ Ju¡ ≈°ıÕfiR¡≈ J¡tÕ tu* wÃ≈≤ fC<]t°fig ≈C”T J¡°u wfwJ¡
<bª°≤ J¡≤fi° ª°<FÎ ıfwJ¡ <J¡ ≈C fi # fi‹¸> fi F°u fi u b °ÔÙ ªwC S Õ ≈ Ìfi°tJ¡ ($ )
(Ÿ›wt˚¥<tJ¡°≈®°<›wR¡≈) „°<∏wt∫ N°Ãt<bZ°<∏w ≈®°›w fiFÙ* F°u ı°wÙ $ ı°u ≈C”T
Ÿ›wt˚¥<tJ¡°≈®°<›wR¡≈ <bZ°<∏wŸC© Ÿu ∫C•w Fæ N°æ≤ ŸaŸ°≤R¡≈Ù ŸtCB Ju¡ ≈°≤ F°u ªCJ¡° Fæ,
bF ª°Fu ıÙ<bw F°u ª°Fu ıÙbfi≤<Fw F°u, y¨F_S F°u ∫° ∫<w F°u ŸJ¡°u Îu<FJ¡ k¡Ô N°æ≤
≈°≤Ô°æ<J¡J¡ k¡Ô J¨¡w ∫° NJ¨¡w J¡tÕ Ÿu ≈®°›w fiFÙ* F°uwu N°æ≤ Zbd-tfifiR¡≈ tfiJu¡ <bsu≈°u*
Ÿu ŸJ¡° J¡°uoÕ ≈®∫°uıfi fiFÙ* Fæ, bF t∏Ì≤°ªÔR¡≈ t∏SfiÌ^±> Ÿu ≤<Fw ŸtCB Ju¡ Ÿt°fi
_b_S ≤Fw° Fæ $$7-11$$
∫F w°u N°≈ ≈≤_≈≤ <b”] J¡Fwu Fæ* "y¨F_S_∫ wS° ∫wu#' oŸŸu wwg-wwg N°Zt tu*
<fi∫w @t°u˘ tu* <fi‹™> ≤Ffi° ª°<FÎ, ÎuŸ° J¡F°, "fi J¨¡wu&J¨¡wufi°SÕ#' oŸŸu N<fi∫w@tÕ<fi‹™>w°
J¡FÙ N°æ≤ "w` ¿fitÕ∏Ì≤ ob°&dÕb#' oŸŸu N°Ã∫<∏wJ¡ <bsu≈J¡∑ <fib¨<W J¡° ≈®<w≈°ÌJ¡ ‹¸>°∏w
<Ì∫°, ∫u Ÿf Jæ¡Ÿu Ÿayw F°uayu ? ÎuŸÙ „aJ¡° J¡≤ ı°u ≈FÔu N°Ãtw[b Ju¡ <bT∫ tu* ÎJ¡ Na„ Ÿu
Ÿ°‡∫ y®Fd J¡≤fi° ª°<FÎ, ÎuŸ° J¡F°, ŸÙJu¡ N<˚≈®°∫ Ÿu oŸJ¡° Ì°F≤d <Ì∫° y∫° Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
<J¡ŸÙ ÎJ¡ Na„ Ÿu ≈t°fi°u* J¡∑ ≈tu∫°u* Ju¡ Ÿ°S f°uº∫ ≈Ì°SÕ Ju¡ f°u@fi Ju¡ <ÔÎ Ÿtw°
F°uwÙ Fæ $ f°uº∫ ≈Ì°SÕ Ju¡ f°u@ Ju¡ ≈∫°uyÙ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d oŸ f°w ≈≤ Nbÿ∫ º∫°fi Ìufi°
ª°<FÎ <J¡ ÌqŸ≤u Ju¡ ≈s J¡° ©^±>fi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ FÙ ª°u*ª J¡∑ fi°o˘ w<fiJ¡ f°u@ J¡°u tC≥F tu*
Ôy°J¡≤ fi fæ™> ı°fi° ª°<FÎ, N<≈wC f°u@ J¡°u ⁄Ì∫ tu* ≈®<b‹¸> J¡≤° Ìufi° ª°<FÎ $ N∏∫S°
_b≈C”T°SÕ J¡° <bfi°„ N<fib°∫Õ F°u ı°∫uy° $$12$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, N°≈J¡°u <ıŸ <J¡ŸÙ ˚Ù
∫C<•w Ÿu I°w∆∫ ≈Ì°SÕ J¡° I°fi Nbÿ∫ ≈®°›w J¡≤fi° ª°<FÎ, ı°u Ô°uy f°u@ªaªC (N≈¥dÕf°u@)
Fæ*, bu ≈≤≈s ©a±>fi tu* FÙ ∆∫°JC¡Ô ≤Fwu Fæ*, NwÎb ∫C•w N°æ≤ N∫C•wJ¡° <bª°≤ fiFÙ* J¡≤
ŸJ¡wu $$13$$
Ôsd°u* π°≤° Ì°u ≈®J¡°≤ Ju¡ f°u@ªaªCN°u* J¡° <fiÌuÕ„ J¡≤wu Fæ* $
⁄Ì∫R¡≈Ù Ÿa<bÌ°J¡°„ tu* <bZ°∏w NfiC˚b_bR¡≈ N°ÃtR¡≈ b_wC tu* ı°u NfiSÕfC<] J¡≤w°
Fæ, bF ≈FÔ° f°u@ªaªC Fæ, ˚°b ∫F Fæ <J¡ I°fi Ju¡ k¡ÔJ¡°u ı°u NfiSÕR¡≈ Ÿu ŸtHu, bF ≈FÔ°
" <Ìfiu <Ìfiu ª buÌ°∏wZbd°Ìg ˚<•wŸa∫Cw°wg $ yC”„CZ¥T∫° ∫C•w°wg J¨¡h~A>°„Ù<wk¡Ôa Ô˚uwg $$ ∫°u
∫ıuw°&ÿbtu|ufi t°<Ÿ t°<Ÿ „wa Ÿt°# $ fi ∫# J®C¡º∫uw ŸbÕ_∫ w∫°u≤J®¡°u@fi°u b≤# $$ oÃ∫°<Ì _t¨<w
tu* ≈®<Ÿ] @t°u˘ J¡° $
$ "<„btπæwa ªwCS˘ t∏∫∏wu' oŸ ZC<w tu* ªwCSÕ≈Ìfi°tJ¡ „°¿∏w Ÿ›wt˚¥<tJ¡°≈®<w‹™>° J¡FÙ yoÕ Fæ $
180
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
f°u@ªaªC Fæ $ ıæŸu <fitÕÔ N°J¡°„ J¡°u tu| t<Ôfi J¡≤ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ N<˚t°fit¥ÔJ¡ JC¡wJ¡°u˘ Ÿu
I°fi N°æ≤ ŸJu¡ Ÿ°@fi°ua J¡°u <bJ¡<v≈w J¡≤w° F…N° ı°u t¥©Õ N≈fiu N°Ãt˚¥w f°u@ J¡°u
N∏w#J¡≤d tu* t<Ôfi J¡≤w° Fæ, bF <πwÙ∫ f°u@ªaªC Fæ $$14,15$$
≈®°Ÿa<yJ¡ f°u@ªaªC Ju¡ Ôsd J¡°u J¡FJ¡≤ ≈®Ã∫s N°<Ì ≈®t°d°u* Ju¡ w[b Ju¡ ≈≤Ùsd≈¥bÕJ¡
ıÙbJ¡∑ N<πwÙ∫ J¥¡¸>_S <ª∏t°`_b˚°bw° Ju¡ ∆∫CÃ≈°Ìfi π°≤° ∆∫bF°≤ tu* ˚Ù ıÙb∏tC•w
≈C”T J¡∑ t∏Ì≤°ªÔ„¥∏∫ ŸtCB Ju¡ ‹¸>°∏w Ÿu ÔÆ@ <fi<‹J®¡∫w°J¡° ŸtSÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ
J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu Ÿ‡≈¥dÕ ıÔ°u* J¡° N°@°≤ ŸtCB Fæ, bæŸu FÙ Ÿ‡≈¥dÕ ≈®t°d°u* Ju¡ ≈®°t°^∫ J¡° N°@°≤˚¥w
≈®Ã∫s FÙ tC¶∫ w[b Fæ, oŸ<ÔÎ Ÿ ≈®Ã∫sJ¡°u FÙ w[bw# N°≈Ÿu J¡Fw° Fq≥, Ÿu ŸC<fi∫u $ ıæŸu
Ÿf ≈®t°d°u* J¡∑ Ÿ°≤ o¿∏B∫°≥ Fæ*, bæŸu FÙ Ÿ‡≈¥dÕ o<∏B∫°u* J¡° Ÿ°≤ N≈≤°usI°fi Fæ, ÎuŸ° Zu‹™>
Ô°uy°u* J¡° J¡Ffi° Fæ, bFÙ (N≈≤°usI°fi) tC¶∫ ≈®Ã∫s Fæ ı°u "|¸>tFa ı°fi°<t' oŸ <`≈C¸>ÙI°fi
Ÿu <Ÿ] ı°u Nbh~>uÌ˚¥w, N°Z∫˚¥w N°æ≤ <bT∫˚¥w b_wC Fæ, bF ˚Ù ≈®Ã∫s J¡FÙ yoÕ Fæ $
∆∫bF°≤˚¥<t tu* NfiC˚¥<w, buÌfi N°æ≤ ≈®<w≈<WJ¡° fi°t°s≤°u* Ju¡ NfiCŸ°≤ "≈®Ã∫s' ∫F fi°t
<J¡∫° y∫° Fæ, bF Ÿ°sÙ FÙ ≈®°d@°≤d Ju¡ J¡°≤d ıÙb J¡F° ı°w° Fæ $ Ÿ°sÙ FÙ b¨<WR¡≈
≈°<@ Ÿu Ÿa<bwg J¡F° ı°w° Fæ $ "NFtg' oÃ∫°J¡°≤J¡ ≈®wÙ<w J¡° <bT∫ bFÙ ≈®t°w° J¡F° ı°w°
Fæ, bFÙ Ÿ°sÙ <ıŸ <bT∫°J¡°≤J¡∑ b¨<W Ÿu (f°fl°J¡°≤b¨<W Ÿu) N°b≤d˚ay F°ufiu ≈≤, N°<b˚¥Õw
F°uw° Fæ bF ≈Ì°SÕ (<bT∫) J¡F° ı°w° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ Ÿ°sÙ FÙ J®¡t Ÿu <`<b@w° J¡°u ≈®°›w
F°uw° Fæ $ ıÔ ıæŸu w≤ay N°<Ì Ju¡ R¡≈ tu* ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ bFÙ-≈≤t°Ãt° fi°tJ¡
N<πwÙ∫, <fiÃ∫, ŸbÕ ∆ ∫°≈J¡, Ÿb°Õ b ˚°ŸJ¡ ªæ w ∏∫ FÙ-<b<b@ ˚® t °u * J¡°u J¡≤fiu b °Ôu
ŸaJ¡v≈<bJ¡v≈≈®@°fi N∏w#J¡≤d°u* Ÿu ıywg Ju¡ R¡≈ tu* ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ $ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ ≈¥bÕ tu* bF
Ÿ°sÙ ÎJ¡ N°æ≤ NJ¡°≤dR¡≈ Ÿu <b≤°ıt°fi S°, wÌ…≈≤°∏w Ÿ¨<‹¸> N°≤‡˚ tu* Ÿ¨<‹¸>ÔÙÔ°b„
Ÿ¨<‹¸>˚°b J¡°u ≈®°›w F…Î Ÿfiu N≈fiu _b∫a FÙ J¡°≤d˚°b J¡° N°<b˚°Õb <J¡∫° NS°Õwg N°≈ FÙ
N≈fi° J¡°≤d F…N° $$16-21$$ ∫Ω<≈ ÎJ¡ FÙ tu* b°_w<bJ¡R¡≈ Ÿu J¡°∫ÕÃb N°æ≤ J¡°≤dÃb
fiFÙ* ffi ŸJ¡wu wS°<≈ Ÿ°sÙ ªuwfi tu* J¡°≤dw° N<bª°≤ (NI°fi) ı<fiw F°ufiu Ÿu Ÿwg fiFÙ*
Fæ, <k¡≤ ˚Ù ıÙb J¡°u Ÿwg ŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ $ oŸ NI°fiŸab<Ôw N°ÃtR¡≈ ≈®J¨¡<w tu* ıywg
N<˚∆∫•w (≈®J¡¸>) F…N° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ ∫F ıywg N°≤°u<≈w Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$22$$ <bª°≤
(<bª°≤ Ÿu Ã≈∏fi N°ÃtŸ°s°ÃJ¡°≤) ˚Ù N≈fiu Ÿu Ã≈∏fi N°æ≤ ≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu N≈fiu Ÿu N<˚∏fi
FÙ ıyÌgR¡≈ „≤Ù≤ J¡°u NI°fi Ju¡ <bfi°„ π°≤° <bfi‹¸> J¡≤ w[bI ≈C”T°u* J¡°u N°Ãt˚¥w Nfi°b¨W
N≈¿≤<h~>∏fi ≈≤t ≈C”T°SÕ J¡°u ≈®°›w J¡≤°w° Fæ $$23$$
wf w°u •w <bª°≤ ∫° N<∏wt Ÿ°s°wgJ¡°≤b¨<W t°us tu* ˚Ù Nb<„‹¸> ≤FuyÙ, ŸJ¡°
N∏∫ Ÿu fi°„ t°fifiu tu* Nfib_S° F°uyÙ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıf <bª°≤b°fig ≈C”T N°Ãt°J¡°≤ F°u ı°w° Fæ wf <bª°≤ ˚Ù <fib¨W F°u ı°w° Fæ, wf
<fi”vÔu© („ÆÌ N°<Ì J¡° N<bT∫) ÎJ¡t°` f®Ê FÙ Nb<„‹¸> ≤F ı°w° Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ ≈®≈aª
ŸyÕ - 19]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
181
Ju¡ f°<@w F°ufiu ≈≤ N≈fiu fC<], o<∏B∫ N°<Ì Ju¡ Ÿ°S oh~>° N°<Ì Ÿu ≤<Fw tfi Ju¡ „°∏w
(b¨<W„¥∏∫) F°ufiu ≈≤ J¡°∫Õ, NJ¡°∫Õ, oh~>° N°<ÌJ¡° JC¡~> ˚Ù ≈®∫°uıfi fiFÙ* ≤Fw°, •∫°u*<J¡
f°<@w J¡° ŸÃ∫R¡≈ Ÿu ˚°fi fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈®°≤Æ@ı<fiw <J®¡∫°˚°Ÿ Ÿu <J®¡∫° N°æ≤ ŸJu¡
k¡Ô J¡° ˚°uy fiFÙ* F°uw°, ∫F ˚°b Fæ $$24,25$$ oh~>°<Ì≤<Fw tfi Ju¡ „°∏w F°ufiu ≈≤ J¡tuÕ<∏B∫
N°¿Ì J¡tÕ tu*, fiFÙ* ªÔ°∫u y∫u ∫∏`°u* J¡∑ fi°o˘, ≈®b¨W fiFÙ* F°uwu $ tfiJ¡∑ „°<∏w F°ufiu ≈≤ J¡tuÕ<∏B∫°u*
Ju¡ N°æ≤ fiJ¡∑ ≈®b¨<W Ju¡ <fi<tW <bT∫_k¥¡<wÕ Ju¡ fi F°ufiu Ÿu ıÙbtu* ªÔfi <J®¡∫° J¡° N˚°b Fæ,
oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu >"<fitÕ∏Ì≤ ob°‡T°u<@#' (t∏SfiÌ^±>R¡≈ t∏Ì≤°ªÔ Ÿu „¥∏∫ ŸtCB Ju¡ Ÿt°fi)
∫F ̨‹¸>°∏w <Ì∫° Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ NI°<fi∫°u* J¡∑ ̨<‹¸> Ÿu ªÔfi<J®¡∫° J¡° ˚°fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù
ıÙb∏tC•w°u* J¡∑ ªÔfi<J®¡∫° <Ÿ] fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $$26$$ ıæŸu J¡°™> J¡∑ fi°ÔÙ Ju¡ ˚Ùw≤ ÔJ¡nÙ
Ju¡ ffiu F…Î Ì°u ˚un°u* J¡°u ≈≤_≈≤ <˚n°fiu tu* ˚Ùw≤ ≤•©Ù F…oÕ N°æ≤ ˚Ùw≤ Ÿu ©Ù*ªÙ ı°wÙ F…oÕ
≤_ŸÙ J¡°≤d Fæ bæŸu FÙ tfiR¡≈Ù ∫∏` Ju¡ ªÔfiu tu* <bT∫°u* J¡∑ _k¥¡<wÕ J¡°≤d Fæ $$27$$
tfi Ju¡ ªÔfiu tu* <fi<bÕT∫ ŸabuÌfi FuwC fiFÙ* F°u ŸJ¡w° NwÎb Ÿ<bT∫ buÌfi J¡°u tfi Ju¡
ªÔfi J¡° FuwC J¡Ffi° F°uy° $ ÎuŸÙ Nb_S° tu* tfi#_≈∏Ìfi Ju¡ ≈FÔu ˚Ù <bT∫°u* J¡° N<_wÃb
t°fifi° F°uy° wS° ≈FÔu N°≈ <bT∫°u* J¡°u tfi°ut∫ J¡F ªCJu¡ Fæ*, Nw# <bT∫<Ÿ<] Ÿu ≈FÔu tfi
J¡∑ <Ÿ<] J¡FfiÙ F°uyÙ, ∫°u* N∏∫°u∏∫°Z∫ Ì°uT F°uy°, ÎuŸÙ „aJ¡° J¡≤ ŸfJu¡ Ÿa_J¡°≤R¡≈ Ÿu
t°∫°„fÔ ªæw∏∫ Ju¡ ˚Ùw≤ N<@‹™>°fi J¡∑ ŸW° Ÿu <_Sw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿwg FÙ N°<b˚¥Õw
F°uw° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu _≈∏Ìfi (ªÔfi) b°∫C Ju¡ FÙ N∏wyÕw Fæ, bæŸu FÙ R¡≈ NbÔ°uJ¡, tfi_J¡°≤ wS°
≈Ì°SÕ ∫° <bT∫ ofiŸu ≈¿≤≈¥dÕ ıywg buÌfi Ju¡ (<bT∫_k¥¡<wÕ Ju¡) N∏wyÕw Fæ $ (f°fl o¿∏B∫°u* Ju
π°≤° <bT∫y®Fd R¡≈ NbÔ°uJ¡ Fæ Îba tfi Ju¡ π°≤° <bT∫°fiCŸ∏@°fi tfi_J¡°≤ Fæ) ofi Ì°ufi°u* Ju¡
FÙ <bT∫ ≈Ì°SÕ Fæ* $ „C] Ÿb°ÕÃtbuÌfi J¡tÕ≈¿≤≈°J¡ J¡∑ ∆∫b_S° Ÿu ≈®°<d∫°u* Ju¡ J¡tÕ˚°uy Ju¡
<ÔÎ ıæŸu N°<b˚¥Õw F°uw° Fæ, ∏FÙ* J¡° R¡≈ @°≤dJ¡≤ Ã≈∏fi F…N°-Ÿ° <b_w¨w Ìu„, J¡°Ô,
f°fl N°æ≤ N°U∫∏w≤ ≈Ì°S°u˘Ju¡ _bR¡≈ Ÿu „°u<˚w F°uw° Fæ $ Ÿb°ÕÃtR¡≈ <bª°≤ ÌuF N°<Ì
Âÿ∫w°˚°Ÿ J¡°u Ìu©J¡≤ FÙ bFÙ tu≤° _bR¡≈ Fæ ∫°u* NI°fi Ÿu ŸtHw° F…N° ıÙb˚°b Ÿu <_Sw
Fæ $ N≈fi° R¡≈ ıF°≥, ıæŸu N°æ≤ <ıŸ ≈®J¡°≤J¡° ≈®wÙw F°uw° Fæ b柰 FÙ bF F°u ı°w° Fæ $ bF
Ÿb°ÕÃt° ıF°≥ ıæŸu vÔ°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ bF°≥ „Ù|® bæŸu FÙ <_Sw F°uw° Fæ N°æ≤ wBq≈ ı柰
„°u<˚w F°uw° Fæ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ıæŸu ˚®tb„ ≤≠ıC tu* Ÿ≈ÕI°fi F°uw° Fæ bæŸu FÙ ıywg N°æ≤
bF Ÿb°ÕÃt° B‹¸>° <tØ∫° Âÿ∫ F°uJ¡≤ ≈®J¡°<„w F°uwu Fæ*, ≈≤∏wC ıf <bª°≤ F°ufiu ≈≤ ˚®t <fib¨W
F°u ı°w° Fæ wf Ÿ‡≈¥dÕ Ìÿ∫ ∫S°SÕ Fæ, ÎuŸ° f°u@ fiFÙ* F°uw° $ ª¥≥<J¡ <ªB¥≈Ù B‹¸>° Ÿb°ÕÃtJ¡ Fæ
NwÎb ŸJu¡ Âÿ∫ Ju¡ wCv∫ F°ufi° N∫C•w fiFÙ* Fæ ≈®Ã∫C•w ∫C<•w<Ÿ] FÙ Fæ $ B‹¸>° Ju¡ _bR¡≈
tu* FÙ Âÿ∫˚°b J¡° ˚°fi F°uw° Fæ, NwÎb Âÿ∫˚°b b°_w<bJ¡ fiFÙ* Fæ $ oŸ<ÔÎ ∫F <_Sw
≈®Ã∫s FÙ NJ¡°≤d N<πwÙ∫ f®Ê <Ÿ] F…N° NfiCt°fi N°<Ì ≈®Ã∫s≈¥bÕJ¡ F°ufiu Ÿu ŸJu¡ Na„
Fæ* $ ˚°b ∫F <J¡ Ÿ‡≈¥dÕ ≈®t°d°u* J¡° w[b N°Ãt° FÙ Fæ $ <Ÿ*F°bÔ°uJ¡fi ∏∫°∫ Ÿu Ìæb Ju¡ <fi≤°Ÿ
182
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d
J¡° _t≤d J¡≤°wu F…Î ≈°æ”T J¡° FÙ ∫F k¡Ô Fæ $ Fu Ÿ≠ıfi<„≤°ut<d ZÙ≤°tıÙ, ≈≤t°SÕw# ı°u
Ju¡bÔ N≈fiu ≈¥bÕı∏t J¡° J¡tÕ Fæ, Ÿu Ìæb t°fiJ¡≤ "tæ* ŸJu¡ N°@Ùfi Fq≥ ı柰 bF tCHŸu
J¡≤°∫uy° b柰 J¡R¡≥y°' ∫°u* ŸJ¡∑ ≈°Ÿfi° tu* wÃ≈≤ ı°u ≈C”T Fæ ŸŸu J¡<v≈w Ìæb J¡°u Ìq≤
˚y°J¡≤ o<∏B∫ N°<ÌJ¡∑ <bı∫ tu* „¥≤ N<@J¡°≤Ù ≈C”T N≈fiu ≈°æ”T Ÿu FÙ Ÿ ≈≤t ≈Ì J¡°u
N≈fiu ⁄Ì∫ tu* FÙ ≈®°›w J¡≤w° Fæ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ ıf wJ¡ N°≈ _b∫a FÙ fC<] Ÿu Ÿ
Nfi∏wR¡≈, <b„C] ≈≤f®Ê J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ fiFÙ* J¡≤wu wf wJ¡ N°ª°∫Õ≈≤‡≈≤° Ju¡ ≈≤t°SÕ<fi‹™>
N°æ≤ ≈®t°d„C] tw Ÿu <bª°≤ J¡∑<ıÎ $$28-35$$
∏fiÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
fÙŸb°≥ ŸyÕ
ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡°u f»°fiub°Ôu ≈®I°fC<] ≈®J¡°≤, tF°≈C”TÔsd N°æ≤ ŸÌ°ª°≤J®¡t J¡° J¡Sfi $
•w I°fi tF°≈C”T°u* tu* FÙ ≤Fw° Fæ ÌqŸ≤°u* tu* fiFÙ*, N°æ≤ tF°≈C”T ffifiu tu* b‚∫t°d
ŸÌ°ª°≤ FÙ J¡°≤d Fæ, Nw# ŸÌ°ª°≤ J¡° bdÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈J®¡t J¡≤ ≤Fu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ
f°uÔu $
ZÙ≤°tª∏BıÙ, ≈FÔu N°∫°u˘ Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu ≈®°›w ≈Ìu„, N°ª≤d, <„sd N°æ≤ ∫C<•w
π°≤° fC<] J¡°u f»°fi° ª°<FÎ, wÌfi∏w≤ N°yu J¡Fu ı°fiub°Ôu tF°≈C”T Ju¡ Ôsd°u* Ÿu N≈fiu tu*
tF°≈C”Tw° J¡° Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤fi° ª°<FÎ $ ∫<Ì Ÿ‡≈¥dÕ yCd ÎJ¡ ≈C”T tu* fi <tÔu*, w°u oŸ ŸaŸ°≤
tu* ı°u ≈C”T <ıŸ yCd Ju¡ π°≤° ∏fiw ≈®wÙw F°uw° Fæ, bF ŸÙ yCd Ju¡ π°≤° ÌqŸ≤u ≈C”T°u* Ÿu
<b<„‹¸> <yfi° ı°w° Fæ, Nw# Ÿ ≈C”T Ÿu „Ù|® Ÿ yCd J¡°u ≈®°›w J¡≤ N≈fiÙ fC<] J¡°u f»°fi°
ª°<FÎ $$1,2$$ Fu ZÙ≤°tıÙ, „t N°<Ì yCd°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ∫F tF°≈C”Tw° ∫S°SÕ I°fi Ju¡ <ffi°
<J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ <Ÿ<] Ÿu ≈®°›w fiFÙ* F°uwÙ $ ıæŸu b¨<‹¸> Ÿu fibÙfi NaJC¡≤ f»wu Fæ*, bæŸu FÙ
N°ÃtŸC© Ju¡ N°<b˚°Õb Ÿu ≈®„aŸ°Ju¡ ∫°uÀ∫ ŸÃ≈C”T°u* Ju¡ „t N°<Ì N°ª°≤ N°æ≤ Nt°<fiÃb
N°<Ì I°fi Ÿu b¨<] J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* $$3$$ ıæŸu N∏fi°ÃtJ¡ |¨w N°<Ì Ÿu ∫C•w ∫I°u* Ÿu @°fi
N°¿Ì N∏fi°u* J¡∑ FuwC b¨<‹¸> J¡∑ N<˚b¨<] F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ „t N°<Ì yCd°u* Ÿu Wt I°fi J¡∑
N<˚b¨<] F°uwÙ Fæ $ ∫I°u* Ÿu b¨<‹¸> F°uwÙ Fæ, oŸ <bT∫ tu* J¡F° ˚Ù Fæ "NÀfi°æ ≈®°_w°&&F…<w#
Ÿ‡∫y°<ÌÃ∫tC≈<w‹™>wu $ N°<ÌÃ∫°≠ı°∫wu b¨<‹¸>b¨‹¸>u≤∏fiaa ww# ≈®ı°# $$' NS°Õwg N<Àfi tu* ˚ÔÙ
˚°≥<w ÌÙ yoÕ N°F…<w N°<ÌÃ∫ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ, N°<ÌÃ∫ Ÿu b¨<‹¸> F°uwÙ Fæ, b¨<‹¸> Ÿu N∏fi F°uw°
Fæ N°æ≤ N∏fi Ÿu ≈®°dÙ F°uwu Fæ* $$4,5$$
ÎJ¡ Ÿt∫ tu* ≈≤_≈≤ b¨<] Ju¡ NfiCR¡≈ ‹¸>°∏w J¡°u fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ •w b_wC J¡°u FÙ ≈Cfi#
J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu J¡tÔ Ju¡ Ÿ°æ∏Ì∫Õ N°æ≤ „°u˚° N°<Ì yCd°u* π°≤° Ÿ≤°ub≤ J¡∑ N°æ≤ ıÔ Ju¡ „ÙwÔw°
N°<Ì yCd°u* π°≤° J¡tÔ J¡∑ ≈≤_≈≤ b¨<] F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ „t N°<Ì yCd°uaJ¡∑ I°fi Ÿu N°æ≤ I°fi
J¡∑ „t N°<Ì yCd°u* Ÿu ≈≤_≈≤ N<˚b¨<] F°uwÙ Fæ $$6$$
ŸyÕ - 20]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
183
oŸÙ ≈®J¡°≤ I°fi N°æ≤ ŸÌ°ª°≤ ˚Ù ≈≤_≈≤ N<˚b¨<] Ju¡ J¡°≤d Fæ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
I°fi J¡∑ ŸÃ≈C”T°u* Ju¡ N°ª°≤ Ÿu b¨<] F°uwÙ Fæ N°æ≤ ŸÃ≈C”T Ju¡ N°ª°≤ J¡∑ I°fiŸu b¨<]
F°uwÙ Fæ, ∫°u* I°fi N°æ≤ ŸÃ≈C”T J¡° N°ª°≤ ≈≤_≈≤ ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ÿu N<˚b¨<] J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* $
„t, ≈®I°, tF°≈C”Tw° N°<Ì Ÿu ∫C•w Zbd N°<Ì ≈®∫Ãfi Ju¡ J®¡t Ÿu fC<]t°fig ≈C”T I°fi N°æ≤
ŸÌ°ª°≤ J¡° NU∫°Ÿ J¡≤u ∫°fiÙ fiJ¡° ≈Cfi# ≈Cfi# N°bwÕfi J¡≤u $$7,8$$ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫F°≥
ıfwJ¡ I°fi N°æ≤ ŸÌ°ª°≤ J¡° ˚ÔÙ ˚°≥<w NU∫°Ÿ fi <J¡∫° ı°∫, wf wJ¡ fitu* Ÿu ÎJ¡ J¡∑
˚Ù ≈C”T J¡°u <Ÿ<] fiFÙ* F°uwÙ $$9$$
fiJ¡∑ N<˚b¨<] J¡° k¡Ô ˚Ù ÎJ¡ FÙ Ÿt∫ tu* F°uw° Fæ, oŸu ‹¸>°∏w≈¥bÕJ¡ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ≈Ju¡ F…Î @°fi Ju¡ ©uw J¡∑ ≤s° J¡≤fiub°ÔÙ ˜Ù J¡°u, ı°u <J¡ ≈<s∫°u* J¡°u n°fiu Ju¡ <ÔÎ
J¡°uoÕ ÌqŸ≤° ∆∫°≈°≤ fiFÙ* J¡≤wÙ Fæ <b_w¨w J¡≤wÔºb<fi Ÿu ∫C•w y°fi Ÿu N°∫CT*<yJ¡ ≈<s∫°u*
J¡° <fi≤°Ÿ N°æ≤ y°fi J¡° N°fi∏Ì ÎJ¡ FÙ J¡°Ô tu* F°uw° Fæ bæŸu FÙ I°fi≈®°<›w tu* <bPfi˚¥w ≤°y,
t°fi N°<Ì Ju¡ <fi≤°J¡≤d Ÿu oh~>°≤<Fw NwÎb J¡w°Õ fi F°uwu F…Î ˚Ù <J¡∫u y∫u I°fi Ju¡ FuwC
Zbd N°æ≤ ŸÌ°ª°≤ Ÿu J¡w°ÕR¡≈ NS°Õwg Ju¡bÔ Zbd N°æ≤ ŸÌ°ª°≤t°` J¡° J¡w°ÕR¡≈ ≈C”T
N°fiCT*<yJ¡ <bPfi°u* Ju¡ <fi≤°Ÿ π°≤° ≈≤t ≈Ì J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $$10,11$$ Fu ≤|CJC¡Ô<wÔJ¡,
ıæŸu tæ*fiu oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ oŸ ŸÌ°ª°≤J®¡t J¡° N°≈J¡°u ≈Ìu„ <Ì∫° Fæ, bæŸu FÙ oŸ Ÿt∫ N°yu
Ju¡ ≈®J¡≤d tu* I°fiJ®¡t J¡° N°≈J¡°u ˚ÔÙ˚°≥<w ≈Ìu„ Ìuw° Fq≥ $ ∫F „°˜ J¡∑<wÕ Ìufiub°Ô°, N°∫C
f»°fiub°Ô° N°æ≤ ≈C”T°SÕR¡≈Ù k¡Ô Ìufiub°Ô° Fæ, fC<]t°fig ≈C”T J¡°u oŸ „°˜ J¡° oŸu ı°fifiub°Ôu
<FwæTÙ yC” Ÿu Zbd J¡≤fi° ª°<FÎ $ ıæŸu <fitÕÔÙ Ju¡ ª¥dÕ J¡° ŸaŸyÕ F°ufiu Ÿu tæÔ° ıÔ <fitÕÔ F°u
ı°w° Fæ, bæŸu FÙ oŸJ¡° Zbd J¡≤ Ju¡ fC<] J¡°u Ì≈Õd J¡∑ fi°o˘ <fitÕÔ J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d N°≈
Nbÿ∫ FÙ Ÿ ≈≤t ≈Ì J¡°u ≈®°›w F°u*yu $$12-14$$
Ju¡bÔ Ÿ°@fi°u* Ju¡ fÔ Ÿu FÙ fiFÙ*, <J¡∏wC I°w∆∫ w[b Ju¡ _b˚°b Ÿu ˚Ù N°≈ ≈≤t ≈Ì J¡°u
≈®°›w F°u*yu, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tC<fi J¡° (≈®_wCw Ÿ°@fiŸ‡≈<W Ÿu tfifi„ÙÔ ≈C”T J¡°) tfi, <ıŸfiu I°w∆∫ ≈Ì°SÕ J¡°u
ı°fi <Ô∫° Fæ, ÎuŸ° F°uJ¡≤ I°w∆∫ ≈Ì°S>Õ Ju¡ fÔŸu FÙ <bb„ F°u ≈≤t ≈Ì J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $
bF NI°fi N°æ≤ ŸJu¡ J¡°∫Õ J¡° <w≤_J¡°≤ J¡≤ ı°yR¡J¡ F°u N©¿^±>w Wt ≈Ì J¡°u fiFÙ*
~>°unw°, oŸtu* JC¡~> Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $$15$$
J¡F° ˚Ù Fæ $
ÌuF°ÃtI°fib≠I°fia ÌuF°ÃtI°fif°@J¡tg $ N°Ãt∏∫ub ˚buΩ_∫ Ÿ fiuh~>∏fi<≈ tCh∫wu $$
NS°Õwg ıæŸu ŸbÕŸ°@°≤d J¡°u ÌuF°ÃtI°fi F°uw° Fæ, bæŸu FÙ <ıŸJ¡°u N°Ãt° tu* FÙ
ÌuF°ÃtI°fiJ¡° f°@J¡ I°fi F°u ı°w° Fæ, bF ≈C”T oh~>° fi ≤Fwu ˚Ù tC•w F°u ı°w° Fæ $
fÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
o<w ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> <F∏ÌÙ˚°T°fiCb°Ì tu*
tCtCsC-∆∫bF°≤ ≈®J¡≤d Ÿt°›w $
184
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
Ã≈<W ≈®J¡≤d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
≈FÔ° ŸyÕ
Ju¡bÔ I°fi Ÿu FÙ N°Ãt° J¡∑ tC<•w F°uwÙ Fæ, J¡tÕ N°æ≤ Ÿt°<@ Ÿu fiFÙ* $
NI°w N°Ãt° FÙ _b∫a Âÿ∫ J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡≤w° Fæ oÃ∫°<Ì J¡° ≈®<w≈°Ìfi $
tCtCsC∆∫bF°≤≈®J¡≤d Ju¡ Nfi∏w≤ ≈¥b°uÕ•w Ÿ°@fi°u* Ÿu Ÿ‡≈∏fi N<@J¡°≤Ù Ju¡ <ÔÎ "w°bÌg
<bª°≤∫uwg ≈®°I°u ∫°bÌg <bZ°<∏wt°Ãt<fi $ Ÿa≈®∫°Ã∫≈Cfifi°Õ„°a „°<∏wa wC∫Õ≈Ì°<t|°tg $$'
(fC<]t°fi ≈C”T J¡°u wf wJ¡ <bª°≤ J¡≤fi° ª°<FÎ ıf wJ¡ J¡˚Ù fi‹¸> fi F°ufiub°ÔÙ
Ÿ›wt˚¥<tJ¡°≈®°<›wR¡≈ wS° N°Ãt° tu* <bZ°<∏wR¡≈ „°<∏w fiFÙ* ≈®°›w F°uwÙ $) oŸ ≈®J¡°≤
w[bJu¡ Ÿ°s°ÃJ¡°≤≈∫Õ∏w <bª°≤J¡° J¡wÕ∆∫R¡≈ Ÿu <b@°fi <J¡∫° Fæ $ bæ≤°À∫≈®J¡≤d wS°
tCtCsC∆∫bF°≤≈®J¡≤dtu* b<dÕw Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ°@fi°u* Ÿu Ÿ‡≈∏fi Ÿb°uÕWt N<@J¡°≤Ù ZÙ≤°tª∏BıÙJu¡
<ÔÎ •w <bª°≤ Ju¡ ≈®J¡°≤ J¡° "NS°u≈<Ìÿ∫wu Ÿ‡∫yuba I°fiJ®¡t°u&@Cfi° $' ∫°u* ≈®<wI°≈¥bÕJ¡
<b_w°≤ Ÿu bdÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®b¨W F…Î ˚yb°fig ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ Ÿ¨<‹¸>≈®J¡°≤ Ju¡ bdÕfi π°≤°
Nπæw f®Ê J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ N°≤Æ@ (N°≤a˚ <J¡∫u y∫u) Ã≈<W≈®J¡≤dJ¡°, ŸC©≈¥bÕJ¡
f°u@ Ju¡ <ÔÎ, ≈FÔu Ÿasu≈tu* w°Ã≈∫Õ Ì„°Õfiu J¡∑ oh~>°Ÿu ıæŸu "wπuÌa wflÕ∆∫°J¨¡wt°ŸÙwg' oÃ∫°<Ì
Ÿ¨<‹¸>≈®<w≈°ÌJ¡ ZC<wJ¡° "NFa f®Ê°<_t' oÃ∫°<Ì tF°b°•∫Ju¡ f°u@tu* ≈∫ÕbŸ°fi Fæ bæŸu FÙ oŸ
≈® J ¡≤dJ¡° ˚Ù "‹¸>°∏w_∫æ J ¡Ìu „ u fi f°u º ∫f°u @ °u Ì ∫u Ÿ<w $ ≈°Ìu ∫ w∫° y® ° fl°u
tF°b°•∫SÕ<fidÕ∫# $$' ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu tF°b°•∫ Ju¡ f°u@tu* ≈∫ÕbŸ°fi <Ì©Ô°wu Fæ* f®Ê FÙ ıf "NFa f®Ê°<_t' oÃ∫°<Ì tF°b°•∫ Ÿu Ã≈∏fi N©^±>°J¡°≤ b¨<W Ÿu NÃ∫∏w
≈®ÌÙ›w N°Ãt≈®J¡°„ π°≤° _bw[b J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤ Ôuw° Fæ, wf bF N≈fiu b°_w<bJ¡ <fiÃ∫,
tC•w N°æ≤ ≈¥dÕ_bR¡≈ Ÿu ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ $
˚°b ∫F <J¡ bF N≈fiÙ tC<•w Ju¡ <ÔÎ "NFa f®Ê°<_t' N°<Ì tF°b°•∫°u* Ÿu ı∏∫
N©^±>°J¡°≤ b¨<W Ÿu N<w¿≤•w <J¡ŸÙ Ÿ°@fi J¡∑ N≈us° fiFÙ* J¡≤w° $
„aJ¡° - Ÿ°u Jæ¡Ÿu ?
Ÿt°@°fi - ª¥a<J¡ _b›fi tu* <b<b@ <b<ª` ≈Ì°S°u˘ J¡∑ fi°o˘ ∫F ÌuF, o¿∏B∫ N°<Ì wS°
N°J¡°„ N°<Ì f∏@R¡≈ Âÿ∫ ≈®Ã∫y°Ãt˚¥w f®Ê tu* FÙ N°<b˚¥Õw F°uJ¡≤ ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ $ ıæŸu
_b›fi f∏@ J¡∑ <fib¨<W Ju¡ <ÔÎ ≈®f°u@ Ÿu N<w¿≤•w Ÿ°@fi J¡∑ N≈us° fiFÙ* F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ
N°Ãtw[b Ju¡ Ÿ°s°ÃJ¡°≤ Ju¡ <ÔÎ tF°b°•∫ı∏∫ N©^±>°J¡°≤ b¨<W Ÿu N<w¿≤•w Ÿ°@fi J¡∑
N≈us° fiFÙ* F°uwÙ, ∫F ˚°b Fæ $ ZC<w ˚Ù Fæ ∫Ìgf®Ê<bΩ∫° ŸbÕ ˚<b‹∫∏w°u tfiC‹∫° t∏∫∏wu <J¡tC
wÌgf®Ê°buÌg ∫_t°WßbÕt˚bwg' (f®Ê<bΩ° Ÿu f®Ê ZÙ≈≤t°Ãt°) <ıŸŸu I°w F°uw° Fæ bF
f®Ê<bΩ° Fæ ŸŸu Ft "Ÿf' F°u ı°∫u*yu, ÎuŸ° tfiC‹∫ t°fiwu Fæ*, f®Ê fiu •∫° ı°fi° <ıŸŸu <J¡
bF ŸbÕ F…N°) ÎuŸ° ≈®ÿfi J¡≤ W≤ <Ì∫° Fæ "f®Ê b° oÌty®N°ŸÙwg wÌ°Ãt°fitub°buÌFt_tÙ<w
w_t°WÃbŸbÕt˚bwg' (∫F f®Ê FÙ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ ≈¥bÕ S°, Ÿfiu "NFa f®Ê°¿_t' ∫°u* N≈fiu J¡°u
ŸyÕ - 1]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
185
ı°fi° ŸŸu bF ŸbÕ F°u y∫°) oŸ ZC<w tu* f®Ê _b∫a _bw[b Ju¡ f°u@ Ÿu f∏@fi„¥∏∫ N°æ≤ ≈¥dÕ
F°u y∫° oŸ J¡Sfi Ÿu f®Ê FÙ _bw[bf°u@ Ÿu ≈FÔu πæw, <≈®∫-N<≈®∫ Ì„Õfi ≈¿≤h~>uÌR¡≈ f∏@
J¡° NfiC˚b-Ÿ° J¡≤w° Fæ $ oŸŸu f∏@ J¡° <tØ∫°Ãb ≈®Ã∫yg N°Ãt° J¡° f®ÊÃb N<w_≈‹¸>R¡≈
Ÿu I°w F°uw° Fæ $ ıæŸu bF°≥ ≈≤ tF°b°•∫ Ju¡ NSÕ Ju¡ ≈≈°ÌJ¡ "w∏fitR¡≈°U∫°tub ∆∫°<J®¡∫w'
(bF N∆∫°J¨¡w N°Ãt° fi°t N°æ≤ R¡≈ Ÿu ∆∫°J¨¡w F…N° NS°Õwg ÎuŸu ∆∫¿•w˚°b J¡°u ≈®°›w F…N°
<ıŸtu* fi°t-R¡≈ <b„uT Ju¡ <fiÿª∫ J¡∑ t∫°ÕÌ° Fæ), "Ÿ ÎT oF ≈®<b‹¸> N°fi©°uU∫#' (N°Ãt°
ÌuF tu* fi©°y®≈∫Õ∏w ∆∫°›w Fæ) oÃ∫°<Ì ≈¥bÕbwÙÕ Ÿ¨<‹¸> N°æ≤ ≈®bu„ Ju¡ ≈®<w≈°ÌJ¡ NSÕb°Ì˚¥w
b°•∫°u* J¡° -NI°wf®Êt°`°u≈°Ì°fiJ¡ (Ju¡bÔ NI°w f®Ê FÙ <ıfiJ¡° ≈°Ì°fi Fæ) ıywg N°æ≤
ıÙbJ¡∑ Ã≈<W, ¿_S<w N°æ≤ <bfi°„ ofi wÙfi°u* J¡°Ô°u* tu* f®Ê Ÿu N<w¿≤•w ŸW° fiFÙ* Fæ, Nw#
bu <tØ∫° FÙ Fæ*- ∫°u* ≈≈°Ìfi π°≤° N≈fiu ≈®@°fi˚¥w tF°b°•∫ Ju¡ w°Ã≈∫Õ Ju¡ <bT∫ Nπæw f®Ê
tu* ≈∫ÕbŸ°fi Fæ bæŸu FÙ ∫F°≥ ≈≤ ˚Ù ŸtHfi° ª°<F∫u, ∫F ˚°b Fæ $
„aJ¡° - b柰 F°u ŸŸu Ftu* •∫° ≈®∫°uıfi Fæ ?
Ÿt°@°fi - "wÌg' oÃ∫°<Ì Ÿu $ "Ÿ f®Ê J¡°u oŸ Ÿt∫ J¡° ı°u Ft°≤u Ÿt°fi N<@J¡°≤Ù
Zbd N°<Ì ≈°∫°u* Ÿu <ıŸ ≈®J¡°≤ ∫S°SÕR¡≈ Ÿu "tæ* FÙ f®Ê Fq≥' ∫°u* Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤w° Fæ,
bF ≈¥b°uÕ•w ≈¥dÕ, <fiÃ∫, tC•w, f®Ê≠∫°u<w_bR¡≈ t°usk¡Ô J¡° ˚Ù ıÙwuıÙ NfiC˚b J¡≤w°
Fæ $ ZC<w ˚Ù Fæ - wÌg ∫°u ∫°u Ìub°fi°a ≈®Ã∫fCº∫w Ÿ Îb wÌ˚bWΩSTÙ˘d°a wS° tfiC‹∫°d°a
w]æwÃ≈ÿ∫fig M¡<Tb°ÕtÌub# ≈®<w≈uÌu&Fa tfiC≤˚ba Ÿ¥∫Õÿª' (Ìubw°, M¡<T N°æ≤ tfiC‹∫°u* tu*
<ıŸ <ıŸfiu ∫S°u•w <b<@ Ÿu N°Ãt° J¡° ∫S°SÕ I°fi ≈®°›w <J¡∫° bFÙ N°Ãt° (f®Ê) F°u
y∫° $ "f®Ê FÙ tæ* F¥≥' ∫°u* Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤ ≤Fu M¡<T b°tÌubıÙ J¡°u ∫F I°fi F…N° <J¡ "tæ* tfiC
F…N° N°æ≤ tæ* Ÿ¥∫Õ F…N°' (!) $$1$$
! Ÿa_J¨¡w ¸>ÙJ¡°J¡°≤°u* fiu •w ÿÔ°uJ¡ Ÿu NfiuJ¡ NSÕ <J¡∫u Fæ* fitu* Ÿu JC¡~> fiÙªu <Ô©u ı°wu Fæ* $
NSb° ı°u NI°w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d tCtCsCN°u* J¡∑ <ıI°Ÿ° J¡° <bT∫ Fæ, Ÿ‡≈¥dÕ Ô°uy°u* J¡°u <ıŸJ¡°
N°ÃtR¡≈Ÿu ≈®Ã∫s Fæ, bF f®Ê b°ªJ¡ „ÆÌŸt¥F N°æ≤ ŸŸu ≈®J¡°<„w F°ufiub°Ôu NSÕŸt¥F Ÿu "`∫a b°
oÌa fi°t R¡≈a J¡tÕ' (fi°t, R¡≈ N°æ≤ J¡tÕ ∫u wÙfi) oÃ∫°<Ì ZC<w tu* ≈®Ì<„Õw πæw≈®≈aª Ÿu N≈¨SJg¡ N≈fiu
J¡°u Ìu©w° F…N° N≈fiu tu* _b›fi J¡∑ fi°o˘, f∏@fi, „°uJ¡ t°uF N°<Ì Ÿu ÌC#©Ù ≈®wÙw F°uw° Fæ $ ı°u N<@J¡°≤Ù
Ÿ ≈®J¡°≤ Ÿu ≈®wÙw F°uwu F…Î ˚Ù f®Ê J¡°u Ju¡bÔ N°Ãt° J¡° FÙ ≈¿≤„uT fwÔ°fiub°Ôu "fiu<w fiu<w' oÃ∫°<Ì
b°•∫ π°≤° πæw<fiTu@ Ÿu Nb<„‹¸> ı°fiw° Fæ, bFÙ f®Ê J¡°u ∫S°SÕR¡≈ Ÿu ı°fiw° Fæ $ N°≤°u<≈w fi°t,
R¡≈ N°<Ì J¡°u Ìu©fiub°Ô° ≈C”T Ÿu fiFÙ* ı°fi ŸJ¡w° ∫F ˚°b Fæ $
NSb° - "b°yg' Ÿu bªfi (f°uÔfi°), ytfi N°<Ì <J®¡∫°≈®@°fi J¡tuÕ<∏B∫°≥ Ô<sw F°uwÙ Fæ* N°æ≤ "˚°#'
Ÿu ≈®J¡°„≈®@°fi I°fiu<∏B∫°≥ Ô<sw F°uwÙ Fæ* $ •w π°≤˚¥w I°fiu<∏B N°æ≤ J¡tuÕ<∏B∫°u* Ÿu ı°u b_wCw# f®Ê
J¡°u ˚Ù Ìu©w° Fæ bF _b∫a f®Ê F°uw° F…N° ˚Ù N°Ãt° tu* _b›fi J¡∑ fi°o˘ Nf®Ê˚¥w N∏∫S° ≈®wÙw F°uw° Fæ,
J¡°≤d <J¡ f<FtCÕ© ≈C”T J¡°u w[bÌ„Õfi fiFÙ F°u ŸJ¡w°, "≈≤°<aª ©°<fi ∆∫w¨dwg _b∫a˚¥_w_t°Ã≈≤°mg¡
≈ÿ∫<w fi°∏w≤°Ãtg (≈≤t°Ãt° fiu o¿∏B∫°u* J¡°u Nfi°Ãt<bT∫J¡ ffi° J¡≤ fiJ¡∑ <F*Ÿ° J¡∑, oŸ<ÔÎ ıÙb
186
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
oŸ ≈®J¡°≤ Ã≈<W-≈®J¡≤d Ju¡ Ÿa<s›w NSÕ Ju¡ ≈®Ì„Õfi π°≤° Nb°∏w≤ <bT∫ Ju¡ <Ì©Ô°fiu
≈≤ "≈®≈aª <tØ∫° Fæ' oÃ∫°J¡°≤J¡ I°fiR¡≈ Nb°∏w≤ ≈®∫°uıfi Ÿu Ÿaf∏@ ≤©fiub°Ôu ≈¥b°uÕ•w
ÌqTd J¡° ≈¿≤F°≤ ˚Ù NS°Õwg F°u y∫°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
≈Ù~>u Ÿasu≈ Ÿu ≈®Ì<„Õw N°æ≤ N°yu <b_w°≤ Ÿu J¡Fu ı°fiub°Ôu "Nº∫_w ≈Ì°SÕ J¡° N<@‹™>°fi
Ÿu ≈¨SJg¡ N¿_wÃb fiFÙ* Fæ' oŸ ∏∫°∫ Ÿu ∫° Nº∫°≤°u≈°N≈b°Ì∏∫°∫ Ÿu Nº∫°ŸJ®¡tŸu Âÿ∫t°fi
oŸ ≈®≈aªR¡≈ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ f®Ê R¡≈ F°ufiu ≈≤ ∫° Ÿ¨<‹¸>Ju¡ N≈b°ÌJ®¡t Ÿu f®Êt°` „uT ≤Ffiu ≈≤ #
wÌuwLyb°fig f®¥<F <J¡<tÌa ≈¿≤dÿ∫<w $ <J¡<tÌa ı°∫wu ˚¥∫# <J¡<tÌa ≈¿≤b]Õwu $$ oÃ∫°<Ì Ÿu
"∫F •∫° Fæ, <J¡ŸJ¡° Fæ N°æ≤ J¡F°≥ ≈≤ <_Sw Fæ' ∫°u* N°≈fiu ≈Ù~>u (1/12/17) ı°u Ÿwg Ju¡
fi°„°<Ì Ju¡ NŸa˚bJ¡° ÌqTd <Ì∫°, bF _bw# FÙ <fi≤°J¨¡w F°u y∫°, •∫°u*<J¡ Ÿwg J¡° fi°„ fiFÙ*
t°fi° y∫° Fæ, <bfi°„Ù J¡∑ ŸW° fiFÙ* t°fiÙ yoÕ Fæ, oŸ<ÔÎ N°≈fiu ı°u Ì°uT <Ì∫°, ŸJ¡° ∫F
<bT∫ FÙ fiFÙ* Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$2$$
oŸ ≈®J¡°≤ Nb°∏w≤ <bT∫ N°æ≤ ≈®∫°uıfi <Ì©Ô° J¡≤ <b_w°≤≈¥bÕJ¡ J¡Sfi J¡∑ ≈®<wI°
J¡≤wu Fæ* $
fiŸu Nfi°Ãt≈Ì°S°u˘ J¡°u FÙ Ìu©w° Fæ) oÃ∫°<Ì ≈≤t°SÕ≈≤J¡ b°•∫°u* Ÿu Ã≈∏fi F°ufiub°Ôu I°fi Ÿu ŸfJ¡°
N<@‹™>°fi Ÿ∏t°` ı°fiw° Fæ, f°fl o¿∏B∫°u* J¡∑ <bT∫≈®b¨<W Ÿu tC•w wS° ≈®Ã∫m¡tC© F…N° bF f®Ê J¡°u
ı°fiw° Fæ $ f°fl Â<‹¸> Ÿu Ìu©° y∫° f®Ê ˚Ù NfiSÕ FÙ Fæ N°æ≤ ≈®°t°<dJ¡ ≈®Ã∫yg Â<‹¸> Ÿu Ìu©° y∫° ıywg
˚Ù ≈C”T°SÕ Ju¡ <ÔÎ F°uw° Fæ $ ∫°u* Ÿ¨<‹¸><b_w°≤ Ju¡ fF°fiu ≈®Ã∫yg Â<‹¸> Ju¡ ¿bJ¡°Ÿ J¡≤°fiu tu* FÙ oŸ y®∏S
J¡° w°Ã≈∫Õ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $ NSb° N°yu J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ ≈Ìu„ b°<d∫°u* Ÿu wS° ‹¸>°∏w, N°¶∫°fi
N°æ≤ ∫C<•wR¡≈ ≈®J¡°„°u* Ÿu ∫F J¡F° ı°w° Fæ <J¡ f®ÊI FÙ ≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu f®Ê Fæ $ f®Êfi°t J¡° ÌqŸ≤° J¡°uoÕ
≈Ì°SÕ ∆∫b<Fw Ìq≤ ≈®Ìu„ tu* N°Ãt° Ÿu N<w¿≤•w Fæ, ÎuŸÙ ˚®°¿∏w fiFÙ* J¡≤fiÙ ª°<FÎ$ ı°u ∫F Âÿ∫ ≈®≈aª
Fæ, bF _b›fi J¡∑ fi°o˘ ≈≤t°Ãt° tu* Nº∫_w F…N° ≈®wÙw F°uw° Fæ, bF ˚Ù ≈≤t°SÕ ŸÃ∫ N∏∫ ≈Ì°SÕ Fæ,
ÎuŸÙ ˚®°¿∏w J¡°u _S°fi fiFÙ* Ìufi° ª°<FÎ $ ≈¥b°uÕ•w f®Ê˚°b N°æ≤ ıyL°b tu* ı°u <bbuJ¡∑ NSb° N<bbuJ¡∑
"tæ* f®°Êd Fq≥, tæ* s<`∫ Fq≥, tæ* ÌubÌW Fq≥', ∫°u* _b°˚°<bJ¡ Ô°æ<J¡J¡ ≈®<Ÿ] <tØ∫° _b„ÆÌ°u* Ÿu Ã≈∏fi ∫°
"f®Êæb°Ftg' (tæ* f®Ê FÙ Fq≥) "<ªÌub°Ftg' (tæ* <ªwg FÙ Fq≥) oÃ∫°<Ì „°˜Ù∫ ŸÃ∫ NSÕb°Ôu _b„ÆÌ°u* Ÿu
Ã≈∏fi I°fi Ÿu ı柰 N≈fi° _bR¡≈ ı°fiw° Fæ b柰 FÙ ≈Cfi# ≈Cfi# NfiC˚b J¡≤w° Fæ $ ŸaŸ°≤Ù N°Ãt° J¡°u
Ìu©fiub°Ôu J¡°u ŸaŸ°≤R¡≈ k¡Ô ≈®°›w F°uw° Fæ N°æ≤ f®Ê°ÃtÌ„ÙÕ J¡°u f®Ê˚°b ≈®°›w F°uw° Fæ, oŸ<ÔÎ ıÙb
J¡°u f®Ê°ÃtÌ„ÙÕ F°ufi° ª°<FÎ, ∫F ˚°b Fæ $ NSb° ∫<Ì <J¡ŸÙ J¡°u „aJ¡° F°u <J¡ "∫S°¿_Swa f®Êw[ba
ŸW° <fi∫<wR¡h∫wu' wS° "N_Ã∫fi∏w<bÔ°Ÿ°fi°t°Z∫# ŸbÕŸaZ∫#' (∫°uyb°<Ÿ‹™>. 10/1 wS° 11
tCtCsC ∆∫.≈®.) oÃ∫°<Ì Ÿu ≈¥bÕ tu* f®Ê J¡° ≈Ìu„ F°u FÙ ªCJ¡° Fæ $ bFÙ* ≈≤ f®Ê J¡° ≈Ìu„ Ìufiu ≈≤ „t, Ìt
N°<Ì Ju¡ N˚°b tu* <ªW J¡∑ N¿_S≤w° F°ufiu ≈≤ <ªW J¡∑ ¿_S≤w° Ju¡ Ÿ°@fi, „t, Ìt N°<Ì N°æ≤ fiJ¡∑
≈C<‹¸> Ju¡ <ÔÎ ≈°æ”T J¡° ≈Ìu„ <Ì∫° ı° ªCJ¡° Fæ Nf J¡°uoÕ ˚Ù ≈Ìu‹¸>∆∫ b_wC fªÙ fiFÙ* $ ∫<Ì J¡<F∫u
<J¡ ÎJ¡ f°≤ ≈<Ì‹¸> b°•∫°u* Ÿu Ã≈∏fi I°fi Ÿu f®Ê J¡° ˚°fi fiFÙ* F°uw°, w°u ŸæJ¡n°u* f°≤ ŸJ¡° ≈Ìu„
Ìufiu ≈≤ ˚Ù bF b柰J¡° b柰 FÙ ≤Fuy° $ <k¡≤ <≈‹¸>≈uTdJ¡∑ fi°o˘ ŸJu¡ ≈Cfi# ≈Cfi# ≈Ìu„ Ÿu •∫° k¡Ô
F°uy° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ*$ ı°u f®ÊbuW° Z°uw° ≈C”T ÎJ¡ f°≤ ≈<Ì‹¸> b°•∫°u* Ju¡ NSÕ≈®J¡°„ Ÿu "tæ* FÙ f®Ê
ŸyÕ - 1]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
187
Fu fC@ ("), tæ* ≈Ù~>u Ÿasu≈ Ÿu <Ì©Ô°∫u y∫u Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡°u ≈®t°d°u* N°æ≤ NfiC˚b Ju¡
NfiCŸ°≤, b_wC Ju¡ NfiCŸ°≤ N°æ≤ _b˚°b Ju¡ NfiCŸ°≤ J®¡t„# <b_w°≤≈¥bÕJ¡ J¡Fw° Fq≥, N°≈
Ÿ°b@°fi F°uJ¡≤ ŸC<fiÎ $$3$$
"_b›fi J¡∑ fi°o˘ N°Ãt° tu* N°<b˚¥Õw F…N° ≈®wÙw F°uw° Fæ' ÎuŸ° ı°u ≈Ù~>u J¡F° y∫° Fæ,
ŸJ¡° w°Ã≈∫Õ _≈‹¸> J¡≤wu Fæ* $
ıÙb˚°b J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ ı°u ıywg J¡°u Ìu©w° Fæ, bF _b›fi J¡∑ fi°o˘ Ìu©w° Fæ NS°Õwg
ıæŸu _b›fiÌ„Õfi <bT∫ J¡° f°@ F°ufiu ≈≤ ˚Ù f°<@w fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ ıyÌgÌ„Õfi ˚Ù f°<@w
" "∫S°b_wC' J¡°-≈≤Ùs° π°≤° ıæŸÙ b_wC Fæ ŸJu¡ NfiCŸ°≤, "∫S°J®¡t' J¡° Ÿ°@fi N°æ≤
∫C<•w∫°u* Ju¡ <fiR¡≈d≈¥bÕJ¡ N°æ≤ "∫S°_b˚°b' J¡° ı柰 Z°uw° J¡° _b˚°b Fæ NS°Õwg Z°uw° J¡∑ fC<]
J¡∑ ≈¿≤≈¢¡w° Ju¡ NfiCŸ°≤, ∫F NSÕ J¡≤fi° ª°<FÎ $ NSb° "∫S°b_wC' Ÿu Ÿ¨<‹¸> Ÿu ≈¥bÕ Nb_S° J¡°
J¡Sfi Fæ, •∫°u*<J¡ Ÿ Ÿt∫ Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ∏t°` FÙ S° $ "∫S°I°fitg' Ÿu Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ J¡∑ ∏tC©w°
J¡° J¡Sfi Fæ, "∫S°J®¡ttg' Ÿu _S¥ÔR¡≈ Ÿu Ÿ¨<‹¸> Ju¡ J®¡t J¡° J¡Sfi Fæ "∫S°_b˚°btg' Ÿu ıywg Ju¡
N°≤°u≈ J¡∑ Ì„° tu* ˚Ù bF N<bJ¨¡w_b˚°b ≤Fw° Fæ, oŸJ¡° J¡Sfi Fæ N°æ≤ "ŸbÕtg' Ÿu I°fi Ÿu ≈®°›w
F°ufiub°Ôu ≈¥dÕ˚°b J¡° J¡Sfi Fæ, "w_t°Wwg ŸbÕt˚bwg' oŸ ZC<w tu* ≈¥dÕ˚°b tu* ŸbÕ„ÆÌ Ìu©° ı°w°
Fæ $ "fC@' oŸŸu Wt N<@J¡°≤ J¡° _t≤d J¡≤°fi° Zbd tu* N°Ì≤ Ã≈∏fi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Fæ $
Fq≥', ∫°u* ı°fiw° Fæ ŸJu¡ I°fi J¡° _b›fi J¡∑ fi°o˘ ≈®°∫# f°@ F°u ı°w° Fæ, bF » fiFÙ* ≤Fw° ∫° ıæŸu
<fiB°b„Ù˚¥w ≈C”T N≈®<Ÿ] N≈fiu fis`fi°t Ÿu @Ù≤u @Ù≤u ≈CJ¡°≤u ı° ≤Fu b°•∫ J¡°u ™>ÙJ¡ ™>ÙJ¡ fiFÙ* ŸtH
≈°w° bæŸu FÙ ÎJ¡ f°≤ ≈<Ì‹¸> b°•∫ Ju¡ NSÕ≈®J¡°„ Ÿu ˚Ù "tæ* FÙ f®Ê Fq≥' ÎuŸ° I°fi fiFÙ* F°uw° $ bFÙ
≈C”T Fu ÌubÌW ! Fu ∫IÌW ! ∫°u* <ª≤J¡°Ô Ju¡ ∆∫bF°≤ Ÿu ≈®<Ÿ] N≈fiu fi°tJu¡ Ÿ‡f°u@fi Ÿu Ã≈∏fi I°fi
Ÿu ı°u ı°fiw° Fæ bFÙ ı°fiw° Fæ b柰 NŸa<ÌÀ@ N°Ãtf°u@ FÙ N<bΩ° Ju¡ h~>uÌ tu* FuwC Fæ, ∫F NSÕ Fæ $
bæŸu » <fiÿª∫ Ÿu ∫C•w N≈≤°us NfiC˚b Ju¡ <ÔÎ ∫C<•w∫°u* Ÿu k¡Ô J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu wJ¡ ≈Cfi# ≈Cfi#
≈Ìu„ J¡° NU∫°Ÿ J¡≤fi° ª°<FÎ $ NSb°- ıæŸu f®ÊJ¡°u fi ı°fifiub°Ô° ≈C”T ı°y®wg J¡°Ô J¡∑ ˚∫
N°<Ì J¡∑ <ª≤J¡°<ÔJ¡ b°Ÿfi°N°u* Ÿu b°<Ÿw F°uJ¡≤ _b›fi tu* N<bΩ°b„ <fi∏Ì° J¡≤fi°, @tJ¡°fi° N°<Ì
˚ÙTd b°<d∫°u* Ÿu ˚∫ Ÿu J¡°≥≈fi°, ˚°yfi°, yâu tu* <y≤fi° N°<Ì Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ Ì…#©Ù ≈®wÙw F°uw° Fæ, ∫°
ıæŸu ≈°ŸJ¡ ≈C”T ı°y®ÌgJ¡°Ô J¡∑ ÌuF˚°b b°Ÿfi° Ÿu b°<Ÿw F°uJ¡≤ _b›fi tu* Ìubw° Ju¡ wCv∫, ≤°ı° Ju¡
wCv∫ _wC<w, ≈®„aŸ° N°<Ì J¡∑ b°<d∫°u* Ÿu N°æ≤ J®¡∑n°, <bt°fi ≈≤ ª»fi°, N°J¡°„<bF°≤ J¡≤fi° N°<Ì
≈®<w˚°Ÿu ∫C•w ≈®wÙw F°uw° Fæ bæŸu f®ÊbuW° ˚Ù <ª≤J¡°Ô Ÿu ˚ÔÙ ˚°≥<w NU∫_w Zbd N°<Ì Ÿu b°<Ÿw
F°uJ¡≤ _b›fi tu* ∫F Ÿf f®Ê FÙ Fæ', "∫F Ÿf N°Ãt° FÙ Fæ', "tæ* FÙ ∫F Ÿf Fq≥' oŸ ≈®J¡°≤ ≈≤t°SÕ J¡°
≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiub°ÔÙ b°<d∫°u* Ÿu N°æ≤ b°_w<bJ¡ f®Ê˚°b J¡∑ ≈®<w˚°Ÿu ÌÙ›w F°uw° Fæ, k¡Ô°b_S° tu* ˚Ù
_b›fi J¡∑ fi°o˘ ≈≤Ô°uJ¡k¡Ô ˚٠» NU∫_w b°Ÿfi° Ju¡ NfiCŸ°≤ F°uw° Fæ, oŸJ¡° N°yu ÔÙÔ°u≈°¶∫°fi
N°<Ì tu* ≈≈°Ìfi <J¡∫° ı°∫uy° $ „aJ¡° - oŸtu* •∫° ≈®t°d Fæ ? Ÿt°@°fi - _b›fi J¡∑ fi°o˘ ≈≤Ô°uJ¡
k¡Ô ˚Ù b°Ÿfi° Ju¡ NfiCŸ°≤ F°uw° Fæ, oŸ f°w J¡° "ı°u _b∫a FÙ (fi <J¡ N∏∫ <J¡ŸÙ J¡∑ N≈us° Ÿu) I°fi
J¡≤°wu Fæ*, bu _b„ÆÌ Fæ* NS°Õwg ZC<w∫°≥ fiŸu Ã≈∏fi _bw# ≈®t°d˚¥w I°fi Ÿu <fiÿª∫ F°uw° Fæ $ "N©
∫`æfia ºfi∏wÙb <ıfi∏wÙb F_wÙb <bh~>°Ìg∫<w ywÕ<tb ≈w<w ∫Ìub ı°y®L∫a ≈ÿ∫<w wÌ`°<bΩ∫°
188
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
fiFÙ* F°uw° $ ˚°b ∫F <J¡ I°fi J¡∑ ŸÃ∫w° tu* w°Ã≈∫Õ Fæ $ "NFtg' ∫°u* ≈®Ã∫Jg¡ N°Ãt° Ju¡ w°Ì°Ã‡∫
Ÿu N°æ≤ "Ãbtg' ∫°u* Nfi°Ãt˚°b Ÿu ˚°<Ÿw F°u ≤F° ≈®≈aªR¡≈ ˚Ù _b›fiŸaŸ°≤R¡≈ ‹¸>°∏w tu*
˚ÔÙ ˚°≥<w Ÿ‡f] Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ ŸJu¡ <tØ∫°Ãb tu* w°Ã≈∫Õ Fæ $ NSb° ÌuF J¡∑ _b›fiwCv∫w°
˚Ôu FÙ F°u ≈≤ f°fl fi°tR¡≈°ÃtJ¡ ıy∏t°` J¡∑ _b›fiwCv∫w° Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? oŸ „aJ¡°
≈≤ J¡Fwu Fæ* $ Ju¡bÔ f°flR¡≈ N°<Ì FÙ fiFÙ* ˚°Ÿw° Fæ, <J¡∏wC tæ* R¡≈ J¡°u Ìu©w° Fq≥, ∫°u*
<`≈C¸>Ù˚¥w "NFtg' NSÕŸu Ÿab<Ôw ÃbtSÕR¡≈ ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ bF Ÿ°<st°`ı∏∫ F°ufiu Ÿu
_b›fiŸaŸ°≤‹¸>°∏w tu* Ì°‹¸>°Õ<∏wJ¡ F°uw° FÙ Fæ $ Nº∫_w<bT∫J¡ I°fi tau ŸÃ∫ ≈Ì°SÕ <bT∫
fiFÙ* F°uw° Fæ $ ˚®t tu* Nº∫_w J¡° FÙ ˚°fi F°uw° Fæ N°æ≤ JC¡~> ˚Ù <J¡ŸÙ w≤F ˚°<Ÿw fiFÙ*
F°uw°-oŸ <Ÿ]°∏w Ju¡ NfiCŸ°≤ f°fl ≈®t°d°u* Ju¡ ∆∫bF°≤°u* tu* NSÕ Ju¡ <bŸab°Ìt°`Ÿu ˚Ù
∆∫°bF°¿≤J¡ ≈®t°^∫ J¡° <b|°w fiFÙ* F°uw° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$4$$ <ıŸ ≈®J¡≤d tu* ≈®°∫# tCtCsCN°u*
Ju¡ ∆∫bF°≤J¡° bdÕfi Fæ, ŸJu¡ NS°Õwg tCtCsC∆∫bF°≤≈®J¡≤d Ju¡ Nfi∏w≤ tua oŸ Ã≈<W ≈®J¡≤d
J¡° bdÕfi J¡≤w° F¥≥ $$5$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ tæ* ŸaŸ°≤R¡≈ f∏@fi J¡∑ <fib¨<W J¡° ≈°∫ ª°Fw° Fq≥, tu≤° Âÿ∫ J¡°u
<tØ∫° <Ÿ] J¡≤fiub°Ôu oŸ Ã≈<W ≈®J¡≤d J¡°u ŸCfifiu Ÿu •∫° Ô°˚ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ıf wJ¡ Âÿ∫ Fæ, w˚Ù wJ¡ ∫F ŸaŸ°≤R¡≈ f∏@fi Fæ $ Âÿ∫ J¡∑ <fib¨<W F°ufiu
Ÿu f∏@fi fiFÙ* ≤F ŸJ¡w° $ ∫F Âÿ∫ <ıŸ ≈®J¡°≤ Ã≈∏fi F°uw° Fæ, Ÿu N°≈ J®¡t Ÿu ŸC<fiÎ $$6$$
Ju¡bÔ Âÿ∫ Ju¡ N˚°bt°` Ÿu f∏@fi J¡∑ <fib¨<W J¡FÙ Fæ, ≈≤ ∫F ™>ÙJ¡ fiFÙ* ı≥ªw°, •∫°u*
<J¡ Ã≈<W, b¨<], fi°„, _byÕ,fi≤J¡ N°<Ì f∏@fi N°Ãt° Ju¡ @tÕR¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uwu Fæ*, Nw#
t∏wu&S°u ∫` Ìub ob ≤°ıu-b°FtubuÌa Ÿb°uÕ&_tÙ<w t∏∫wu Ÿ°u&_∫ ≈≤t°u Ô°uJ¡# (_b›fi tu* oŸ _b›fiÌ„ÕJ¡
≈C”TJ¡°u „`C ∫° N∏∫ ª°u≤ t°≤wu-Ÿu Fæ*, b„Ù˚¥w-Ÿ° J¡≤wu Fæ*, F°SÙ-Ÿ° oŸJ¡°u ˚y°w° Fæ, yâu tu*
<y≤w°-Ÿ° Fæ, ı°u F°SÙ N°<ÌR¡≈ ı°y®w ˚∫ J¡°u Ìu©w° Fæ, ŸÙJ¡°u _b›fi tu* ˚Ù Ìu©w° Fæ, _b›fi tu*
˚∫Ju¡ <ffi° ˚Ù ¿tØ∫° FÙ Ã≈∏fi FCoÕ N<bΩ° Ÿu ˚∫ t°fiw° Fæ$ <ıŸ J¡°Ô tu* Ìubw° Ju¡ Ÿt°fi, ≤°ı° Ju¡
Ÿt°fi tæ* FÙ Ÿf Fq≥, ÎuŸ° t°fiw° Fæ $ ı°u ∫F Ÿb°ÕÃt˚°b Fæ bFÙ oŸJ¡° ≈≤t Ô°uJ¡ Fæ), "wΩ oF ∆∫°|®°u
b° <Ÿ*F°u b° ∫Ìg ∫Lb<∏w wÌ° ˚b¿∏w' (bu oŸ Ô°uJ¡ tu* J¡tÕ Ÿu ≈®°›w¡<ıŸ-<ıŸ ∆∫°|® N°<Ì ı°<w J¡°u
≈®°›w F…Î Su, bu Ÿ J¡tÕI°fi J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu b°<Ÿw F°uJ¡≤ Ÿwg tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ ˚Ù <k¡≤ wÌg-wÌg ˚°b Ÿu
Ã≈∏fi F°uwu Fæ*), "∫<hªW_w∏t∫°u ˚b<w yCfltuwßfi°wfitg' "tfi J¨¡wufi°∫°Ã∫<_tfig „≤Ù≤u' (<ıŸ
b_wC J¡° <ª∏wfi J¡≤w° Fæ, w∏t∫ F°u ı°w° Fæ, ∫F ≈≤t yCfl Fæ N°æ≤ ŸaJ¡v≈ π°≤° FÙ oŸ „≤Ù≤ tu* N°w°
Fæ) oÃ∫°<Ì ZC<w∫°≥ wS° "∫a∫a b°<≈ _t≤fig ˚°ba Ã∫ıÃ∫∏wu J¡Ôub≤tg $ wa wtubæ<w J¡°æ∏wu∫ ŸÌ°
wL°b˚°<bw# $$ w_t°ÃŸbuÕTC J¡°ÔuTC t°tfiCÿt≤ ∫CÌg@ ª $$ (<ıŸ <ıŸ ≈Ì°SÕ J¡° _t≤d J¡≤wu F…Î
„≤Ù≤ J¡° Ã∫°y J¡≤w° Fæ, ŸÙ ˚°b J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ oŸ<ÔÎ wCt ŸbÕÌ° tu≤° _t≤d J¡≤°u) oÃ∫°<Ì
_t¨<w∫°≥ Fæ$ NU∫°Ÿ°b_S° tu* ı°u ≈C”T ŸaŸ°≤Ù N°Ãt° J¡°u ∫° f®Ê˚°b J¡°u ı°fiw° Fæ, bF k¡Ô°b_S°tu*
˚Ù ŸJ¡°u ı°fiw° Fæ, oŸ<ÔÎ <fiÃ∫ <fi≤∏w≤ f®Ê°fiC˚bb°Ÿfi° J¡°u F٠» J¡≤fi° ª°<FÎ, ∫F Ã≈<W
≈®J¡≤d J¡° w°Ã≈∫°ÕSÕ Fæ oÃ∫°<Ì $
ŸyÕ - 1]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
189
fiJ¡° N°ÃtJ¡°u<¸> tu* N∏w˚°Õb ™>F≤°, ÎuŸÙ <_S<w tu* Âÿ∫ J¡∑ <fib¨<W F°ufiu ≈≤ ˚Ù f∏@ J¡∑
<fib¨<W fiFÙ* F°uyÙ, oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
oŸ ŸaŸ°≤ tu* ı°u Ã≈∏fi F°uw° Fæ, bFÙ b¨<], s∫, _byÕ N°æ≤ fi≤J¡ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ Îba
bFÙ f∏@ N°æ≤ t°us J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ Ã≈<W, b¨<], <bfi°„, N°<Ì @tÕ N°Ãt° Ju¡ fiFÙ* Fæ* $
N≈fiu _bR¡≈ J¡° ≈¿≤I°fi fi F°ufiu Ÿu FÙ ŸJ¡°u Ã≈<W N°<ÌJ¡° ˚®t F°uw° Fæ, ∫F w°Ã≈∫Õ
Fæ $$7$$ ª¥≥<J¡ N≈fiu _bR¡≈ Ju¡ NI°fi Ÿu FÙ f∏@ Fæ, Nw# N≈fiu _bR¡≈ Ju¡ f°u@ Ju¡ <ÔÎ N°yu
Ju¡ y®∏S Ÿu Âÿ∫ ≈®≈aª J¡° NŸa˚b J¡Fw° Fq≥ $ Ã≈<W N°<Ì J¡° Ÿ‡f∏@ Âÿ∫ ŸaŸ°≤ Ÿu Fæ,
N°Ãt° Ÿu fiFÙ* $ N°Ãt° w°u Âÿ∫ ≈®≈aª J¡∑ Ã≈<W Ÿu ≈FÔu ı柰 S° b柰 FÙ ≤Fw° Fæ $ NdCt°`
˚Ù Ÿtu* <bJ¡°≤ fiFÙ N°w° >$$8$$
˚ybwÙ ZC<w ˚Ù J¡FwÙ Fæ #
fi <fi≤°u@°u fi ª°uÃ≈<WfiÕ f]°u fi ª Ÿ°@J¡# $ fi tCtCsCfiÕ bæ tC<•w¿≤Ã∫uT° ≈≤t°SÕw° $$
(fi Ã≈<W Fæ N°æ≤ fi ≈®Ô∫ Fæ, Ã≈<W N°æ≤ ≈®Ô∫ fi F°ufiu Ÿu FÙ fi f] (ŸaŸ°≤Ù ıÙb) Fæ,
fi Ÿ°@J¡ Fæ, fi t°us°SÙÕ Fæ N°æ≤ fi tC•w Fæ, ∫F ≈≤t°SÕ f°w Fæ $)
∫FÙ oŸ ≈®J¡≤d J¡° ≈®<w≈°Ω NSÕ Fæ, ∫F f°w N°yu J¡Fu ı°fiub°Ôu <b_w°≤ J¡∑ ˚¥<tJ¡° Ju¡
R¡≈ tu* oŸ ŸyÕ tu* J¡FÙ ı°wÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°|b, N°≈ ≈FÔu ≈®J¡≤d Ju¡ ≈°uÌg|°w Ju¡ <ÔÎ oŸ ŸyÕ tu* J¡Fu ı°fiub°Ôu NSÕ J¡°u
ŸC<fiÎ, wÌC≈≤°∏w tæ* N°≈Ÿu N°≈J¡∑ oh~>° Ju¡ NfiCŸ°≤ oŸJ¡°u <b_w°≤≈¥bÕJ¡ J¡Fq≥y° $$9$$
"≈¥bÕtub <F ∫°u ∫S°' oŸŸu •w NSÕ J¡∑ ≈≈<W Ju¡ <ÔÎ ≈®Ô∫°b_S° tu* Nb<„‹¸>
N°Ãt_bR¡≈ J¡°u J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ J¡°≤d tu* ≈¥bÕŸ¨<‹¸> Ju¡ Ô∫ Ju¡ ≈®J¡°≤ J¡°u ‹¸>°∏w≈¥bÕJ¡ J¡Fwu Fæ* $
ı°u ∫F ª≤°ª≤ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg <Ì©Ô°oÕ Ìuw° Fæ, bF ŸCTC<›w tu* _b›fi J¡∑ fi°o˘ J¡v≈°∏w tu*
(≈®Ô∫∫J¡°Ô tu*) fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$10$$ wÌ…≈≤°∏w Nt¥wÕ F°ufiu Ÿu <J®¡∫°≤<Fw ≈¿≤h~>uÌ
(t°≈) Ÿu „¥∏∫ F°ufiu Ÿu NS°F (NŸÙt), <fi@Õ<tÕJ¡ (@tÕ≤<Fw) F°ufiu Ÿu ŸaI°≤<Fw N°æ≤
NI°fiŸu N°b¨W F°ufiu Ÿu N<˚∆∫<•w Ÿu „¥∏∫ NSb° ≈®≈aª Ju¡ Ÿa_J¡°≤ J¡° N°@°≤ F°ufiu Ÿu
N<˚∆∫<•w Ÿu ≤<Fw Ju¡bÔ Ÿwg fi°tJ¡ FÙ J¡°uoÕ b_wC „uT ≤FwÙ Fæ, bF R¡≈≤<Fw F°ufiuŸu fi w°u
wuı Fæ N°æ≤ fi ≈®J¡°„R¡≈ F°ufiu Ÿu wt FÙ Fæ $$11$$ <bπ°fi°u* fiu ∆∫bF°≤ Ju¡ <ÔÎ (c) Ÿ
ŸÌgR¡≈ ŸbÕ∆∫°≈J¡ N°Ãt° Ju¡ M¡w, N°Ãt°, ≈≤, f®Ê, ŸÃ∫ (!) oÃ∫°<Ì NfiuJ¡ fi°t°u* J¡∑
c ∫F°≥ ≈≤ ≈Ìu„ Ju¡ ∫°uÀ∫ <„‹∫ N°<Ì J¡°u ≈Ìu„ Ìufi° ∆∫bF°≤ Fæ, Ÿ ∆∫bF°≤ Ju¡ <ÔÎ $
! bF ŸbÕZu‹™> ≈®t°dR¡≈ ZC<w Ÿu ı°fi° ı°w° Fæ, Nw# M¡w J¡FÔ°w° Fæ - "∫hª°&&›fi°u<w
∫Ì°ÌWu ∫hª°<w <bT∫°<fiF $ ∫hª°_∫ Ÿaww°u ˚°b_w_tt°Ì°Ãtu<w „ÆÌwu $$' (ª¥≥<J¡ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘
J¡°u ∆∫°›w J¡≤w° Fæ, fiJ¡° y®Fd J¡≤w° Fæ, ˚°uy J¡≤w° Fæ N°æ≤ J¡˚Ù fi‹¸> fiFÙ* F°uw°, oŸ<ÔÎ ∫F
N°Ãt° J¡F° ı°w° Fæ) buÌ∆∫°ŸıÙ J¡∑ oŸ <•w Ju¡ NfiCŸ°≤ N°Ãt°, ŸÃ∫w° Ju¡ ÃJ¡TÕ J¡∑ Nb<@
F°ufiu Ÿu ≈≤, _b∫a f¨Fwg F°ufiu Ÿu ∫° ıywg Ju¡ N°J¡°≤ J¡°u f»°fiub°Ô° F°ufiu Ÿu f®Ê, <bπ°fi°u* J¡°u
„°˜°fiCŸ°≤ ŸJ¡° NfiC˚b F°uw° Fæ, Nw# ŸÃ∫ J¡FÔ°w° Fæ $
190
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
J¡v≈fi° J¡≤ ≤•©Ù Fæ $$12$$
Nf Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ tu* ŸJ¡° <tØ∫°˚¥w Ÿt¿‹¸>ıÙb˚°b J¡Fwu Fæ* $
ªæw∏∫_b˚°b bFÙ N°Ãt° NI°fi Ÿu N∏∫-Ÿ°, ın-Ÿ° NS°Õwg N°J¡°„ N°<Ì Ju¡
J®¡t Ÿu Ã≈∏fi <Ô*yŸt<‹¸>R¡≈ F°uJ¡≤ Ÿtu* ≈®bu„ J¡≤fiu Ÿu "bFÙ Fq≥' oŸ N<˚t°fi Ÿu
ŸJ¡∑ fi°o˘ ≈®wÙw F°uw° F…N° ˚°bÙ ıÙbfi°tŸu y<FÕw ffi°oÕ yoÕ ıÙbw° J¡°u ˚®°¿∏w Ÿu
≈®°›w-Ÿ° F°uw° Fæ $$13$$
oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡bÔ I°fi„<•w Ÿu F°ufiub°ÔÙ Ÿ¨<‹¸> J¡°u J¡FJ¡≤ Nf <J®¡∫°„<•w Ÿu ∫C•w
I°fi„<•w Ÿu Ÿ°º∫ Ÿ¨<‹¸> J¡°u J¡Fwu Fæ* $
wÌfi∏w≤ <J®¡∫°„<•w J¡∑ ≈®@°fiw° Ÿu Ÿ‡≈∏fi ≈®°d Ju¡ @°≤d Ÿu ªaªÔw° J¡°u ≈®°›w F…N°
bF ˚°æ<wJ¡<Ô*y°Ãt° ŸaJ¡v≈ N°æ≤ <bJ¡v≈ Ju¡ tfifiŸu ınw°b„ t∏Ì F°uJ¡≤ tfi ffi ı°w° Fæ $
ıæŸu <fiÿªÔ N°J¡°≤b°Ô° ŸtCB ªaªÔ N°J¡°≤b°Ôu w≤*y˚°b J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ bF
tfiR¡≈ ffi ı°fiu Ÿu N≈fiu tF°fig ≈≤t°Ãt˚°b J¡°u ˚¥ÔJ¡≤ tfi Ju¡ ŸaJ¡v≈, <bJ¡v≈ N°<Ì @t°u˘
J¡°u N≈fiu @tÕ ŸtHfiu Ôyw° Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ Ÿt<‹¸> tfi°u˚°b J¡°u ≈®°›w F…N° <F≤^∫y˚Õfi°tJ¡
f®Ê _b∫a FÙ (ÌqŸ≤u π°≤° f°u@ ≈°∫u <ffi° FÙ) ≈¥bÕb°Ÿfi° Ju¡ NfiCŸ°≤ <b≤°¸>g-˚°b J¡°u, ˚Cbfi
N°<Ì ˚°bJ¡°u N°æ≤ bF°≥ ≈≤ _buÌı, <L≠ı, N^±>ı N°æ≤ ı≤°∫Cı R¡≈ ª°≤ ≈®J¡°≤ Ju¡
ıÙb˚°b°u* J¡° <fiÃ∫ ŸaJ¡v≈ J¡≤w° ≤Fw° Fæ $ Ÿ ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ Ÿu oŸ ≈®J¡°≤ o∏Bı°Ô J¡∑ fi°o˘
∫F <b„°Ô Ÿ¨<‹¸> kæ¡Ô°oÕ ı°wÙ Fæ $$14-16$$
∫°u* Fı°≤°u* Nº∫°≤°u≈°u* Ÿu ˚Ù N<@‹™>°fi J¡∑ ≈°≤t°<SÕJ¡w° J¡° <bfi°„ fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w°,
∫F Ì„°Õfiu Ju¡ <ÔΠ‹¸>°∏w Ìuwu Fæ* $
ıæŸu ŸCbdÕ Ju¡ ffiu F…Î J¡¸>J¡ (J¡n°) R¡≈ ŸCbdÕ Ÿu J¡¸>J¡ „ÆÌ J¡° NSÕ ≈¨SJg¡ fiFÙ* <J¡∫°
ı° ŸJ¡w°, bæŸu FÙ ≈≤f®Ê tu* ıywg-„ÆÌ°SÕ Fæ, NS°Õwg ıywg „ÆÌ J¡° NSÕ ≈≤f®Ê Ÿu ≈¨SJg¡
fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ ‹¸>°∏w J¡∑ fi°o˘ Ì°ufi°u* tu* ˚uÌ fiFÙ* Fæ $ ıæŸu J¡¸>J¡R¡≈w° ŸCbdÕ
Ju¡ _b˚°b Ju¡ FÙ N∏wyÕw Fæ J¡¸>J¡_b˚°b Ju¡ N∏wyÕw fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ ≈¿≤h~>uÌ Ÿu ≤<Fw ∫F
ıywg „ÆÌ°SÕ ˚Ù Nfi∏w_bR¡≈ f®Ê Ju¡ _b˚°b Ju¡ FÙ N∏wyÕw Fæ fi°„b°fig N≈fiu _b˚°b Ju¡
N∏wyÕw fiFÙ* Fæ $$17-18$$
∫<Ì ∫F _bw# fiFÙ* Fæ w°u Ÿwg J¡∑ fi°o˘ Jæ¡Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu t”_SÔ tu* t¨yw¨‹d° J¡∑ fiÌÙ NŸwg ªaªÔ w≤*y°u* J¡° Ÿwg Ju¡ fi°oÕ <b_w°≤ J¡≤wÙ
Fæ bæŸu FÙ tfi Ÿu ∫F o∏Bı°Ô Ÿ≤Ù©° ıywg Ÿwg fi F°uw° F…N° ˚Ù Ÿwg Ju¡ Ÿt°fi ffi°∫°
ı°w° Fæ $$19$$
N<bΩ° Ju¡ NfiCR¡≈ fi°t°u* Ÿu N<bΩ° J¡°u Ì„°Õwu Fæ* $
ŸbÕI <bπ°fi°u* fiu <ıŸJu¡ N<bΩ°, ŸaŸ°≤, f∏@fi, t°∫°, t°uF, tFwg, wt (c) oÃ∫°<Ì
c <bΩ° Ÿu fi°ÿ∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF N<bΩ° J¡FÙ ı°wÙ Fæ, «¡≈≤, fiÙªu N°æ≤ <w≤~>u ytfi J¡∑
ŸyÕ - 1]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
191
NfiuJ¡ fi°t°u* J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ Fæ $ Fu ª∏BbÌfi, ≈FÔu tæ* N°≈Ÿu Ÿ t°∫° (f∏@) J¡° _bR¡≈
J¡F ≤F° Fq≥, Ÿu N°≈ Ÿ°b@°fi F°uJ¡≤ ŸC<fiÎ $ ŸJu¡ Zbd Ju¡ Nfi∏w≤ N°≈ t°us Ju¡ _bR¡≈
J¡°u ŸtH ı°∫u*yu $$20,21$$
I°fi π°≤° J®¡t„# fi‹¸> F°ufiu N°æ≤ ≈®°›w F°ufiu ∫°uÀ∫ f∏@ N°æ≤ t°us J¡° _bR¡≈ fwÔ°wu Fæ* $
b_wC, Âÿ∫ ≈®≈aª J¡° N¿_wÃb B‹¸>° J¡° f∏@ J¡F° ı°w° Fæ $ Âÿ∫ Ju¡ J¡°≤d FÙ B‹¸>°
f∏@fi tu* ≈n° Fæ N°æ≤ Âÿ∫ Ju¡ F¸> ı°fiu Ÿu tC•w F°u ı°w° Fæ $ NŸÃ∫ _bR¡≈ Ãbtg' "NFtg'
(tæ*) oÃ∫°<Ì ıywg Âÿ∫ J¡FÔ°w° Fæ ıfwJ¡ ∫F Âÿ∫ ≤Fw° Fæ wf wJ¡ t°us fiFÙ* F°u
ŸJ¡w° $$22,23$$
J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u <J¡ ∫<Ì Âÿ∫ J¡° N˚°b FÙ t°us Fæ, w°u wwg-wwg J¡°Ô tu* ≈¿_Sw F…Î
Âÿ∫ Ju¡ "∫F fiFÙ* Fæ, ∫F fiFÙ* Fæ' oÃ∫°<Ì <fi≤°J¡≤d Ÿu FÙ ≤°uy Ju¡ <fi≤°J¡≤d Ÿu N°≤°uÀ∫ J¡∑
fi°o˘ t°us <Ÿ] F°u ı°∫uy°, ŸJu¡ <fi≤°J¡≤d°SÕ w[bI°fi≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ J¡‹¸> ™>°fiu J¡∑ •∫°
N°bÿ∫J¡w° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫F (Âÿ∫) fiFÙ* Fæ, ∫F (Âÿ∫) fiFÙ* Fæ oÃ∫°<Ì ∆∫SÕ ≈®Ô°≈°u* Ÿu oŸJ¡° <bfi°„ fiFÙ*
F°uw° f¿vJ¡ ŸaJ¡v≈ Ju¡ FuwC "∫F Âÿ∫ fiFÙ* Fæ' oÃ∫°<Ì ≈®Ô°≈°u* Ÿu Âÿ∫R¡≈ ∆∫°<@ f»wÙ Fæ $
˚°b ∫F Fæ <J¡ Âÿ∫ ≤Fwu "∫F Âÿ∫ fiFÙ* Fæ' ∫F ≈®Ô°≈ f°<@w F°u ı°w° Fæ, Nw# bF
<bΩt°fi Âÿ∫ Ju¡ <b≤°u@Ù N∏∫ Âÿ∫ Ju¡ Ã≈°Ìfi-ŸaJ¡v≈ Ÿu ŸJu¡ Ã≈°Ìfi π°≤° ≈¥bÕ Âÿ∫
J¡° <fi≤°J¡≤d J¡≤w° Fæ, ÎuŸ° J¡Ffi° F°uy°, ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* ÎJ¡ Âÿ∫ Ju¡ <fi≤°J¡≤d Ju¡
<ÔÎ Ì°u Âÿ∫°u* J¡∑ Ã≈<W F°u ı°fiu Ÿu Âÿ∫ f»w° FÙ Fæ $$24$$ Fu <bª°≤„ÙÔ ≈C”T°u*, Âÿ∫
ıywg Ju¡ <bΩt°fi ≤Fwu ŸæJ¡n°u* wJ¡°u˘ Ÿu N°æ≤ wÙSÕ∫°`° wS° <fi∫t N°<Ì Ÿu ˚Ù Âÿ∫R¡≈Ù
∆∫°<@ J¡∑ <fib¨<W fiFÙ* F°uwÙ, Ju¡bÔ owfi° FÙ fiFÙ*, <J¡∏wC ÌqŸ≤Ù Âÿ∫ ∆∫°<@ ≈®°›w F°u
ı°wÙ Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ oŸ Âÿ∫R¡≈Ù ∆∫°<@ J¡∑ Nfi°Ì≤ Ÿu ≈us° fiFÙ* J¡≤fiÙ ª°<FÎ,
f¿vJ¡ <bª°≤ π°≤° oŸJ¡° f°@ J¡≤fi° ª°<FÎ $$25$$
N°æ≤ ÌqŸ≤Ù f°w ∫F ˚Ù Fæ <J¡ ∫<Ì Âÿ∫ _bw# Ÿwg t°fi° ı°∫, w°u Ÿwg J¡° f°@ fi F°ufiu Ÿu
J¡˚Ù ˚Ù t°us fiFÙ* F°u ŸJu¡y°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì ıywg J¡∑ b°_w<bJ¡ ŸW° Fæ, w°u <J¡ŸÙ Ju¡ ıywg J¡∑ <fib¨<W fiFÙ* F°uyÙ, •∫°u*<J¡
NŸwg ≈Ì°SÕ J¡∑ ŸW° fiFÙ* F°uwÙ N°æ≤ Ÿwg J¡° N˚°b fiFÙ* F°uw°, ∫F NJ¡°ˆ <fi∫t Fæ $$26$$
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ ∫F B‹¸>° ≈C”T w≈, º∫°fi N°<Ì Ju¡ fÔ Ÿu Âÿ∫„¥∏∫ wS° Âÿ∫ Ju¡
Ÿt°bu„ Ju¡ N∫°uÀ∫ ≈≤t°dC Ju¡ Ì≤ N°<Ì tu* ı°J¡≤ ≤Fw° F…N° Âÿ∫ Ÿu ~C>¸>J¡°≤° ≈° ı°∫uy°,
ÎuŸÙ Nb_S° tu* t°us J¡° N˚°b Jæ¡Ÿu F°uy° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N°Ãt° J¡° w≈ N°<Ì Ÿu ˚Ù ≈¿≤I°fi fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ <ªBq≈ N°Ãt° <ıŸJ¡°u I°w fiFÙ*
FuwC F°ufiu Ÿu ŸaŸ°≤, N_bw∏`w° J¡∑ ıfifiÙ F°ufiu Ÿu f∏@fi, <tØ∫° F°ufiu Ÿu t°∫°, ˚®t J¡∑ FuwC F°ufiu
Ÿu t°uF, Ì…_w≤ F°ufiu Ÿu tFwg N°æ≤ _bR¡≈ J¡° N°b≤d J¡≤fiub°ÔÙ F°ufiu Ÿu wt J¡FÙ ı°wÙ Fæ $
192
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
F…N°, bF B‹¸>° ıF°≥ J¡FÙ* ˚Ù (≈≤t°dC Ju¡ tº∫ tu* ˚Ù) ≤Fuy° bF°≥ ≈≤t°dC Ju¡ Ì≤ tu* ˚Ù
ŸJ¡°u Âÿ∫ J¡∑ ≈®wÙ<w F°uyÙ FÙ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ <ıŸJ¡°u N°Ãtw[b J¡° ≈¿≤I°fi fiFÙ* Fæ, bF
ıÙb FÙ Âÿ∫ J¡° fÙı Fæ, ≈≤t°dC Ju¡ Ì≤ tu* ˚Ù ˚®°¿∏w Ÿu <b„°Ôw° J¡∑ ≈®wÙ<w tu* <b≤°u@ fi
F°ufiu Ÿu bF°≥ ≈≤ ˚Ù ŸJu¡ Âÿ∫R¡≈ f∏@fi J¡° <fib°≤d fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$27$$
•w J¡° FÙ ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
oŸ<ÔÎ Âÿ∫ ıywg Fæ N°æ≤ ŸJ¡° w≈, º∫°fi N°æ≤ ı≈ π°≤° ıF°≥ ≈≤ bF ≤F° bFÙ* ≈≤ Ÿu
<t¸>° <Ì∫° N°æ≤ N∏∫ Ìu„ J¡∑ ≈®°<›w Ÿu ŸJ¡° Ã∫°y J¡≤ <Ì∫°, bF J¡Sfi f°ŸÙ ˚°w N°<Ì Ju¡
Ÿnu ıÔ Ÿu w¨<›w J¡≤fiu J¡∑ fi°o˘ Fæ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫<Ì Âÿ∫R¡≈ ıywg Fæ, w°u ŸJ¡° ≈≤t°dC
Ju¡ ˚Ùw≤ N°æ≤ ªæw∏∫R¡≈Ù N°Ì„Õ tu* ˚Ù b柰 FÙ ≈®<w<f‡f ≈nw° Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ Âÿ∫R¡≈ ıywg
ıæŸu <b„°Ô ≈®Ìu„ tu* <bΩt°fi Fæ, bæŸu FÙ ≈≤t°dC tu* Îba ªuwfi N°Ãt° tu* ˚Ù, <ffi° ŸaJ¡°uª Ju¡,
ŸJ¡° ≈®<w<f‡f ≈nw° Fæ $ Ì≈Õd ª°Fu J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù ¿_Sw F°u, Ÿtu* ıæŸu ≈bÕw, ŸtCB, ≈¨<SbÙ,
fiÌÙ Ju¡ ıÔ J¡° ≈®<w<f‡f ≈nw° Fæ, bæŸu FÙ ªæw∏∫R¡≈Ù N°Ì„Õ tu* (N°Ãt° tu*) ˚Ù ≈nw° Fæ $
ŸJu¡ Nfi∏w≤ Ÿ ≈®<w<f‡f tu* ≈Cfi# Ì…#© ≈®°›w F°uw° Fæ - ı≤°, t¨Ã∫C N°æ≤ ı∏t ≈®°›w F°uwu
Fæ* $ ıæŸu ı°y®w Nb_S° tu* _S¥Ô wS° _b›fi tu* Ÿ¥‚t ˚°b N°æ≤ N˚°b J¡° y®Fd N°æ≤ ŸCTC<›w
tu* fiJ¡° Ã∫°y F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F N¿_S≤ ŸaŸ°≤ ≤Fw° Fæ $$28-31$$
I°fi J¡∑ N≈us° fi J¡≤fiub°ÔÙ <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ Ÿu Âÿ∫ Ju¡ t°ıÕfi J¡∑ „aJ¡° J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
oŸ Âÿ∫ ıywg J¡° tæ*fiu ≈¿≤t°ıÕfi J¡≤ <Ô∫° N°æ≤ ∫F°≥ ≈≤ tæ* Ÿt°<@ tu* ¿_Sw Fq≥,
Ÿt°<@ tu* ŸaŸ°≤ Ju¡ _t≤d J¡° ∫F J¡˚Ù s∫ fi F°ufiub°Ô° fÙı Fæ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ <ıŸJ¡°
_t≤d fiFÙ* F…N°, ŸJ¡° t°ıÕfi fiFÙ* F°u ŸJ¡w° N°æ≤ ŸJ¡° _t≤d F°ufiu ≈≤ w°u Ÿt°<@
J¡° FÙ ˚*y F°u ı°∫uy° $$32$$
NwÎb <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ Ÿu ˚Ù Âÿ∫ J¡° t°ıÕfi fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸ Âÿ∫ ≈®≈aª Ju¡ ≤Fwu <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $ <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ F°ufiu ≈≤ FÙ
w°u <ªW Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ ªuwfiw° N°æ≤ <ªW J¡° f°@ F°ufiu ≈≤ wC∫Õ≈Ì J¡∑ ≈≈<W F°uwÙ Fæ $ Âÿ∫ Ju¡
≤Fwu w°u <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ J¡° NbŸ≤ FÙ J¡F°≥ ?$$33$$
Ÿt°<@ ˚Ôu FÙ F°u <k¡≤ ˚Ù ŸaŸ°≤ J¡∑ <fib¨<W fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ŸCTC<›w Ju¡ (y°»Ù fiÙ*Ì Ju¡) ≈ÿª°wg Ì…#©t∫ ∫F Ÿ°≤° ıywg ≈®°›w F°u ı°w° Fæ,
bæŸu FÙ Ÿt°<@ ¸¥>¸>fiu ≈≤ ∫F Ì…#©t∫ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg ≠∫°u* J¡° Ã∫°u* ˚°Ÿt°fi ≈®Ã∫Jg¡ N°Ãt°
tu* ≈®°›w F°u ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, <k¡≤ ˚Ù ıf NfiSÕ-≈®°<›w J¡∑ Ÿa˚°bfi°
≤FÙ w°u sdt°` J¡∑ Ÿt°<@ Ÿu •∫° ŸC© ? oŸ<ÔÎ Ÿt°<@ Ÿu J¡°æfiŸ° ≈®∫°uıfi <Ÿ] F°uw°
Fæ ? ∫<Ì <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ tu* J¡˚Ù N∆∫CÃS°fi J¡°u ≈®°›w F°u, w°u I°fi Ju¡ <ffi° ˚Ù Ns∫
ŸC© ≈®°›w F°u y∫°, ÎuŸ° ∫<Ì J¡°uoÕ t°fiu, w°u bF <fitÕÔ ≈Ì J¡°u J¡˚Ù sÙd fi F°ufiub°ÔÙ
ŸCTC<›w Ju¡ wCv∫ t°fiw° Fæ (") $$34-36$$
" "Ns∫ŸCTC›w°˚' Ÿu t¥»w° J¡° J¡˚Ù h~>uÌ fi F°ufiu Ÿu Ÿtu* N≈C”T°SÕw° Ÿ¥<ªw F°uwÙ Fæ $
ŸyÕ - 1]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
193
•w N∏∫ Ju¡ N°„∫ J¡° W≤ Ìuwu Fæ* $
oŸ tfiR¡≈ Âÿ∫ Ju¡ ≤Fwu Ÿt°<@tu* ˚Ôu FÙ J¡°uoÕ <J¡wfi° FÙ ≈®∫Ãfi •∫°u* fi J¡≤u ? <k¡≤
˚Ù •∫° Ÿu ̨¨ÿ∫ ≈®°›w fiFÙ* F°uw°, Nbÿ∫ ≈®°›w F°uw° Fæ, •∫°u*<J¡ ıF°≥-ıF°≥ oŸJ¡° <ªW
ı°w° Fæ, bF°≥-bF°≥ <ªW Ÿu Ã≈∏fi F°ufiub°Ôu ıywg˚®tJ¡° ˚Ù <fib°≤d fiFÙ* <J¡∫° ı°
ŸJ¡w° $$37$$
ÌqŸ≤Ù f°w ∫F ˚Ù Fæ <J¡ ∫<Ì B‹¸>° NI°fiÙ F°ufiuŸu N°Ãt<˚∏fi ≈°T°d N°<Ì J¡∑ FÙ Ÿt°<@
tu* ıf≤Ì_wÙ ˚°bfi° (<ª∏wfi°) J¡≤u, w°u bF Ÿt°<@ Ju¡ N∏w tu* k¡ÔJ¡°Ô tu* ˚Ù ≈Cfi# Âÿ∫w°
J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ <ıŸtu* Ju¡bÔ N°Ãt° J¡° FÙ „uT ≤Fw° Fæ, bF Ÿt°<@ ŸJ¡°u ≈®°›w fiFÙ*
F°uwÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì NI°fiÙ B‹¸>° Ÿt°<@ tu* Ÿt°<@ Ju¡ fÔ Ÿu ÔÆ@ Ì…#©„¥∏∫ ≈°T°dw° J¡° <ª∏wfi
J¡≤w° ≤Fw° Fæ w°u Ÿt°<@ Ju¡ N∏w tu* ŸJ¡°u ≈Cfi# Âÿ∫w° ≈®°›w F°uwÙ Fæ $$38$$
Ÿt°<@ π°≤° ≈®°›w Ì…#©„¥∏∫ ≈°T°dw° Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ˚Ù _Sæ∫ÕJ¡∑ J¡°uoÕ N°„° fiFÙ* Fæ,
ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
<J¡ŸÙ J¡∑ ˚Ù Ÿt°<@fÔ Ÿu ≈®°›w Ì…#©„¥∏∫ ≈°T°dw° Ju¡ wCv∫ <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@∫°≥
¿_S≤w° J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uwÙ, ∫F f°w Ÿ˚Ù Ÿt°<@<fi‹™> ≈C”T°u* π°≤° NfiC˚¥w Fæ $$39$$
∫<Ì J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u <J¡ <ıfiJ¡∑ Ÿt°<@ R¡i> (≈¿≤≈¢¡) fiFÙ* F…oÕ F°u, ∏Fu* ˚Ôu FÙ ¿_S≤w°
≈®°›w fi F°u, <J¡∏wC <ıfiJ¡∑ Ÿt°<@ ≈≤t°Ãt˚°b°≈<W≈∫Õ∏w R¡» Fæ, ∏Fu* w°u ¿_S≤w° ≈®°›w
F°uyÙ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≈¿≤≈•bw° J¡°u ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ˚Ù ≈°T°dw° Ju¡ wCv∫ Nªuwfi Ÿt°<@∫°≥ „°∏w, <ªBq≈,
Nı wS° Ns∫R¡≈ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ ∫°fiÙ •w ≈°T°dwCv∫ Ÿt°<@∫°≥ Ÿ‡≈¥dÕ ŸaŸ°≤ J¡∑
<fi#„uT „°¿∏wR¡≈ t°us fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $$40$$
oŸ<ÔÎ <ıŸ f°w J¡°u Ft ≈FÔu J¡F N°∫u Fæ*, bFÙ <Ÿ] F…oÕ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸ<ÔÎ ∫<Ì ∫F Âÿ∫ Ÿwg Fæ, w°u ∫F J¡˚Ù ˚Ù „°∏w fiFÙ* F°uy°, oŸ<ÔÎ w≈, ı≈ N°æ≤
º∫°fi Ÿu Âÿ∫ J¡∑ <fib¨<W F°u ı°∫uyÙ, ∫F NI°<fi∫°u* J¡∑ Ju¡bÔ J¡v≈fi° FÙ Fæ $$41$$
N<bΩ°∫C•w B‹¸>° tu* ‹∫ J¡∑ <_S<w J¡° ‹¸>°∏w π°≤° Ÿ°@fi J¡≤wu Fæ* $
ıæŸu J¡tÔy\>u Ju¡ N∏Ì≤ bF fÙı <bΩt°fi Fæ, <ıŸtu* F°ufiub°ÔÙ J¡t¿ÔfiÙ J¡° Ôw°R¡≈
N∏w<FÕw Fæ, bæŸu FÙ NI°fiÙ B‹¸>°tu* bF Âÿ∫-fC<] ≤FwÙ Fæ, <ıŸtu* ˚°bÙ ŸaŸ°≤ N∏w<FÕw
Fæ $ ıæŸu ≈Ì°S°u˘ tu* ≤Ÿ ≤Fw° Fæ, <wÔ N°<Ì tu* wuÔ ≤Fw° Fæ N°æ≤ k¥¡Ô°u* tu* ŸCy∏@ ≤FwÙ
Fæ, bæŸu FÙ B‹¸>°tu* Âÿ∫ fC<] ≤FwÙ FÙ Fæ $ J¡≈¥≤ N°<Ì ª°Fu J¡FÙ* ≈≤ •∫°u* fi F°u*, <k¡≤ ˚Ù
ıæŸu fiŸu ŸCy∏@ <fiJ¡ÔwÙ Fæ, bæŸu FÙ B‹¸>° ª°Fu J¡FÙ* ≈≤ •∫°u* fi F°u, <k¡≤ ˚Ù Ÿtu* Âÿ∫
≤Fw° FÙ Fæ $ ıæŸu N°≈Ju¡ ⁄Ì∫ tu* <_Sw tfi°u≤°≠∫fC<] Ju¡bÔ N°≈Ju¡ NfiC˚b Ÿu FÙ Ìu©Ù
ı°wÙ Fæ N°æ≤ ıæŸu _b›fi wS° ŸaJ¡v≈ N°≈FÙ Ju¡ NfiC˚b Ÿu Ìu©u ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ Âÿ∫
ıywg ˚Ù _b°fiC˚b Ÿu FÙ N°≈Ju¡ ⁄Ì∫ tu* ≈®wÙw F°uw° Fæ $ oŸ<ÔÎ ıæŸu <ªW π°≤° J¡<v≈w
194
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
<≈„°ª f°ÔJ¡ J¡°u t°≤ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ Âÿ∫ R¡<≈J¡° (N) (<≈„°ªÙ) oŸ B‹¸>° J¡°u t°≤
ÌuwÙ Fæ ∫°fiÙ _bR¡≈ Ÿu ˚®‹¸> J¡≤ ÌuwÙ Fæ $$42-46$$
∫<Ì Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫ ⁄Ì∫ tu* Fæ*, w°u N˚Ù ŸfJ¡°u ŸJ¡° NfiC˚b •∫°u* fiFÙ* F°uw° oŸ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu fÙı Ju¡ ˚Ùw≤ ¿_Sw NaJC¡≤ Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ÿu N≈fiu J¡°u ≈®J¡°<„w J¡≤w° Fæ, bæŸu
FÙ Âÿ∫fC<] ˚Ù Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ÿu N≈fiu _bR¡≈ J¡°u ≈®J¡°<„w J¡≤wÙ Fæ $ ıæŸu N¿ª∏Ã∫
J¡°∫Õbæ<ªc∫„<•wR¡≈ ªtÃJ¡°≤ fÙı N°<Ì Ju¡ ˚Ùw≤ ≤Fw° FÙ Fæ, bæŸu FÙ <ª∏t°`_bR¡≈
N°Ãt° Ju¡ FÙ Ì≤ tu* <ªÌg N°æ≤ N<ªwg Ÿu Ÿ‡f] NwÙw, Nfi°yw ıywg J¡∑ ŸW° ≤FwÙ
Fæ $$47,48$$
≈FÔ° ŸyÕ Ÿt°›w
ÌqŸ≤° ŸyÕ
˚°æ<wJ¡ ÌuF J¡°u N°Ãt° ŸtHfiub°Ô° NI°fiÙ t¨Ã∫C J¡° ˚°uıfi Fæ,
w[bI°fiÙ fiFÙ* bF w°u N°J¡°„ı <πı J¡∑ fi°o˘ <ª∏t°`_bR¡≈ FÙ Fæ, oŸJ¡° J¡Sfi $
J¡°t N°æ≤ J¡tÕ J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu ≈¥dÕ N<bΩ°u≈<Fw N°Ãt° FÙ ıywg J¡° fÙı N°æ≤ t¨Ã∫C J¡°
J¡°≤d Fæ, <bΩ° π°≤° N<bΩ° J¡° <bfi°„ F°ufiu ≈≤ t¨Ã∫C Ju¡ b„ fiFÙ* F°uw°, oŸ ≈¥b°uÕ•w NSÕ tu*
<b„uT <Ì©Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ ıywg Ju¡ N°<Ì Ÿ®‹¸>° Ju¡ _bR¡≈ Ju¡ ≈¿≤„°u@fi π°≤° N°yu J¡Fu ı°fiub°Ôu
≈Ìu„ J¡∑ ≈°uÌg|°wR¡≈ N°¶∫°<∫J¡° J¡°u J¡Ffiub°Ôu b<Ÿ‹™>ıÙ f°uÔu # Fu ≤°|b, oŸ N°J¡°„ı
($) <b≈® Ju¡ N°¶∫°fi J¡°u ŸC<fiÎ ı°u J¡°fi°u* J¡°u <b˚¥<Tw J¡≤fiub°Ô° Fæ N°æ≤ <ıŸŸu Ã≈<W
≈®J¡≤d J¡° N°≈J¡°u fF…w Ÿ≤Ôw° Ÿu f°u@ F°u ı°∫uy° $$1$$
≈≤t @t°ÕÃt° (!) N°J¡°„ı fi°tJ¡° ÎJ¡ f®°Êd Fæ $ bF ŸÌ° º∫°fi tu* wÃ≈≤ N°æ≤
≈®ı°N°u* Ju¡ <Fw tu* ≤w Fæ $ ıf bF fF…w J¡°Ô wJ¡ ıÙ y∫°, wf t¨Ã∫C fiu <bª°≤ <J¡∫° - tæ*
Ns∫ Fq≥, tæ* J®¡t Ÿu Ÿ˚Ù ≈®°<d∫°u* J¡° ŸaF°≤ J¡≤w° Fq≥ <k¡≤ tæ* oŸ N°J¡°„ı <b≈® J¡°u •∫°u* fi
©°«≥¡ $ ıæŸu ≈ÃS≤ ≈≤ wÔb°≤ J¡∑ @°≤ JC¡<^™>w F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ oŸ ≈≤ tu≤Ù „<•w
JC¡<^™>w F°u yoÕ Fæ, ÎuŸ° <bª°≤ J¡≤, bF tuR¡≈bÕw Ju¡ tº∫ tu* <_Sw ŸÃ∫Ô°uJ¡fi°tJ¡ ŸJu¡
N ˜Ù Ju¡ buT Ÿu ≈C”T°u* J¡°u t°u<Fw J¡≤Ju¡ t°≤wÙ F…oÕ <≈„°<ª∫°≥ R¡<≈J¡° J¡FÔ°wÙ Fæ* $
$ N°J¡°„ Ÿu - Nº∫_w N<bΩ°R¡≈Ù fiÙÔw° J¡° N°@°≤ F°ufiuŸu N°J¡°„ wCv∫ f®Ê Ÿu NSb°
N<bΩ°b¨W F°ufiuŸu _bv≈ ≈®J¡°„b°Ôu f®Ê Ÿu ı°u Ã≈∏fi Fæ, bF N°J¡°„ı Fæ NS°Õwg <Ô*yŸt<‹¸>R¡≈
<F≤^∫y˚Õ $
! "wΩS° J¨¡w°S <b<ıw°∫°@≤u∫°# Ÿa∫¿∏w' (ıæŸu ÎJ¡ J¨¡wfi°tJ¡ ≈°Ÿu Ju¡ ıÙwu ı°fiu ≈≤
N∏∫ π°≈≤ N°<Ì ≈°Ÿu ıÙwu ı°wu Fæ * ) oÃ∫°<Ì ZC < w Ju ¡ NfiC Ÿ °≤ <F≤^∫y˚Õ ≈ Ì ≈® ° ≈J¡
ŸabyÕ<bΩ°u≈°ŸfiR¡≈ @tÕ tu* Ÿ‡≈¥dÕ ≈®ı°N°u* Ju¡ @t°u˘ J¡° N∏w˚°Õb F°ufiu Ÿu bF ≈≤t @t°ÕÃt° J¡F°
y∫° Fæ $
ŸyÕ - 2]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
195
fiy≤ tu* Ÿu t°≤fiu Ju¡ <ÔÎ y∫° $ J¡°uoÕ ˚Ù ŸtSÕ ≈C”T N≈fi° J¡tÕ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ΩtJ¡° Ã∫°y
fiFÙ* J¡≤wu $ ŸJu¡ Nfi∏w≤ t¨Ã∫C N°J¡°„ı <b≈® Ju¡ |≤tu* ≠∫°u* FÙ _b∫a ≈®<b‹¸> F…N° Ã∫°u* FÙ
Ÿt°<@ tu* ≈¿_Sw F°ufiub°Ôu <bPfi°u* J¡°u F¸>°fiu Ju¡ <ÔÎ f®Ê° π°≤° ≈®J¡°„R¡≈ Ÿu _S°<≈w
≈®Ô∫°<Àfi Ju¡ wCv∫ N<Àfi t¨Ã∫C J¡°u ıÔ°fiu ÔyÙ $ t¨Ã∫C N<Àfi J¡∑ ≠b°Ô°N°u* J¡∑ ≈≤‡≈≤° J¡°u
ªÙ≤J¡≤ ˚Ùw≤ y∫° $ Ÿfiu f®°Êd J¡°u Ìu©J¡≤ ∫Ãfi≈¥bÕJ¡ Ÿu F°S Ÿu ≈J¡nfiu J¡∑ oh~>° J¡∑ $
ıæŸu fÔb°fig ≈C”T ˚Ù ŸaJ¡v≈ Ÿu J¡¿v≈w ≈C”T J¡°u ~¥>fiu tu* ŸtSÕ fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ Ÿ°tfiu
<bΩt°fi Ÿ f®°Êd J¡°u bF N≈fiu ŸæJ¡n°u* F°S°u* Ÿu ˚Ù ≈J¡nfiu tu* ŸtSÕ fiFÙ* F…N° $$2-8$$
wÌ…≈≤°∏w t¨Ã∫C fiu Ÿa„∫ J¡°u Ìq≤ J¡≤fiub°Ôu ∫t≤°ı Ju¡ ≈°Ÿ ı°J¡≤ fiŸu ≈¥~>° # Fu <b˚°u,
tæ* N°J¡°„ı f®°Êd J¡°u ©°fiu Ju¡ <ÔÎ •∫°u* ŸtSÕ fiFÙ* Fq≥ ? $$9$$ ∫t≤°ı fiu J¡F° # Fu t¨Ã∫°u
wCt NJu¡Ôu N≈fiu fÔ Ÿu <J¡ŸÙ J¡°u t°≤fiu tu* ŸtSÕ fiFÙ* F°u $ <ıŸJ¡°u wCt t°≤wu F°u ŸJu¡ J¡tÕ
FÙ ŸJ¡° t°≤d J¡≤wu Fæ* $ wC‡F°≤Ù N„<•w tu* N°æ≤ J¡°uoÕ J¡°≤d fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ Ÿu ∫<Ì wCt
t°≤fi° ª°Fwu F°u, w°u ∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ŸJu¡ J¡t°u˘ J¡°u ©°uı°u $ fiJ¡∑ ŸF°∫w° Ÿu wCt Ÿu ©°
ŸJ¡°uyu $$10,11$$ wÌfi∏w≤ t¨Ã∫C ŸJu¡ J¡t°u˘ J¡°u ©°uıfiu Ju¡ <ÔÎ wÃ≈≤ F°uJ¡≤ Ÿ‡≈¥dÕ Ìu„°u*,
<Ìy∏w°u*, w°Ô°f°u*, fi<Ì∫°u*, <Ì„°N°u*, bfi°u*, ı*yÔ°u*, ≈bÕw°u*, ŸtCBw¸>°u*, N∏∫°∏∫ πÙ≈°u*, N≤^∫°u*,
fiy≤°u*, J¡_f°u*, y®°t°u*, Ÿ‡≈¥dÕ ≤°‹¸A>°u* Îb* ≤u<y_w°fi°u*tu* |¥t° NS°Õwg <J¡Ÿ Ìu„ tu* oŸfiu ≈FÔu
•∫° J¡tÕ <J¡∫°, Ÿu º∫°fi≈¥bÕJ¡ ı°fifi° N<@J¡ ∫ÃfiŸ°º∫ F°uufiu Ÿu wwg-wwg _S°fi°u* tu* |¥t°,
Ju¡bÔ Ìu„ |¥tfiu Ju¡ <ÔÎ fiFÙ* |¥t° $ oŸ ≈®J¡°≤ Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥t^±>Ô tu* |¥tJ¡≤ ΩtÙ t¨Ã∫Cfiu
N°J¡°„ı <b≈® Ju¡ J¡°uoÕ ˚Ù t°≤J¡ J¡tÕ J¡FÙ* ˚Ù fiFÙ* ≈°∫u ıæŸu <J¡ b∏º∫°≈C`J¡°u ≈®°I wS°
J¡<v≈w ≈bÕw J¡°u J¡v≈fi° J¡≤fiub°Ôu ≈C”T Ÿu N∏∫ ≈C”T fiFÙ* ≈° ŸJ¡w° $ Nfi∏w≤ Ÿ‡≈¥dÕ
NS°u˘ J¡°u ı°fifiub°Ôu ∫t≤°ı Ju¡ ≈°Ÿ N°J¡≤ t¨Ã∫C fiu fiŸu ≈¥~>°, •∫°u*<J¡ ŸubJ¡°u* J¡°u Ÿ∏ÌuF
≈<_Sw F°ufiu ≈≤ fiJu¡ ≈®˚C FÙ N°Z∫ F°uwu Fæ* $$12-16$$
t¨Ã∫C fiu J¡F° # ≈®˚°u, N°J¡°„ı <b≈® Ju¡ J¡tÕ J¡F°≥ Fæ*, ∫F f°w N°≈ tCHŸu J¡<FÎ $ t¨Ã∫C Ju¡
∫°u* ≈¥~>fiu ≈≤ @tÕ≤°ı fiu <ª≤J¡°ÔwJ¡ <bª°≤ J¡≤ ŸŸu ∫F J¡F° $$17$$
@tÕ≤°ı fiu J¡F° # Fu t¨Ã∫°u, N°J¡°„ı Ju¡ J¡°uoÕ ˚Ù ($) J¡tÕ fiFÙ* Fæ, ∫F N°J¡°„ı <b≈®
Ju¡bÔ N°J¡°„ Ÿu FÙ Ã≈∏fi F…N° Fæ $ N°J¡°„ Ÿu ı°u Ã≈∏fi F…N° Fæ, bF N°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi
<fitÕÔ Fæ $ oŸJu¡ t°≤d tu* t¨Ã∫C J¡∑ ŸF°∫w° J¡≤fiub°Ôu J¡°uoÕ J¡tÕ (c) FÙ fiFÙ* Fæ $ ıæŸu
b∏º∫° Ju¡ ≈C` J¡° N°æ≤ ıæŸu <ıŸJ¡° N°J¡°≤ Ã≈∏fi FÙ fiFÙ* F…N°, ŸJ¡° ≈®°•wfi J¡tÕ Ÿu
J¡°uoÕ Ÿ‡f∏@ fiFÙ* ≤Fw°, bæŸu FÙ oŸ N°J¡°„ı <b≈®J¡° ≈®°•wfi J¡tÕ Ÿu w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ‡f∏@
fiFÙ* Fæ $ N<bΩ° N°<Ì J¡°≤d°u* J¡° ∫° <fi<bÕJ¡°≤ w[bJu¡ <bJ¡°≤ Ju¡ FuwCN°u* J¡° N˚°b F°ufiu Ÿu
<bJ¡°≤ J¡° Ÿ‡f∏@ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF N°J¡°„R¡≈ FÙ Fæ $ ıæŸu N°J¡°„ tu* tF°fig b¨sJ¡°
$ ≈®°≤Æ@ Ÿu ≈®°›w k¡Ô°u* J¡° ≈˚°uy Ÿu FÙ s∫ F°ufiu, Ÿa<ªw°u* J¡° I°fi Ÿu s∫ F°ufiu wS° N°y°tÙ
J¡t°u˘ J¡° fÙı Ju¡ N˚°b Ÿu s∫ F°ufiu Ÿu J¡tÕ FÙ fiFÙ* Fæ* ∫F ˚°b Fæ $
c NSb° N<˚t°fi, ≤°y N°<Ì NΩwfi J¡tÕ, ∫F NSÕ Fæ $
196
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
N¿_wÃb fiFÙ* Fæ, bæŸu oŸJu¡ ≈¥bÕ J¡t°u˘ J¡° ˚Ù Ÿa˚b fiFÙ* Fæ $$18-21$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ J¡°<∫J¡ J¡tÕ ˚Ôu FÙ fi F°u*, ≈≤ t°fi<ŸJ¡ J¡tÕ w°u ŸJu¡ F°u*yu FÙ ? oŸ
≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≈¥bÕ J¡t°u˘ Ju¡ N˚°b Ÿu oŸJ¡° <ªW Nb„ fiFÙ* Fæ, N°ı wJ¡ oŸfiu t°≤d tu* t¨Ã∫C Ju¡
ŸF°∫J¡ <J¡ŸÙ t°fiŸ J¡tÕ J¡° Ÿaª∫ fiFÙ* <J¡∫° Fæ $ tfi J¡° ∆∫°≈°≤ ≈¥bÕÌuF J¡∑ ∆∫°≈°≤b°Ÿfi°
Ju¡ N@Ùfi Fæ $$22$$
ÎuŸu F°ufiu ≈≤ ∫F ≈≤f®Ê_b˚°b Ÿu FÙ ¿_Sw Fæ, Âÿ∫_b˚°b ∫F fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸ ≈®J¡°≤ N°J¡°„J¡°u„R¡≈ ∫F N°J¡°„ı f®°Êd <fitÕÔ N°J¡°„R¡≈Ù N≈fiu J¡°≤d tu*
<fiÃ∫ ¿_Sw Fæ, oŸJu¡ J¡°uoÕ ˚Ù J¡tÕ fiFÙ* Fæ* $$23$$
ÎuŸÙ Nb_S° Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ w°u ≈¥bÕ J¡t°u˘ J¡° ≈®Ÿay FÙ fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
≈®°•wfi J¡tÕ oŸJu¡ Fæ fiFÙ*, N°ıJ¡Ô ∫F JC¡~ J¡tÕ fiFÙ* J¡≤w°, oŸ ≈®J¡°≤ oŸ ŸaŸ°≤tu*
∫F Ju¡bÔ <bI°fi°J¡°„R¡≈ Fæ $$24$$
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ ∫<Ì ∫F JC¡~> ˚Ù J¡tÕ fiFÙ* J¡≤w°, w°u Ft Ô°uy°u* J¡°u ∫F ≈®°d <J®¡∫° Ÿu
∫C•w Îba J¡°∫∆∫°≈°≤b°fig Jæ¡Ÿu <Ì©Ô°oÕ Ìuw° Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
oŸJ¡° ≈®°d∆∫°≈°≤ ∫° J¡°<∫J¡ J¡tÕ <ıŸJ¡°u Ft Ô°uy Ìu©wu Fæ*, ŸJ¡°u Ft Ô°uy FÙ
N≈fiÙ NI°fiı<fiw ˚®°¿∏w Ÿu Ìu©wu Fæ*, Ôu<J¡fi oŸJ¡∑ Ÿtu* ŸÃ∫w°fC<] fiFÙ* Fæ $$25$$
w°u ŸJ¡°u ∫F tu≤° ÌuF Fæ, oÃ∫°<Ì fC<] Jæ¡Ÿu F°uwÙ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ªæw∏∫R¡≈ _w‡˚ tu* ªæw∏∫R¡<≈dÙ ≈®<wt° "tu≤° N°J¡°≤ ≈≤t ≈Ì Ÿu (f®Ê Ÿu) <˚∏fi Fæ'
ÎuŸÙ b°Ÿfi° J¡≤wÙ F…oÕ-ŸÙ <_Sw Fæ $ tu≤° ∫F _bR¡≈ b°Ÿfi°t°` FÙ Fæ, b°_w<bJ¡ fiFÙ* Fæ,
ÎuŸÙ ŸJ¡∑ fC<] Fæ, ∫F NSÕ Fæ $$26$$ ıæŸu ıÔ tu* BbÃb (w≤Ôw°) Fæ, ıæŸu N°J¡°„ tu*
„¥∏∫w° Fæ N°æ≤ ıæŸu b°∫Ctu* _≈∏Ìw° (y<w) Fæ, bæŸu FÙ ≈≤t°SÕR¡≈Ÿu N°J¡°„˚¥w ∫F <b≈®
≈≤t≈Ìtu* <_Sw Fæ $ oŸJu¡ fi N°@C<fiJ¡ J¡tÕ Fæ*, fi Ÿa<ªw J¡tÕ Fæ* N°æ≤ fi ≈®°•wfi J¡tÕ Fæ*,
oŸ<ÔÎ ∫F°≥ ≈≤ ∫F ŸaŸ°≤J¡° b„Ù˚¥w fiFÙa Fæ $ ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d°u* J¡° N˚°b F°ufiu ≈≤ ı°u
Ã≈∏fi F°uw° Fæ, bF N≈fiu J¡°≤d Ÿu <˚∏fi fiFÙ* F°uw°, ÎuŸ° NfiC˚b Fæ $ J¡°≤d fi F°ufiu Ju¡
J¡°≤d ∫F _b∫‡˚¥ Fæ $ Fu t¨Ã∫°u, fi w°u oŸfiu ≈FÔu J¡tÕ <J¡∫u Su N°æ≤ fi ∫F N°ı J¡tÕ J¡≤w° Fæ,
˚Ô° fw°N°u w°u ŸFÙ ∫F wCtŸu Jæ¡Ÿu N°J®¡°∏w F°uy° ?$$27-31$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ N∏∫ ıÙb ˚Ù w°u oŸJu¡ ∆∫<‹¸>R¡≈ FÙ Fæ*, <k¡≤ bu Jæ¡Ÿu t¨Ã∫C Ÿu y¨FÙw F°uwu
Fæ* ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ıÙb J¡° ≈¨<SbÙ N°<Ì Ÿu ≤<ªw ÌuF FÙ tæ* Fq≥ ÎuŸ° <fiÿª∫ Fæ, bF t¥» ≈°<SÕb ÌuF FÙ
F°uw° Fæ, ∫F f®Ê° <ıŸ Ÿt∫ ŸÃ∫ŸaJ¡v≈fC<] Ÿu t¨Ã∫C J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤uy°, ŸÙ Ÿt∫ wCt
ŸJ¡°u ≈J¡n ŸJ¡wu F°u $ ≈¨<S∆∫°<Ìt∫ ÌuFJ¡° y®Fd fi J¡≤fiu Ÿu ∫F N°J¡°„ı f®°Êd ÌuFb°fig
(N°J¡°≤b°fig) fiFÙ* Fæ, NwÎb ıæŸu N°J¡°„ Jæ¡ŸÙ FÙ tıf¥w ≤_ŸÙ •∫°u* fi F°u fiFÙ* f°≥@°
ı°w°, bæŸu FÙ oŸJ¡° ˚Ù y®Fd <J¡∫° FÙ fiFÙ* ı° ŸJ¡w° $$32,33$$
ŸyÕ - 2]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
197
<bJ¡°≤≤<Fw „¥∏∫ J¡° <bJ¡°≤, NıJ¡° ı∏t Îba Ÿwg ≈¨<SbÙ N°<Ì J¡∑ NŸW° J¡FÙ,
ŸJ¡°u NŸa˚°∆∫ ŸtHw° F…N° t¨Ã∫C f°uÔ° $
˚ybfig, „¥∏∫ Ÿu Nı J¡∑ (Nı∏t° J¡∑) Jæ¡Ÿu Ã≈<W F°uwÙ Fæ, ∫F f°w tCHu ŸtH°oÎ
wS° ≈¨<SbÙ N°<Ì Jæ¡Ÿu Fæ* ? fiFÙ* Fæ* w°u Jæ¡Ÿu fiFÙ* Fæ, ∫F ˚Ù N°≈ tCHu ŸtH°oÎ $$34$$
≈≤f®Ê J¡°u N°J¡°„ J¡F° y∫° Fæ N°æ≤ ≈¨<SbÙ N°<Ì J¡∑ ı°u NŸÃb°u<•w Fæ, bF „¥∏∫w° Ju¡
N<˚≈®°∫ Ÿu fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC J¡°∫Õ J¡∑ J¡°≤d Ÿu ≈¨SJg¡ ŸW° fiFÙ* Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu Fæ N°æ≤
oŸÙ ≈®J¡°≤ NıJ¡° ı∏tJ¡Sfi <bbwÕ Ju¡ N<˚≈®°∫ Ÿu Fæ, ≈¿≤d°t Ju¡ N<˚≈®°∫ Ÿu fiFÙ* Fæ, oŸ
N°„∫ J¡°u Ÿ¥<ªw J¡≤wu F…Î ∫t≤°ı f°uÔu #
∫F N°J¡°„ı f®°Êd fi J¡˚Ù Ã≈∏fi F…N° N°æ≤ fi J¡˚Ù <bfi‹¸> F…N° $ ª¥≥<J¡ ∫F f®°Êd
≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu Ju¡bÔ ≈®J¡°„°ÃtJ¡ <bI°fi_bR¡≈ Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F ŸÌ° ≠∫°u*-J¡°-Ã∫°u* ≤Fw°
Fæ, J¡˚Ù <bJ¨¡w fiFÙ* F°uw° $$35$$
N°<Ì N°æ≤ N∏w tu* w∏t°`° J¡° (≈®J¡°„°ÃtJ¡ <bI°fit°` J¡°) ≈¿≤„uT ≤Ffiu Ÿu bFÙ
oŸJ¡° _b°˚°<bJ¡ ŸÃ∫ R¡≈ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
tF°≈®Ô∫ F°ufiu ≈≤ JC¡~> ˚Ù Nb<„‹¸> fiFÙ* ≤Fw°, Ÿ Ÿt∫ Ju¡bÔ „°∏w ı≤°≤<Fw,
Nfi∏w_bR¡≈, „¥∏∫, <fiÃ∫ <Ìw, Ÿ¥‚t, ≈°<@„¥∏∫ ≈≤f®Ê FÙ <_Sw ≤Fw° Fæ $ wÌ…≈≤°∏w
Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚J¡°Ôtu* b°Ÿfi° N°æ≤ N‹¸> Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ıÙbJ¡∑ N<bΩ° Ÿu, oŸJu¡ <bI°fit°`
F°ufiuŸu, oŸJu¡ <fiJ¡¸> <bT∫˚°bŸu ≈bÕwwCv∫ (≈bÕw Ju¡ Ÿt°fi <ıŸJ¡° <fib°≤d fiFÙ* F°u ŸJ¡w°)
<b≤°¸>gR¡≈ ∫° ªwCtCÕ©R¡≈ ÌuF oŸ fi°t Ÿu J¡Sfi Ju¡ ∫°uÀ∫ _S¥ÔR¡≈ JC¡~> _kC¡¿≤w F°uw° Fæ, Ÿ
Ÿt∫ •w N<bΩ° Ÿu FÙ Ft Ô°uy J¡°J¡w°ÔÙ∫Ju¡ Ÿt°fi NJ¡_t°wg _b›fi J¡∑ fi°o˘ <tØ∫°˚¥w
Ÿ N°J¡°≤J¡°u Ìu©wu Fæ* $$36-38$$
ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* N∏∫ J¡∑ Â<‹¸> Ÿu Nº∫_w ÌuF N°<Ì Ÿu oŸJ¡∑ <fi<bÕJ¡v≈w°J¡∑ s<w fiFÙ*
Fæ, ÎuŸ° ı°u Ftfiu ≈FÔu J¡F° S°, Ÿtu* JC¡~> ˚Ù N°aª fiFÙ* N°oÕ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
bFÙ ∫F <fi<bÕJ¡v≈ f®°Êd Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°<Ì tu* <fi<bÕJ¡v≈ <ªÌ°J¡°„R¡≈ N≈fiu _bR¡≈ J¡°
NbÔ‡ffi J¡≤ N°J¡°„ tu* ¿_Sw Fæ $ oŸJ¡° fi w°u „≤Ù≤ Fæ, fi J¡tÕ Fæ, fi oŸtu* J¡w¨ÕÃb Fæ N°æ≤
fi b°Ÿfi° Fæ $ ∫F „C] <ªÌ°J¡°„, <bI°fi|fi N°æ≤ ŸbÕ∆∫°≈J¡ Fæ $ ∫F Ju¡bÔ N°J¡°„R¡≈
N°æ≤ wuı Ÿu ≈®J¡°„R¡≈-Ÿ° Fæ $ oŸJ¡∑ ≈®°•wfi b°Ÿfi°Î≥ w<fiJ¡ ˚Ù fiFÙ* Fæ $$39-41$$
<ªwg J¡∑ f<FtC Õ © ≈® b ¨ < W bu Ì fi° Fæ $ bu Ì fi°t°` J¡∑ ŸbÕ S ° „°¿∏w F°u fi u ≈≤
≈®°<w˚°<ŸJ¡R¡≈b°Ô° ˚Ù ∫F <Ì©Ô°oÕ fiFÙ* Ìuw° $ buÌfi° J¡∑ „°¿∏w Jæ¡Ÿu F°uwÙ Fæ, ÎuŸÙ N°„aJ¡°
J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
N<@‹™>°fi w[b Ju¡ I°fi Ÿu <bT∫ J¡° f°u@ F°ufiu ≈≤ <bT∫I°fiR¡≈ buÌfi°Î≥ ˚Ù ıæŸu <ªÌ°J¡°„
Fæ, bæŸu FÙ <ªÌ°J¡°„R¡≈ Ÿu ≤FwÙ Fæ* $$42$$
ıF°≥ ≈≤ <ªÃ_b˚°b buÌfi°N°u* J¡° ŸFfi fiFÙ* F°uw°, bF°≥ ≈≤ ≈¨<SbÙ N°<Ì Ju¡ ŸFfi J¡∑
Ÿa˚°bfi° Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wÙ Fæ, oŸ<ÔÎ Ÿ ≈≤ wC‡F°≤u N°J®¡td J¡∑ N°„° fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
198
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
oŸtu* ≈¨<SbÙ N°<Ì J¡° Ÿa˚b Jæ¡Ÿ°, J¡F°≥ Ÿu N°æ≤ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ NS°Õwg oŸtu* ≈¨<SbÙ
N°<ÌJ¡° Ÿa˚b fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ Fu t¨Ã∫°u, wCt oŸJu¡ «¡≈≤ N°J®¡td J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®∫Ãfi tw
J¡≤°u $ J¡°uoÕ ˚Ù ≈C”T J¡˚Ù ˚Ù N°J¡°„ J¡°u ≈J¡n fiFÙ* ŸJ¡w° $ ZÙ∫t≤°ı Ju¡ bªfi ŸCfiJ¡≤
t¨Ã∫C J¡°u fn° N°ÿª∫Õ F…N° N°æ≤ bF N≈fiu |≤ Ô°æ¸> y∫° $$43-44$$
N°J¡°„ı f®°Êd oŸ ÌqŸ≤u fi°t Ÿu •w f®Ê° FÙ oŸ N°¶∫°<∫J¡° Ÿu Ì„°Õ∫° y∫° Fæ
N°æ≤ ıywg <tØ∫° Fæ-∫u Ì°ufi°u* f°wu* tæ*fiu ı°fi ÔÙ*, oŸJ¡∑ Ÿ¥ªfi° π°≤° yC” J¡°u ≈®Ÿ∏fi J¡≤ ≤Fu
ZÙ≤°tª∏BıÙ f°uÔu #
˚ybfig , N°≈fiu tC H Ÿu N°J¡°„ı f® ° Êd Ju ¡ fi°t Ÿu _b∫‡˚¥ , Nı, ÎJ¡°Ãt°,
ıÙbŸt<‹¸>R¡≈ f®Ê° FÙ J¡F°, ÎuŸÙ tu≤Ù @°≤d° Fæ $$45$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tª∏B,
N°≈J¡° J¡Sfi ŸÃ∫ Fæ, tæ*fiu N°≈Ÿu N°J¡°„ı <b≈® Ju¡ fi°t Ÿu f®Ê° J¡° FÙ J¡Sfi <J¡∫° Fæ $
≈®°ªÙfi Ÿt∫ tu* o∏FÙ* Ju¡ <ÔÎ t¨Ã∫Cfiu ∫t Ju¡ Ÿ°S Ÿab°Ì <J¡∫° S° $ t∏b∏w≤tu* ıf <J¡ Ÿ‡≈¥dÕ
≈®°<d∫°u* J¡° ŸaF°≤ J¡≤ ≤F° ŸbÕ˚sÙ t¨Ã∫C fÔb°fig F…N° wf Ÿfiu _b∫a f®Ê°ıÙ ≈≤ N°J®¡td
J¡≤fiu J¡° Ω°uy <J¡∫° $ ŸÙ Ÿt∫ @tÕ≤°ı ∫t fiu t¨Ã∫C J¡°u <„s° ÌÙ $$46$$
t¨Ã∫C fiu ÎuŸu <bT∫ tu*, <ıŸtu* ŸJ¡∑ „<•w J¡°t fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wÙ SÙ, •∫°u* Ω°uy <J¡∫° ?
oŸ „aJ¡° ≈≤ ∆∫Ÿ<fiw° Ju¡ J¡°≤d FÙ Ÿfiu Ω°uy <J¡∫°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ı°u ≈C ” T <fiÃ∫ <ıŸ J¡°tJ¡°u J¡≤w° Fæ , ŸÙtu * ŸJ¡∑ ≈® Ù <w F°u w Ù Fæ $ f® Ê °
<ªÌ°J¡°„_bR¡≈, ŸaJ¡v≈„≤Ù≤ N°æ≤ ≈¨ØbÙ N°<Ì Ÿu ≤<Fw t¥<wÕb°Ô° Fæ, ŸJ¡° „≤Ù≤ tfi°ut°`
Fæ, ˚Ô° Ÿ ≈≤ N°J®¡td FÙ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? $$47-49$$ ı°u <ªÌ°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi
ªtÃJ¡°≤b°Ô° N°æ≤ <ªÌ°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi NfiC˚b _bR¡≈ Fæ, bF <ªÌ°J¡°„ FÙ Fæ, Ÿtu* fi
J¡°≤dw° Fæ N°æ≤ fi J¡°∫Õw° Fæ $ N°J¡°„ tu* ıæŸu o∏BfiÙÔt<d Ÿu ffi° N°æ*@° ≤•©° F…N° tF°fig
J¡n°F∑ Ju¡ N°J¡°≤-Ÿ° ≈Ì°SÕ ≈¨<SbÙ N°<Ì Ÿu ≤<Fw ≈®wÙw F°uw° Fæ N°æ≤ ıæŸu ŸaJ¡v≈ Ÿu
<fi<tÕw ≈C”T ≈¨<SbÙ N°<Ì Ÿu ≤<Fw ≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F _b∫‡˚¥ (f®Ê°) ˚Ù ≈¨<SbÙ
N°<Ì Ÿu ≤<Fw ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ $ ıæŸu <fitÕÔ N°J¡°„ tu* t°uwÙ J¡∑ t°Ô° Îba ŸaJ¡v≈ N°æ≤
_b›fi tu* fiy≤ ≈¨<S∆∫°<Ì ≤<Fw FÙ ≈®J¡°<„w F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ _b∫a˚¥ ≈¨<S∆∫°<Ì ≤<Fw FÙ
≈®J¡°<„w F°uw° Fæ $ Ju¡bÔ ≈≤t°Ãt° tu* fi Âÿ∫ Fæ N°æ≤ fi B‹¸>° Fæ, Ju¡bÔ <ª∏t°`_b˚°bw° FÙ
Fæ wS°<≈ ∫F _b∫‡˚¥ fi°t Ÿu ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ $ ∫F ŸaJ¡v≈t°` tfi FÙ f®Ê° J¡F° ı°w° Fæ,
∫FÙ ŸaJ¡v≈°J¡°„ ≈C”T f®Ê° Fæ, oŸtu* ≈¨ØbÙ N°<Ì <bΩt°fi fiFÙ* Fæ* $$50-54$$
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ <fi≤°J¡°≤ ŸaJ¡v≈ J¡∑ ≈C”T°J¡°≤w° Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? w°u oŸ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu <ª`J¡°≤ Ju¡ N∏w#J¡≤d tu* <_Sw <ª` ÌuF≤<Fw F°ufiu ≈≤ ˚Ù ≈®<wt°J¡°≤ ≈®wÙw F°uw°
Fæ, bæŸu FÙ <ªÌ°J¡°„ Ju¡ _bh~> ≈®<w<f‡f J¡° y®°FJ¡ tfi f®Ê°J¡°≤ ≈®wÙw F°uw° Fæ $ ˚°b ∫F
<J¡ ≈FÔu <ª`J¡°≤ N≈fiu N∏w#J¡≤d tu* ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ <ª`≈®<wt° J¡° ŸaJ¡v≈ π°≤° <fit°Õd
J¡≤ Ôuw° Fæ $ wÌfi∏w≤ b柰 FÙ ŸJ¡° f°F≤ <ª`d J¡≤ ≤Fu <ª`J¡°≤ Ju¡ N∏w#J¡≤dtu* <_Sw
ŸyÕ - 3]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
199
ŸaJ¡<v≈w <ª`≈®<wt° ÌuF≤<Fw F°uwÙ F…oÕ ˚Ù <ª`≈®<wt° Ju¡ N°J¡°≤ Ÿu ˚°<Ÿw F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ
<ªÌ°J¡°„ Ju¡ ≈®<w<f‡f J¡° y®°FJ¡ _bh~> tfi ≈®ı°≈<w Ju¡ (f®Ê° Ju¡) R¡≈ Ÿu ˚°Ÿw° Fæ $$55$$
tfi J¡° _b∫‡˚¥ Ju¡ N°J¡°≤ tu* ≈¿≤d°t b°_w<bJ¡ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC „C] f®Ê FÙ NI°fi Ÿu
Ÿ ≈®J¡°≤ <bbwÕ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, ∫F J¡Fwu Fæ* $
N°<Ì, tº∫ N°æ≤ N∏w ≤<Fw <ªÌ°J¡°„R¡≈ N<πwÙ∫ f®Ê FÙ N≈fiu ŸaJ¡v≈ Ju¡ J¡°≤d
_b∫‡˚¥ ∫°u* N°J¡°≤b°fig-Ÿ° wS° ≈C”T-Ÿ° ˚°<Ÿw F°uw° Fæ, b°_wbtu* w°u b∏º∫°≈C` Ju¡ Ÿt°fi
ŸJ¡° „≤Ù≤ fiFÙ* Fæ $$56$$
ÌqŸ≤° ŸyÕ Ÿt°›w
wÙŸ≤° ŸyÕ
f®Ê° _b∫a tfi°uR¡≈ Fæ N°æ≤ ŸJ¡° ŸaJ¡v≈R¡≈ ∫F ıywg Fæ,
oŸ<ÔÎ ∫F tfi°u≤°≠∫ Ju¡ Ÿt°fi NŸwg FÙ Fæ $
"tfi°ut°`a ª ŸaJ¡v≈# ≈¨Ø∆∫°<Ì≤<Fw°J¨¡<w# $' oŸ ≈®J¡°≤ ≈Ù~>u (∫°u.b°. 3-2-49) J¡FÙ
yoÕ ≤Ù<w Ÿu f®Ê° J¡°u ∫<Ì tfi°uR¡≈ t°fiu*, w°u tfi Ju¡ b°Ÿfi°Ÿt¥FR¡≈ F°ufiu Ÿu "≈®°•wfia
b°Ÿfi°ı°Ôa <J*¡<ªÌ_∫ fi <bΩwu' (∫°u.b°.3-2-41) ∫F J¡Sfi NŸayw F°uy°, ÎuŸ° ŸtH
≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° #
Fu f®Êfig, N°≈fiu ı°u f®Ê°J¡° tfi „C] ≈¨<SbÙ N°<Ì Ÿu ≤<Fw J¡F°, bF b柰 FÙ ≈®<Ÿ] Fæ $
≈≤∏wC oŸ <bT∫tu* „aJ¡° ∫F F°uwÙ Fæ <J¡ ∫<Ì ≈¨<SbÙ N°<Ì Ÿu ≤<Fw tfi f®Ê° Fæ, ∫F ŸÃ∫ Fæ,
w°u ıæŸu N°≈Ju¡, tu≤u, N∏∫ ≈C”T Ju¡ N°æ≤ ≈„C N°<Ì Ju¡ „≤Ù≤ tu* ≈¥bÕ_t¨<w J¡°≤d Fæ bæŸu FÙ f®Ê°
Ju¡ „≤Ù≤ tu* ≈¥bÕ„≤Ù≤ Ju¡ Ã∫°y Ju¡ Ÿt∫ Ã≈∏fi _t¨<w J¡°≤d •∫°u* fiFÙ* Fæ ? •∫°u*<J¡ "∫a ∫a b°&<≈
_t≤fig ˚°btg' oÃ∫°<Ì _t¨<w Fæ $ ∫<Ì f®Ê° Ju¡ „≤Ù≤ tu* ≈®°•wfi _t¨<w Fæ, w°u ≈®°•wfi Ÿa_J¡°≤
N°æ≤ ÌuF N°<Ì J¡°, ı°u ŸJ¡∑ Ã≈<W Ju¡ N°@°≤ Fæ*, b°≤d fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w° $$1,2$$
™>ÙJ¡ Fæ, ≈¥bÕ ÌuF N°<Ì J¡∑ <Ÿ<] F°ufiu ≈≤ ŸŸu NfiC˚¥w J¡°u <bT∫ J¡≤fiub°ÔÙ _t¨<w
f®Ê° Ju¡ „≤Ù≤ tu* J¡°≤d F°uyÙ, ≈≤ ≈¥bÕ „≤Ù≤ N°<Ì J¡∑ FÙ <Ÿ<] fiFÙ* F°uwÙ, ÎuŸ° ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ
J¡Fwu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°tª∏BıÙ, <ıŸJ¡° ≈¥bÕ ı∏t°u* tu* ≈°<ıÕw J¡t°u˘ Ÿu ∫C•w ≈¥bÕ
„≤Ù≤ Fæ, oŸ ı∏t tu* ŸÙ J¡°u ŸaŸ°≤<_S<w J¡∑ J¡°≤d˚¥w _t¨<w F°u ŸJ¡wÙ Fæ $ ıf <J¡ f®Ê°
J¡° ≈®°•wfi (≈¥bÕı∏t tu* ≈°<ıÕw) J¡tÕ w<fiJ¡ ˚Ù fiFÙ* Fæ, w°u fiJ¡°u ≈¥bÕı∏t J¡∑ _t¨<w J¡F°≥
Ÿu N°æ≤ Jæ¡Ÿu F°uyÙ ? $$3,4$$
„aJ¡° # "w]æwvÔ°uJ¡<ıÌub' (bF ∫F ≈®°dÌ„Õfi J¡tÕ≤<Fw ∫°fiÙ Ju¡bÔ ˚Ù Ô°uJ¡J¡° Ÿ°@fi
FÙ F°uw° Fæ ) oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* Ÿu N°æ≤ "ı柰 ŸaJ¡v≈b°Ô° oŸ Ô°uJ¡tu* ≈C”T F°uw° Fæ b柰 FÙ bF
∫F°≥ Ÿu t≤J¡≤ F°uw° Fæ, ÎuŸÙ ∆∫b_S° Ìu©Ù yoÕ Fæ ÎuŸ° ı°fifiub°Ô° ≈C”T J®¡wC (N<bªÔ
Nº∫bŸ°∫) J¡≤u $' ∫°u* ZC<w tu* ≈®Ì<„Õw J®¡wC∏∫°∫ Ÿu ∫F ≈®<Ÿ] Fæ <J¡ <F≤^∫y˚Õ J¡° ≈Ì J¡tÕ
200
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
N°æ≤ ≈°Ÿfi° Ju¡ ŸtChª∫ J¡° k¡Ô Fæ, <k¡≤ <F≤^∫y˚Õ J¡∑ ≈®°•wfi ÌuF J¡∑ b°Ÿfi°Î≥ fiFÙ* Fæ,
∫F J¡Sfi wS° <F≤^∫y˚Õ J¡° tfi°ut∫ ÌuF ≈¨<S∆∫°<Ìt∫ fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Sfi Jæ¡Ÿu |¸> ŸJ¡w°
Fæ ? •∫°u*<J¡ "N∏fit∫a <F Ÿ°u‡∫ tfi#' (Fu Ÿ°u‡∫, tfi N∏fi J¡° <bJ¡°≤ Fæ) oŸ <Ÿ]°∏w Ÿu ˚Ù
<b≤°u@ F°uw° Fæ $
Ÿt°@°fi # ™>ÙJ¡ Fæ, NI°fiÙ J¡∑ ̨<‹¸> Ÿu FÙ ≈¥bÕ ÌuFJ¡∑ b°Ÿfi°N°u* J¡∑ Îba tfiJ¡∑ N∏fit∫w°
J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ $ ≈≤∏wC "∫∏tÌ∏∫∏fi°<_w J¡_t°fiC <f˚utÙ<w' (ıf tCHŸu N∏∫ J¡°uoÕ fiFÙ
Fæ wf tæ* <J¡ŸŸu ±>R¡≥), "I°fit≈®<w@a ∫_∫ bæ≤°À∫a ª ıyÃ∫wu# $ Îuÿb∫Õa ªæb @tÕÿª ŸF<Ÿ]a
ªwC‹¸>∫tg $' (¿ıŸ ≈®ı°≈<wJ¡° N≈®<wf] I°fi, bæ≤°À∫, Îuÿb∫Õ N°æ≤ @tÕ _b°˚°<bJ¡ Fæ $)
oÃ∫°<Ì ZC<w N°æ≤ _t¨<w tu* ≈®<Ÿ] ŸJ¡∑ w[bÂ<‹¸> Ÿu w°u ˚¥w, bwÕt°fi N°æ≤ ˚<b‹∫wg ≈®≈aª
fi S°, fi Fæ N°æ≤ fi F°uy° ∫°u* ıywg J¡° `æJ¡°<ÔJ¡ f°@ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿtu* ≈¥bÕ ÌuF J¡∑ b°Ÿfi°
fiFÙ* Fæ, ∫F J¡F° y∫° Fæ $ f°<@w J¡∑ NfiCb¨<W F°uwÙ Fæ, oŸ ≈s tu* w°u tfitu* N°æ≤ tfi°ut∫ f®Ê°
Ju¡ „≤Ù≤tu*, ıÔu F…Î b˜tu* w∏wCt∫w° Ÿt°fi ≈¨<S∆∫°<Ìt∫w° ≈¥bÕ J¡∑ fi°o˘ fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ
J¡°uoÕ <b≤°u@ fiFÙ* Fæ $ ıf Nf°<@w NI°fi Ju¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu ı<fiw fiy≤ N°<ÌJ¡∑ ŸÃ∫w° ∫°
˚°æ<wJ¡w° fiFÙ* Fæ, wf w[bI°fi Ÿu f°<@w wS° NfiCb¨W f®Ê° Ju¡ tfi Ju¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu Ã≈∏fi
<bÿbJ¡∑ ŸÃ∫w° wS° ˚°æ<wJ¡w° fiFÙ* Fæ, oŸtu* w°u J¡Ffi° FÙ •∫° ? oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu N°yu J¡Fu
ı°fiub°Ôu ıywg Ju¡ <tØ∫°Ãb tu* ≈°∫˚¥w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d w[bÂ<‹¸>J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ FÙ
≈®°•wfi ÌuF J¡∑ b°Ÿfi°N°u* J¡° N≈Ô°≈ <J¡∫° y∫° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $
oŸ<ÔÎ f®Ê° J¡° „≤Ù≤ ≈¨<SbÙ N°<Ì J¡°≤d Ÿu „¥∏∫ Fæ NSb° ıÙbJ¡° <ªW FÙ ŸJ¡°
ÎJ¡t°` J¡°≤d Fæ $ bF N≈fiu J¡°≤d <ªÌg|fi ≈≤f®Ê ≈≤t°Ãt° Ÿu N<˚∏fi, _b∫‡˚¥ N°æ≤ _b∫a
N°ÃtR¡≈ Fæ $ Fu ZÙ≤°tıÙ, oŸ _b∫‡˚¥ f®Ê° J¡∑ N°<wb°<FJ¡ ÌuF FÙ (c) Fæ, Nı∏t° J¡∑
N°<@˚°æ<wJ¡ (_S¥Ô ˚¥w°u* Ÿu Ã≈∏fi) ÌuF F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡wÙ $$5,6$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° #
˚ybfig, Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w°u* Ju¡ (≈®°<d∫°u* Ju¡) ÎJ¡ N°<wb°<FJ¡ N°æ≤ ÌqŸ≤° N°<@˚°æ<wJ¡ ∫°u* Ì°u „≤Ù≤
Fæ*, <J¡∏wC f®Ê° J¡° Ju¡bÔ N°<wb°<FJ¡ „≤Ù≤ FÙ •∫°u* Fæ ? $$7$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu
ZÙ≤°tª∏BıÙ, J¡°≤d∫C•w (≈aªÙJ¨¡w ˚¥w°u* Ÿu Ã≈∏fi ÌuF N°<Ì Ÿu ∫C•w) Ÿ˚Ù ≈®°<d∫°u* Ju¡
N°<wb°<FJ¡ N°æ≤ N°<@˚°æ<wJ¡ ∫u Ì°u „≤Ù≤ Fæ*, J¡°≤d fi F°ufiu Ÿu (≈aªÙJ¨¡w˚¥wR¡≈ J¡°≤d fi
F°ufiu Ÿu) Nı∏t° <F≤^∫y˚Õ J¡° Ju¡bÔ ÎJ¡ N°<wb°<FJ¡ FÙ „≤Ù≤ Fæ $$8$$
oŸÙ f°w J¡°u ÌqŸ≤u ≈®J¡°≤ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ÎJ¡ Nı (<F≤^∫y˚Õ) Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w°u* J¡° ≈≤t J¡°≤d Fæ $ ŸJ¡° J¡°uoÕ J¡°≤d fiFÙ* Fæ, oŸŸu
bF N°<wb°<FJ¡R¡≈ ÎJ¡ ÌuFb°Ô° Fæ, N°<wb°<FJ¡ N°æ≤ N°<@˚°æ<wJ¡R¡≈ Ì°u ÌuF°uu*b°Ô° fiFÙ*
Fæ $ ≈®St ≈®ı°≈<w (f®Ê°) J¡° ˚°æ<wJ¡ „≤Ù≤ fiFÙ* Fæ $ ˚°æ<wJ¡ „≤Ù≤ fi F°uufiu Ÿu oŸJ¡° Ju¡bÔ
N°<wb°<FJ¡ FÙ „≤Ù≤ Fæ, Nw# bF Ju¡bÔ <ªÌ°J¡°„_bR¡≈ Fæ, J¡°≤d <J¡ N°≤°u<≈w ≈Ì°SÕ J¡°
c N<wbFfi tu*-N<ªÕ≤°<Ì wS° @¥t°<Ì t°yÕ Ÿu N∏∫ Ô°uJ¡ tu* ≈F…≥ª°fiu tu* Ìs Ft Ô°uy°u* Ju¡ <Ô*y
„≤Ù≤ Ju¡ ŸÂ„, „≤Ù≤ N°<wb°<FJ¡ Fæ $
ŸyÕ - 3]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
201
N<@‹™>°fi Ÿu N<w¿≤•w _bR¡≈ fiFÙ* F°uw° $$9,10$$
∫°u* ŸJu¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu J¡<v≈w ıywg ˚Ù ŸJ¡° N<@‹™>°fi˚¥w ªæw∏∫t°` FÙ Fæ, ∫F NSÕ
<Ÿ] F…N°, ∫°u* J¡Ffiu J¡∑ oh~>° Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°tıÙ, ≈¨<SbÙ N°<Ì Ÿu „¥∏∫, ŸaJ¡v≈t°`„≤Ù≤ <ªÌ°J¡°„R¡≈ N°<Ì ≈®ı°≈<w fiu
<b<b@ ≈®ı°N°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡∑ $ bu ≈®ı° f®Ê° Ju¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu N<w¿≤•w J¡°≤d°u* Ÿu Ã≈∏fi fiFÙ*
F…oÕ Fæ, Nw# bu ˚Ù <ªÌ°J¡°„_bR¡≈ Fæ* $ <ıŸ ≈°Ì°fi J¡°≤d Ÿu ı°u Ã≈∏fi F…N° Fæ bF wBq≈
FÙ F°uw° Fæ, ∫F f°w J¡fiJ¡JC¡^±>Ô N°<Ì tu* Ÿ˚ÙJu¡ π°≤° NfiC˚¥w Fæ $$11,12$$
∫°u* ıywg J¡∑ f®Êt°`w° <Ÿ] F…oÕ, ∫F ˚°b Fæ $ oŸŸu ıÙbJ¡∑ ˚Ù f®Êt°`w° <Ÿ] F…oÕ,
∫F J¡Fwu Fæ* $
ª¥≥<J¡ <ªW°u≈°<@ ıÙb <ªW˚®°<∏w Ÿu <ªWt°` F°uJ¡≤ ˚Ù ≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu <fib°Õdt°`
≈≤tf°u@R¡≈ <ªÌ°J¡°„ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ bF ˚°æ<wJ¡ ≈C”Tw° J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw° $ ŸaJ¡v≈
„≤Ù≤ ∫F f®Ê° ŸaŸ°≤tu* ∆∫bF°≤ J¡≤fiub°Ôu Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w°u* tu* ≈FÔ° ≈®<w_≈∏Ì Fæ, oŸÙŸu FÙ
NFa˚°b J¡° Ì∫ F…N° Fæ $ oŸ ≈®St ≈®<w_≈∏Ì Ÿu N<˚∏fi _bR¡≈b°ÔÙ (oŸŸu Ã≈∏fi _S¥Ô
≈®≈aª Ju¡ ÎwBq≈ F°ufiu Ÿu N<˚∏fi _bR¡≈b°ÔÙ) ∫F Ÿ¨<‹¸> b°∫C Ÿu _≈∏Ì J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡∑ fi°o˘ kæ¡ÔÙ
F…oÕ Fæ $ ∫F Âÿ∫t°fi Ÿ¨<‹¸> ≈®°<w˚°<ŸJ¡ N°J¡°≤b°Ôu f®Ê° Ÿu Ã≈∏fi Fæ, Nw# ≈®°<w˚°<ŸJ¡R¡≈
Fæ, <k¡≤ ˚Ù Ô°uy°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* ŸÃ∫R¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uwÙ Fæ $ NSb° ≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu <ª∏t°`
N°J¡°≤b°Ôu f®Ê° Ÿu Ã≈∏fi <ª∏t°` N°J¡°≤J¡°u @°≤d J¡≤wÙ F…oÕ ˚Ù ∫F Ÿ¨<‹¸> ınR¡≈ Ÿu
≈®wÙw F°uwÙ Fæ $ NŸÌg b_wC ı°u ŸÃ∫R¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, Ÿtu* ‹¸>°∏w Fæ-_b›fiJu¡ N∏Ì≤
F…Î ÌqŸ≤u _b›fi tu* ˜ÙJ¡° Ÿt°yt $ ıæŸu _b›fi tu* ˜ÙŸt°yt J¡° ∫<Ì _b›fi Ìu©° ı°∫,w°u
ŸŸu @°wC≈°w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ∆∫bF°≤ N°æ≤ ≈®∫°uıfi J¡∑ <Ÿ<] J¡∑ Â<‹¸> Ÿu NŸÃ∫ ≈Ì°SÕtu*
ŸÃ∫wCv∫ ∆∫bF°≤ F°u ŸJ¡w° Fæ $ NwÎb _b›fi tu* ˜ÙŸt°yt-_b›fi Ju¡ ŸbÕS° NŸÃ∫ F°ufiu
≈≤ ŸŸu ıæŸu ŸÃ∫ Ju¡ Ÿt°fi ≈®∫°uıfi <fi‹≈∏fi F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ≈®<w˚°Ÿt°` N°J¡°≤b°Ôu
f®Ê° Ÿu Ã≈∏fi ≈®<w˚°ŸR¡≈Ù ∫F Ÿ¨<‹¸> ˚Ù ŸÃ∫ Ju¡ wCv∫ ≈®∫°uıfi J¡°u <Ÿ] J¡≤wÙ Fæ $
<ıŸJ¡° „≤Ù≤ ≈¨<SbÙ N°<Ìt∫ fiFÙ* Fæ N°æ≤ ı°u <ªÌ°J¡°„R¡≈ Îba „≤Ù≤ ≤<Fw Fæ,bF ˚¥w°u* J¡°
N<@≈<w f®Ê° ˚®°¿∏wb„ ≈C”T°J¨¡<w Îba ŸÌuF-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ $ f®Ê°Ju¡ Ì°uR¡≈ Fæ*-ÎJ¡
Ÿa<bwg-R¡≈ ı°u <J¡ ≈°≤t°<SÕJ¡ Fæ N°æ≤ ÌqŸ≤° ŸaJ¡v≈R¡≈ ı°u ˚®°<∏w Ÿu Fæ $ ∫°u* Ÿa<bwg N°æ≤
ŸaJ¡v≈R¡≈ f®Ê° ≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu <Ìw fiFÙ* F°uw° N°æ≤ ˚®°<∏w Ÿu <Ìw F°uw° Fæ $ _bR¡≈<_S<w
ıywg J¡∑ ŸW°Ju¡ Ÿt°fi N<bΩ°Ju¡ N@Ùfi fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ fi w°u ŸJ¡° Ì∫ F°uw° Fæ N°æ≤ fi
<bfi°„ FÙ $ ŸaJ¡v≈≈C”T ≈¨<SbÙ Ÿu ≤<Fw N°J¡°≤b°Ô° Ju¡bÔ <ªWt°`„≤Ù≤ f®Ê° FÙ wÙfi°u*
ıyw°u* J¡∑ <_S<w J¡° J¡°≤d Fæ $ •w f®Ê° J¡° ∫F ŸaJ¡v≈ ≈®°<d∫°u* Ju¡ J¡t°u˘ Ju¡ NfiCŸ°≤ <ıŸ
<ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿu <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, ıæŸu <J¡ N°≈J¡° tfi ≈bÕw Ju¡ N°J¡°≤ J¡°u ≈®°›w F°uw°
Fæ, bæŸu FÙ ∫F ªæw∏∫°Ãt° ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ ıf tfi ≈bÕw˚°b tu*
F°uw° Fæ, wf ≈bÕw°J¡°≤ ≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ f®Ê° J¡° ŸaJ¡v≈ ≈®°<d∫°u* Ju¡ J¡t°u˘ Ju¡ NfiCŸ°≤
202
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
ıf <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿu <bJ¡<Ÿw F°uw° Fæ wf <ªÌ°Ãt° b柰 ≈®wÙw F°uw° Fæ $$13-21$$
∫<Ì Îu Ÿ ° Fæ , w°u Ÿf ≈Ì°S°u ˘ tu * Ÿa J ¡v≈t∫ ≈bÕ w Ÿu <bÔsd N°<@˚°æ < wJ¡Ãb,
NSÕ<J®¡∫°J¡°¿≤Ãb N°<Ì J¡° NfiC˚b Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N≈fiu _bR¡≈ Ju¡ » <b_t≤d N°æ≤ N°<wb°<FJ¡ ˚°b Ju¡ <b_t≤d Ÿu N°<wb°<FJ¡ FÙ
ŸbÕS° NŸÃ∫ <≈„°ª J¡Ù fi°o˘ N°<@˚°æ<wJ¡R¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ $ ıæŸu <J¡ <≈„°ª b°_wb
tu* ŸbÕS° NŸwg F°uw° F…N° ˚Ù ˚®tb„ N°J¡°≤b°fig-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ Ô°uy°u* J¡°u
_bR¡≈ J¡∑ ̨» <b_t¨<w Ÿu N°<wb°<FJ¡ FÙ N°<@˚°æ<wJ¡R¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ $$22$$
wf w°u f®Ê° J¡°u ˚Ù, Ft Ô°uy°u* J¡∑ fi°o˘, N°<wb°<FJ ˚°b <b_t¨w •∫°u* fiFÙ* F°uw° ? oŸ
≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫F f®Ê° J¡° R¡≈ t°∫°„fÔ f®Ê J¡∑ ≈®Stw° (Ÿ‡≈¥dÕ _S¥Ô ≈®≈aª J¡∑ N≈us° J¡°≤d˚¥w
Ÿ¥‚t˚¥ww°) Fæ, ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fitu* _bŸaJ¡v≈ Ÿu bæŸu FÙ ≈®Ã∫s N°<b˚¥Õw
≤Fw° Fæ, Nw# N∏@J¡°≤ Ÿu N°h~>°<Ìw fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d „C] Ÿa<bwgR¡≈ ≈®ı°≈<w J¡°u
N°<wb°<FJ¡ ˚°b J¡∑ <b_t¨<w fiFÙ* F°uwÙ $ oŸ<ÔÎ f®Ê° J¡°u N°<@˚°æ<wJ¡ Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ
t¨yw¨‹d° Ju¡ Ÿt°fi NŸÃ∫ ınw°R¡≈Ù ˚®t Ìufiub°ÔÙ <≈„°<ªJ¡° Ã≈∏fi fiFÙ* F°uwÙ $$23,24$$
ıf f®Ê° FÙ tfi°ut°` Fæ, ≈¨<SbÙ N°<Ìt∫ fiFÙ* Fæ, wf ŸŸu Ã≈∏fi F…N° ∫F <bÿb ˚Ù
tfi°ut°` FÙ Fæ, ı°u <ıŸŸu Ã≈∏fi F°uw° Fæ, bF wBq≈ FÙ F°uw° Fæ, ∫F ∏∫°∫ ≈®<Ÿ] Fæ $$25$$
oŸ ≈®J¡°≤ "N∏fiufi Ÿ°u‡∫ „C*yufi°≈°u t¥Ôt<∏bh~>' (Fu Ÿ°æ‡∫, N∏fiR¡≈ J¡°∫Õ Ÿu J¡°≤d
ıÔ J¡°u ©°uı°u) oŸ ZC<w tu* ≈®Ì<„Õw ∏∫°∫ Ÿu ıywg tfi°ut°` Fæ N°æ≤ tfi f®Êt°` Fæ, oŸ
≈®J¡°≤ Nπæw f®Ê k¡<Ôw F…N°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ª¥≥<J¡ Nı Ju¡ ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ ŸŸu Ã≈∏fi F…Î <bÿb Ju¡ ˚Ù J¡°uoÕ ŸFJ¡°≤Ù
J¡°≤d fiFÙ* Fæ $ ∫F°≥ ≈≤ J¡°≤d Ÿu J¡°∫Õ tu* J¡°uoÕ ˚Ù bæ<ªc∫ fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ ıæŸu „C] J¡°≤d
Fæ, bæŸu J¡°∫Õ ˚Ù „C] FÙ Fæ, ÎuŸ° <fi<ÿªw F…N° $$26-27$$
oŸ ≈®J¡°≤ ˚uÌJ¡ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°b Ju¡ fi F°ufiu Ÿu ıywg f®Ê_bR¡≈ FÙ Fæ,
∫F <Ÿ] F…N°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸ <bÿb tu* J¡°∫ÕJ¡°≤dw° J¡∑ w<fiJ¡ ˚Ù ≈≈<W fiFÙ* F°uwÙ $ ı柰 ≈≤f®Ê Fæ, ™>ÙJ¡ bæŸu
FÙ wÙfi°ua ıyw Fæ* $ BbÃb Ÿu N<˚∏fi _bR¡≈b°Ôu ıÔŸu ıæŸu BbÃb J¡° <b_w°≤ F°uw° Fæ, bæŸu
FÙ tfi°uR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…Î f®Ê° π°≤° ıywg Ÿu N<˚∏fi „C] N°Ãt° Ÿu ıywg J¡° <b_w°≤
<J¡∫° ı°w° Fæ $ ıæŸu NŸwg ŸaJ¡v≈fiy≤ J¡∑ tfi Ÿu FÙ J¡v≈fi° F°uwÙ Fæ N°æ≤ ıæŸu NŸwg
y∏@bÕfiy≤ J¡∑ tfi Ÿu FÙ J¡v≈fi° F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ∫F NŸwgR¡≈ Ÿt_w <bÿb Ju¡bÔ tfi Ÿu FÙ
J¡¿v≈w Fæ $$28-30$$
oŸ ≈®J¡°≤ ıywg Ju¡ FÙ f°<@w F°ufiu ≈≤ w[bI°u* J¡°u ÌuF N°<Ì tu* N°<@˚°æ<wJ¡Ãb J¡∑
≈®wÙ<w fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu w[bI°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* ≤_ŸÙ tu* Ÿ≈Õw° fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ oŸ ıywg tu* N°<@˚°æ<wJ¡w°
ŸyÕ - 3]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
203
fiFÙ* Fæ $ <k¡≤ ≈®fC] bu f®Ê° N°<Ì N°<@˚°æ<wJ¡ ÌuF N°<Ì tu* Jæ¡Ÿu ≤F ŸJ¡wu Fæ* ? NS°Õwg fiJu¡
N°<@˚°æ<wJ¡ ÌuF N°<Ì fiFÙ* Fæ, oŸtu* w°u J¡Ffi° FÙ •∫° Fæ ? $$31$$
Jæ¡tC<wJ¡∏∫°∫ Ÿu ˚Ù •w NSÕ J¡°u » J¡≤wu Fæ* $
I°fiÙ J¡° N°<wb°<FJ¡ (≈®°<w˚°<ŸJ¡) „≤Ù≤ ˚Ù fiFÙ* Fæ, <k¡≤ ŸJ¡∑ N°<@˚°æ<wJ¡ ÌuF
J¡° J¡Sfi Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? f®Ê° Ju¡ N°J¡°≤ J¡°u @°≤d J¡≤fiub°Ôu tfi fi°tJ¡ tfiC‹∫ J¡°
tfi°u≤°≠∫ ∫F ıywg ŸÃ∫R¡≈-Ÿ° <_Sw Fæ $ tfi FÙ f®Ê° Fæ, bF ŸaJ¡v≈°ÃtJ¡ N≈fiu „≤Ù≤
J¡°u <b≈CÔ ffi°J¡≤ tfi Ÿu oŸ ıywg J¡∑ ≤ªfi° J¡≤w° Fæ $ f®Ê° tfi#_bR¡≈ Fæ N°æ≤ tfi
f®Ê_bR¡≈ Fæ, tfitu* ≈¨<SbÙ N°<Ì fiFÙ* Fæ $ tfi Ÿu ≈¨<SbÙ N°<Ì N°Ãt° tu* Nº∫_w Fæ* $
J¡tÔy\>u Ju¡ N∏Ì≤ J¡tÔJ¡∑ Ôw° Ju¡ Ÿt°fi ⁄Ì∫ Ju¡ N∏Ì≤ Ÿ‡≈¥dÕ Ì¨ÿ∫ ≈Ì°SÕ <bΩt°fi Fæ* $
(∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ ≈FÔu ÿÔ°uJ¡ Ÿu tfi tu* ≈¨<SbÙ N°<Ì fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡F° N°æ≤ oŸ ÿÔ°uJ¡ Ÿu
tfi tu* Âÿ∫ ≈Ì°SÕ Fæ*, ÎuŸ° J¡F°, ∫°u* ≈≤_≈≤ <b”] Jæ¡Ÿu J¡Fwu Fæ, w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $) ª¥≥<J¡
tfi N°æ≤ ̨ÿ∫ wS° ofi Ì°ufi°u* J¡° B‹¸>° NS°Õwg Ÿ°sÙ˚¥w N°Ãt°-ofi Ì°ufi°u* J¡° <bbuJ¡ (≈°SÕ•∫)
<J¡ŸÙfiu J¡˚Ù fiFÙ* <J¡∫° $ ıfwJ¡ fiJ¡° <bbuJ¡ fi <J¡∫° ı°∫, wf wJ¡ NI°fi J¡° h~>uÌ fi
F°ufiu Ÿu tfitu* Âÿ∫byÕ Fæ FÙ, oŸ<ÔÎ ÎuŸ° J¡F° Fæ $ NSb° tfi N°æ≤ Âÿ∫Ì„Õfi-ofi Ì°ufi°u* J¡°
N˚Ù h~>uÌ fiFÙ* F…N° Fæ, oŸ<ÔÎ b柰 J¡F° y∫° Fæ $ <fi‹J¡TÕ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ tfiJ¡° h~>uÌ
FÙ Âÿ∫Ì„Õfi J¡° h~>uÌ Fæ $ ıæŸu N°≈Ju¡ ⁄Ì∫ tu* tfi°u≤°≠∫fC<] N≈fiu NfiC˚b Ÿu FÙ Ìu©Ù yoÕ
Fæ N°æ≤ ıæŸu _b›fi wS° ŸaJ¡v≈ N°≈Ju¡ ⁄Ì∫tu* N≈fiu NfiC˚bŸu FÙ Ìu©u y∫u Fæ*, bæŸu FÙ N°≈Ju¡
⁄Ì∫ tu* Âÿ∫˚¥ (Âÿ∫byÕ) Fæ $ oŸ<ÔÎ ıæŸu <ªW π°≤° J¡<v≈w <≈„°ª f°ÔJ¡ J¡°u t°≤ Ìuw°
Fæ, bæŸu FÙ Âÿ∫R¡<≈dÙ R¡<≈J¡° (<≈„°ªÙ) oŸ B‹¸>° J¡°u t°≤ ÌuwÙ Fæ ∫°fiÙ _bR¡≈ Ÿu ˚®‹¸> J¡≤
ÌuwÙ Fæ $$32-38$$
∫<Ì Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫ ⁄Ì∫ tu* Fæ, w°u N˚Ù ŸfJ¡°u ŸJ¡° NfiC˚b •∫°u* fiFÙ* F°uw° ? oŸ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu fÙı Ju¡ ˚Ùw≤ <_Sw NaJC¡≤ Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ÿu N≈fiu J¡°u ≈®J¡°<„w J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ
Âÿ∫fC<] ˚Ù Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ÿu N≈fiu _bR¡≈ J¡°u ≈®J¡°<„w J¡≤wÙ Fæ $$39$$
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ tF°fig ≈®∫°Ÿ Ÿu Âÿ∫J¡° <tØ∫°Ãb •∫°u* <Ÿ] J¡≤wu F°u ? ŸJu¡ ŸÃ∫
F°ufiu ≈≤ •∫° s<w Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì Âÿ∫R¡≈ Ì…#© Ÿwg F°u w°u ŸJ¡∑ J¡˚Ù „°<∏w fiFÙ* F°uyÙ, Âÿ∫ J¡∑ ∫<Ì „°¿∏w fiFÙ*
F°uyÙ, w°u f°æ]°u* tu* Ju¡bÔÃb J¡∑ (t°us J¡∑) <Ÿ<] fiFÙ* F°uyÙ $ Âÿ∫ J¡° N˚°b F°ufiu ≈≤ f°æ]°u* tu*
f°u]¨˚°b <_Sw ˚Ù F°u, w°u ˚Ù bF <fib¨W F°u ı°w° Fæ <k¡≤ <tØ∫°˚¥w J¡∑ <fib¨<W Ju¡ <bT∫ tu*
w°u J¡Ffi° FÙ •∫° Fæ ? f°æ]°u* J¡∑ Ju¡bÔw° J¡°u FÙ <bt°us J¡Fwu Fæ* $$40$$
wÙŸ≤° ŸyÕ Ÿt°›w
204
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
ª°æS° ŸyÕ
tC<fiZu‹™> ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ ≈Ìu„ J¡°u ŸCfifiu Ju¡ ≈≤°∏w Ÿ˚° J¡° <bŸıÕfi,
≤°<`Ju¡ J¨¡Ã∫, ≈®°w#J¡°Ô ≈Cfi# Ÿ˚° tu* N°ytfi wS° <ªW Ju¡ _b˚°b J¡° bdÕfi $
ZÙb°vtÙ<J¡ıÙ fiu J¡F° # bß ˚≤π°ı, ıf <J¡ tF°tC<fi ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ N≈fiÙ I°fiy<˚Õw
Îba ÃJ¨¡‹™> b°dÙ Ÿu ∫°u* ≈Ìu„ Ìu ≤Fu Su, fiJu¡ ≈Ìu„J¡°u ŸCfifiu Ju¡ <ÔÎ Ÿf Ô°uy
ÎJ¡°y®<ªW N°æ≤ t°æfi Ÿ°@u Su $ ≈Ìu„ ŸCfifiu tu* Ÿf Ô°uy ÎuŸu ÔÙfi F°u ≤Fu Su <J¡ <J¡ŸÙJ¡°
J¡°uoÕ Nb∫b <FÔw°-±C>Ôw° FÙ fi S°, NwÎb N°˚¥Td°u* tu* Ôyu F…Î |≥C|R¡N°u* J¡° „ÆÌ
„°∏w S°; <≈*ınu tu* fæ™>u ŸCÀyu, J¡f¥w≤, N°<Ì ≈<s∫°u*fiu* ˚Ù N≈fiÙ _b°˚°<bJ¡ J®¡∑n°
(ªFJ¡fi° N°<Ì) ~>°un ÌÙ SÙ $ <bÔ°Ÿ≈≤°∫d ≤t<d∫°≥ N≈fiu F°b, ˚°b N°<Ì <bÔ°Ÿ°u* J¡°u
˚¥ÔJ¡≤ ≈®_w≤≈®<wt°N°u*J¡∑ fi°o˘ fæ™>Ù SÙ* $ ≤°ı˚bfitu* ≤Ffiub°Ôu Ÿ˚Ù ≈®°dÙ <ª`<˚<W tu*
<Ô©u F…Î <ª` J¡∑ fi°o˘ <fiÿªÔ F°uJ¡≤ fæ™>u Su $ Ju¡bÔ Ì°u |nÙ <Ìfi „uT ≤F y∫° S°, Ÿ
Ÿt∫ J¡° ≈®J¡°„ fn° ˚Ô° Ôyw° S° $ ıæŸu-ıæŸu Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤du* J¡t F°uwÙ ı°wÙ SÙ*
bæŸu-bæŸu Ô°uy ˚Ù N≈fi° Ìæ<fiJ¡ J¡°tJ¡°ı J¡t J¡≤ ≤Fu Su $ t°fi°u* tF<TÕ Ju¡ ≈Ìu„ J¡°u
ŸCfifiu Ju¡ <ÔÎ N°oÕ F…oÕ, <bJ¡<Ÿw J¡tÔ°u* J¡∑ ŸCy<∏@ Ÿu Ÿ≤°f°u≤, t∏Ì-t∏Ì Ÿ°∫aJ¡°Ô J¡∑
„ÙwÔ b°∫C fF ≤FÙ SÙ $ tF<TÕıÙŸu ı°u ≈Ìu„ ŸCfi° S°, t°fi°u* ŸJ¡°u tfifi≈¥bÕJ¡ ©¥f
NU∫_w J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ÿ¥∫Õ <Ìfi J¡∑ ≤ªfi° Ju¡ <ÔÎ _bÙJ¨¡w N≈fiu ˚®td J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤
ıfi„¥∏∫ ÎJ¡°∏w N_w°ªÔ Ju¡ <„©≤ J¡°u ªÔu y∫u Su $ I°fiy<˚Õw ≈Ìu„ Ju¡ ŸCfifiuŸu
Ã≈∏fi F…oÕ N∏w#J¡≤dJ¡°u „ÙwÔ J¡≤fiub°ÔÙ „°<∏w Ju¡ Ÿt°fi bfi˚¥<t∫°u* tu* wCT°≤≈°w Ÿu
N<bTtw° F°u yoÕ SÙ $ ˚°b ∫F <J¡ wCT°≤ <y≤fiu Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ ∆∫°≈°≤ ~>°un <Ì∫u Su $ Ÿ Ÿt∫
Ÿ˚Ù b_wCN°u* J¡∑ ~>°∫° Ô‡fÙ F°u yoÕ <ıŸŸu t°Ô¥t F°uw° S° <J¡ Ÿ˚Ù b_wCN°u*J¡∑ ~>°∫°
N≈fiÙ yÌÕfi «≥¡ªÙ J¡≤ t°fi°u* ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ Ju¡ ≈Ìu„ J¡°u ŸCfi ≤FÙ Fæ* $$1-9$$
oŸÙ Ÿt∫ π°≤≈°Ô Ÿ˚° tu* N°J¡≤ fnu <bfit®˚°b Ÿu tF°≤°ı Ì„≤S Ÿu f°uÔ° # Ìub
_fi°fi, f®°Êd ≈¥ı° N°<Ì J¡° Ÿt∫ fF…w fÙw ªCJ¡° Fæ $$10$$
wÌ…≈≤°∏w ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu N≈fiÙ t@C≤ b°dÙJ¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤ tF°≤°ı Ÿu J¡F° # tF°≤°ı,
N°ı N°≈ Ô°uy owfi° FÙ ŸC<fiÎ; „uT J¡Ô ≈®°w#J¡°Ô J¡Fq≥y° $ - ÎuŸ° J¡FJ¡≤ bu t°æfi F°u y∫u $
fiJu¡ bªfi J¡°u ŸCfiJ¡≤ ≤°ı°fiu "wS°_wC' J¡FJ¡≤ N≈fiu Îuÿb∫Õ J¡∑ b¨<] J¡∑ J¡°tfi° Ÿu ≈C‹≈,
N|Õ, Ì<sd°Ì°fi N°æ≤ ∫S°∫°uÀ∫ Ÿ‡t°fi π°≤° N°Ì≤≈¥bÕJ¡ Ìubw°, M¡<T N°æ≤ tC<fi∫°u* Ju¡ Ÿ°S
Ÿ‡≈¥dÕ f®°Êd°u* J¡∑ ≈¥ı° J¡∑ $ wÌ…≈≤°∏w ≤°ıb¨∏Ì N°æ≤ tC<fit^±>ÔÙ Ju¡ Ÿ°S Ÿ°≤Ù Ÿ˚° ™>
©nÙ F…oÕ $ <fi#_≈¨F tC<fi∫°u* fiu ≤°ı° π°≤° <Ì∫u y∫u fF…t¥v∫ ≤Ãfi°u* J¡∑ ≈us° J¡≤ ÌÙ SÙ, NwÎb
bu t^±>Ô°J¡°≤ N°b¨W Su $ ≈≤_≈≤ Ju¡ Nay°u* J¡∑ @•J¡°@C•J¡∑ Ÿu Ô°uy°u* Ju¡ f°ı¥f∏@ N°æ≤ J¡nu
™>fiJ¡ ≤Fu Su $ Ÿf Ô°uy°u* Ju¡ bs#_SÔ N°æ≤ _wfi°∏w≤ F°≤ wS° ŸCbdÕı<nw ≤u„tÙ b˜°u*J¡∑
J¡°<∏w Ÿu <b˚¥<Tw Su $ f°uÔ ≤Fu Ju¡„°u* Ju¡ ŸÂ„ „u©≤ (<Ÿ≤ tu* <w≤~>Ù ≈FfiÙ yoÕ t°Ô°) Ju¡
ŸyÕ - 4]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
205
tº∫ tu* ≈FÔu <bZ°∏w N°æ≤ oŸ Ÿt∫ ≈®fC] ˚≥b≤°u* J¡∑ t@C≤ ºb<fi Ÿu Ô°uy°u* J¡° <Ÿ≤ "|Ca |Ca'
„ÆÌb°Ô° F°u ≤F° S° $ ŸCbdÕ Ju¡ N°˚¥Td°u* J¡∑ J¡°<∏w Ÿu Ô°uy°u*fiu <Ì„°N°u* J¡°u ŸCbdÕt∫ ffi°
<Ì∫° S° $ <ªW tu* <_Sw tF°tC<fi J¡∑ b°dÙ Ju¡ NSÕ Ÿu ŸfJ¡∑ <ªWb¨<W∫°≥ „°∏w SÙ $ fi
ŸU∫°u* tu* Ÿu ı°u N°J¡°„ª°≤Ù Su,bu N°J¡°„J¡°u y∫u N°æ≤ ˚¥Ô°uJ¡b°ŸÙ Su bu ˚¥<t tu* y∫u $ Ÿffiu
N≈fiu-N≈fiu |≤°u* tu* ı°J¡≤ Ìæ<fiJ¡ J¨¡Ã∫ <J¡∫u $ oŸÙ fÙª tu* ıæŸu ∫°æbfitº∫_S° fi°≤Ù
ıfiJ¡°uÔ°FÔ Ju¡ <fib¨W F°ufiu ≈≤ @Ù≤u-@Ù≤u ≈<wy¨F tu* yoÕ F…oÕ <Ì©Ô°oÕ ÌuwÙ Fæ, bæŸu FÙ
ıfiŸ‡≈JÕ¡ Ÿu „¥∏∫ J¡°ÔÙ ≤°<` <Ì©°oÕ ÌÙ $ ZÙŸ¥∫Õ ˚yb°fig N∏∫ Ìu„ J¡°u ≈®J¡°<„w J¡≤fiu Ju¡
<ÔÎ ªÔu y∫u, J¡°≤d <J¡ ŸbÕ` ≈®J¡°„ J¡≤fi° FÙ ŸÃ≈C”T°u* J¡° b®w Fæ $$11-20$$ k¥¡Ôu F…Î
≈Ô°„ Ju¡ bfi°u* Ÿu ≈¥dÕ bŸ∏w„°u˚° Ju¡ Ÿt°fi <Ìw F…oÕ w°≤°yd°ua J¡°u @°≤d J¡≤fiub°ÔÙ Ÿ∏º∫°
ª°≤°u* N°u≤ Ÿu Ìg˚¥w F°u yoÕ $ ıæŸu <fitÕÔ <ªWb¨<W∫°≥ <fiB°Ÿu N°b¨W <ªW tu* ÔÙfi F°u ı°wÙ
Fæ*, bæŸu FÙ ≈sÙ N°t, J¡Ì‡f N°<Ì b¨s°u* J¡∑ ª°u<¸>∫°u*tu* wS° y®°t Ju¡ t<∏Ì≤°u* tu* N°æ≤ |≤°u* tu*
ÔÙfi F°u y∫u $$21,22$$ JC¡~>-JC¡~>, Ju¡Ÿ≤ J¡∑ J¡°¿∏w Ju¡ Ÿt°fi ŸCfiFÔÙ Ÿ¥∫Õ J¡∑ J¡°<∏w Ÿu
ŸC„°u<˚w tu|©^±>R¡≈Ù ≈ÙÔu b˜b°Ô° w°≤°R¡≈Ù F°≤ wS° ZÙŸu ∫C•w ≈¥b°uÕ•w N_w°ªÔ
Ÿ¥∫Õ J¡∑ J¡°<∏w Ÿu <b˚¥<Tw tu|°u* Ÿu ∫C•w Îba F°≤ N°æ≤ ZÙ Ÿu ∫C•w NwÎb Ÿt°fi @tÕb°Ôu
N°J¡°„ tu* ≈®<b‹¸> F°u y∫° $ ıæŸu ≈Ùwb˜@°≤Ù F°≤ N°æ≤ Ô‚tÙ Ÿu ∫C•w ZÙ<b‹dC ˚yb°fi
N°b≤d≤<Fw wS° N≈fiu NfiCR¡≈ º∫°fi J¡≤fiub°Ôu ıfi°u* Ju¡ ⁄Ì∫°J¡°„ tu* ≈®bu„ J¡≤wu Fæ*, bæŸu
FÙ N_w°ªÔ fiu ˚Ù N°J¡°„tu* ≈®bu„ <J¡∫° $ Ÿt°Ÿ°u<•w Ÿu ∫F ˚Ù ≈®wÙw F°uw° Fæ <J¡ Ÿ∏º∫°
Ju¡ Ÿt∫ ˚yb°fig J¡° º∫°fi J¡≤fi° Zu‹™> Fæ $ Ÿ∏º∫°ÌubÙ Ju¡ ≈¥ı° ÔuJ¡≤ ªÔu ı°fiu ≈≤ t¥<wÕt°fig
buw°Ô°u* J¡∑ ˚°≥<w ˚ÙTd N∏@J¡°≤ ª°≤°u* N°u≤ ~>° y∫° $ wCT°≤J¡db°FÙ, b¨s°u* Ju¡ J¡°utÔJ¡°utÔ ≈W°u* J¡°u Nfi°∫°Ÿ <FÔ°w° F…N° N°æ≤ ª°≤°u* N°u≤ N°Ÿ-≈°Ÿ <bJ¡<Ÿw JC¡tCÌ°u*J¡°u Ÿ¥<ªw
J¡≤w° F…N° t∏Ì, ŸCy∏@ N°æ≤ „ÙwÔ ≈bfi fFfiu Ôy° $ ª°≤°u* N°u≤ ∆∫°›w <fi<fn N∏@J¡°≤R¡≈Ù
Ju¡„°u* Ÿu ∫C•w, JC¡F≤u Ÿu N°h~>∏fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <b@b° <Ì„°Î≥ Ô‡f°∫t°fi N°æ≤ y°»
N∏@J¡°≤Ju¡ Ÿt°fi J¡°Ôu Ju¡„b°ÔÙ wS° ŸÌ° ≤°ufiu Ju¡ J¡°≤d <ıfiJu¡ fiu`J¡∑ w°¿≤J¡° _kC¡¸> fiFÙ*
Fæ, ÎuŸÙ <b@b° <˜∫°u* Ju¡ Ÿt°fi ≈≤t N∏@J¡°≤ (<fi≈¸> N∏@u≈fi) J¡°u ≈®°›w F°u yoÕ $ wÌ…≈≤°∏w
ª°≥ÌfiÙR¡≈Ù Ìq@Ju¡ ≈®b°F Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ ˚Cbfi J¡°u Ôf°Ôf ˚≤ ≤F° Nt¨wt∫t¥<wÕ ª∏Bt°R¡≈Ù
sÙ≤Ÿ°y≤ N°J¡°„tu* N°∫° $ ıæŸu ≤°ı°N°u*Ju¡ <ªWŸu, <ıŸfiu I°fiy<˚Õw ≈Ìu„b°<d∫°≥ ŸCfiÙ
SÙ, NIw° ˚°yJ¡≤ J¡FÙ* ªÔÙ yoÕ bæŸu FÙ ª∏B°uÌ∫ Ÿu y°» N∏@J¡°≤ J¡∑ ≤°<„∫°≥ ˚°y J¡≤
J¡FÙ* NÂÿ∫ F°u yoÕ $ ıæŸu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ π°≤° ≈<Ì‹¸> <b<ª` NS°u˘ fiu Z°uw°N°u* Ju¡ <ªW tu*
<bZ°t <Ô∫° bæŸu FÙ Ÿ‡≈¥dÕ M¡<T, tC<fi, f®°Êd N°æ≤ ≤°ı°N°u* fiu N≈fiu-N≈fiu <fib°Ÿ_S°fi°u*
tu* <bZ°t <J¡∫° $ wÌ…≈≤°∏w y°» N∏@J¡°≤ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ NwÎb ∫t≤°ı (J¡°Ô) Ju¡ „≤Ù≤ Ju¡
ŸÂ„ J¡°ÔÙ ≤°<` ªÔÙ yoÕ N°æ≤ fiJu¡ <fib°Ÿ_S°fi°u* tu* JC¡F≤u Ÿu Ÿ≤°f°u≤ ≈®°w#J¡°Ô fiu ≈Ì°≈Õd
<J¡∫° $ N°J¡°„ tu* ÌæÌÙ›∫t°fi w°≤u ≈®°w#J¡°Ô Ju¡ ≈bfi Ÿu F≤Ù yoÕ ≈C‹≈b¨<‹¸>∫°u* J¡∑ fi°o˘ <~>≈
y∫u N°æ≤ tF°Ãt°N°u* Ju¡ tfi tu* fi¥wfi Ã≈∏fi F…oÕ <bbuJ¡b¨<W J¡∑ fi°o˘ N≈fiÙ J¡°<∏w Ÿu Ô°uy°u* Ju¡
206
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
fi∫fi°u* J¡°u ©°uÔfiub°Ôu ZÙŸ¥∫Õ˚yb°fig fiu Ì„Õfi <Ì∫u $ Ju¡Ÿ≤ J¡∑ J¡°<∏w Ju¡ ŸÂ„ JC¡~> JC¡~>
<b<ª` Ÿ¥∫Õ J¡∑ ŸCfiFÔÙ <J¡≤d°u* Ÿu <b˚¥<Tw tu|©^±>R¡≈Ù ≈Ùwb˜ @°≤d <J¡∫° F…N°
Ì∫°ªÔ Ÿ¥∫Õ J¡∑ NR¡d J¡°<∏w Ÿu <b˚¥<Tw N°J¡°„tu* ≈®<b‹¸> F°u y∫° $ ≈®°w#J¡°Ô J¡° J¨¡Ã∫
Ÿt°›w J¡≤ Ÿ˚Ù _byÕb°ŸÙ N°æ≤ ˚¥Ô°uJ¡b°ŸÙ NwÙw <Ìfi Ju¡ FÙ J®¡t Ÿu <k¡≤ Ÿ˚°_S°fi tu*
N°∫u $ <ıŸ J®¡t Ÿu ≈¥bÕ<Ìfi Ô°uy fæ™>u Su ŸÙ J®¡t Ÿu Ÿ°≤Ù Ÿ˚° fæ™>Ù N°æ≤ ıæŸu b°∫C Ÿu ≤<Fw
≈µ°u* Ÿu ≈¥dÕ w°Ô°f <fiÿªÔ ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ bF Ÿ˚° f°wJ¡∑ f°w tu* <fiÿªÔ N°æ≤ fiÙ≤b F°u
yoÕ $ wÌ…≈≤°∏w J¡S° Ju¡ ≈®Ÿay J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu t@C≤ b°dÙ Ÿu b•w°N°u* tu*
Zu‹™> tF°tC<fi ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ Ÿu J¡F° # ˚ybfig, tfi J¡° _bR¡≈ Jæ¡Ÿ° Fæ, ∫F tCHJ¡°u fwÔ°oÎ,
•∫°u*<J¡ tfi Ÿu ∫F Ÿ‡≈¥dÕ Ô°uJ¡taı≤Ù ffiÙ Fæ $$23-37$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu
ZÙ≤°tª∏BıÙ, ıæŸu „¥∏∫ N°æ≤ ın N°J¡°≤b°Ôu ˚¥w°J¡°„ J¡° fi°tt°` Ju¡ <Ÿb° J¡°uoÕ R¡≈
fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ „¥∏∫ N°æ≤ ın N°J¡°≤b°Ôu oŸ tfi J¡° J¡°uoÕ ˚Ù R¡≈ fiFÙ* <Ì©°oÕ Ìuw° $
NwÎb tfi Ju¡ J¡°∫Õ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ tu* "b°ª°≤‡˚da <bJ¡°≤°u fi°t@u∫tg' oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu
≈®<w≈°<Ìw <tØ∫°Ãb J¡∑ ≈≈<W F°uwÙ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$38$$
tfi J¡∑ N°J¡°„wCv∫w° J¡° FÙ ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
Fu ≤°tıÙ, ≈®_w°<bw tfi •∫° f°F≤ N°u≤ •∫° ⁄Ì∫ tu* J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù ŸBq≈ Ÿu <bΩt°fi fiFÙ*
Fæ $ <J*¡wC, ıæŸu N°J¡°„ ŸbÕ` <bΩt°fi Fæ, bæŸu FÙ oŸJ¡°u ˚Ù ŸbÕ` <_Sw ı°fi°u $ t¨yw¨‹d° tu*
(›∫°Ÿu t¨y°u* J¡°u t”_SÔ tu* Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤d°u* tu*) ≈®wÙw F°ufiub°Ôu ıÔJ¡∑ fi°o˘ <tØ∫° bF
ıywg tfi Ÿu Ã≈∏fi F…N° Fæ $ oŸJ¡° _bR¡≈ sd˚≤ Ju¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu ÌqŸ≤u ª∏Bt° Ju¡ ˚®t J¡∑
fi°o˘ ˚®t°ÃtJ¡ FÙ Fæ NS°Õwg ˚®tI°fi FÙ ŸJ¡° N°J¡°≤ Fæ $$39,40$$
∫Ω<≈ ≈≤t°SÕR¡≈ Ÿu tfi Fæ FÙ fiFÙ*, wS°<≈ „°˜Ù∫ ∆∫bF°≤ Ju¡ <ÔÎ J¡<v≈w ŸJ¡°
R¡≈ J¡Fwu Fæ* $
≈®Ã∫s_SÔ tu* Ÿ°tfiu <bΩt°fi N°æ≤ _t≤d N°<Ì ≈≤°us_SÔtu* N<bΩt°fi ≈Ì°SÕ J¡° ı°u
Âÿ∫R¡≈-˚°fi Ÿf Ô°uy°u* J¡°u F°uw° Fæ, bFÙ tfi Fæ $ ı°u ≈Ì°SÕ J¡° ˚°fi F°uw° Fæ, bFÙ tfi J¡F°
ı°w° Fæ, ŸŸu N<w¿≤•w tfi fi°tJ¡ J¡°uoÕ ˚Ù b_wC J¡Ì°<≈ fiFÙ* Fæ $$41,42$$
˚°b ∫F <J¡ <fi≤°J¡°≤ <ªwg J¡° ı°u ≈Ì°S°ÕJ¡°≤ Nº∫°Ÿ Fæ, bFÙ tfi Fæ $
Ÿ°t°∏∫ b¨<W∫°u* Ÿu ŸJ¡° Ôsd J¡FJ¡≤ NŸ°@°≤d b¨<W Ÿu ˚Ù ŸJ¡° Ôsd J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ŸaJ¡v≈ J¡°u FÙ N°≈ tfi ı°<fi∫u $ ıæŸu BbÃb Ÿu ıÔ J¡° N°æ≤ ıæŸu b°∫C Ÿu
_≈∏Ì J¡° ˚uÌ fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w° $ bæŸu FÙ ŸaJ¡v≈ Ÿu tfi J¡° ˚uÌ fiFÙ* <J¡∫° ı°
ŸJ¡w° $$43$$
•w f°w J¡°u FÙ <bT∫˚uÌ∆∫b_S° Ju¡ ≈®Ì„Õfi π°≤° » J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ¡<bT∫ J¡° ŸaJ¡v≈ F°uw° Fæ, Ÿtu* tfi ŸaJ¡v≈R¡≈ Ÿu <_Sw ≤Fw°
Fæ, NS°Õwg ı°u ŸaJ¡v≈ Fæ bFÙ tfi Fæ $ ŸaJ¡v≈ N°æ≤ tfiJ¡° J¡Ì°<≈ <J¡ŸÙ Ÿu ˚uÌ fiFÙ* <J¡∫°
y∫° Fæ $$44$$
ŸyÕ - 4]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
207
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ <ªwgŸu Ÿab<Ôw b¨<W FÙ ≈Ì°SÕ˚°fi J¡F° ı°w° Fæ, ÎuŸÙ ≈¿≤<_S<w tu*
<ªwg Ju¡ ŸÃ∫ F°ufiu ≈≤ <ªÌg|<¸>w tfi Jæ¡Ÿu <tØ∫° Fæ ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≈Ì°SÕ˚°fi <tØ∫°<bT∫°J¡°≤ F°ufiu Ÿu <tØ∫° NSb° <ªÃŸab<Ôw F°ufiu Ÿu ŸÃ∫ N°≈J¡∑
<bbs° Ju¡ NfiCŸ°≤ ˚Ôu FÙ F°u, oŸtu* Ft°≤° JC¡~> ˚Ù N°y®F fiFÙ* Fæ $ tfi Ju¡bÔ ŸaJ¡v≈R¡≈
FÙ Fæ $ ıæŸu ŸaJ¡v≈R¡≈ tfi Fæ, bæŸu FÙ tfi J¡∑ Ÿt<‹¸> ˚Ù ŸaJ¡v≈_b˚°b FÙ Fæ, bFÙ
Ÿ¨<‹¸>J¡w°Õ f®Ê° Fæ $$45$$
∫<Ì ŸbÕ≈Ì°S°ÕJ¡°≤ tfi FÙ f®Ê° J¡∑ ÌuF Fæ,w°u ŸJ¡∑ N∏∫ Ÿ®‹¸>∆∫ b_wC FÙ •∫° ≤FÙ,
oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N°<wb°<FJ¡ ÌuFR¡≈Ù (ŸaJ¡v≈t∫ ÌuFR¡≈Ù) f®Ê° Ô°uJ¡tu* tfi J¡F° y∫° Fæ, bFÙ Ÿ¥‚t
˚¥w°u* Ju¡ FÙ <tZd Ÿu ≈aªÙJ¡≤d π°≤° N°<@˚°æ<wJ¡ fC<]J¡° (_S¥Ô ÌuFI°fi J¡°) N°@°fi
J¡≤w° Fæ, ∫FÙ ŸJ¡° J¡w¨ÕÃb Fæ $$46$$ N<bΩ°, ŸaŸ°≤, <ªwg, tfi, f∏@fi, tÔ, wt-∫u
Ÿf Âÿ∫ Ju¡ ≈∫°Õ∫b°ªÙ „ÆÌ Fæ*, ÎuŸ° <bπ°fig Ô°uy J¡Fwu Fæ* $$47$$ Âÿ∫ Ÿu N<w¿≤•w tfi
J¡° JC¡~> ˚Ù _bR¡≈ fiFÙ* Fæ, ∫<Ì Ã≈∏fi Âÿ∫ FÙ N<bΩ° N°æ≤ tfi Fæ, w°u fiJ¡∑ Nfi°<Ìw°
Jæ¡ŸÙ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $ ∫F ̨ÿ∫ Ã≈∏fi FÙ fiFÙ* F…N° Fæ, ÎuŸ° tæ* N°yu J¡Fq≥y° $ ıæŸu
J¡tÔy\>u Ju¡ N∏Ì≤ J¡tÔ Ôw° <_Sw ≤FwÙ Fæ, bæŸu FÙ tF°ªæw∏∫R¡≈ ≈≤t°dC Ju¡ N∏Ì≤
∫F ıywg <_Sw Fæ $ ıæŸu ≈®J¡°„ J¡° N°Ô°uJ¡ _b˚°b Fæ, ıæŸu b°∫C J¡° ª°aªv∫ _b˚°b Fæ
N°æ≤ ıæŸu ıÔ J¡° BbÃb _b˚°b Fæ, bæŸu FÙ B‹¸>° tu* Âÿ∫Ãb Fæ $ ıæŸu ŸCbdÕ tu* Ju¡∫¥≤Ãb Fæ,
ıæŸu t¨yw¨‹d° tu* ıÔ Fæ N°æ≤ ıæŸu _b°<›fiJ¡ fiy≤ tu* <˚<W Fæ, bæŸu FÙ B‹¸>° tu* Âÿ∫fC¿] Fæ $
oŸ ≈®J¡°≤ B‹¸>° tu* ı°u ‹∫Ãb N<˚∏fi-Ÿ° <_Sw Fæ, ŸJ¡°u ˚Ù (Ÿ tÔ J¡°u ˚Ù) wC‡F°≤u
<ªWR¡≈Ù Ì≈Õd Ÿu „Ù|® <fib¨W J¡≤w° Fq≥ $ Âÿ∫ J¡° N˚°b F°ufiu ≈≤ oŸ B‹¸>°tu* ı°u NB˝A>w°
fÔ°wg ≈®°›w F°uwÙ Fæ, ŸÙ J¡°u Ÿ∏t°` <ªBq≈ Ÿu Nb<„‹¸> N°Ãt° J¡° Ju¡bÔÙ ˚°b ı°fi°u $
<ªW Ju¡ Jæ¡bv∫I°fi π°≤° Ju¡bÔÙ˚°b J¡°u ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ıæŸu b°∫C Ju¡ _≈∏Ìfi≤<Fw F°ufiu ≈≤
bfi, ıÔ°„∫ N°<Ì tu * b°∫C - _≈∏Ìfi≈® ∫ C • w ªa ª Ôw° „°∏w F°u ı°wÙ Fæ , bæ Ÿ u FÙ
Ju¡bÔÙ˚°b°≈∏fi tfitu* ≤°y, πuT N°<Ì b°Ÿfi°Î≥ „°∏w F°u ı°wÙ Fæ* $ ≈®J¡°ÿ∫ <Ì„°, ˚¥<t,
N°J¡°„ N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ fi ≤Ffiu ≈≤ ıæŸu ≈®J¡°„J¡° „C] _bR¡≈ FÙ Nb<„‹¸> ≤Fw°
Fæ, bæŸu FÙ wÙfi°u* ıywg, Ãbtg, NFtg, oÃ∫°<Ì Âÿ∫°u* Ju¡ fi ≤Ffiu≈≤ <btÔ_bR¡≈ B‹¸>° J¡°
Ju¡bÔÙ ˚°b FÙ ≤Fw° Fæ $ <ıŸtu* Ÿ‡≈¥dÕ ≈bÕw N°<Ì J¡° ≈®<w<f‡f fiFÙ* ≈n° Fæ, ÎuŸu Ì≈Õd tu*
ıæŸu Ju¡bÔ N°Ãt_bR¡≈˚¥w Ì≈Õdw° FÙ ≤FwÙ Fæ, bæŸu FÙ Ãbtg, NFtg, ∫F ıywg oÃ∫°<Ì
Âÿ∫ ˚®t Ju¡ „°∏w F°ufiu ≈≤ ̨ÿ∫°u∏tC©w°„¥∏∫ B‹¸>° tu* Ju¡bÔw° FÙ ≤FwÙ Fæ $$48-58$$
ZÙ≤°tª∏Ì®ıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, ∫F Âÿ∫ ∫<Ì Ÿwg Fæ, w°u oŸJ¡∑ <fib¨<W fiFÙ* F°u ŸJu¡yÙ,
•∫°u*<J¡ Ÿwg J¡∑ J¡˚Ù <fib¨<W fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $ Ì…#©Ì°∫Ù Âÿ∫J¡∑ NŸW° Ft Ô°uy°u* J¡°u ≈®wÙw
fiFÙ* F°uwÙ, oŸ<ÔÎ ∫F Âÿ∫R¡≈Ù tF°t°≤Ù Jæ¡Ÿu „°∏w F°uyÙ ? Âÿ∫R¡≈Ù tF°t°≤Ù tfi Ÿu
ı∏t N°<Ì ˚®t J¡°u Ã≈∏fi J¡≤fiub°ÔÙ N°æ≤ Ì…#©≈≤‡≈≤° J¡°u Ìufiub°ÔÙ Fæ $$59,60$$
208
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
∫Ω<≈ ıywg NŸwg Fæ, wS°<≈ N<bΩ° Ÿu bF Ÿwg-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ $ Ju¡bÔÙ˚°b J¡°
Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°ufiu Ÿu N<bΩ° J¡∑ <fib¨<W F°u ı°fiu≈≤ b柰 ˚®t fiFÙ* F°uw°, ∫F y¥» N<˚≈®°∫ Fæ $
≈FÔu ıÙb∏tC<•w ≈°fiub°Ôu ≈C”T°u* Ju¡ NfiC˚bR¡≈ ≈®t°d Ÿu wS° N<fit°uÕs J¡∑ N°≈<W Ÿu
Âÿ∫ tu* ŸÃ∫w°<bÿb°Ÿ J¡°u <fib¨W J¡≤ ≤Fu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ <bbwÕb°Ì J¡° N°Z∫ J¡≤ f°uÔu #
Fu ≤°tıÙ, oŸ Âÿ∫R¡≈Ù <≈„°ª Ju¡ <bfi°„ Ju¡ <ÔÎ, oŸ t∏` J¡°u ŸCfi°u, <ıŸŸu ªuwfiR¡≈
Ÿu N<˚tw ÌuFR¡≈Ù ∫F <≈„°ª ŸbÕS° t≤ ı°∫uy° N°æ≤ NªuwfiR¡≈ Ÿu N<˚tw N∏w#J¡≤d
N°<ÌR¡≈ ∫F fi‹¸> F°u ı°∫uy° $$61$$
≈¿≤d°tb°Ì tu* Ì°uT <Ì©Ô°wu Fæ* $
Fu ≤°|b, <ıŸ b_wCJ¡° N<_wÃb Fæ, ŸJ¡° J¡Ì°<≈ fi°„ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ fi‹¸>
F…N° ˚Ù bF fÙıR¡≈ Ÿu ⁄Ì∫tu* <bΩt°fi ≤Fw° Fæ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ ≈¿≤d°tb°Ìtu* W≤
Nb_S°N°u* tu* ≈¥bÕ ≈¥bÕ Nb_S°N°u* J¡° <w≤°u˚°bt°` F°uw° Fæ, h~>uÌ fiFÙ F°uw°, J¡°≤d <J¡
Ÿwg J¡° N˚°b J¡˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ ÎuŸÙ Nb_S°tu* fi°„R¡≈ T±>g <bJ¡°≤ Ÿu <w≤°u<Fw πæw Ju¡
<ªW tu* NSb° ≈®J¨¡<w tu* <_Sw ≤Ffiu Ÿu J¡°t, J¡tÕ, b°Ÿfi°R¡≈ fÙıŸu ≈Cfi# Ìg˚b J¡°u J¡°uoÕ
≤°uJ¡ fiFÙ* ŸJ¡w°, Nw# N<fit°uÕs ≈®Ÿay F°uy° $ Âÿ∫fC<] _t¨<wR¡≈Ù fÙı Ÿu <ªÌ°J¡°„tu* <k¡≤
Ã≈∏fi F°uJ¡≤ ˚Cbfi, ≈bÕw, N°J¡°„ N°<Ì N°J¡°≤b°Ôu tF°fig Ì°uTJ¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡≤wÙ Fæ $ oŸ
≈®J¡°≤ N<fit°uÕsR¡≈ Ì°uT F°uy°, ≈≤ ŸJ¡° ∫F°≥ ≈≤ Ÿ‡˚b fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ NfiuJ¡ Ìubw°,
M¡<T, tC<fi ıÙb∏tC•w Ìu©u ı°wu Fæ* $$62-64$$
∫F <ªÌ°Ãt° _b<˚∏fi ≈®@°fi tu* <_Sw Âÿ∫ J¡°u N<bbuJ¡ Ÿu N≈fiu ⁄Ì∫ tu* <_Sw Ìu©w°
Fæ, bFÙ ŸJ¡° ∫F ŸaŸ°≤ Fæ $ <bbuJ¡I°fi Ju¡ Ì∫ Ÿu ≈¥b°uÕ•w N<bbuJ¡ı<fiw N<˚t°fi J¡∑
<fib¨<W F°ufiu ≈≤ f°fl ≈Ì°S°u˘ Ju¡ ≤Ffiu≈≤ ˚Ù t°us F°u ı°∫uy°, oŸ ≈®J¡°≤ Ÿ°a¶∫ ≈®<J®¡∫° J¡∑
N°„aJ¡° J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì oŸ ıywg N°<Ì J¡° N<_wÃb ≤Fuy°, w°u ŸŸu <J¡ŸÙJ¡° ˚Ù t°us fiFÙ* F°uy°, bF
(Âÿ∫) ª°Fu f°F≤ tu* <_Sw F°u, ª°Fu N∏w#J¡≤dtu* <_Sw F°u ≈≤ bF Ju¡bÔ _bR¡≈fi°„ Ju¡
<ÔÎ FÙ F°uw° Fæ $$65$$
oŸ<ÔÎ N∏w tu* <bbwÕb°Ì FÙ Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸ<ÔÎ Fu ZÙ≤°tª∏Ì®ıÙ, N°≈ N<w˚ÙTd oŸ ≈®<wI° J¡°u ŸC<fi∫u, <ıŸJ¡° _bR¡≈
N°≈ N°yu Ju¡ y®∏S Ÿu ˚ÔÙ˚°≥<w ı°fi ı°∫u*yu $ Ÿ°tfiu ı°u ∫u ˚°æ<wJ¡ N°J¡°„ N°<Ì N°æ≤
N∏Ì≤ NFa N°<Ì Ô<sw F°uwu Fæ*, bu Ÿf ∆∫bF°≤Ì„° tu* ıywg Fæ*; <J¡∏wC ≈≤t°SÕÌ„° tu*
f®Ê FÙ Fæ* $ f®Ê Ju¡ <Ÿb° ıywg-„ÆÌ J¡° J¡°uoÕ ÌqŸ≤° b°_w<bJ¡ NSÕ fiFÙ* Fæ $ ı°u JC¡~>
˚Ù Âÿ∫ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, bF Ÿf Nı≤-Nt≤ N∆∫∫ ≈≤t-f®Ê FÙ Fæ $ ≈®Ã∫y°Ãt° ı°u
f®Êæ•∫ Fæ, bF ≈¥dÕ tu* ≈¥dÕ J¡° ≈®bu„ Fæ $ ª¥≥<J¡ _b›fi, ı°y®wg N°æ≤ ŸCTC<›w - ofi wÙfi
Nb_S°N°u* Ÿu ≤<Fw f®Ê tu* N°J¡°„°<Ì ıywg <_Sw Fæ N°æ≤ N°J¡°„ tu* |¸> N°<Ì ≈°<@∫°u*
Ju¡ Ã∫°y Ÿu N°J¡°„ FÙ <Ìw F°uw° Fæ, oŸ<ÔÎ f®Ê tu* FÙ f®Ê ≤Fw° Fæ, NdCt°` ˚Ù
ŸyÕ - 4]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
209
ŸJ¡° <bJ¡°≤ fiFÙ* F°uw° Fæ (") $ b°_wb tu* fi ∫F Âÿ∫ ŸBq≈ Fæ, fi B‹¸>° N°æ≤ fi Ì„Õfi
FÙ ŸBq≈ Fæ Îba fi „¥∏∫ ŸBq≈ Fæ fi ın FÙ ŸBq≈ Fæ N°æ≤ fi fC<]≈®<w<f‡f ªæw∏∫ FÙ Fæ <J¡∏wC
ŸbÕ` ∆∫°›w ∫F f®Ê FÙ ŸB¥≈ Fæ $
•w <bbwÕb°Ì tu* ≈°t≤ ≈C”T°u* J¡∑ NŸa˚°bfi° <Ì©Ô°wu F…Î ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° $
˚ybfig, N°≈J¡° •w bªfi "b∏º∫° Ju¡ ≈C` fiu ≈bÕw J¡°u ≈ÙŸ <Ì∫°, ©≤y°u„ J¡° ŸÙ*y
y°w° Fæ, <„Ô° ˚Cı°N°u* J¡°u kæ¡Ô°J¡≤ w°^±>b fi¨Ã∫ J¡≤wÙ Fæ, f°Ô¥ Ÿu wuÔ <fiJ¡Ôw° Fæ, ≈ÃS≤
J¡∑ ≈®<wt°Î≥ buÌ ≈»wÙ Fæ* N°æ≤ <ª` tu* <Ô<©w tu| y≤ıwu Fæ*' - ofi bªfi°u* Ju¡ ŸÌ¨„ ≈®wÙw
F°uw° Fæ $ Ÿ‡≈¥dÕ ≈®°t°<dJ¡ ≈C”T°u* tu* ŸbÕZu‹™> F°uwu F…Î ˚Ù N°≈ ı≤°, t¨Ã∫C N°<Ì <b<b@ Ì…#©°u*
Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ≈bÕw, N°J¡°„ N°<Ìt∫ ıywg fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° NZ]u∫ bªfi <bbuJ¡„°ÔÙ wS°
NbaªfiÙ∫ tCHŸu Jæ¡Ÿu J¡Fwu Fæ* ? ˚ybfig, ıæŸu ∫F ıywg fi w°u Nfi°<ÌJ¡°Ô Ÿu <_Sw Fæ, fi
Ã≈∏fi F…N° N°æ≤ fi oŸ Ÿt∫ <bΩt°fi Fæ, bæŸu tCHŸu J¡<FÎ, <ıŸŸu oŸJ¡° <fiÿª∫ F°u
ı°∫ $$66-74$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ≤°|b, tu≤° bªfi ≈¥bÕ≈≤Ÿt∏b∫ Ÿu ≤<Fw fiFÙ*
Fæ wS° „ÆÌ J¡≤fiub°Ôu b∏º∫°≈C` Ju¡ Ÿt°fi ıæŸu ∫F NŸwg ≈®wÙw F°uw° Fæ, b柰 tu* wCtŸu
J¡Fw° Fq≥, ŸCfi°u $ ∫F ıywg Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°<Ì tu* Ã≈∏fi fiFÙ* S°, oŸ<ÔÎ Ÿ Ÿt∫ oŸJ¡°
N<_wÃb ŸbÕS° fiFÙ* S° $ ıæŸu _b›fi N°<Ì tu* fiy≤ N°<Ì J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, bæŸu ∫F ˚Ù tfi
Ÿu Ã≈∏fi F…N° ≈®wÙw F°uw° Fæ $ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°<Ì tu* NfiCÃ≈∏fi NwÎb NŸwg-„≤Ù≤ tfiR¡≈ ∫F
ıywg ıæŸu NfiC˚¥w F°uw° Fæ, b柰 tæ* J¡Fq≥y°, N°≈ ŸC<fi∫u $ tfi sÙd F°ufiub°Ôu Âÿ∫R¡≈ oŸ
Ì°uT J¡° <b_w°≤ J¡≤w° Fæ, ıæŸu <J¡ _b›fi NŸwg Âÿ∫R¡≈ F°uw° F…Î ˚Ù Ÿwg-Ÿ° ≈®wÙw F°ufiub°Ôu
N∏∫ _b›fi J¡° <b_w°≤ J¡≤w° Fæ $ tfi FÙ N≈fiÙ oh~>°fiCŸ°≤ _b∫a ÌuFJ¡∑ J¡v≈fi° J¡≤w° Fæ,
ŸÙfiu <ª≤J¡°Ô J¡∑ ˚°bfi° Ÿu <b≈CÔ F°uJ¡≤ oŸ o∏Bı°ÔR¡≈ Âÿ∫ J¡∑ ≤ªfi° J¡≤ ≤•©Ù Fæ $
Ju¡bÔ ªaªÔ„<•wt°fig tfi FÙ ≈®J¡°<„w F°uw° Fæ, ˚®td J¡≤w° Fæ, ytfi°ytfi J¡≤w° Fæ,
≈®°SÕfi° J¡≤w° Fæ, <fitÀfi F°uw° Fæ, ŸaF°≤ J¡≤w° Fæ, Ÿ°aŸ°<≤J¡ Ì„°≈®∫C•w N≈J¡TÕ J¡°u ≈®°›w
F°uw° Fæ wS° Jæ¡bv∫R¡≈ ÃJ¡TÕ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ ∫F Ÿf tfi J¡∑ FÙ J®¡∑n° Fæ $ tfi FÙ Ÿ‡≈¥dÕ
ŸaŸ°≤ Fæ $ ŸŸu ≈¨SJg¡ ıywg JC¡~> fiFÙ* Fæ $$74-80$$
ª°æS° ŸyÕ Ÿt°›w
" ≈¥dÕ ≈Ì°SÕ J¡° ≈®bu„ N°æ≤ <fiyÕt J¡Ffi° Ÿa˚b fiFÙ* Fæ $ f®Ê N°æ≤ N°Ãt° J¡∑ ÎJ¡w° I°w F°ufiu≈≤
FÙ ≈¥dÕ tu* ≈¥dÕ J¡° ≈®J¡°„ (≈®bu„) F…N° J¡F° ı° ŸJ¡w° Fæ $ ıf wJ¡ f®Êw[b NI°w ≤Fw° Fæ, wf
wJ¡ Ÿtu* ≤_ŸÙtu* Ÿ≈ÕÌ„Õfi Ju¡ Ÿt°fi ıywg-Ì„Õfi F°uw° Fæ $ ≤_ŸÙ tu* ıæŸÙ Ÿ≈ÕJ¡∑ <_S<w Fæ, bæŸu
FÙ f®Ê tu* ıywg J¡∑ <_S<w Fæ $ ıywg fiFÙ* Fæ, ∫F I°fi FÙ ıywg J¡∑ „°∏ww° Fæ $ „°∏w tu* „°∏w J¡∑
<_S<w J¡Ffi° <ªw FÙ Fæ $ ÿÔ°uJ¡ tu* ≈®St „°∏w „ÆÌ f®Ê Ju¡ <ÔÎ N°æ≤ <πwÙ∫ „°∏w„ÆÌ ıywg Ju¡
<ÔÎ ≈°W Fæ $ |¸>°<Ì ≈°<@ Ju¡ fi‹¸> F°ufiu≈≤ ıæŸu N°J¡°„ tu* N°J¡°„ J¡° Ì∫ F…N° J¡F° ı°w° Fæ,
bæŸu FÙ ıywg-Ì„Õfi Ju¡ <fib¨W F°ufiu≈≤ f®Ê tu* f®Ê J¡° Ì∫ F…N° J¡F° ı° ŸJ¡w° Fæ $ f®Ê tu* FÙ f®Ê
J¡° Nb_S°fi, oŸJ¡° w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ıywg f®Ê Ÿu N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ $
210
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
≈°≥ªb°≥ ŸyÕ
<bÿb J¡° t¥Ô tfi Fæ, tfi J¡° t¥Ô ≈≤t°Ãt° Fæ,
≈≤t°Ãt° FÙ tfi N°æ≤ Ÿt_w ıyw J¡° t¥Ô w[b Fæ, oŸ <bT∫ J¡° bdÕfi $
≈¥b°uÕ•w ≈®J¡°≤ Ÿu tfi Ju¡ <tØ∫°Ãb bdÕfi J¡≤fiu Ÿu ≈®J¡≤d°SÕ Ju¡ _≈‹¸> F°ufiu ≈≤ tfi Ju¡
N<@‹™>°fi Ju¡ w[b J¡∑, ŸJu¡ N°≤°u≈ Ju¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ N°æ≤ ŸJu¡ <tØ∫°Ãb tu* FuwC J¡∑ <ıI°Ÿ°
J¡≤ ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ f°uÔu $
Fu tC<fiZu‹™>, oŸ tfi Ju¡ ˚®t tu* ≈≤t°SÕ˚¥w t¥Ô •∫° Fæ, ˚ybfig, t°∫°t∫ ∫F tfi J¡F°≥ Ÿu
Jæ¡Ÿu Ã≈∏fi F…N° ? $$1$$
Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡∑ Ã≈<W Ju¡ t¥Ô˚¥w FuwC J¡°u ~>°unJ¡≤ tfi Ju¡ t¥Ô˚¥w FuwC Ju¡ ≈¥~>fiu tu*
J¡Fwu Fæ* $
Fu ≈®˚°u, tfi J¡∑ Ã≈<W <J¡ŸŸu F…oÕ ? ∫F ≈FÔu tCHŸu Ÿasu≈ Ÿu J¡<FÎ, Nfi∏w≤ Nb<„‹¸>
b•w∆∫ J¡°u J¡<F∫uy° $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ N°<Ì˚¥w tfiJu¡ t¥Ô J¡° ≈¿≤I°fi F°u ı°fiu≈≤ ŸfJu¡
t¥ÔJ¡° ≈¿≤I°fi F°u FÙ ı°∫uy° $$2$$
•w Ì°u ≈®ÿfi°u* tu* ≈FÔ° ≈®ÿfi ≈®@°fi Fæ, oŸ<ÔÎ oŸ ŸyÕ J¡∑ Ÿt°<›w wJ¡ b<Ÿ‹™>ıÙ fiu
≈FÔu ≈®ÿfi J¡° W≤ <Ì∫° $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß, tF°≈®Ô∫°b_S° tu*, ıywg Ju¡ N<wŸ¥‚tR¡≈ Ÿu <_Sw F°ufiu
Ju¡ J¡°≤d, N≈fiu J¡°∫Õ tu* NŸtSÕ F°ufiu ≈≤ Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫byÕ J¡∑ Ÿ¨<‹¸> Ÿu ≈FÔu ıywg
<fi<bÕsu≈°b_S° tu* „uT ≤Fw° Fæ $ Ÿ Ÿt∫ _b∫a≠∫°u<w, Nı∏t°, ≈®J¡°„t°fi, N°fi∏Ì|fi
ŸÌ° ŸbÕ„<•wt°fig Ìub°<@Ìub N<bfi°„Ù Ju¡bÔ ≈≤t°Ãt° FÙ ≤Fwu Fæ* $ <ıŸŸu b°<d∫°≥ ˚Ù
<fib¨W F°u ı°wÙ Fæ*, <ıŸu ıÙb∏tC•w tF°Ãt° ı°fiwu Fæ* N°æ≤ <ıŸJ¡∑ N°Ãt° N°<Ì ŸaI°Î≥
_b°˚°<bJ¡ fiFÙ* Fæ <J¡∏wC J¡<v≈w Fæ* NS°Õwg ŸJ¡∑ N°Ãt° N°<Ì ŸaI°Î≥ Nfi°≤°u<≈w _bR¡≈ Ÿu
Ã≈∏fi fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC N°≤°u<≈w @tÕ Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ Fæ* $ <ıŸu Ÿ°a¶∫Ì„Õfi t°fifiub°Ôu "≈C”T'
J¡Fwu Fæ*a, buÌ°∏wÙ "f®Ê' J¡Fwu Fæ*, <bI°fib°ÌÙ NÃ∫∏w <fitÕÔ Ju¡bÔ "s<dJ¡<bI°fiR¡≈'
J¡Fwu Fæ* N°æ≤ <ıŸu „¥∏∫b°ÌÙ "„¥∏∫' J¡Fwu Fæ* $ ˚°b ∫F <J¡ Ÿ˚Ù b°<Ì∫°u* Ju¡ N≈fiu-N≈fiu
fC<]bæ˚b Ÿu J¡<v≈w <b<b@ <Ÿ]°∏w°u* J¡° <bT∫ bFÙ Fæ, ŸfJu¡ N<@‹™>°fi˚¥w Ÿ ≈≤t°Ãt°
Ju¡ <bT∫ tu* <J¡ŸÙJ¡°u ˚Ù <bb°Ì fiFÙ* Fæ $ ı°u Ÿ¥∫Õ Ju¡ ≈®J¡°„J¡° ˚Ù ≈®J¡°„J¡ Fæ, ŸÌ° ŸÃ∫
f°uÔfiub°Ô°, ŸÃ∫ tfifi J¡≤fiub°Ô°, ˚°u•w°, B‹¸>° N°æ≤ J¡w°Õ Fæ $ ıywg tu* ŸbÕÌ° <bΩt°fi
F°uw° F…N° ˚Ù NŸwg J¡≤ Ìufiub°ÔÙ N<bΩ° Ÿu N°b¨W F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈°t≤ ≈C”T°u* J¡∑ Â<‹¸> tu*
ı°u NŸwg Fæ, ı°u ÌuFtu* <_Sw F°ufiu ≈≤ ˚Ù N<bΩ°b¨W F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈°t≤°u* J¡∑ ̨<‹¸> tu* Ìq≤
¿_Sw Fæ, Ÿ¥∫Õ Ÿu <ı∫°Ôu J¡∑ ˚°≥<w <ıŸŸu bF ªæw∏∫R¡≈Ù ≈®J¡°„ F°uw° Fæ, Ÿ¥∫Õ Ÿu <J¡≤d°u*
Ju¡ ŸÂ„ <ıŸŸu <b‹dC N°<Ì Ìubw° Ã≈∏fi F°uwu Fæ* Îba Ÿ°y≤ Ÿu Nfi∏w fCÌgfCÌ°u* J¡∑ fi°o˘
<ıŸŸu J¡°u<¸> J¡°u<¸> f®Ê°^±> Ã≈∏fi F°uwu Fæ* $$3-9$$ ıæŸu fiÌÙ, fi°Ôu N°<Ì J¡° ıÔ tF°Ÿ°y≤
ŸyÕ - 5]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
211
tu* FÙ <y≤w° Fæ, bæŸu FÙ Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫ ≈Ì°SÕ ≈®Ô∫ π°≤° <ıŸtu* <bÔÙfi F°u ı°wu Fæ*, ı°u ÌÙ≈J¡
J¡∑ fi°o˘ N≈fi° N°æ≤ N≈fiu tu* J¡<v≈w N∏∫°∏∫ ≈Ì°S°u˘ J¡° ≈®J¡°„J¡ Fæ $ ı°u N°J¡°„ tu*, fi°fi°
„≤Ù≤°u* tu*, ≈ÃS≤°u* tu*, ıÔ tu*, Ôw°N°u* tu*, @¥<ÔJ¡d°u* tu*, ≈bÕw°u* tu*, b°∫C tu* N°æ≤ ≈°w°Ô tu*
<_Sw Fæ $ ı°u N≈fiu ∆∫°≈°≤ tu* Ωw ≈C∫Õ‹¸>J¡ J¡°u (J¡tuÕ<∏B∫, I°fiu<∏Ì®∫, ˚¥wt°`°, ≈®°d,
N<bΩ°, J¡°t, J¡tÕ N°æ≤ N∏w#J¡≤d J¡°u) f°F≤-˚Ùw≤ N≈fiu ªæw∏∫ J¡∑ ∆∫°<›w Ÿu ªæw∏∫∫C•w J¡≤w° Fæ N°æ≤ <ıŸŸu t¥J¡ J¡∑ yoÕ ın <„Ô°Î≥ t°fi°u* º∫°fi tu* fæ™>Ù Fæ* $ ªuwfi°u* J¡∑ ªuwfi°
tu* bFÙ J¡°≤d Fæ Îba Nªuwfi°u* J¡∑ <b<ª`w°tu* ˚Ù bFÙ FuwC Fæ, ∫F ˚°b Fæ $ N°J¡°„ J¡°u <ıŸfiu
„¥∏∫ ffi° ≤•©° Fæ, ≈bÕw°u* J¡°u <ıŸfiu ™>°uŸ R¡≈ <Ì∫° Fæ, ıÔ J¡°u <ıŸfiu w≤Ô ffi° ≤•©° Fæ
N°æ≤ <ıŸfiu N≈fiu b„Ù˚¥w Ÿ¥∫Õ J¡°u ÌÙ≈J¡ (≈®J¡°„J¡) ffi° ≤•©° Fæ $$10-13$$ ıæŸu sÙd
fi F°ufiub°Ôu ıÔ Ÿu ˚≤u F…Î tu| Ÿu t¥ŸÔ°@°≤ b¨<‹¸> F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ J¡˚Ù sÙd fi F°ufiub°Ôu
N°fi∏Ì Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ <ıŸ ≈≤tw[b Ÿu <ª`-<b<ª` ŸaŸ°≤R¡≈Ù t¥ŸÔ°@°≤ b¨<‹¸> F°uwÙ Fæ $ ıæŸu
tR¡˚¥<t tu* J¡˚Ù <Ì©Ô°oÕ Ìufiub°Ô° J¡˚Ù <~>≈ ı°fiub°Ô° t≤Ù<ªJ¡°ıÔ _kC¡¿≤w F°uw° Fæ, bæŸu
FÙ <ıŸ N<w<b_w°≤∫C•w (∆∫°≈J¡) w[b tu* N°<b˚°Õb-<w≤°u˚°bt∫ <`˚CbfiR¡≈ ÔF≤u*
_kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ* $ ≈®≈aªR¡≈ Ÿu <bfi°„Ù N°æ≤ _bR¡≈ Ÿu N<bfi°„Ù ı°u Ÿf ≈®°<d∫°u* Ju¡ N∏Ì≤
<_Sw Fæ $ Ÿ¥‚t F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ˚Ùw≤ yC›w N°æ≤ N<wtFWt F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸfŸu N<w¿≤•w
(<fi‹≈®≈aªR¡≈ Ÿu Nb<„‹¸>) ˚Ù ı°u Ÿf ≈Ì°S°u˘ tu* <bΩt°fi Fæ $$14-16$$ t°∫° FÙ Ôw° Fæ,
bF <ªÌ°J¡°„tu* („C] ªæw∏∫ tu*) Ã≈∏fi F…oÕ Fæ, <ªW ŸJ¡∑ ın Fæ, o<∏B∫°≥ ŸJu¡ ≈Wu Fæ*
N°æ≤ J¡°u<¸>-J¡°u<¸> f®Ê°^±> ŸJu¡ ŸC∏Ì≤ k¡Ô Fæ* $ bF t°∫°R¡≈Ù Ôw° b°∫CR¡≈ <ıŸŸu
≈¿≤ª°<Ôw F°uwÙ Fæ $ ı°u ªæw∏∫R¡≈Ù t<d ≈®Ã∫uJ¡ ÌuFR¡≈Ù ≈u¸>Ù tu* ≈®J¡°<„w F°uwÙ Fæ N°æ≤
ª∏Ì®t° tu* <J¡≤d°u* J¡∑ fi°o˘ <ıŸtu* ∫u NfiuJ¡ ıywg _kC¡¿≤w Fæ* $$17,18$$ ıæŸu b¨<‹¸> J¡≤fiub°Ôu
y‡˚Ù≤ tu| tu* t¥ŸÔ°@°≤ ıÔb¨<‹¸> N°æ≤ ≈®J¡°„t∫ <fıÔÙ _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ <ıŸ
N°fi∏ÌbTÙÕ „°∏w N°æ≤ <ªÌg|fi tu* ın ≈°≥ª ˚¥w N°æ≤ ªuwfi <b<b@ Ÿ¨<‹¸>∫°≥ _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ* $
<ıŸJu¡ ≈®J¡°„ Ÿu Ÿf ≈Ì°SÕ ≈≤_≈≤ N°ÿª∫Õ ıfiJ¡ J¡°∫Õ J¡≤wu Fæ, <ıŸŸu NŸÃ≈Ì°SÕ NŸwg
Fæ* N°æ≤ Ÿwg ≈Ì°SÕ Ÿ[b J¡°u ≈®°›w F…N° $ ı°u Ìubw°, tfiC‹∫ ≈„C, ≈sÙ N°<Ì _bR¡≈ Fæ, NŸay
N°æ≤ N<fih~>°b°Ôu NwÎb „°∏w ˚°b Ÿu N≈fiÙ N°Ãt° tu* <_Sw <ıŸJ¡∑ Ÿa<fi<@ tu* ∫F
Âÿ∫byÕ NÃ∫∏w ın F°uw° F…N° ˚Ù <J®¡∫°b°fig Fæ $$19-21$$ <fi∫<w NS°Õwg Ÿ¨<‹¸> Ju¡ NbŸ≤
tu* Nbÿ∫ FÙ Ÿ¨<‹¸> F°ufiÙ ª°<FÎ N°æ≤ ≈®Ô∫ Ju¡ NbŸ≤ tu* Nbÿ∫ FÙ ≈®Ô∫ F°ufi° ª°<FÎ oÃ∫°<Ì
<fi∫t, •w <fi∫t Ju¡ Nbh~>uÌJ¡ Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô, <ªw Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô tu* f°ufiu ≈≤ fÙı°<Ì
Ju¡ N∏wyÕw J¡°∫Õ J¡° fÙı Ju¡ k¥¡Ôfiu Ÿu ªÔfi, fÙı k¡°unJ¡≤ NaJC¡≤ N°<Ì Ju¡ <fiyÕtfi π°≤°
_≈∏Ìfi N°æ≤ wÌ…≈≤°∏w wfi°, „°©°, ¸>F<fi∫°≥, ≈Wu N°<Ì J®¡tŸu k¡Ô≈∫Õ∏w ı°u ı°u ∆∫°≈°≤
F°uwu Fæ* bF Ÿf <J®¡∫°„ÆÌb°h∫ Fæ* $ oŸ J®¡t Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°SÕ ıywg Ÿu <bÔsd ŸW°b°Ôu
(≈°≤t°<SÕJ¡ ŸW°b°Ôu) <ıŸŸu ∆∫°bF°¿≤J¡ <J®¡∫° J¡≤fiu tu* stw° J¡°u ≈®°›w F…Î Fæ* $$22$$
NSb° bFÙ t°<∫J¡ N°J¡°„ N°<Ì ≈Ì°S°u˘ Ju¡ <ª∏wfi Ÿu ∆∫°ut°<Ì ˚°b J¡°u ≈®°›w F…N° Fæ,
212
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
ŸŸu N<w¿≤•w ∆∫°ut°<Ì„ÆÌb°h∫ J¡°uoÕ ÌqŸ≤Ù b_wC fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
„C] I°fit∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ı°u N°J¡°„ Ju¡ <ª∏wfi Ÿu (tæ* N°J¡°„ Fq≥ oŸ ≈®J¡°≤ <bª°≤
J¡≤fiu Ÿu) N°J¡°„˚°b J¡°u N°æ≤ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ <ª∏wfi Ÿu ≈Ì°SÕÃb J¡°u @°≤d J¡≤ <_Sw Fæ $$23$$
Nf N°≤°u<≈w Ju¡ <tØ∫°Ãb tu* J¡°≤d J¡Fwu Fæ* $
ª¥≥<J¡ ∫F <fi<bJ¡°Õ≤ NwÎb Ã≈<W, <_S<w N°<Ì Ÿu „¥∏∫ I°fit∫ N≈fiu _bR¡≈ tu*
<_Sw N°æ≤ N<πwÙ∫ FÙ Fæ NwÎb NfiuJ¡ tF°fig f®Ê°^±> Ju¡ Ÿt¥F°u* J¡°u N°æ≤ <b<ª` <b<b@
ÔÙÔ°N°u* J¡°u J¡≤w° F…N° ˚Ù fi JC¡~> J¡°∫Õ J¡≤w° Fæ N°æ≤ ÔÙÔ° N°<Ì ªu‹¸>°Î≥ FÙ J¡≤w° Fæ $ ˚°b
∫F <J¡ <ıŸ J¡°∫Õ J¡° ≈°Ì°fi <fi<bÕJ¡°≤ F°uw° Fæ bF <tØ∫° F°uw° Fæ, ∫°u* J¡°∫Õ Ju¡ <tØ∫°Ãbtu*
<fi<bÕJ¡°≤°u≈°ÌfiJ¡Ãb FÙ FuwC Fæ $$24$$
≈°≥ªb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
~>™>° ŸyÕ
I°fi Ÿu N°Ãt° J¡∑ ≈®°<›w F°uwÙ Fæ, J¡t°u˘ Ÿu fiFÙ*;
NwÎb I°fi≈®°<›w Ju¡ ≈°∫°u* tu* ≈®∫Ãfi N°æ≤ J®¡t J¡° bdÕfi $
≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu ıywg Ju¡ t¥ÔJ¡°≤d Ìub°<@ÌubJ¡° bdÕfi J¡≤ ŸJ¡∑ ≈®°<›w Ju¡ ≈°∫ ˚¥w
I°fi Ju¡ Ÿ°@fi°u* J¡°u J¡Ffiu J¡∑ oh~>° Ÿu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ f°uÔu #
bß, Ìub°u* Ju¡ Ìub (") oŸ ≈≤f®Ê ≈≤t°Ãt° J¡∑ ≈®°<›w I°fi Ÿu FÙ F°u ŸJ¡wÙ Fæ, J¡t°ÕfiC‹™>°fi
Ÿu Ã≈∏fi •Ôu„°u* Ÿu oŸJ¡∑ ≈®°<›w J¡Ì°<≈ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $ f®Ê J¡∑ ≈®°<›w tu* I°fiR¡≈Ù
NfiC‹™>°fi J¡° FÙ ≈∫°uy Fæ, I°fi Ÿu N<w¿≤•w J¡tÕ N°<Ì J¡° J¡°uoÕ ≈∫°uy fiFÙ* Fæ $ t”_SÔ
tu* t≤Ù<ªJ¡° tu* ıÔ˚®t J¡∑ <fib¨<W J¡°u<¸>-J¡°u<¸> J¡tÕ J¡≤fiu≈≤ ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ÎJ¡t°`
I°fi FÙ ŸJ¡∑ <fib¨<W tu* J¡°≤d Ìu©° y∫° Fæ $$1,2$$
fi fF…w fiıÌÙJ¡, fi fF…w Ìq≤, <J®¡∫° Ju¡ <ffi° ≈®°›w F°ufiu Ju¡ N∫°uÀ∫ Îba <bTt _S°fi tu*
<_Sw k¡ÔJ¡∑ ≈®°<›w tu* <J®¡∫° Ÿk¡Ô F°u ŸJ¡wÙ Fæ, ≈≤t°Ãt° •w k¡ÔJu¡ ŸÂ„ fiFÙ* Fæ,
oŸ<ÔÎ bF <J®¡∫° π°≤° J¡Ì°<≈ ÔU∫ fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
≈≤t°Ãt° Ìq≤ ˚Ù fiFÙ* Fæ, fiıÌÙJ¡ ˚Ù fiFÙ* Fæ, ŸCÔ˚ ˚Ù fiFÙ* Fæ, Ì…ÔÕ˚ ˚Ù fiFÙ* Fæ N°æ≤
Ì…yÕt _S°fi tu* <_Sw ˚Ù fiFÙ* Fæ <J¡∏wC <b_t¨w ŸCbdF°≤ J¡∑ fi°o˘ I°fiR¡≈ J¡°æ„Ô Ÿu N≈fiu
FÙ „≤Ù≤ Ÿu ≈®°›w F°uw° Fæ $ ≈≤t°Ãt° J¡∑ ≈®¿›w tu* w≈_∫°, Ì°fi, b®w N°<Ì w<fiJ¡ ˚Ù
ŸF°∫w° fiFÙ* J¡≤wu, Ju¡bÔ _bR¡≈ tu* <bZ°<∏w J¡°u ~>°unJ¡≤ ŸJ¡∑ ≈®°<›w tu* N°æ≤ JC¡~> ˚Ù
Ÿ°@fi fiFÙ* Fæ $$3,4$$
∫<Ì J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u <J¡ ≈≤t°Ãt° J¡∑ ≈®°<›w tu* Ÿ°@fi˚¥w I°fi ŸbÕS° J¡tÕ-<fi≤≈us Jæ¡Ÿu
Fæ ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
(") Ìub <F≤^∫y˚Õ, ≈≤f®Ê N°<Ì J¡°≤d F°ufiuŸu ŸJu¡ ˚Ù Ìub Fæ*, oŸ<ÔÎ bu Ìub°<@Ìub Fæ* $
ŸyÕ - 6]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
213
Ÿ°@CŸt°yt wS° Ÿwg-„°_`°u* Ju¡ NU∫°Ÿ tu* wÃ≈≤ F°ufi° FÙ ≈≤t f®Ê J¡∑ ≈®°<›w tu* FuwC
Fæ, J¡°≤d <J¡ NI°fi-ı°Ô J¡° Ã≈°ÌJ¡ <fiÃ∫<Ÿ] f®Ê ıf ª≤tŸ°s°ÃJ¡°≤b¨<W tua N°R¡»
F°uw° Fæ, wf bF NI°fiı°Ô J¡° fi°„J¡ F°uw° Fæ, ŸŸu N<w¿≤•w N∏∫ JC¡~> ˚Ù ŸJ¡°
f°@J¡ fiFÙ* F°uw° $$5$$
∫<Ì J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u <J¡ wf w°u Ì…#© J¡∑ <fib¨<W tu* NSb° ıÙb∏tC<•w tu* N∏∫ Ÿ°@fi
F°u*yu ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫F ≈≤t°Ãt° Ÿwg FÙ Fæ, Ju¡bÔ oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ I°fit°` Ÿu FÙ ıÙb J¡°u •Ôu„ fiFÙ* F°uw°
N°æ≤ bF ıÙb∏tC<•wJ¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $$6$$
"wtuwa buÌ°fiCbªfiufi f®°Êd° <b<b<ÌT<∏w ∫Iufi Ì°fiufi w≈Ÿ°&fi°„Ju¡fi' (f®°Êd ŸJ¡°u
buÌ°º∫∫fi, ∫I, Ì°fi N°æ≤ N<bfi°„Ù w≈ Ÿu ı°fifi° ª°Fwu Fæ*) ∫F ZC<w <±><^±>t|°uT Ÿu
∫I, Ì°fi N°æ≤ w≈ J¡°u I°fi J¡° Ÿ°@fi J¡FwÙ Fæ, "<J*¡<ª∏fi°u≈J¡≤°u<w' (w≈, Ì°fi, b®w N°<Ì
w<fiJ¡ ˚Ù ŸF°∫J¡ fiFÙ* F°uwu Fæ*) ∫F J¡Sfi J¡™>°u≤wt w≈ N°<Ì Ju¡ <b@°fi J¡∑ oh~>° Ÿu
Ÿ°@°≤d w≈ N°<Ì ≈≤ Ô°y¥ F°uw° Fæ ÎuŸ° ŸtH ≤Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ f°uÔu #
yC”b≤, _bR¡≈˚¥w oŸ N°Ãt° Ju¡ Ju¡bÔ I°w F°ufiu Ÿu •Ôu„Ì°∫J¡ ı∏t-t≤d N°<Ì
≈Bb <k¡≤ J¡˚Ù fiFÙ* F°uwu Fæ* $ ∫F tF°fig Ìub°<@Ìub <J¡Ÿ ≈°∫ Ÿu N<w„Ù|® ≈®°›w F°uw°
Fæ ? ∫<Ì J¡<FÎ I°fi Ÿu ≈®°›w F°uw° Fæ, w°u J¨¡≈∫° fwÔ°oÎ <J¡ bF I°fi <J¡Ÿ Ì…‹J¡≤ w≈
Ÿu NSb° <J¡wfiu ≈®ªC≤ •Ôu„ Ÿu ≈®°›w F°uw° Fæ ?$$7,8$$
<b<b<ÌT° Ju¡ (I°fi J¡∑ oh~>° Ju¡) <ÔÎ <J¡∫u y∫u <fi‹J¡°t J¡t°u˘ wS° N∏∫°∏∫ ı∏t°u* tu*
<J¡∫u y∫u Ÿ°@°≤d J¡t°u˘ Ju¡ <b<b<ÌT° J¡∑ ≈≈<W tu* FÙ sÙd F°u ı°fiu Ÿu ÃJ¡¸> <b<b<ÌT°
F°ufiu ≈≤ Zbd N°<Ì ≈®∫Ãfi FÙ f®ÊI°fi tu* ≈∫°uyÙ F°uw° Fæ, w≈ N°<Ì fiFÙ*, ∫°u* t°fi ≤Fu
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ f°uÔu #
≤°|b, buÌ°∏wZbd N°<Ì N≈fiu ≈°æ”T ≈®∫Ãfi Ÿu <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w F…Î <bbuJ¡ Ÿu FÙ •w
Ìub°<@Ìub Ju¡ I°fi J¡∑ ≈®°<›w F°uwÙ Fæ, w≈, _fi°fi, ∫I N°<Ì J¡t°u˘ Ÿu fiFÙ* $ Fu ≤|Cba„<wÔJ¡,
≤°y, πuT, NI°fi, J®¡°u@, tÌ N°æ≤ t°ÃŸ∫Õ J¡° Ã∫°y <J¡∫u <ffi° w≈, Ì°fi N°<Ì •Ôu„ FÙ Fæ*,
b°_w<bJ¡ Ÿ°@fi fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ <ªW tu* ≤°y N°<Ì J¡° Ÿ°t®°≠∫ ≤Ffiu ≈≤ ÌqŸ≤u J¡°u ™>yJ¡≤
ı°u @fi ≈°<ıÕw <J¡∫° ı°w° Fæ, ŸJu¡ Ì°fiŸu ŸÙJ¡°u k¡Ô <tÔw° Fæ, <ıŸJ¡° <J¡ bF @fi
Fæ $ <ªW Ju¡ ≤°y N°<Ì Ÿu ≈Fw F°ufiu ≈≤ ı°u b®w N°<Ì <J¡∫° ı°w° Fæ, bF ̇˚ J¡F° ı°w° Fæ,
ŸJ¡° JC¡~> ˚Ù k¡Ô fiFÙ* F°uw° $ oŸ<ÔÎ ≈°æ”T ≈®∫Ãfi Ÿu tC¶∫ N°æT<@ J¡° ≈°ıÕfi J¡≤fi°
ª°<FÎ $ bF tC¶∫ N°æT<@ Fæ-Ÿwg „°˜°u*J¡° NU∫°Ÿ N°æ≤ Ÿ≠ıfiŸay<w, <ıfiŸu ŸaŸ°≤R¡≈Ù
∆∫°<@ J¡∑ <fib¨<W F°u ı°wÙ Fæ $ oŸ ŸaŸ°≤tu* Ÿa≈¥dÕ Ì…#©°u* Ju¡ <bfi°„ J¡∑ ≈®°<›w tu* Ju¡bÔ ÎJ¡
≈°æ”T ≈®∫Ãfi FÙ Ÿ°@fi Fæ, ŸJ¡°u ~>°unJ¡≤ ÌqŸ≤° J¡°uoÕ ˚Ù ≈°∫ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ Fu
ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°ÃtI°fiJ¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ N≈u<sw bF ≈°æ”T Jæ¡Ÿ° Fæ ? Ÿu N°≈ ŸC<fiÎ $
<ıŸŸu ≤°y-πuTR¡≈Ù <bT¥<ªJ¡° ŸbÕS° <fib¨W F°u ı°wÙ Fæ $ tCtCs ≈C”T-<ıŸtu* Ô°uJ¡ N°æ≤
214
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
„°˜ Ÿu <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° <b≤°u@ fiFÙ* Fæ, ÎuŸÙ ∫S°∫°uÀ∫ (N≈fiu JC¡Ô°fiCR¡≈) N°ıÙ<bJ¡°Ÿu
Ÿ∏wC‹¸> F°uJ¡≤-˚°uyb°Ÿfi° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤u $ N≈fiÙ <FwJ¡°¿≤dÙ (c) NfiC<πÀfiw° π°≤°
∫S°Ÿa˚b („•Ã∫fiCR¡≈) Ω°uy Ÿu ŸbÕ ≈®St Ÿ≠ıfiŸay<w N°æ≤ Ÿwg-„°˜ Ju¡ NU∫°Ÿ J¡∑
„≤d ÔufiÙ ª°<FÎ $ ı°u ≈C”T ≈®°≤Æ@°fiCŸ°≤ ı°u JC¡~> ≈Ì°SÕ <tÔ y∫°, ŸŸu Ÿ∏wC‹¸> ≤Fw° Fæ,
„°˜ Îba <„‹¸>°u* π°≤° <fi<∏Ìw J¡∑ ≈us° J¡≤w° Fæ N°æ≤ Ÿ°@CŸay<w wS° Ÿwg-„°˜ Ju¡
NU∫°Ÿ tu* <fi≤w ≤Fw° Fæ, bF „Ù|® tC•w F°u ı°w° Fæ $ <ıŸ tF°t<w ≈C”T fiu <bª°≤π°≤°
N≈fiu _bR¡≈ (N°Ãtw[b) J¡°u ı°fi <Ô∫° Fæ, Ÿ tF°≈C”T Ju¡ ∫u f®Ê°, <b‹dC, „aJ¡≤ N°æ≤
o∏B NfiCJ¡‡≈° ≈°` F°uwu Fæ* $$9-19$$
Ÿ°@C J¡°æfi Fæ ? ÎuŸÙ N°J¡°as° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ZC<w N°æ≤ _t¨<w Ÿu ≈®<w≈°<Ìw ŸÌ°ª°≤ tu* ≈¿≤<fi<‹™>w Ÿ≠ıfi Ô°uy <ıŸu Ÿ°@C J¡Fwu Fæ*,
bF ∫<Ì I°fi, bæ≤°À∫ N°<Ì „C˚ yCd°u* Ÿu <b<„‹¸> F°u, w°u bF Ÿ°@C Fæ $ ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ŸJ¡∑
„≤d ÔufiÙ ª°<FÎ $$20$$
Ÿwg-„°˜ J¡°æfi Fæ* ? ÎuŸÙ N°J¡°as° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ‡≈¥dÕ <bΩ°N°u* tu* Nº∫°Ãt<bΩ° (!) tC¶∫ Fæ, ŸJ¡∑ Ã≈<W Ju¡ NfiCJ¥¡Ô <bª°≤°ÃtJ¡
bdÕfi <ıŸtu* F°u*, bF „°˜ NS°Õwg ≈<fiTwg, Ÿ¥`˚°‹∫, yÙw° Îba ofiJu¡ <bb≤d°ÃtJ¡ y®∏S
Ÿwg-„°˜ J¡FÔ°wu Fæ, ŸJu¡ <bª°≤ Ÿu ≈C”T tC•w F°u ı°w° Fæ $$21$$
∫<Ì J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u <J¡ N∏∫°∏∫ NfiuJ¡ ≈°∫°u* Ju¡ <bΩt°fi ≤Fwu Ÿ°@CŸay<w N°æ≤ Ÿwg„°˜J¡∑ FÙ •∫°u* ≈®„aŸ° J¡≤wu Fæ* ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu <fitÕÔÙ Ju¡ ª¥dÕ Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu ıÔJ¡° tæÔ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ıæŸu ∫°uy Ju¡ NU∫°Ÿ
Ÿu Ô°uy°u* J¡∑ f°fl tfi°ub¨<W∫°≥ <bfi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ*, bæŸu FÙ Ÿwg-„°˜ N°æ≤ Ÿ°@CŸay<w Ÿu
Ã≈∏fi <bbuJ¡ Ÿu <bΩ° Ju¡ <b≤°u@Ù ≤°y, πuT N°<Ì ŸFŸ° <bfi‹¸> F°u ı°wu Fæ* $$22$$
~>™>° ŸyÕ Ÿt°›w
Ÿ°wb°≥ ŸyÕ
<F≤^∫y˚Õ N°<Ì ıywgJ¡° t¥Ô J¡°≤d˚¥w <ıŸ Ìub°<@Ìub J¡° ≈FÔu bdÕfi F°u ªCJ¡° Fæ,
Ÿ‡≈¥dÕ ≈°<@∫°u* Ÿu „¥∏∫ ŸJu¡ w[b J¡° bdÕfi $
≈®_w°b π°≤° <ıI°<Ÿw Ÿ°@fi Ju¡ I°w F°ufiu ≈≤ ≈®_wCw ıyÃJ¡°≤d Ju¡ b°_w<bJ¡ _bR¡≈
J¡°u ı°fifiu J¡∑ oh~>° Ÿu ZÙ≤°tª∏BıÙ f°uÔu #
f®Êfig , <F≤^∫y˚Õ N°<Ì Ju¡ J¡°≤d˚¥w <ıŸ ≈®Ã∫y°ÃtR¡≈ Ìub J¡° N°≈fiu ≈FÔu bdÕfi <J¡∫°
Fæ, <ıŸJ¡° I°fi F°ufiu ≈≤ ≈C”T <btC•w F°u ı°w° Fæ, bF Ìub°<@Ìub J¡F°≥ ¿_Sw Fæ wS° Ÿu tæ*
Jæ¡Ÿu ≈®°›w J¡≤ ŸJ¡w° Fq≥ , ∫F N°≈ tCHu fwÔ°fiu J¡∑ J¨¡≈° J¡∑<ıÎ $$1$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° #
c ∫F fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° bæ≤°À∫ <πÀfiw° Fæ, ŸJu¡ Ã∫°y π°≤° $
! N°Ãt° J¡°u œuÿ∫ J¡≤Ju¡ ≈®b¨W <bΩ° (I°fi) Nº∫°Ãt<bΩ° Fæ $
ŸyÕ - 7]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
215
Fu ≤|CJC¡ÔÌÙ≈J¡, <ıŸ Ìub°<@Ìub J¡° tæ*fiu bdÕfi <J¡∫° Fæ, bF Ìq≤ fiFÙ* ≤Fw° $ ªæw∏∫t°`R¡≈
Ÿu <b¶∫°w bF <fiÃ∫ „≤Ù≤ tu* FÙ (c) ¿_Sw Fæ $ <ª∏t°` ∫F Ÿ‡≈¥dÕ <bÿb Fæ $$2$$
„aJ¡°- •∫° bF ÌuF Ÿu ≈¿≤¿h~>∏fi FÙ Fæ ?
Ÿt°@°fi - fiFÙ*, bF ŸbÕ∆∫°≈J¡ <bÿbR¡≈ Fæ $ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ N<@‹™>°fiR¡≈ Ÿu
ŸbÕ∆∫°<≈w° <Ì©Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ ŸJ¡°u <bÿbR¡≈ J¡F° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $ Ju¡bÔ ÎJ¡t°` oŸÙJ¡∑
ŸW° Fæ $ <bÿb°ÃtJ¡ B‹¸>° fiFÙ* Fæ NS°Õwg ŸŸu N<w¿≤•w <bÿb J¡∑ ŸW° fiFÙ* Fæ $$3$$
Ju¡bÔ J¡°∫°ÕÃtJ¡ <bÿb FÙ ŸŸu ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ, ∫F f°w fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC <bÿb J¡∑ J¡°≤d
t°∫° ˚Ù, t°∫° Ju¡ yCd°u* Ju¡ (Ÿ[b, ≤ı N°æ≤ wt Ju¡) N<˚t°fiÙ f®Ê°, <b‹dC, R¡B N°<Ì
Ìubw°N°u* Ju¡ Ÿ°S, ŸŸu ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<ª∏t°`_bR¡≈ ∫FÙ tF°Ìub Fæ, <ª∏t°`_bR¡≈ ∫FÙ <b‹dC Fæ, <ª∏t°`_bR¡≈ ∫FÙ Ÿ¥∫Õ
Fæ N°æ≤ <ª∏t°`_bR¡≈ ∫FÙ ªwCtCÕ© f®Ê° Fæ NS°Õwg •w <ª∏t°` Ÿu ofiJ¡∑ ≈¨SJg¡ ŸW°
fiFÙ* Fæ $$4$$
<ª∏t°` J¡° (ªuwfi°Z∫) <bÿb ∫F NSÕ F°uw° Fæ $ bF Ô°uJ¡tu* ŸfJ¡°u ˚ÔÙ˚°≥<w <b<Ìw
Fæ N°æ≤ bFÙ ≈C”T°SÕ ≈®°›w J¡≤°fiub°Ô° Fæ, ÎuŸÙ Nb_S° tu* ŸJu¡ ≈Ìu„ J¡∑ J¡°uoÕ N°bÿ∫J¡w°
fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° ŸtH ≤Fu Ô°uy°u* Ju¡ N<˚≈®°∫ J¡°u ≈®J¡¸> J¡≤wu F…Î ZÙ≤°tª∏Ì®ıÙ fiu „aJ¡° J¡∑ $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ıf f°ÔJ¡ ˚Ù ∫F ıywg ªuwfit°` Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ*, w°u oŸ
<bT∫ tu* ≈Ìu„ J¡∑ •∫° N°bÿ∫J¡w° ≤FÙ ? $$5$$
∫F J¡w°Õ <•b≈ ≈®Ã∫∫ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ˚°b tu* (ªuwfitg-<ªwg-I°fi) <•b≈g ≈®Ã∫∫ Fæ $
ÎuŸÙ ≈¿≤<_S<w tu* •w Ì°uTJu¡ <ÔÎ NbŸ≤ fiFÙ* Fæ NS°Õwg •w ıywg J¡°u ªuwfi°Z∫
ŸbÕŸ°@°≤d Ô°uy ı°fiwu Fæ, ≈≤ I°fiR¡≈ (f®ÊR¡≈) fiFÙ* ı°fiwu, oŸ<ÔÎ ≈Ìu„ J¡∑
N°bÿ∫J¡w° Fæ; oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ≈¥b°uÕ•w <bJ¡v≈ J¡∑ <fi∏Ì° J¡≤wu Fæ* $
bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈fiu ı°u <bÿb J¡°u <ª∏t°` NS°Õwg ªuwfi ı°fi° Fæ, ÎuŸÙ Ì„°tu*
N°≈fiu ˚b˚Ù<wfi°„J¡ JC¡~> ˚Ù ≈°∫ fiFÙ* ı°fi°, •∫°u*<J¡ J¡w°Õtu* <•b≈g ≈®Ã∫∫ Ÿu <fi‹≈∏fi
<ªwg N°æ≤ ªuwfi „ÆÌ Ÿt°fi°SÕJ¡ FÙ Fæ*, J¡°≤d <J¡ fi∏Ω°<Ìv∫C¸>g ≈®Ã∫∫ ˚Ù J¡w°Õ tu* FÙ F°uw°
Fæ $ fiJ¡° NSÕ F°uw° Fæ-<ª¿wJ¡w°Õ $ <fiÃ∫ <ª<wtu* J¡w¨ÕÃbJ¡° Ÿ‡˚b fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ
N<fiÃ∫ tfi°ub¨<Wtu* ≈®<wk¡<Ôw <ªwg J¡° y®Fd J¡≤fiu≈≤ ŸJu¡ N°Z∫˚¥w N∏w#J¡≤d J¡°u
N°Ãt° ŸtHfiub°Ô° ıÙb FÙ <ªwg„ÆÌ Ÿu J¡F° y∫° Fæ $ bF f<FtCÕ© F°ufiu Ÿu <bT∫°u* J¡°u
FÙ Ÿ°≤ ≈Ì°SÕ ŸtHw° Fæ, NwÎb ≈„C Fæ, oŸŸu FÙ ı∏t, t≤d N°<Ì ˚∫ ˚Ùw≤ fæ™>u F…Οu f°F≤ <fiJ¡Ôwu Fæ* $$6,7$$
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ ıÙb t¥wÕ_S¥Ô „≤Ù≤ Ÿu N<w¿≤•w Fæ $ t¥wÕ_S¥Ô„≤Ù≤°<w¿≤•wÃbufi
ŸJu¡ I°fi Ÿu FÙ ı≤°, t≤d N°<Ì J¡° <bfi°„ F°u ı°∫uy°, •∫°u*<J¡ "N„≤Ù≤a b°b Ÿ∏wa <≈®∫°<≈®∫u
c ∫F Ÿ°t°∏∫ N<˚∆∫<•w Ÿu „≤Ù≤ tu* N°æ≤ <b„uTR¡≈ Ÿu „≤Ù≤ Ju¡ N∏Ì≤ ⁄Ì∫J¡tÔ tu*
˚ÔÙ˚°≥<w N<˚∆∫•w F°uw° Fæ $
216
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
fi _≈¨„w#' („≤Ù≤≤<Fw ŸJ¡°u <≈®∫ N°æ≤ N<≈®∫ _≈„Õ fiFÙ* J¡≤wu) ÎuŸÙ ZC<w Fæ, oŸ „aJ¡°
≈≤ J¡Fwu Fæ* $
f<FtCÕ© F°ufiu Ju¡¡J¡°≤d f°fl <bT∫°u* J¡°u FÙ Ÿ°≤ ŸtHfiub°Ô° ∫F ıÙb t¥wÕ_S¥Ô „≤Ù≤ Ÿu
„¥∏∫ F°uw° F…N° ˚Ù J¨¡wJ¨¡Ã∫ fiFÙa F°uw°, •∫°u*<J¡ NI°fiÙ Fæ, _b∫a ªuwfiÙ∫ tfiR¡≈ N°æ≤
NfiSÕR¡≈ ffiJ¡≤ <_Sw Fæ, Nw# ∫F Ì…#© J¡° FÙ ˚°ıfi Fæ $$8$$
"N„≤Ù≤tg' oÃ∫°<Ì ≈¥b°uÕ•w ZC<w J¡° w°u-_S¥Ô, Ÿ¥‚t N°æ≤ J¡°≤d fi°tJ¡ wÙfi ÌuF°u* Ÿu
≤<Fw J¡°u <≈®∫ N°æ≤ N<≈®∫ _≈„Õ fiFÙ* J¡≤wu, ÎuŸ° NSÕ fiFÙ* Fæ, J¡°≤d <J¡ _b›fi tu* _S¥Ô
ÌuFJ¡° N˚°b F°ufiu ≈≤ ˚Ù <≈®∫ N°æ≤ N<≈®∫ Ìu©u ı°wu Fæ*, ∫F N<˚≈®°∫ Fæ $
<J¡Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ ıÙb Ju¡ I°fi Ÿu J¨¡w°SÕw° F°uwÙ Fæ ? ÎuŸ° ∫<Ì J¡°uoÕ ≈®ÿfi J¡≤u w°u Ÿ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
ªuÃ∫ (Âÿ∫) ≈Ì°S°u˘ Ÿu ı°u ŸbÕS° tC•ww° (~C>¸>J¡°≤° ≈°fi°) Fæ NSb° ı°u NªuÃ∫ (ªuwfiÙ∫
Ÿu <˚∏fi) ≈Ì°SÕ J¡∑ N°u≤ ≈®bdw° (N°J¡TÕd) Fæ, (") bF ıÙb J¡∑ ≈¥d°Õb_S° Fæ, ŸJ¡°u
ı°fiJ¡≤ ıÙb <k¡≤ „°uJ¡ fiFÙ* J¡≤w° $$9$$
oŸ <bT∫ tu* ZC<wR¡≈ ≈®t°d ≈<_Sw J¡≤wu Fæ* $
Ÿ ≈≤f®Ê ≈≤t°Ãt° J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°ufiu ≈≤ t¥Ô°I°fi Ju¡ <bfi°„ Ÿu oŸ ıÙb J¡∑
t¥Ô°I°fi J¡∑ J¡°∫Õ N∏w#J¡≤d tu* w°Ì°Ã‡∫°º∫°ŸR¡≈ ⁄Ì∫y®<∏S ¸¥>¸> ı°wÙ Fæ, ŸJu¡ fi°„
Ÿu w∏t¥ÔJ¡ Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ∏ÌuF ˚Ù <~>∏fi-<˚∏fi F°u ı°wu Fæ* N°æ≤ Ÿa<ªw N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ J¡tÕ
<bfi‹¸> F°u ı°wu Fæ* $$10$$
∫<Ì ÎuŸÙ f°w Fæ, w°u <ªW<fi≤°u@R¡≈ ∫°uy Ÿu FÙ ıÙb J¡∑ ªuÃ∫ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ N°u≤ ≈®bdw°
≤°uJ¡∑ ı° ŸJ¡wÙ Fæ, <k¡≤ ŸJu¡ <ÔÎ I°fi°SÕ ≈®∫°Ÿ J¡∑ •∫° N°bÿ∫J¡w° Fæ ? o„ „aJ¡° ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
ªuÃ∫ J¡° (Âÿ∫ J¡°) I°fi Ÿu Ÿt¥Ô <bfi°„ <J¡∫u <ffi° ıÙb J¡° Âÿ∫ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ ≈®<w
N°J¡TÕd fiFÙ* ≤°uJ¡° ı° ŸJ¡w° $ ˚Ô° fwÔ°o∫u, I°fi Ju¡ <ffi° Âÿ∫ ıywg J¡° h~>uÌ FÙ Jæ¡Ÿu
F°u ŸJ¡w° Fæ ? ˚°b ∫F <J¡ I°fi Ju¡ <ffi° ≈¥b°uÕ•w f®Ê_bR¡≈Ÿt°<@ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $$11$$
oŸÙ ≈®J¡°≤ I°fi Ju¡ <ffi° t°us ˚Ù Ì…ÔÕ˚ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ı°u t°usfi°tJ¡ NªuÃ∫ <ªÃ_bR¡≈ Fæ, bF ≈¥b°uÕ•w ªuÃ∫ Ju¡ (Âÿ∫ Ju¡) NŸ‡˚b Ju¡ <ffi°
(I°fiπ°≤° Ÿt¥Ô f°@ Ju¡ <ffi°) Jæ¡Ÿu ≈®°›w F°u ŸJ¡w° Fæ ? ıf<J¡ Ÿt°<@ tu* Ju¡bÔ
f®Ê_bR¡≈°u∏tC©w° ˚Ù Âÿ∫ Ju¡ f°@ Ÿu FÙ F°uwÙ Fæ, wf t°us tu* Âÿ∫_bR¡≈ Ju¡ f°@ J¡∑
N°bÿ∫J¡w° Ju¡ <bT∫ tu* J¡Ffi° FÙ •∫° Fæ ?$$12$$
ZÙ≤°tª∏BıÙ Ju¡ <fi‡fi<fi<ÌÕ‹¸> Ì°ufi°u* ≈®ÿfiÔ°uJ¡ NŸayw Fæ*, ÎuŸÙ <J¡ŸÙJ¡°u „aJ¡° F°u ŸJ¡wÙ
Fæ, •∫°u*<J¡ "ªuwfia ≤°t ŸaŸ°≤°uıÙb ÎT ≈„C#_t¨w#' oŸ ÿÔ°uJ¡ tu* ıÙb J¡u _bR¡≈ J¡° N°æ≤
ŸJu¡ N°@°≤ tfi Ju¡ t¥Ô J¡°≤d J¡° ≈®<w≈°Ìfi ≈FÔu F°u ªCJ¡° Fæ, oŸ<ÔÎ ≈FÔu ÿÔ°uJ¡ Ju¡ <ÔÎ
" ıÙb J¡∑ ªuÃ∫<fitCÕ•ww° tC•Ã∫°b_S° tu* F°uwÙ Fæ N°æ≤ NªuÃ∫°u∏tC©w° Ÿt°<@-Nb_S° tu* F°uwÙ Fæ $
ŸyÕ - 7]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
217
NbJ¡°„ fiFÙ* Fæ N°æ≤ f®Ê J¡° _bR¡≈ oŸ ŸyÕ Ju¡ ≈®St ÿÔ°uJ¡tu* ≈¥~>° y∫° Fæ, oŸ<ÔÎ f®Ê_bR¡≈
Ju¡ ≈®ÿfi Ju¡ <ÔÎ J¡F° y∫° ÌqŸ≤° ÿÔ°uJ¡ ˚Ù <fi≤bJ¡°„ Fæ $ F°≥ ™>ÙJ¡ Fæ, ıæŸu ≈®ÿfi Ÿ≤Ÿ≤Ù Â<‹¸>
Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ, b柰 ZÙ≤°tª∏BıÙJ¡°u N<˚≈®uw fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ∫F N°su≈ Fæ $ fiJ¡°
N°„∫ ∫F Fæ <J¡ "ıÙb FÙ ŸaŸ°≤ Fæ' ∫F J¡Sfi ∆∫°Fw Fæ, •∫°u*<J¡ ıÙbJ¡°u f®Ê≈®°<›w F°ufiu ≈≤
f®Ê ˚Ù ŸaŸ°≤Ù F°u ı°∫uy° $ ∫<Ì ıÙbJ¡°u f®Ê ≈®°<›w fiFÙ* F…oÕ, w°u f®Ê≈®°<›w Ju¡ Ÿ°@fi I°fi,
„°˜ N°<Ì ∆∫SÕ F°u ı°∫u*yu $ oŸ<ÔÎ ıÙbJ¡° R¡≈ N∏∫ (ŸaŸ°≤ Ÿu N<w¿≤•w) FÙ J¡Ffi°
ª°<FÎ $ ÌqŸ≤Ù f°w ∫F Fæ <J¡ ıÙb J¡° N°@°≤ f®Ê FÙ Fæ ∫° N∏∫ J¡°uoÕ ? ≈®St ≈s tu* I°fi
π°≤° f®Ê tu* Nº∫_w Ÿ‡≈¥dÕ πæw Ju¡ Ÿ°S f®Ê J¡° ˚Ù f°@ F°ufiu ≈≤ b≤|°w∏∫°∫ ≈®°›w F°uy° $
ÌqŸ≤u ≈s tu* Nπæw f®Ê J¡° ∆∫°|°w F°uy°, ∫°u* ŸtH ≤Fu ZÙ≤°tª∏Ì®ıÙ f°uuÔu #
f®Êfig, <ıŸ ıÙb Ju¡ I°fi F°ufiu ≈≤ ŸaŸ°≤ J¡° <bfi°„ fiFÙ* F°uw° $ N°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi
J¡<v≈w R¡≈b°Ô°, f<FtCÕ© F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <bT∫°u* J¡°u FÙ Ÿ°≤ ŸtHfiub°Ô° wS° NI°fiÙ bF
ıÙb <J¡Ÿ N°@°≤ tu* <_Sw Fæ ? N°æ≤ Jæ¡Ÿ° Fæ ? $$13$$
∫°fiÙ ŸJ¡° ŸaŸ°≤J¡°u<¸> tu* Ÿt°bu„ Fæ ∫° N°ÃtJ¡°u<¸> tu* ? ∫F NSÕ Fæ $
f®Êfig ∫<Ì ıÙb J¡° ŸaŸ°≤J¡°u<¸> tu* FÙ Ÿt°bu„ Fæ, w°u ŸJ¡° ı°u ŸaŸ°≤R¡≈Ù Ÿ°y≤ Ÿu
w°≤d J¡≤fiub°Ô° Fæ N°æ≤ <ıŸJ¡° Ÿ°@CŸt°yt N°æ≤ „°˜ Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°uw° Fæ,
bF Jæ¡Ÿ° Fæ ? Ÿu N°≈ tCHŸu J¡<FÎ $ Ÿ°y≤ J¡°u FÙ Ÿ°y≤ Ÿu J¡°uoÕ w°≤ fiFÙ* ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ
ıÙb J¡° ŸaŸ°¿≤ÃbJ¡Sfi ∆∫°Fw Fæ $$14$$
N°≈J¡° ∫F J¡Sfi ™>ÙJ¡ F°uw°, ∫<Ì ıÙb FÙ ŸaŸ°≤Ù F°uw° N°æ≤ ıÙb FÙ N≈fiu I°fi Ÿu
tC•w F°uw° NSb° ıÙb FÙ w°¿[bJ¡ N°Ãt° F°uw°, <J¡∏wC ∫F f°w w°u Fæ fiFÙ*, •∫°u*<J¡ ÎuŸ°
t°fifiu Ÿu "f®Ê b° oÌty® N°ŸÙwg wÌ°Ãt°fitub°buÌFa f®Ê°_tÙ<w w_t°WßbÕt˚bwg' (∫F
Ÿf ≈FÔu f®Ê FÙ S°, "tæ* f®Ê Fq≥' ∫°u* f®Ê fiu N≈fiu J¡°u FÙ ı°fi°, oŸŸu bF Ÿf F°u y∫°) oŸ
ZC<w tu* f®Ê J¡°u FÙ N≈fiu NI°fi Ÿu ŸaŸ°≤ F°uw° Fæ N°æ≤ N≈fiu I°fi Ÿu tC<•w F°uwÙ Fæ, oŸ
J¡Sfi Ÿu <b≤°u@ F°uw° Fæ N°æ≤ "fi°∏∫°u&w°u&¿_w B‹¸>°' oŸŸu ≈®<w≈°<Ìw N∏∫ ªuwfi Ju¡ <fiTu@Ÿu
<b≤°u@ F°uw° Fæ $ ıf f®Ê FÙ "Nfiufi ıÙbufi°Ãtfi°' oÃ∫°<Ì ZC<w Ÿu oÌaJ¡°≤J¡° N°_≈Ì N°æ≤
J¡<v≈w F°ufiu Ÿu Nfi°Ãt˚¥w, ŸaŸ°≤J¡°u<¸> tu* ≈®<b‹¸> wS° ˚®t Ÿu N°ÃtR¡≈Ÿu y¨FÙw ıÙbR¡≈
Ÿu ŸJu¡ @t°u˘ π°≤° "tæ* ıÙb Fq≥' ÎuŸ° t°fiw° FCN° ŸaŸ°≤ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, wf ıÙbJ¡∑ FÙ
ŸaŸ°¿≤w° k¡<Ôw F°uwÙ Fæ $ ÎuŸÙ Nb_S°tu* ıÙbJ¡° f°@ F°ufiu ≈≤ ˚Ù b≤|°w∏∫°∫J¡∑ ≈®°¿›wR¡≈
Ì°uT fiFÙ* F°uw°, ÎuŸ° N≈fiu tfitu* ≤©J¡≤ ≈FÔu ı°u _b∫a J¡F° S°, ŸÙJ¡°u » J¡≤ ≤Fu
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° #
Fu ZÙ≤°t, ı°u ∫F ªuwfi ıÙb <b<b@„≤Ù≤R¡≈Ù ıayÔ tu* ≈<ww N°æ≤ <b„ÙdÕ Fæ, oŸu
ı°u Ô°uy N°Ãt° ŸtHwu Fæ*, bu Ô°uy ≈<^±>w („°_`Ù∫ ≈®I°Ÿu Ÿ‡≈∏fi) F°uwu F…Î ˚Ù NI°fiÙ
Fæ* $ Fu ≤°|b, ıÙb FÙ ŸaŸ°≤Ù Fæ N°æ≤ ŸÙJ¡°u Ì…#©≈≤‡≈≤°N°ua J¡° NfiC˚b F°uw° Fæ, NwÎb
ıÙb Ju¡ I°w F°ufiu ≈≤ J¡FÙ* ≈≤ JC¡~> I°w fiFÙ* F°uw° $ ∫<Ì ≈≤t°Ãt° J¡° I°fi F°u ı°w° Fæ,
218
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
w°u ıæŸu <bT Ju¡ buy Ju¡ „°∏w F°ufiu ≈≤ <bT¥<ªJ¡° „°∏w F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ Ì…#©≈≤‡≈≤°
˚Ù fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ $$15-17$$
∫°u* ıf ZÙ≤°tª∏Ì®ıÙ J¡∑ „aJ¡° J¡° Ÿt°@°fi F°u ªCJ¡°, wf bu ŸyÕ Ju¡ N°≤‡˚tu* ı°u ≈®ÿfi
<J¡∫° S° N°æ≤ ı°u ≈®Ÿay≈°` J¡Sfi°u≈J¡SfiŸu ∆∫b<Fw F°u y∫° S°, Ÿu <k¡≤ _≈‹¸>R¡≈ Ÿu
≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, J¨¡≈° J¡≤Ju¡ ≈≤t°Ãt° ∫S°SÕ_bR¡≈ tCHŸu J¡<F∫u, <ıŸJ¡°
Ÿ°s°ÃJ¡°≤ F°ufiu ≈≤ tfi Ÿ‡≈¥dÕ t°uF°u* Ÿu ~C>¸>J¡°≤° ≈° ı°∫uy° $$18$$
<fi<bÕT∫ I°fi N≈®<Ÿ] Fæ, Nw# bF <fi<bÕT∫, Nfi°b¨W N°æ≤ N≈≤°us <ªÌ®¥≈ Fæ, ÎuŸ°
J¡Ffiu≈≤ ˚Ù bF NfiC˚b tu* N°R¡» fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ<ÔÎ ıæŸu bF NfiC˚b°R¡» F°u, bæŸu
J¡Fwu Fæ* $
ZÙ b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, ÎJ¡ ≈ÔJ¡ ˚≤ tu* ÎJ¡ Ìu„ Ÿu Ìq≤ N∏∫ Ìu„tu*
≈®°›w Ÿa<bwg (I°fi) J¡° <fi<bÕT∫ tº∫bwÙÕ ∫°fiÙ <fiJ¡¸> N°æ≤ Ìq≤ Ìu„ Ju¡ tº∫ tu* <_Sw ı°u
_bR¡≈ Fæ, bFÙ ≈≤t°Ãt° J¡° R¡≈ Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ „°©° Ju¡ Ny®˚°ytu* ª∏Bt° Ju¡ Ì„Õfitu* fiu`
π°≤° <fiyÕw N∏w#J¡≤d°<˚∆∫•w N≈≤°us I°fi „°©° ≈®Ìu„ Ÿu ÔuJ¡≤ Ìq≤ ª∏B ≈®Ìu„wJ¡ ÎJ¡
≈ÔJ¡ ˚≤ tu* ≈F…≥ª ı°w° Fæ $ „°©° ≈®Ìu„ Ÿu ÔuJ¡≤ ª∏B-≈®Ìu„ wJ¡ •w I°fiJ¡∑ NfiC_∫¥ww°
t°fiu <ffi° „°©° N°æ≤ ª∏Bt° J¡° ÎJ¡ Ÿ°S I°fi fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, ŸJ¡∑ ≈≈<W Ju¡ <ÔÎ
„°©° Ÿu ª∏B wJ¡ I°fi J¡∑ NfiC_∫¥ww° Nbÿ∫ t°fifiÙ ª°<FÎ $ bF°≥ ≈≤ „°©° N°æ≤ ª∏B
≈®Ìu„tu* I°fiJu¡ Ÿ<bT∫ F°ufiu ≈≤ ˚Ù fÙªtu* •w I°fiJ¡° ı°u _bR¡≈ Fæ, bF <fi<bÕT∫ N≈≤°us
<ªBq≈ Ÿu ≈®<Ÿ] Fæ, bFÙ ≈≤t°Ãt° J¡° ˚Ù R¡≈ ŸtHfi° ª°<FÎ $ <ıŸ I°fiR¡≈ tF°Ÿ°y≤ tu*
fi°„ N°<Ì <bJ¡°≤ Ju¡ <ffi° FÙ N≈fiu N<@‹™>°fi tu* <tØ∫°Ãb J¡°u ≈®°›w F°ufiub°Ôu ŸaŸ°≤J¡°
NÃ∫∏w N˚°b FÙ Fæ, bF ≈≤t°Ãt° J¡° _bR¡≈ Fæ $$19,20$$
•w J¡°u FÙ ≈Cfi# _≈‹¸> J¡≤wu Fæ* $
<ıŸtu* B‹¸>°, Ì„Õfi, Âÿ∫ ∫u Ÿ‡≈¥dÕ J®¡t ≤Fwu F…Î ˚Ù <fiÃ∫ N_w J¡°u ≈®°›w F°u ı°wu Fæ*,
ı°u N°J¡°„ fi F°uw° F…N° ˚Ù N≈¿≤<h~>∏fi F°ufiu Ÿu N°J¡°„ Ÿu ≈<tw F°uw° Fæ, bF ≈≤t°Ãt°
J¡° R¡≈ Fæ $ ıywg-_b˚°b Ÿu „¥∏∫ F°uw° F…N° ˚Ù ı°u Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ ∫°S°Ã‡∫˚¥w _bR¡≈
Ÿu ≈¥dÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N„¥∏∫-Ÿ° Fæ, N<bΩt°fi ˚Ù ıywg <ıŸtu* <_Sw Fæ ∫°fiÙ ŸÌg˚°b J¡°u
≈®°›w F…N° Fæ wS° <b<b@ Ÿ¨<‹¸>∫°≥ <ıŸJu¡ ≈®b°F Fæ*, ÎuŸu NI°fi Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ ı°u <bΩt°fi
F°uw° F…N° ˚Ù ≈∫°uy fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d „¥∏∫ J¡∑ fi°o˘ <_Sw Fæ, bF ≈≤t°Ãt° J¡° _bR¡≈ Fæ $
tF°<ª∏t∫ F°ufiu Ÿu ∫°fiÙ tF°<ªÃ≈®ªC≤ F°ufiu Ÿu ı°u N_S¥Ô N°<Ì @tÕb°Ô° Fæ, <k¡≤ ˚Ù NI°fiÙ
Ô°uy°u* J¡∑ ¿‹¸ tu* ≈°T°d J¡∑ fi°o˘ _S¥Ô Fæ, ı°u Nı±> F°uw° F…N° ˚Ù ın J¡∑ ˚°≥<w N∏Ì≤
<_Sw Fæ, bF ≈≤t°Ãt° J¡° _bR¡≈ Fæ $ f°fl ∫°fiÙ N<@˚¥w N°æ≤ N<@Ìæb wS° N°U∫∏w≤
∫°fiÙ Nº∫°Ãt- ı°u ı°u ≈Ì°SÕ ≈®<Ÿ] Fæ, fiŸu ∫C•w Ÿ‡≈¥dÕ ıywg <ıŸŸu N°Ω°<Ÿw
w°Ì°Ã‡∫Ÿ‡f∏@ J¡°u ≈®°›wJ¡≤ Ÿwg-NŸwg oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ∆∫bF°≤∫°uÀ∫w°R¡≈ _bR¡≈ŸW°
ŸyÕ - 7]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
219
J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, bF ≈≤t°Ãt° J¡° _bR¡≈ Fæ $ ıæŸu ≈®J¡°„ J¡° N°Ô°uJ¡ N°æ≤ N°J¡°„ J¡°
„¥∏∫Ãb N°ÃtR¡≈ Ÿu <_Sw Fæ, bæŸu FÙ ∫F ıywg <ıŸtu* <_Sw Fæ NS°Õwg ı°u oŸ ıywg J¡°
N°ÃtR¡≈ Fæ, bF ≈≤t°Ãt° J¡° R¡≈ Fæ $$21-25$$
ı°u b_wC ≈®t°d°u* π°≤° ıæŸu ı°fiÙ ı°wÙ Fæ ŸJ¡∑ bæŸÙ FÙ ŸW° F°uwÙ Fæ, N∏∫ R¡≈Ÿu
fiFÙ* $ f®Ê w°u ≈®t°d°u* π°≤° ı°fi° fiFÙ* ı°w°, Nw# bF ŸBq≈ Fæ, ∫F <fiÿª∫ Jæ¡Ÿu <J¡∫° ı°
ŸJ¡w° Fæ N°æ≤ ıywg ≈®t°d°u* π°≤° Ÿwg-R¡≈ ≈®wÙw F°uw° Fæ, bF NŸwg Fæ, ∫F <fiÿª∫ Jæ¡Ÿu
<J¡∫° ı° ŸJ¡w° Fæ ? oŸ ≈®J¡°≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ „aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, ≈≤t°Ãt° Ÿwg Fæ, ∫F Jæ¡Ÿu ≈®wÙw F°u N°æ≤ owfi° <b„°Ô
wS° <b<b@ ≈®t°d°u* π°≤° <Ÿ] oŸ ıywg-fi°tJ¡ Âÿ∫J¡° NŸa˚b Jæ¡Ÿu ≈®wÙw F°u ?$$26$$
"f®Ê ≈®t°d°u* π°≤° fiFÙ* I°w F°uw°' oŸ J¡Sfi J¡∑ <Ÿ<] fiFÙ* F°uwÙ, •∫°u*<J¡ ∫<Ì ≈®¿wf∏@J¡
fi F°u*, w°u tF°b°•∫°u* π°≤° ŸJ¡° I°fi F°uw° Fæ $ ≈®<wf∏@J¡ J¡° fi°„ w°u f®Ê tu* Nº∫_w πæw
<tØ∫°Ãb I°fi Ÿu FÙ F°uw° Fæ, •∫°u*<J¡ ıF°≥ ≈≤ ≤≠ıC tu* Ÿ≈Õ J¡° ˚®t F°uw° Fæ, bF°≥ ≈≤ ıf wJ¡
Ÿ≈Õ J¡° <fiTu@ fi F°u wf wJ¡ ≤≠ıC J¡° I°fi fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ N°„∫ Ÿu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ f°uÔu #
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ıæŸu R¡≈FÙfi N°J¡°„ tu* fiÙÔ, ≈Ùw N°<Ì R¡≈ Ìu©u ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ
<ª∏t∫ f®Ê tu* ∫F ıywg-˚®t Ã≈∏fi F…N° $ •w ıyÌg˚®t Ju¡ NÃ∫∏w N˚°b Ju¡ I°fitu*
∫<Ì NÃ∫∏w ̨»w° F°u w˚Ù f®Ê J¡° ≈¥b°uÕ•w R¡≈ I°w F°uw° Fæ, N∏∫ J¡tÕ Ÿu fiFÙ* $ Âÿ∫ Ju¡
NÃ∫∏w N˚°b Ju¡ <Ÿb° ÌqŸ≤Ù J¡°uoÕ Wt y<w fiFÙ Fæ $ "∫S°#<_Swu#' ∫°fiÙ fi°„ N°<Ì
<bJ¡°≤ Ju¡ <ffi° FÙ N≈fiu N<@‹™>°fitu* <tØ∫°Ãb J¡°u ≈®°›w F°ufiub°Ôu oŸ Âÿ∫ ıywg J¡° NÃ∫∏w
N˚°b F°ufiu ≈≤ ı°u Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ, Ÿ ≈≤t°SÕ b_wCJ¡° f°u@ F°uw° Fæ; f°u@ F°ufiu Ÿu bF
f°u]°J¡° N°Ãt° FÙ F°u ı°w° Fæ $ ̨ÿ∫ ıywg Ju¡ N˚°b Ju¡ <ffi° <ª∏t∫ f®ÊJ¡° fC<]tu* ≈®<w<f‡f
J¡˚Ù fiFÙ* ≈n ŸJ¡w° $ f®Ê fC<] tu* ≈®<w<f¿‡fw F°uJ¡≤ N≈fi° N°b≤d J¡≤fiub°Ôu NI°fiJ¡°
fi°„ J¡≤ w°¿[bJ¡R¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ $ Nº∫_w πæw ≈®≈aªJ¡°u ŸÃ∫ ŸtHfiub°ÔÙ fC<] tu*
f®ÊJ¡° ≈®<w<f‡f fiFÙ* ≈n ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ <b≤°u@Ù πæw Ÿu N°J®¡°∏w fC<]tu* Nπæw J¡° ≈®<w<f‡f
≈nfi° Ÿa˚b fiFÙ* Fæ $$27-30$$
„aJ¡° - ıf πæw J¡° ≈®<w<f‡f fiFÙ* ≈nw° Ÿ Nb_S°tu* •w fC<]tu* f®Ê J¡°
≈®<w<f‡f ≈nu $
Ÿt°@°fi - fiFÙ*, ıæŸu Ì≈Õd J¡˚Ù ˚Ù <J¡ŸÙ-fi-<J¡ŸÙ ≈®<w<f‡fJ¡° y®Fd <J¡∫u <ffi°
fiFÙ* ≤Fw°, bæŸu FÙ fC<] πæw≈®<w<f‡fJu¡ y®Fd Ju¡ <ffi° fiFÙ* ≤F ŸJ¡wÙ; ÎuŸÙ Nb_S° tu*
πæw≈®<w<f‡f Ju¡ ≤Fwu Ÿtu* Nπæw J¡° ≈®<w<f‡f fiFÙ* ≈n ŸJ¡w° $ bß ZÙ≤°tıÙ, ıf wJ¡
ıywg-fi°tJ¡ oŸ Âÿ∫J¡° <tØ∫°Ãb <Ÿ] fi F°u ı°∫, wf wJ¡ ≈≤tw[b J¡°u (f®Ê J¡°u) J¡˚Ù
J¡°uoÕ fiFÙ* ı°fi ŸJ¡w° $$31$$
N≈fiu tfi tu* JC¡~> <b„uT f°w J¡°u ≤©J¡≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ ÌqŸ≤° ≈®ÿfi ™>°wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, owfiu fnu f®Ê°^±>R¡≈ Ìÿ∫Ÿt¥F J¡∑ NŸW° Jæu¡Ÿu F°u
220
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
ŸJ¡wÙ Fæ, F°≥; ıæŸu <J¡ N°≈fiu J¡F° bF F°u ŸJ¡w°, ∫<Ì f®Ê tu* ıywg Nº∫_w F°uw° $ ≈≤∏wC
f®Ê tu* ıywg J¡° Nº∫°Ÿ FÙ fiFÙ* ffi ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ <ª∏t°`R¡≈ F°ufiuŸu Ÿ¥‚t f®Ê tu* owfiu
fnu f®Ê°^±>°u* Ÿu <b_w¨w _S¥Ô ≈®≈aª J¡° Nº∫°Ÿ F°ufi° NŸa˚b Fæ, •∫° J¡FÙ* Ÿ≤Ÿ°u* Ju¡ N∏Ì≤
tu” ≈bÕw Ÿt° ŸJ¡w° Fæ ? $$32$$ ı柰 <J¡ «¡≈≤ J¡F° y∫° Fæ, Ÿ¥‚t <ª∏t°` f®Ê tu* <b„°Ô
ıywg J¡° Nº∫°Ÿ F°ufi° Ÿ≤Ÿ°u* Ju¡ ≈u¸>tu* ŸCtu” Ju¡ Ÿt° ı°fiu Ju¡ Ÿt°fi NŸ‡˚b Fæ, bF J¡Sfi
™>ÙF F°uw° ∫<Ì ıywg J¡∑ _S¥Ôw° <bª°≤ ŸF F°uwÙ, <J¡∏wC ıywg J¡∑ _S¥Ôw° FÙ <bª°≤ŸF
fiFÙ* Fæ $ ıf N°≈J¡∑ ıywg tu* _S¥Ôw° ≈®wÙ<w J¡°u FÙ Ft Ô°uy ∫C<•w∫°u* π°≤° ÌÙ|Õ J¡°Ôtu*
<„<SÔ J¡≤u*yu*, wf Ft°≤° J¡Sfi N°≈Ju¡ ⁄Ì∫tu* ıt ŸJu¡y°, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ
f°uÔu # bß ZÙ≤°t, ∫<Ì N°≈ NfiC<πÀfi<ªW F°uJ¡≤ JC¡~> <Ìfi°u* wJ¡ Ÿ°@CŸay N°æ≤ Ÿwg-„°˜°u*
Ju¡ NU∫°Ÿtua ≈≤°∫d ≤Fu*yu, wf tæ* ÎJ¡ sd tu* ıæŸu I°fi F°ufiu ≈≤ t¨yıÔ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ,
bæŸu FÙ N°≈Ju¡ oŸ ̨ÿ∫ J¡°u <bfi‹¸> J¡≤ Ìq≥y° $ Âÿ∫ J¡° N˚°b F°ufiu ≈≤ B˝¨>w° ˚Ù „°∏w F°u
ı°∫uyÙ, Ju¡bÔ f°u@ FÙ Nb<„‹¸> ≤F ı°∫uy° $$33,34$$
Âÿ∫ πæwJ¡° N˚°b F°ufiu ≈≤ Ju¡bÔ B‹¸>°J¡° FÙ N˚°b fiFÙ* F°uw°, <J¡∏wC <πÃb N°æ≤ ÎJ¡Ãb
J¡° ˚Ù N˚°b F°u ı°w° Fæ, ÎuŸ° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
oŸ Âÿ∫ Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ B‹¸>¨Ãb ≤Fw° Fæ N°æ≤ B‹¸>° Ju¡ ≤Ffiu≈≤ Âÿ∫Ãb ≤Fw° Fæ $ <πÃb N°<Ì
Ju¡ NÃ∫∏w ≈®<Ÿ] ≤Ffiu≈≤ fiJ¡∑ ∆∫°b¨<W Ju¡ <ÔÎ ÎJ¡Ãb J¡∑ J¡v≈fi° F°uwÙ Fæ $ ∆∫°bÃ∫Õ FÙ
ıf ≈®<Ÿ] fiFÙ* Fæ, wf <J¡ŸJ¡∑ ∆∫°b¨<W Ju¡ <ÔÎ ŸJ¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ ı°∫ $ ÎJ¡Ãb J¡° ∫°uy
F°ufiu ≈≤ FÙ <πÃb F°uw° Fæ $ •w Ì°u tu* Ÿu ÎJ¡ Ju¡ N˚°b tu* Ì°ufi°u* J¡∑ FÙ <Ÿ<] fiFÙ* F°uwÙ $ <πÃb,
ÎJ¡Ãb, B‹¸>¨Ãb N°æ≤ Âÿ∫ÃbJ¡° s∫ F°ufiu ≈≤ Ju¡bÔ Ÿ∏t°` FÙ Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ $$35,36$$
ÌqŸ≤u ≈®J¡°≤ Ÿu ˚Ù Âÿ∫Ju¡ ≈¿≤t°ıÕfiJ¡∑ ≈®<wI° J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, Âÿ∫ Ju¡ NÃ∫∏w N˚°b-I°fi Ÿu N°≈Ju¡ tfiR¡≈Ù Ì≈Õd Ÿu tÔR¡≈Ù Âÿ∫
NF∏w°<ÌR¡≈ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡°u ≈¿≤t°<ıÕw J¡≤ Ìuw° Fq≥ ∫°fiÙ ≈°u*~> Ìuw° F¥≥ $ NŸgw ≈Ì°SÕ J¡∑
ŸW° fiFÙ* F°uwÙ N°æ≤ Ÿwg J¡° N˚°b fiFÙ* F°uw° $ ı°u b_wC _b˚°bw# fiFÙ* Fæ, ŸJu¡ ≈¿≤t°ıÕfi
tu* J¡°æfiŸ°-•Ôu„ Fæ ? ı°u ∫F <b_w¨w ıywg <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, ∫F ≈FÔu Ã≈∏fi fiFÙ* F…N° Fæ,
∫F <ª∏t°` F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <fitÕÔ N°Ãt° tu* FÙ J¡<v≈w Fæ, Nw# f®ÊR¡≈ FÙ Fæ, ŸŸu N<w¿≤•w
oŸJ¡∑ ŸW° fiFÙ* Fæ $ ıywg-fi°t Ÿu fi ∫F Ã≈∏fi F…N° Fæ, fi Fæ N°æ≤ fi <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $ ıæŸu
ŸCbdÕ tu* J¡<v≈w J¡¸>J¡Ãb N°<Ì J¡° ŸCbdÕÂ<‹¸> Ÿu FÙ f°@ F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ f®Ê tu* J¡<v≈w
oŸJ¡° f®ÊÂ<‹¸> Ÿu FÙ f°@ F°u ı°w° Fæ $ Nw# oŸJu¡ ≈¿≤t°ıÕfi tu* J¡°æfi-Ÿ° Zt Fæ ? tæ*
<b<b@ ∫C<•w∫°u* π°≤° oŸ <bT∫ J¡°u <b_w°≤≈¥bÕJ¡ oŸ w≤F J¡Fq≥y° ıæŸu <J¡ Nf°<@w w[b
N°≈J¡°u _b∫a FÙ NfiC˚¥w F°u ı°∫uy° $$37-41$$
ı°u b_wC Ã≈∏fi FÙ fiFÙ* F…oÕ, ŸJ¡° Ÿ[bR¡≈ Ÿu y®Fd FÙ NŸwg Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ı°u ≈FÔu Ã≈∏fi FÙ fiFÙ* F…N°, ŸJ¡° ∫F°≥ N<_wÃb Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? tR¡_SÔ tu*
ıÔ≈¥dÕ fiÌÙ J¡∑ ŸW° wS° <πwÙ∫ ª∏Bt° tu* y®FÃb J¡° Jæ¡Ÿu Ÿa˚b Fæ $ oŸ<ÔÎ ıæŸu b∏º∫°
ŸyÕ - 8]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
221
J¡° ≈C` fiFÙ* Fæ, ıæŸu t”˚¥<t tu* ıÔ fiFÙ* Fæ N°æ≤ ıæŸu N°J¡°„ tu* b¨s fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ ıyÌg˚®t
˚Ù fiFÙ* Fæ $ Fu ZÙ≤°tıÙ, ı°u JC¡~> ∫F <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, bF Ÿf <fitÕÔ f®Ê FÙ Fæ, oŸJ¡°u tæ*
N°yu Ju¡bÔ ≈Ìu„ Ÿu FÙ fiFÙ* N°¶∫°fi N°<Ì ∫C<•w∫°u* Ÿu ˚Ù J¡Fq≥y° $ Ì°≤fC]u, w[bI
≈C”T <ıŸ f°w J¡°u ∫C<•w∫°u* π°≤° <Ÿ] J¡≤wu Fæ*, ŸJ¡∑ ≈us° J¡≤fi° <ªw fiFÙ* Fæ $ ı°u
t¥»fC¿] ≈C”T ∫C<•w∫C•w w[b J¡° Nfi°Ì≤ J¡≤ ∫C<•w„¥∏∫ b_wC tu* N°y®F J¡≤w° Fæ, Ÿu
<bπ°fig Ô°uy NI FÙ ŸtHwu Fæ* $$42-45$$
Ÿ°wb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
N°™>b°≥ ŸyÕ
≈¥b°uÕ•w w[bJ¡° I°fi Ÿwg„°˜°u* Ÿu FÙ F°uw° Fæ N∏∫ Ÿu fiFÙ*,
Ÿwg„°˜°utu* ˚Ù ∫F y®∏S wC≤∏w k¡ÔÌ°∫J¡ Fæ, ∫F J¡Sfi $
ZÙ b<Ÿ‹™>ıÙ fiu "b‚∫°<t ∫C<•ww#' ÎuŸÙ ≈FÔu ı°u ≈®<wI° J¡∑ SÙ, ŸÙJ¡°u ZÙ≤°tª∏BıÙ
≈¥~>wu Fæ* #
˚ybfig, ı°u N°≈fiu J¡F° <J¡ "∫<ÌÌa Âÿ∫wu ≤°t wÌg f®Êæb <fi≤°t∫tg' (Fu ZÙ≤°tg, ı°u ∫F
ıywg <Ì©Ô°oÕ Ìuw° Fæ, ∫F <fitÕÔ f®Ê FÙ Fæ) ∫F <J¡Ÿ ∫C<•w Ÿu ı°fi° ı°w° Fæ, <J¡Ÿ ≈®J¡°≤
∫F <Ÿ] F°uw° Fæ N°æ≤ Jæ¡Ÿu ∫C<•w∫°u* π°≤° oŸJu¡ NfiC˚¥w F°ufiu ≈≤ JC¡~> I°w∆∫ „uT fiFÙ*
≤Fw° ? $$1$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tıÙ, ∫F <tØ∫°I°fiR¡≈Ù <bT¥<ªJ¡° <ª≤J¡°Ô
Ÿu f]t¥Ô Fæ, oŸÙJ¡° fi°t ıywg N°æ≤ N<bª°≤ Fæ, ∫F I°fi Ju¡ <ffi° <fib¨W fiFÙ* F°uwÙ $ tæ*
N°≈Ÿu f°u@ J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ N°yu J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ <ıfi <b<b@ N°¶∫°<∫J¡°N°u* J¡°u J¡Fq≥y°,
Fu Ÿ°@°u, fiJ¡°u ∫<Ì N°≈ ŸCfiu*yu w°u N°≈ Nbÿ∫ tC•w F°u ı°∫u*yu, oŸtu* Ÿa„∫ fiFÙ* Fæ $ ∫<Ì
fi ŸCfiu*yu, <πÀfi _b˚°bb°Ôu F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fÙª tu* FÙ ™>J¡≤ ªÔu ı°∫u*yu, w°u ≈„CN°u*J¡∑ fi°o˘
Ÿwg„°˜Ju¡ Zbd tu* N∫°uÀ∫w°b°Ôu N°≈J¡°u JC¡~> ˚Ù ≈®°›w fiFÙ* F°uy° $$2-4$$
∫<Ì ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u ∫F Ÿa„∫ F°u <J¡ tF°Ãt°N°u* J¡°u ˚Ù ı°u w[b Ì…ÔÕ˚ Fæ, bF tu≤u
ŸÂ„ t∏Ìt<w J¡°u Jæ¡Ÿu ≈®°›w F°uy° ? w°u oŸ ≈≤¡J¡Fwu Fæ* $
<ıŸJ¡°u <ıŸ ≈Ì°SÕ J¡∑ ª°F F°uwÙ Fæ, bF Ÿ ≈Ì°SÕ J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ b柰 FÙ ≈®∫Ãfi
J¡≤w° Fæ, Ÿu bF ≈Ì°SÕ Nbÿ∫ ≈®°›w F°uw° Fæ, f„wuÕ ∫<Ì bF fÙª tu* Z°∏w F°uJ¡≤ ŸŸu
<b≤w fi F°u ı°∫ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫<Ì N°≈ Ÿ≠ıfiŸay<w N°æ≤ Ÿwg „°˜°u* Ju¡ NU∫°Ÿ tu*
wÃ≈≤ F°uN°uyu, w°u JC¡~> FÙ tFÙfi°u* tu*, fiFÙ* fiFÙ* JC¡~> FÙ <Ìfi°u* tu* ≈≤t ≈Ì J¡°u ≈®°›w F°u ı°N°uyu $
tF°twu, <ıfi „°˜°u* tu* N°ÃtI°fi J¡° tC¶∫R¡≈ Ÿu ≈®<w≈°Ìfi Fæ, fi „°˜°u* tu* ∫F
tF°≤°t°∫dfi°tJ¡ „°˜ FÙ ŸbÕZu‹™> Fæ $ oŸ Ÿb°uÕWt o<wF°Ÿ J¡° Zbd J¡≤fiu Ÿu f°u@ ≈®°›w
F°u ı°w° Fæ, ∫F „°˜ Ÿ‡≈¥dÕ o<wF°Ÿ°u* J¡° Ÿ°≤ J¡F° y∫° Fæ $ Nw# oŸ „°˜ Ju¡ ŸCfifiu ≈≤
J¡˚Ù sÙd fi F°ufiub°ÔÙ ıÙb∏tC<•w _b∫a <Ìw F°uwÙ Fæ, NwÎb ∫FÙ ŸfŸu ≈<b`wt Fæ $
ıæŸu _b›fi N°<Ì tu* _b›fi Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ FÙ "∫F _b›fi Fæ' ÎuŸ° I°fi F°ufiu ≈≤ _b›fitu* ŸÃ∫Ãb˚°fi
222
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
<fib¨W F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ oŸ „°˜ Ju¡ <bª°≤ Ÿu ∫S°<_Sw FÙ Âÿ∫ ıywg N_w J¡°u ≈®°›w
F°u ı°w° Fæ $ N°Ãtf°u@ Ju¡ <ÔÎ N≈u<sw ı°u ı°u ÃJ¨¡‹¸> ∫C<•w∫°≥ oŸ y®∏S tu* Fæ*, bu ÌqŸ≤u y®∏S
tua fiFÙ* Fæ $ ı°u ∫F°≥ ≈≤ fiFÙ* Fæ, bF J¡FÙ* ˚Ù fiFÙ* Fæ $ oŸÙ<ÔÎ <bπ°fig ıfi oŸJ¡°u Ÿ‡≈¥dÕ
<bI°fi „°˜R¡≈Ù @fi°u* J¡° J¡°u„y¨F (©ı°fi°) J¡Fwu Fæ* $ ı°u ≈C”T <fiÃ∫ oŸJ¡° Zbd J¡≤w°
Fæ, Ÿ ÃJ¨¡‹¸> fC<]b°Ôu ≈C”T J¡∑ fC<] N∏∫ y®∏S°u* Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu Ã≈∏fi f°u@ J¡∑ N≈us°
ÃJ¨¡‹¸> f°u@ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ, oŸtu* J¡°uoÕ Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $ Ì…˚°ÕÀ∫b„ <ıŸ ≈C”T J¡°u ∫F
„°˜ ”<ªJ¡≤ fiFÙ* F°uw°, bF I°fi J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiub°Ôu N∏∫ <J¡ŸÙ „°˜ J¡° <bª°≤
J¡≤u, oŸtu* Ft°≤° J¡°uoÕ πuT fiFÙ* Fæ $$5-14$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ oŸ „°˜ Ju¡ N<w„∫tu* FuwC •∫° Fæ, w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu Wt N°æT<@Ju¡ Ÿubfi Ÿu ¿fi≤°u<yw° _b∫a ≈®°›w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ oŸ „°˜J¡° Zbd
J¡≤fiu≈≤ ıÙb∏tC<•w _b∫a NfiC˚¥w F°uwÙ Fæ $$15$$
oŸ „°_` Ju¡ ŸCfifiu ≈≤ Z°uw° ≈C”T ıÙb∏tC<•w J¡° _b∫a FÙ NfiC˚b J¡≤w° Fæ, ∫F ı°u
Ftfiu J¡F° Fæ, bF b≤ N°æ≤ „°≈ Ju¡ Ÿt°fi ∫S°SÕ FÙ Fæ,N∏∫S° fiFÙ* F°u ŸJ¡w° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $
Fu ≤°tıÙ, ≈®_wCw y®∏S J¡∑ N°Ãt<bª°≤°ÃtJ¡ J¡S° Ÿu FÙ N°≈J¡° ∫F ŸaŸ°≤R¡≈Ù •Ôu„
fi‹¸> F°u ı°∫uy° $ @fi, Ì°fi, w≈_∫°, πæw„°˜°u* Ju¡ Zbd, J¡tÕJ¡°^±>R¡≈ buÌ N°æ≤
πæwbuÌ„°˜R¡≈ b°•∫≈®f∏@ Ÿu •w ∫I, ∫°y, F°ut N°<Ì ŸæJ¡n°u* ≈®∫Ãfi°u* Ÿu ˚Ù N°≈J¡°
∫F ŸaŸ°≤R¡≈ •Ôu„ fi‹¸> fiFÙ* F°uy° $$16,17$$
N°™>b°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
fi°æb°≥ ŸyÕ
ıÙb∏tC<•w Ju¡ Ôsd wS° Ÿb°ÕÃtw°J¡° bdÕfi N°æ≤
ıywg J¡° ≈®Ô∫ F°ufiu ≈≤ Nb<„‹¸> N°Ãt_bR¡≈J¡° ≈®<w≈°Ìfi $
N°Ãt<bª°≤ ˚Ù ıf wJ¡ N°ÃtI°fi fi F°u ı°∫, wf wJ¡ <fi≤∏w≤ ÎJ¡°y® tfi Ÿu J¡≤fi°
ª°<FÎ $ J¡Ì°<ªwg t°Ÿ Ì°u t°Ÿ tu* J¡≤ <Ô∫° ∫° <fiÃ∫ J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù fÙª-fÙªtu* N∏∫°∏∫
∆∫°≈°≤ J¡≤wu ≤Fu, oŸ ≈®J¡°≤ fiFÙ* J¡≤fi° ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ "N°ÃtJ®¡∑±> N°Ãt≤<w# <J®¡∫°b°fiuT
f®Ê<bÌ°a b¿≤‹™>#' (ı°u N°Ãt° tu* FÙ J®¡∑n° J¡≤fiub°Ô°, N°Ãt° tu* FÙ ≤td J¡≤fiub°Ô°, º∫°fi,
bæ≤°À∫ N°<Ì <J®¡∫°b°Ô° Fæ, bF f®ÊI°<fi∫°u*tu* Zu‹™> Fæ) "f®ÊŸa_S°u&t¨wÃbtu<w' (N°Ãt<fi‹™>
t°us J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ) ÎuŸÙ ZC<w Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ f°uÔu #
Fu ≤°tıÙ, <ıfiJ¡° <ªW <fi≤∏w≤ N°Ãt° tu* FÙ Ôy° Fæ N°æ≤ N°Ãt° J¡∑ ≈®°<›w tu* FÙ <ıfiJ¡°
ıÙbfi∆∫°≈°≤ Fæ, ı°u ¿fiÃ∫ ≈≤_≈≤ N°Ãt°J¡° FÙ f°u@ J¡≤°wu F…Î ≈®Ÿ∏fi F°uwu Fæ* N°æ≤ ŸJu¡
<bT∫tu* b°w°ÕÔ°≈ J¡≤wu F…Î N°fi∏ÌtÀfi F°uwu Fæ* $ Ju¡bÔ I°fiŸ°@fi Zbd, tfifi N°<Ìtu* FÙ
<ıfiJ¡∑ ÎJ¡w°fiw° Fæ N°æ≤ ı°u ŸÌ° N°ÃtI°fiJ¡° FÙ <bª°≤ J¡≤wu Fæ*, fi tF°Ãt°N°u* J¡∑ bF
ıÙb∏tC<•w <Ìw F°uwÙ Fæ, ı°u ÌuF ~C>¸>fiu Ÿu „C] tC<•w FÙ Fæ, N∏∫ fiFÙ* Fæ $$1,2$$
ŸyÕ - 9]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
223
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # f®Êfig, <bÌuFtC•w N°æ≤ ıÙb∏tC•w J¡° Ôsd N°≈ tCHŸu J¡<F∫u $
<ıŸŸu <J¡ tæ* „°˜R¡≈Ù fiu` Ÿu Ã≈∏fi J¡∑ yoÕ fC<] Ÿu b柰 FÙ F°ufiu Ju¡ <ÔÎ ≈®∫Ãfi J¡R¡≥ $$3$$
≈FÔu ıÙb∏tC<•w F°uwÙ Fæ, wÌ…≈≤°∏w <bÌuFtC<•w F°uwÙ Fæ, ≈≤∏wC ÿÔ°uJ¡ tu* ZÙ≤°tª∏BıÙ
fiu ≈FÔu <bÌuFtC<•w J¡° Ôsd ≈¥~>° Fæ, ≈ÿª°wg ıÙb∏tC<•w J¡° $ ≈°™>J®¡t Ÿu NSÕJ®¡t fÔb°fig
F°uw° Fæ, oŸ ∏∫°∫ Ÿu ≈°™> J®¡t J¡° vÔa|fi J¡≤Ju¡ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu ≈FÔu ıÙb∏tC<•w Ju¡
Ôsd J¡° ≈®<w≈°Ìfi <J¡∫° $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, <ıfi J¡t°u˘J¡° „°˜ tu* <fiTu@ fiFÙ* Fæ, fiJ¡°u
J¡≤wu F…Î ˚Ù <ıŸ ≈C”T J¡° ∫S°<_Sw ∫F <bÿb ≈≤t°SÕ Ì¨<‹¸> Ÿu <fib¨W F°uJ¡≤ N°J¡°„ J¡∑
fi°o˘ „¥∏∫ F°u ı°w° Fæ, Ì≈Õd tu* <_Sw fiy≤ J¡∑ fi°o˘ ≈®wÙw F°uw° F…N° ˚Ù Fæ FÙ fiFÙ*, bF
ıÙb∏tC•w J¡F° ı°w° Fæ $ ı°u ∆∫bF°≤ J¡≤w° F…N° FÙ "fiæb <J¡<ª*ÃJ¡≤°utÙ<w ∫C•w°u t∏∫uw
w[b<bwg' oŸ ˚ybπªfi Ju¡ NfiCŸ°≤ ı°y®wg Nb_S° tu* ˚Ù ŸCTC›w Ju¡ Ÿt°fi <fi<bÕJ¡°≤ ≤Fw°
Fæ, f°u@<fi‹™>w° J¡°u ≈®°›w bF ıÙb∏tC•w J¡F° ı°w° Fæ $ <ıŸJ¡∑ tC©J¡°<∏w J®¡t„# ŸC©
N°æ≤ Ì…#© tu* <Ìw N°æ≤ N_w fiFÙ* F°uwÙ NS°Õwg <ıŸJ¡∑ tC©J¡°<∏w ŸC© tu* <bJ¡<Ÿw N°æ≤
Ì…#© tu* ‡Ô°fi fiFÙ* F°uwÙ N°æ≤ ı°u JC¡~> <tÔ y∫° ŸŸu ıÙbfi<fib°ÕF J¡≤w° Fæ, bF ıÙb∏tC•w
J¡F° ı°w° Fæ $ ı°u <fi<bÕJ¡°≤ N°Ãt° tu* ŸCTC›w Ju¡ Ÿt°fi ¿_Sw ≤Fw° F…N° ˚Ù N<bΩ°R¡≈Ù
<fiB°J¡° <bfi°„ F°ufiu Ÿu N°Ãt°tu* ŸÌ° ı°yR¡J¡ ≤Fw° Fæ $ ÌuF, o<∏B∫ N°<Ì J¡° f°@ F°u ı°fiu
Ÿu o¿∏B∫°u* π°≤° ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ≈®wÙ<wR¡≈Ù ı°y®w Nb_S° <ıŸJ¡∑ fiFÙ* Fæ N°æ≤ <ıŸJ¡° I°fi
b°Ÿfi°≤<Fw Fæ, bF ıÙb∏tC•w J¡F° ı°w° Fæ $ f°F≤ NfiC≤°y, πuT, ˚∫ N°<Ì J¡° ∫S°∫°uÀ∫
fi¸> J¡∑ fi°o˘ N°ª≤d J¡≤w° F…N° ˚Ù ı°u N∏Ì≤ N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ ¿fi<bÕJ¡°≤ Fæ wS° <fi≤°b≤d
_bR¡≈ N°Ãt° tu* <_Sw Fæ, bF ıÙb∏tC•w J¡F° ı°w° Fæ $ <ıŸtu* NFaJ¡°≤ fiFÙ* Fæ N°æ≤ J¡tÕ
J¡≤ ≤Fu NSb° fi J¡≤ ≤Fu <ıŸJ¡∑ fC<] J¡w¨ÕÃb N°æ≤ NJ¡w¨ÕÃb Ju¡ N<˚t°fi Ÿu <Ô›w fiFÙ* F°uwÙ,
bF ıÙb∏tC•w J¡F° ı°w° Fæ $ ı°u <ªÌ°Ãt° Ju¡ N@Õ N°≤bd˚ay Ÿu wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* J¡° ≈®Ô∫ N°æ≤
N]Õ-N°b≤d Ÿu wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* J¡∑ Ã≈<W Ìu©w° Fæ Îba ı°u N≈fiÙ N°Ãt° tu* Ÿt Fæ, bF
ıÙb∏tC•w J¡F° ı°w° Fæ $ <ıŸŸu N∏∫ Ô°uy°u* J¡°u ˚∫ fiFÙ* Fæ N°æ≤ <ıŸJ¡°u Ô°uy°u* Ÿu ˚∫ fiFÙ*
Fæ ∫°fiÙ FTÕ, J®¡°u@ N°æ≤ ˚∫ Ju¡ FuwC NI°fi°<˚t°fi Ÿu ≤<Fw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <ıŸŸu N∏∫ Ô°uy
˚∫˚Ùw fiFÙ* F°uwu N°æ≤ _b∫a ı°u N∏∫ Ô°uy°u* Ÿu ˚∫˚Ùw fiFÙ F°uw°, bF ıÙb∏tC•w J¡F°
ı°w° Fæ $ <ıŸJ¡∑ ŸaŸ°≤<bT∫J¡ ŸÃ∫w°fC<] <fib¨W F°u yoÕ Fæ, ı°u ÌqŸ≤°u* J¡Ù ̨<‹¸>tu* ÌuF
N°<Ì Nb∫b°u* Ÿu ∫C•w F°uw° F…N° ˚Ù <fi≤b∫b Fæ N°æ≤ ı°u Ÿªuwfi F°uw° F…N° ˚Ù <ªW≤<Fw
Fæ, bF ıÙb∏tC•w J¡F° ı°w° Fæ $ ≤°y N°<Ì Ju¡ <bT∫ ≈Ì°S°u˘tu* ˚Ù ≈¥d°ÕÃt° (N°ÃtfC<])
F°uJ¡≤ ı°u ≈C”T Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ tu* ∆∫bF°≤ J¡≤w° F…N° ˚Ù ≤°y N°<Ì Ÿu w°≈ J¡°u ≈®°›w fiFÙ*
F°uw°, bF ıÙb∏tC•w Fæ $$4-13$$
Nf ≈FÔu ≈¥~>u y∫u ıÙb∏tC•wJ¡° Ôsd J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ ˚¥<tJ¡° f°≥@wu Fæ* $
Fu ≤°t, ıæŸu b°∫C N≈fiÙ ŸFı ªaªÔw° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤fiu Ju¡ ≈≤°∏w ¿_S≤w° J¡°u ≈®°›w
224
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ≈¥b°uÕ•w ıÙb∏tC•w ≈C”T ÌuF ~¥>¸>fiu Ju¡ Nfi∏w≤ ∫°fiÙ ≈®°≤Æ@ J¡t°u˘ Ju¡ sÙd
F°ufiu ≈≤ ıÙb∏tC<•w≈ÌJ¡° Ã∫°y J¡≤ <bÌuFtC<•w tu* ≈®bu„ J¡≤w° Fæ $$14$$
ŸbÕ≈®St ıÙb∏tC•ww° J¡° <bπ°fi°u* π°≤° NfiC˚¥w _bR¡≈Ôsd J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈C”T J¡°u <bÌuFtC<•w ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ, ŸJ¡° <k¡≤ J¡˚Ù fi Ì∫ (b¨<]) F°uw° Fæ
N°æ≤ fi °Ÿ FÙ F°uw° Fæ $ bF fi w°u „°∏w FÙ F°uw° Fæ (N°æ≤ fi N„°∏w FÙ F°uw° Fæ), bF ∆∫•w
˚Ù fiFÙ* Fæ, N∆∫•w ˚Ù fiFÙ* Fæ, Ìq≤_S ˚Ù fiFÙ* Fæ N°æ≤ <fiJ¡¸>_S ˚Ù fiFÙ* Fæ NS°Õwg ŸbÕ∆∫°≈Ù
Fæ $ bF N°ÃtR¡≈ fiFÙ* Fæ, ∫F ˚Ù fiFÙ* J¡F ŸJ¡wu NS°Õwg bF N°ÃtR¡≈ FÙ Fæ N°æ≤ N°Ãt° Ÿu
<˚∏fi ÌuF, o<∏B∫ N°<ÌR¡≈ fiFÙ* Fæ, ∫F ˚Ù fiFÙ* J¡F ŸJ¡wu, •∫°u*<J¡ ŸbÕ_bR¡≈ F°ufiu Ÿu Ÿf
JC¡~> bFÙ Fæ $$15$$
Ô°uJ¡Ì¨<‹¸> Ÿu ŸJ¡° Ÿb°ÕÃtR¡≈ w¸>_SÔsd J¡Fwu Fæ* $
bFÙ Ÿ¥∫Õ ffiJ¡≤ ıywg J¡°u ≈®J¡°„ N°æ≤ @¥≈ Ìuw° Fæ, <b‹dC ffiJ¡≤ ŸfJ¡° ≈°Ôfi-≈°uTd
J¡≤w° Fæ, ”B ffiJ¡≤ ŸfJ¡° ŸaF°≤ J¡≤w° Fæ N°æ≤ f®Ê° ffiJ¡≤ <b<b@ Ÿ¨<‹¸>∫°≥ J¡≤w° Fæ $ bFÙ
N°J¡°„ ffiJ¡≤ b°∫C_J¡∏@°u* J¡°u («¡≈≤ <_Sw fiª°Ÿ b°∫CR¡≈ _w≤°u* J¡°u) wS° M¡<T, Ìub
N°æ≤ NŸC≤°u* J¡°u @°≤d J¡≤w° Fæ, bFÙ ŸCtu” N°æ≤ <Ft°Ô∫ ffiJ¡≤ o∏B N°<Ì Ô°uJ¡≈°Ô°u* J¡°u
@°≤d J¡≤w° Fæ $ bFÙ ˚¥<t ffiJ¡≤ J¡˚Ù <b<h~>∏fi fi F°ufiub°ÔÙ oŸ ıfit∫°ÕÌ° J¡∑ ≤s° J¡≤w°
Fæ N°æ≤ bFÙ <wfiJu¡, H°<n∫°≥ N°æ≤ Ôw°Î≥ ffiJ¡≤ <b<b@ k¡Ô Ìuw° Fæ $ bFÙ ıÔ N°æ≤ N<ÀfiJ¡°
N°J¡°≤ @°≤d J¡≤ f≤Ÿw° Fæ N°æ≤ ıÔw° Fæ, bFÙ ª∏Bt° ffiJ¡≤ Nt¨w f≤Ÿ°w° Fæ, FÔ°FÔ
<bT ffiJ¡≤ t¨Ã∫C ≈æÌ° J¡≤w° Fæ $ bFÙ ≈®J¡°„ ffiJ¡≤ <Ì„°N°u* J¡°u ≈®J¡°<„w J¡≤w° Fæ N°æ≤ wt
ffiJ¡≤ N∏@J¡°≤J¡°u kæ¡Ô°w° Fæ, „¥∏∫ F°uJ¡≤ ∆∫°utR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ wS° ≈bÕw ffiJ¡≤
b°∫C N°<ÌJu¡ buy J¡°u ≤°uJ¡w° Fæ $ bFÙ N∏w#J¡≤d tu* _kC¡¸> N<˚∆∫•w ªæw∏∫ π°≤° ıayt
ıywg J¡∑ N°æ≤ Nfi<˚∆∫•w ªæw∏∫ π°≤° ın°J¨¡<w ffiJ¡≤ _S°b≤ ıywg J¡∑ ≤ªfi° J¡≤w° Fæ $
bFÙ ŸtCB ffiJ¡≤ ≈¨<SbÙR¡≈Ù ˜Ù J¡°u, ıæŸu J¡n° ˜ÙJ¡°u ≈¿≤bu<‹¸>w J¡≤w° Fæ bæŸu FÙ, ≈¿≤bu<‹¸>w
J¡≤w° Fæ $ N°b≤d≤<Fw ªæw∏∫ R¡≈ ffiJ¡≤ ªæw∏∫ Ju¡ ≈®J¡°„ Ÿu ∆∫°›w wÙfi°u* ıyw°u* Ÿu ÔuJ¡≤
c∫dCJ¡≈∫Õ∏w Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡° <b_w°≤ J¡≤w° FCN° ˚Ù _b∫a „°∏w (<fi<bÕJ¡°≤) FÙ ≤Fw°
Fæ $ N<@J¡ •∫° J¡Fu*, ı°u JC¡~> ∫F Âÿ∫ oŸ Ÿt∫ ≈®J¡°<„w F°u ≤F° Fæ ∫°fiÙ bwÕt°fitu* <_Sw
Fæ, ı°u JC¡~> ≈FÔu ≈®J¡°<„w F…N° S°, ∫°fiÙ ˚¥wJ¡°Ôtu* <_Sw S° N°æ≤ ı°u JC¡~> N°yu ≈®J¡°„
J¡°u ≈®°›w F°uy° ∫°fiÙ ı°u ˚<b‹∫J¡°Ô tu* <_Sw F°uy° bF Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫ ∫FÙ Fæ, oŸŸu N<w¿≤•w
J¡FÙ* JC¡~> fiFÙ* Fæ $$16-23$$
≈C”T J¡°u ŸtÂ<‹¸> ≈®°›w J¡≤fiu tu* NfiuJ¡°fiuJ¡ <bPfif°@°Î≥ ≈<_Sw F°uwÙ Fæ, Nw# ŸtÂ<‹¸>
Ì…ÔÕ˚ Fæ $ ıf ŸtÂ<‹¸> Ì…ÔÕ˚ Fæ, wf tC<•w J¡∑ Ì…ÔÕ˚w° |≤Ù @≤°oÕ Fæ, ÎuŸ° ŸtH ≤Fu tC<•w
J¡∑ ≈®°<›w Ju¡ ≈°∫ Ju¡ ≈®<w ÃJ¡<^™>w ZÙ≤°tª∏Ì®ıÙ fiu J¡F° #
˚ybfig, J¨¡≈° J¡≤Ju¡ J¡<FÎ <J¡ ı柰 N°≈fiu J¡F° Fæ, b柰 tæ* Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fq≥ ? •∫°u*<J¡
tu≤Ù Â<‹¸> <bTt Fæ $ ÎuŸÙ Nb_S° tu* tC<•w Ì…‹≈®°›∫ Fæ $ ∫<Ì ∫S°<J*¡<ªw ≈®°›w ˚Ù F°u ı°∫,
ŸyÕ - 9]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
225
w°u Ÿtu* <ªW J¡°u <_S≤ ≤©fi° J¡FÙ* J¡<™>fi Fæ $ bF F°Stu* N°J¡≤ ˚Ù _S°∫Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ,
ÎuŸ° tu≤° <fiÿª∫ Fæ $$24$$ ∫°u* ÃJ¡<^™>w F…Î ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u tC<•w≈®°<›w Ju¡ ≈°∫ Ju¡
≈Ìu„ π°≤° @Ù≤ı Ìuwu F…Î ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ f°uÔu # ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫F tC<•w J¡FÙ ı°wÙ Fæ, oŸu
f®Ê J¡Fwu Fæ* wS° ∫F <fib°Õd J¡F° ı°w° Fæ, bF Jæ¡Ÿu ≈®°j›w F°uw° Fæ, oŸJ¡°u tæ* J¡Fw° Fq≥ N°≈
ŸC<fiÎ $ bß, wCt, tæ*, bF, ∫F oÃ∫°<Ì ˚°b°u* Ÿu ∫C•w ı°u ∫F Âÿ∫ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, bF ∫Ω<≈
Ÿwg-R¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ, wS°<≈ b∏º∫°≈C` Ju¡ wCv∫ ŸJ¡∑ NÃ∫∏w NfiCÃ≈<W Ju¡ I°fiŸu,
∫F tC<•w ≈®°›w F°uwÙ Fæ $$25,26$$
f®Ê≈®°<›w F°ufiu Ju¡ Nfi∏w≤ f®Ê˚°b Ÿu ŸaŸ°≤≈®°<›w FÙ •∫°u* fiFÙ* F°uyÙ ? •∫°u*<J¡ f®Ê
Ÿb°ÕÃtR¡≈ Fæ, ∫°u* ˚ybwÙ ZC<w J¡FwÙ Fæ, ÎuŸÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ „aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # Fu I°<fi∫°u* tu* Zu‹™>, <bÌuFtC•w ≈C”T ıf `æÔ°u•∫R¡≈w° J¡°u
≈®°›w F°uwu Fæ*, wf bu ŸaŸ°≤˚°b J¡°u FÙ ≈®°›w F…Î, ÎuŸ° tu* ŸtHw° F¥≥ $$27$$
Âÿ∫t°fi ıywgJ¡∑ ≈¥b°uÕ•w NÃ∫∏w NfiCÃ≈<WJ¡° FÙ NbÔ‡ffi J¡≤ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ
ZÙ≤°tª∏BıÙJ¡∑ „aJ¡° J¡° <fi≤°J¡≤d J¡≤wu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tıÙ, ∫<Ì `æÔ°u•∫ F°u, w°u bu (<bÌuFtC•w) `æÔ°u•∫w°J¡°u
≈®°›w F°u* $ ıF°≥ ≈≤ `æÔ°u•∫„ÆÌ J¡° J¡°uoÕ NSÕ FÙ* fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, bF°≥ ≈≤ ∫F f®Ê (<bÌuFtC•w)
`æÔ°u•∫R¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…N°, oŸ ≈®J¡°≤ N°≈Ju¡ π°≤° „a<J¡w NSÕJ¡∑ ≈®wÙ<w FÙ Jæ¡Ÿu F°u
ŸJ¡wÙ Fæ ? oŸŸu <Ÿ] F…N° <J¡ b∏º∫°≈C` „ÆÌ Ju¡ NSÕ J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ fi°o˘ ıywg„ÆÌ Ju¡
NSÕ J¡∑ J¡v≈fi° fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ıywg Ÿı°wÙ∫ N°æ≤ <bı°wÙ∫ ˚uÌ Ÿu „¥∏∫,
<fi<bÕJ¡°≤, N°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi <fitÕÔ <ª∏t°` f®Ê FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg Ju¡ ≈Ì°S°u˘ tu*
Ÿ∏t°`w° J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ $$28-30$$
∫<Ì I°fiÂ<‹¸> Ÿu ≈∫°ÕÔ°uªfi <J¡∫° ı°∫, w°u f®Êtu* Nº∫_w ıywg J¡∑ NŸW° _≈‹¸>w∫°
≈®wÙw F°u ı°wÙ Fæ, oŸ f°w J¡° ‹¸>°∏w°u* π°≤° NfiC˚b J¡≤°wu Fæ* $
bß, tæ*fiu Ÿ°ufiu Ju¡ J¡nu tu*, fF…w <bª°≤ J¡≤Ju¡ ˚Ù, <b„C] ŸCbdÕ Ju¡ <Ÿb° "J¡¸>J¡'
fi°tJ¡ J¡°uoÕ b_wC J¡FÙ* fiFÙ* Ìu©Ù $ ıÔ-w≤aytu* ıÔ Ju¡ <Ÿb° tæ* JC¡~> fiFÙ* Ìu©w° Fq≥ N°æ≤
ıF°≥ ≈≤ w≤ay fiFÙ* <Ì©°oÕ ÌuwÙ, bF°≥ ≈≤ ˚Ù ıÔJu¡ <Ÿb° JC¡~> fiFÙ* Fæ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡
ıÔJ¡∑ ª°Fu w≤ay°b_S° F°u, ª°Fu Nw≤ay°b_S° F°u, Ì°ufi°u* ıÔJu¡ <Ÿb° N∏∫ JC¡~> b_wC
fiFÙ* Fæ $ b°∫C Ÿu <˚∏fi _≈∏ÌÃb fi°t J¡∑ J¡°uoÕ b_wC J¡˚Ù J¡FÙ* ≈≤ fiFÙ* Ìu©Ù yoÕ, _≈∏Ì
(b°∫C J¡∑ y<w) ŸÌ° b°∫CR¡≈ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ f®Ê Ÿu ıywg N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC
f®ÊR¡≈ FÙ Fæ $ ıæŸu N°J¡°„ tu* „¥∏∫Ãb, tR¡˚¥<t tu* w°≈ FÙ ıÔ N°æ≤ ≈®J¡°„ wuıR¡≈
Fæ, bæŸu FÙ `æÔ°u•∫ f®Ê FÙ Fæ $$31-34$$
ZÙ yC”ıÙ fiu ı°u ‹¸>°∏w Ì„°Õ∫u, fi ≈≤ ˚ÔÙ˚°≥<w <bª°≤ J¡≤ ZÙ≤°tª∏BıÙJ¡°u yC”ıÙ
π°≤° J¡<Sw NSÕ t u * ı°u Ÿa ˚ °bfi° F… o Õ Ÿu Ì°u ÿÔ°u J ¡°u * Ÿu fwÔ°wu F… Î wS° Ÿtu *
<b≈≤Ùw˚°bfi°R¡≈ <bsu≈ Ju¡ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <k¡≤ NŸa˚°bfi° N°<Ì <bJ¡v≈°u* Ju¡ Ì∫ Ÿu N<_S≤
226
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
tfi π°≤° Ÿ ≈Ìu„ Ÿu •w w[b J¡° @°≤d J¡≤fiu tu* NŸtSÕ-Ÿu F°uwu F…Î-ZÙ≤°tª∏BıÙ
ŸJu¡ Nb@°≤d Ju¡ ≈°∫ ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tC<fib≤, <ıŸ ∫C<•w Ÿu Âÿ∫t°fi ıywg Ju¡ f°@ π°≤° tC<•w ≈®°›w
F°u Ÿ Wt ∫C<•wJ¡° tCHu ≈Ìu„ ÌÙ<ı∫u $ ≈≤_≈≤ ÎJ¡ Ÿa¶∫°tu* ≈®°›w F…Î ∫°fiÙ f°@ Ju¡
Nb<@R¡≈ Ÿu Nb<„‹¸> _b≈®J¡°„ N°Ãt˚°bJ¡°u ≈®°›w F…Î B‹¸>° N°æ≤ Âÿ∫ tu* <πwÙ∫w° Ju¡
N˚°b Ju¡ <_S≤ F°ufiu ≈≤ <fib°Õd (tC<•w) „uT ≤FwÙ Fæa $ oŸ<ÔÎ <ıŸŸu Âÿ∫ ıywg J¡°
NÃ∫∏w N˚°b (f°@) F°u N°æ≤ ıywgJ¡° f°@ F°ufiu ≈≤ J¥¡¸>_S f®Ê J¡° FÙ f°u@ F°u, Ÿ ≈°∫
J¡°u tCHŸu J¡<FÎ $ •w f°w <J¡Ÿ ∫C<•w Ÿu I°w F°uwÙ Fæ N°æ≤ Jæ¡Ÿu <_S≤ F°uwÙ Fæ, Fu tC<fiZu‹™>,
oŸJu¡ <_S≤ F°ufiu ≈≤ <k¡≤ JC¡~> ˚Ù Ÿ°º∫ (J¡wÕ∆∫) „uT fiFÙ* ≤Fw° $$35-38$$
ZCw NSÕ J¡∑ ÎJ¡ f°≤ Ÿa˚°bfi° F°ufiu ≈≤ ≈Cfi# ≈Cfi# <ª≤J¡°Ô wJ¡ ŸJ¡° NU∫°Ÿ FÙ
ŸJu¡ Nb@°≤d J¡° ≈°∫ Fæ, ÎuŸ° ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ f°uÔu $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tıÙ, <ª≤J¡°Ô Ÿu f]t¥Ô ∫F NI°fiR¡≈Ù <bT¥<ªJ¡°
(Fæı°) <bª°≤R¡≈Ù t∏` Ÿu Ÿt¥Ô fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ, oŸtu* w<fiJ¡ ˚Ù Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $ J¡°uoÕ ª°Fu
<J¡ tæ* wC≤∏w ÎJ¡ sd tu* oŸu fi‹¸> J¡≤ Ìq≥, w°u ŸJ¡° b柰 ª°Ffi° ™>ÙJ¡ fiFÙ*, •∫°u*<J¡ ÎJ¡ sd
tu* „Ù|® oŸJ¡° fi°„ F°ufi° J¡<™>fi FÙ fiFÙ* NŸa˚b Fæ, ıæŸu <J¡ ≈bÕw <„©≤ ≈≤ ª»u F…Î ≈C”T
Ju¡ <ÔÎ <ıŸJu¡ ª°≤°u* N°u≤Ÿu fiÙªu <y≤fi° wCv∫ FÙ Fæ, ÎuŸæ ≈bÕwtu* ÎJ¡ FÙ Ÿt∫ tu* ª»fi° N°æ≤
w≤fi° J¡<™>fi FÙ fiFÙ* NŸ‡˚b Fæ $ b柰 FÙ ∫F°≥ ≈≤ ˚Ù ŸtHfi° ª°<FÎ $ NwÎb N°≈J¡∑ ∫F
ıyÌg˚®°<∏w ≈Cfi# ≈Cfi# NU∫°ŸŸu, ∫C<•w∫°u* Ÿu wS° ‹¸>°∏w°u* π°≤° ıæŸu „°∏w F°u ı°∫ bæŸu tæ*
J¡Fw° F¥≥, N°≈ ŸC<fiÎ $ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈J¡°u f°u@ J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu Ju¡ <ÔÎ <ıŸ
N°¶∫°<∫J¡° J¡°u J¡Fq≥y°, Fu Ÿ≠ıfi<„≤°utdu, ŸJ¡°u ∫<Ì N°≈ ŸCfiu*yu, w°u I°fiÙ F°uJ¡≤ Nbÿ∫
tC•w FÙ F°u ı°∫u*yu, oŸtu* JC¡~> ˚Ù Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $ ≈®Ô∫°¶∫°<∫J¡° Ju¡ Nfi∏w≤ tæ* N°≈Ÿu
ıywg J¡∑ Ã≈<WJ¡° J®¡t J¡Fq≥y° $ Fu ≤°tıÙ, ı°u ı°u Ã≈∏fi F°uw° Fæ, bFÙ tC•w F°uw° Fæ
NS°Õwg f∏@„¥∏∫ _bR¡≈ Ÿu <_Sw F°uw° Fæ $ Ã≈<W-≈®J¡≤d ∫°fiÙ ıyÌ…Ã≈<WJ®¡t $ bF
<fi<bÕJ¡°≤ f®Ê FÙ <ıŸJ¡° ≈°Ì°fi Fæ, ÎuŸ° ıywg <bbwÕ FÙ Fæ, ÎuŸ° k¡<Ôw F°uw° Fæ, oŸ
≈®J¡°≤ f∏@Ju¡ <tØ∫° F°ufiu ≈≤ t°us _bw#<Ÿ] ™>F≤°, ∫FÙ Ã≈<W≈®J¡≤d Ju¡ bdÕfi J¡° N<˚≈®°∫
Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ ∫F ıyÌg˚®°¿∏w J¡˚Ù Ã≈∏fi fi F…oÕ wS° „¥∏∫R¡≈ F°uwÙ F…oÕ ˚Ù ≈®wÙw F°uwÙ Fæ,
oŸ Ã≈<W≈®J¡≤d tu* Nf ∫FÙ tæ* N°≈Ÿu J¡Fq≥y° $$39-44$$
•w NSÕ J¡° FÙ ≈®Ô∫°¶∫°<∫J¡° π°≤° ŸtSÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®J¡≤d°∏w≤ J¡° N°≤‡˚
J¡≤wu Fæ* $
<b<b@ ≈®J¡°≤ J¡∑ b_wCN°u* tu* ≈¿≤≈¥dÕ wS° Ìubw°, NŸC≤, <J¡∏fi≤, N°<Ì Ÿu N<@<‹™>w
Ÿ‡≈¥dÕ ı°u JC¡~> ˚Ù ∫F Ÿª≤°ª≤ ıywg <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, bF R¡B N°<ÌJ¡° ˚Ù <w≤°u@°fi
J¡≤fiub°Ôu tF°≈®Ô∫ tu* NŸÌg Îba NÂÿ∫_bR¡≈ F°uJ¡≤ fi t°Ô¥t J¡F°≥ ªÔ° ı°w° Fæ, <bfi‹¸>
F°u ı°w° Fæ, ŸJu¡ Nfi∏w≤ fi°t N°æ≤ R¡≈ Ÿu ≤<Fw „°∏w y‡˚Ù≤ Ju¡bÔ "Ÿwg' FÙ Nb<„‹¸>
ŸyÕ - 9]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
227
≤Fw° Fæ, ı°u Nfi∏wR¡≈ Ÿu <_Sw Fæ $ bF fi wuı Fæ N°æ≤ fi ∆∫°›w N∏@J¡°≤ FÙ Fæ $ fi bF
„¥∏∫ FÙ Fæ, fi N°J¡°≤b°fig FÙ Fæ, fi Âÿ∫ Fæ, fi Ì„Õfi Fæ N°æ≤ fi ˚¥w-˚°æ<wJ¡ ≈Ì°SÕŸt¥F
FÙ Fæ $ fi°t≤<Fw F°ufiuŸu bF N∆∫≈Ìuÿ∫_bR¡≈ Fæ (ŸJu¡ _bR¡≈ J¡° <fibÕªfi fiFÙ* <J¡∫°
ı° ŸJ¡w°) N°æ≤ ≈¥dÕ Ÿu ˚Ù ≈¥dÕw≤ N°J¡°≤b°Ô° Fæ $ fi bF ∆∫•w Fæ, fi N∆∫•w Fæ, fi
∆∫•w°∆∫•w Fæ, fi bF J¡°ÔŸ‡f∏@ FÙ Fæ N°æ≤ fi J¡°ÔŸ‡f∏@b°fig FÙ Fæ $ bF Âÿ∫„¥∏∫,
<ª∏t°`, Nfi∏w, Nı≤, <„b, N°<Ì, tº∫ N°æ≤ N∏w Ÿu ≤<Fw, J¡°≤d„¥∏∫ N°æ≤ <fiÌ°uÕT
Fæ $ <ıŸtu* ∫F Ÿ‡≈¥dÕ ıywg <ª`, ˚®°¿∏w N°<Ì tu* Ìu©u y∫u tC•w°t∫ FaŸ J¡∑ fi°o˘
≈®_kC¡¿≤w F…N° Fæ N°æ≤ ı°u ∆∫•w N°æ≤ N∆∫•w Ì°ufi°u* Nb_S°N°u*tua NfiCyw Fæ, bF Ju¡bÔR¡≈
Ìub Nº∫°≤°u≈Â<‹¸> Ÿu ıyB¥≈ Fæ N°æ≤ N≈b°Ì Â<‹¸> Ÿu ıyBq≈ fiFÙ* Fæ (") $ <ıŸJu¡ fi
J¡°fi Fæ, fi ıÙ˚ Fæ*, fi fi°<ŸJ¡° Fæ, fi Ãbª° Fæ N°æ≤ fi fiu` Fæ* <k¡≤ ˚Ù bF ŸÌ° Ÿ˚Ù ıyF
ŸCfiw° Fæ, _b°Ì Ôuw° Fæ, Ÿ¥≥|w° Fæ, ~¥>w° Fæ N°æ≤ Ìu©w° Fæ $ <ıŸ ≈®J¡°„ Ÿu ≈¥b°uÕ•w ŸÌg
N°æ≤ NŸÌ®¥≈ ≈®≈aª <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, bF ªæw∏∫R¡≈ N°Ô°uJ¡ ˚Ù bFÙ Fæ $ NI°fi Ju¡ ≤Ffiu≈≤
<b<b@ Ÿ¨<‹¸>∫°≥ J¡≤fiub°Ô° bFÙ Fæ N°æ≤ NI°fiJ¡∑ <fib¨<W F°ufiu ≈≤ N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu „¥∏∫
_bR¡≈ J¡°u ≈°J¡≤ <ªÃ≈®J¡°„_bR¡≈ ˚Ù bFÙ Fæ $$45-53$$
oŸÙ ≈®J¡≤ ıÙb∏tC•wÌ„° tu* f°<@w ıywg J¡° N°˚°ŸR¡≈ Ì„Õfi ˚Ù bFÙ Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ∫°uyÙ ©uª≤Ù tCB° tu* Ì°u ˚°æF°u* Ju¡ fÙª tu* Â<‹¸> ≤©fiu ≈≤ N@°uÕ<∏t<Ôw fiu` Ÿu ‹∫
˚°æF°u* Ju¡ tº∫tu* fiu`°u* J¡∑ J¡°ÔÙ≈CwÔÙJ¡°u Ôy° J¡≤ N_kC¡¸> F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸÌ° N°˚°ŸR¡≈
ıywg J¡°u Ìu©wu Fæ*, bæŸu FÙ ı°u N°J¡°„R¡≈ ŸÌ°˚°Ÿ_bR¡≈ J¡°u Ìu©w° Fæ, bF ˚Ù ŸBq≈
FÙ Fæ $ ıæŸu ©≤y°u„ Ju¡ ŸÙ*y J¡°uoÕ J¡°≤d fiFÙ* Fæ, bæŸu <ıŸ ŸbÕ∆∫°≈J¡ J¡° J¡°uoÕ ÌqŸ≤°
J¡°≤d fiFÙ* Fæ N°æ≤ ı柰 ıÔ J¡° w≤*y Ÿt¥F J¡°∫Õ Fæ, bæŸu FÙ <ıŸ ŸbÕJ¡°≤d J¡° ∫F ıywg
J¡°∫Õ Fæ $$54,55$$
oŸ ≈®J¡°≤ ŸJ¡°u Ÿ‡≈¥dÕ ıÙb°u* Ju¡ Ô∫ Ju¡ N°@°≤ wÃ≈Ì°SÕ_bR¡≈ Ÿu Ì„°ÕJ¡≤ Nf
Ãba≈Ì°SÕR¡≈ Ÿu Ÿu Ì„°Õfiu Ju¡ <ÔÎ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ°t°∏∫R¡≈ Ÿu Ÿ˚Ù ıyF ÌæÌÙ›∫t°fi ≈≤∏wC N∏w#J¡≤d tu* N°b≤d„¥∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
ŸÌ° <b„uT N<˚∆∫<•w π°≤° ÌæÌÙ›∫t°fi N°æ≤ <bΩt°fi <ıŸ <ª∏t°`R¡≈Ù ÌÙ≈J¡ J¡∑ ÌÙ<›w
" "̨‹¸>t°æ<•wJ¡FaŸbwg' oŸ ≈Ì J¡° Ÿa_J¨¡w ¸>ÙJ¡°J¡°≤ fiu ÎJ¡ N°æ≤ NSÕ ˚Ù <J¡∫° Fæ, bF ∫°u*
Fæ $ FaŸ t°uwÙ ©°wu Fæ*, Nw# fiJ¡° Ÿ‡≈¥dÕ „≤Ù≤ t°u<w∫°u* J¡° FÙ ≈¿≤d°t ™>F≤° $ fiJ¡°u Ìu©fiu Ÿu
≈FÔu ŸFŸ° ∫FÙ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ <J¡ ∫u t°uwÙ Fæ*, ıf ŸtÙ≈ ı°J¡≤ <b„uTR¡≈ Ÿu Ìu©° ı°w° Fæ, wf
∫u t°uwÙ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC FaŸ Fæ*, ÎuŸ° <fiÿª∫ F°uw° Fæ $ w°Ã≈∫Õ ∫F F…N° <J¡ ıæŸu <b„uTw# Ny¨FÙw
tC•w°˚°uıÙ FaŸR¡≈ Ì®∆∫ tu* Nº∫°≤°u≈Â<‹¸> Ÿu tC•w°R¡≈w° J¡∑ N°æ≤ N≈b°ÌÂ<‹¸> Ÿu NtC•w°R¡≈w°
J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ Nº∫°≤°u≈Ì<‹¸> Ÿu ∆∫•w°∆∫•w°fiCyw Ìub ıyBq≈ Fæ N°æ≤ N≈b°ÌÂ<‹¸>
Ÿu ıyBq≈ fiFÙ* Fæ $
228
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Ÿu wÙfi°u* ıywg ≈®J¡°<„w F°uwu Fæ*, ∫u ≈®J¡°„t∫ Ÿ¥∫Õ N°<Ì ˚Ù <ıŸJu¡ <ffi° N∏@J¡°≤ŸÂ„ Fæ*
N°æ≤ <ıŸJu¡ ≤Ffiu≈≤ FÙ wÙfi°u* ıyBq≈Ù t¨yw¨‹d°Î≥ ≈®b¨W F°uwÙ Fæ* $ ıæŸu ≤°w tu* ıÔÙ F…oÕ
ÔJ¡nÙ J¡°u |Ct°fiu ≈≤ ªJ®¡°J¡°≤w° ÌÙ© ≈nwÙ Fæ, bæŸu FÙ oŸJu¡ tfi°u˚°bJ¡°u ≈®°›w F°ufiu Ÿu
<bs°u˚∫C•w F°ufiu ≈≤ ∫F ıywg-„°u˚° <Ìw F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ ≈®Ã∫Jg¡Ãb J¡°u ≈®°›w F°ufiu Ÿu
<fi#_≈∏Ì (<bs°u˚≤<Fw) F°ufiu ≈≤ ıywg„°u˚° <Ìw fiFÙ* F°uwÙ $ ıywg J¡∑ Ÿ¨<‹¸> N°æ≤ ŸaF°≤
<ıŸJu¡ <bÔ°Ÿ Fæ*, ı°u tF°fig ŸbÕ∆∫°≈J¡ N°æ≤ _≈∏Ì_bR¡≈ wS° N_≈∏Ì_bR¡≈ Fæ Îba <ıŸJ¡°
≈°≤t°<SÕJ¡ _bR¡≈ <fitÕÔ N°æ≤ Ns∫ Fæ $ b°∫C J¡∑ _≈∏Ìt∫Ù N°æ≤ N_≈∏Ìt∫Ù ŸbÕy°<tfiÙ
ŸW° J¡∑ fi°o˘ <ıŸJ¡∑ _≈∏Ìt∫Ù N°æ≤ N_≈∏Ìt∫Ù ŸbÕy°<tfiÙ ŸW° ∆∫bF°≤b„ fi°t Ÿu FÙ
<˚∏fi-ŸÙ Fæ, b_wCw# <˚∏fi fiFÙ* Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ ≈¥b°uÕ•w _≈∏Ì N°æ≤ N_≈∏Ì ŸBq≈w° N°æ≤
≈¥dÕw° R¡≈ FÙ Fæ*, ŸŸu N<w¿≤•w ı°u N∏∫S°˚°b Fæ, ŸJ¡∑ <bbwÕb„ ı<fiw ŸW° Ju¡bÔ
fi°t Ÿu FÙ <˚∏fi Fæ, b_wCw# <˚∏fi fiFÙ* Fæ $ ı°u ŸÌ° FÙ ı°y° ≤Fw° Fæ, ı°u ŸÌ° FÙ Ÿ°u∫° ≤Fw°
Fæ N°æ≤ ı°u Ÿ˚Ù ıyF ŸÌ° fi Ÿ°u∫° ≤Fw° Fæ N°æ≤ fi ı°y° ≤Fw° Fæ $ <ıŸJ¡° N_≈∏Ì_bR¡≈
<„b N°æ≤ „°∏w ∫°fiÙ ≈≤t t*yÔt∫ Fæ N°æ≤ <ıŸJ¡° _≈∏Ì_bR¡≈ <„b N°æ≤ „°∏w ∫°fiÙ
≈≤t t*yÔt∫ Fæ N°æ≤ <ıŸJ¡° _≈∏Ì_bR¡≈ wÙfi°u* ıyw°u* J¡∑ ¿_S<w Fæ $ ∫°u* _≈∏Ì N°æ≤ N_≈∏Ì
J¡° <bÔ°Ÿ FÙ <ıŸJ¡° _bR¡≈ Fæ $ ı°u ÎJ¡ (N<πwÙ∫) N°æ≤ ≈¿≤≈¥dÕ_bR¡≈ Fæ $ ıæŸu ≈C‹≈°u* tu*
ŸCy¿∏@ Ÿ°≤ Fæ, bæŸu FÙ Ÿ‡≈¥dÕ <bfi°„Ù ≈Ì°S°u˘ tu* ı°u Ÿ°≤R¡≈ Ÿu ¿_Sw Fæ $ <bfi°„Ù ≈Ì°S°u˘
J¡° <bfi°„ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ı°u N<bfi°„Ù_bR¡≈ Ÿu ¿_Sw ≤Fw° Fæ $ Ÿ‡≈¥dÕ b_wCN°u* J¡° ≈®Ã∫s
J¡≤fiub°ÔÙ b¨<W∫°u* tu* ≈®J¡°„R¡≈ Ÿu ¿_Sw F°uw° F…N° ˚Ù „C•Ô b˜ tu* ¿_Sw „C•Ôw° J¡∑
fi°o˘ b¨<W<bT∫ÃbR¡≈ Ÿu y¨FÙw fiFÙ* F°uw°, ı°u b°yg N°<Ì o¿∏B∫°u* Ÿu ≤<Fw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d t¥J¡
Ju¡ ŸÂ„ F°uw° F…N° ˚Ù Ÿ‡≈¥dÕ b°<d∫°u* J¡∑ ≈®b¨<W tu* J¡°≤d F°ufiu Ÿu t¥J¡ fiFÙ* Fæ, ı°u tfiR¡≈
<bJ¡°≤ Ÿu ≤<Fw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈°T°d Ju¡ wCv∫ F°uw° F…N° ˚Ù t∏w° (tfifi<J®¡∫°J¡°≤Ù) Fæ, ı°u
<fiÃ∫w¨›w F°uw° F…N° ˚Ù ˚sd J¡≤w° Fæ, ı°u <J®¡∫°wÙw F°uw° F…N° ˚Ù J¡w°Õ Fæ, N*y≤<Fw F°ufiu
≈≤ ˚Ù Ÿ‡≈¥dÕ Ô°uy°u* Ju¡ N*y FÙ <ıŸJu¡ N*y Fæ*, NwÎb <ıŸJ¡∑ Fı°≤°u* ˚Cı°Î≥ Fæ* N°æ≤ Fı°≤°u*
fiu` N°<Ì Fæ* $ <ıŸJu¡ „≤Ù≤ J¡° JC¡~> ˚Ù y™>fi fiFÙ* Fæ, <k¡≤ ˚Ù <ıŸfiu oŸ ıywg J¡°u ∆∫°›w J¡≤
≤•©° Fæ $ ı°u o¿∏B∫fÔ Ÿu <bFÙfi Fæ, <k¡≤ ˚Ù Ÿ‡≈¥dÕ o¿∏B∫∆∫°≈°≤ J¡≤w° Fæ, ı°u tfifi„¥∏∫
Fæ, <k¡≤ ˚Ù ∫u ≈®<Ÿ] ıyBq≈ J¡°≤Ùy¿≤∫°≥ <ıŸJ¡∑ J¨¡<w∫°≥ Fæ*, ı°u <J¡ tfiJu¡ <ffi° fiFÙ* F°u
ŸJ¡wÙ $ <ıŸJu¡ NÌ„Õfi Ÿu ˚®tı<fiw ŸaŸ°≤R¡≈Ù Ÿ≈Õ J¡∑ ˚Ù<w∫°≥ F°uwÙ Fæ, <ıŸJ¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤
F°ufiu ≈≤ Ÿ‡≈¥dÕ ˚b˚Ù<w∫°≥ ª°≤°u* <Ì„°N°u* tu* ˚°y ı°wÙ Fæ* $ ıæŸu ÌÙ≈J¡ Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ fi°ˆ
N°<Ì <J®¡∫°Î≥ F°uwÙ Fæ*, bæŸu FÙ N≈¿≤¿h~>∏fi ≈®J¡°„R¡≈ NwÎb Ÿ°sÙR¡≈ <ıŸ J¥¡¸>_S Ju¡
≤Fwu _≈∏Ì≈¥bÕJ¡ <ªWªu‹¸>°Î≥ ≈®b¨W F°uwÙ Fæ* $ ıæŸu ŸtCB Ÿu w≤*yŸt¥F˚¥w fnÙ fnÙ ÔF≤u*
<fiJ¡ÔwÙ Fæ*, bæŸu FÙ <ıŸŸu |¸>-≈¸>°J¡°≤ ŸæJ¡n°u* Fı°≤°u* ≈Ì°SÕ ≈®b¨W F°uwu Fæ*, ıæŸu J¡n°,
f°ı¥f∏Ì, Ju¡∫¥≤ wS° fi¥≈C≤°u* Ÿu fiJ¡° J¡°≤d ŸCbdÕ N∏∫-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ≈®<Ÿ]
„w„w ≈Ì°S°u˘ Ju¡ ˚®t Ÿu ı°u N∏∫-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ $ ı°u wCtŸu Ÿ°s°ÃJ¨¡w_bR¡≈ F°uw°
ŸyÕ - 10]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
229
F…N° ÃbBq≈ FÙ ÎJ¡ Fæ, tCHŸu Ÿ°s°ÃJ¨¡w_bR¡≈ F°uw° F…N° tBq≈ FÙ ÎJ¡ Fæ N°æ≤ N∏∫ ıfi°u*
π°≤° Ÿ°s°ÃJ¨¡w_bR¡≈ F°uw° F…N° wwg wwg R¡≈ FÙ ÎJ¡ Fæ wS° ı°u NI°w_bR¡≈ F°uw° F…N° fi
ÃbBq≈ Fæ, fi tBq≈ Fæ N°æ≤ fi N∏∫ ıfiR¡≈ Fæ $ ıæŸu ıÔ tu* sd tu* fi‹¸> F°ufiub°ÔÙ w≤*y°u* J¡∑
≈a<•w _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ <ıŸŸu Nfi∏∫ F°uwÙ F…oÕ ˚Ù N∏∫-ŸÙ, ≈¨SJg¡ fi F°uwÙ F…oÕ ˚Ù
≈¨SJg¡-ŸÙ, ≈®Stw# <Ÿ] F…oÕ ˚Ù Ã≈∏fi F…oÕ-ŸÙ ∫F <bfi°„„ÙÔ Âÿ∫≈≤‡≈≤° _kC¡¿≤w F°uwÙ
Fæ $ <ıŸŸu J¡°Ô Ju¡ ~># ˚°b<bJ¡°≤, Âÿ∫ J¡∑ Âÿ∫w° wS° o‹¸>≈®°<›w Îba N<fi‹¸> ≈¿≤F°≤<bT∫J¡
<b<b@ tfi°u≤S F°uwu Fæ*, ∫u wÙfi <ıŸJ¡∑ ÌÙ<›w Ÿu ıywg Ju¡ ≈®J¡°„R¡≈ FÙ Fæ*, ŸŸu N∏∫ JC¡~>
fiFÙ* Fæ $ Fu ≤°t, N°≈ <J®¡∫°, R¡≈, ≤Ÿ, y∏@, „ÆÌ, _≈„Õ, ªuwfi J¡°u ∫Ã_bR¡≈ F°uJ¡≤ ı°fiwu
F°u, bF <ªBq≈ ˚Ù bFÙ Fæ N°æ≤ ¿ıŸŸu ı°fiwu F°u, bF ˚Ù bFÙ Fæ $ B‹¸>°, Ì„Õfi N°æ≤ Âÿ∫ Ju¡
tº∫ tu* Ÿ°sÙR¡≈ Ÿu ı°u ¿_Sw Fæ $ _b°Ãt˚¥w ŸJ¡°u ÎJ¡°y® tfi Ÿu ≈°<@∫°u* Ÿu ≈¨SJg¡ J¡≤Ju¡
Fu Ÿ°@°u N°≈ Ÿt<HÎ $$56-75$$
oŸ ≈®J¡°≤ wwg N°æ≤ Ãba ≈Ì°SÕ J¡° <fiÌuÕ„ J¡≤ N∏w tu* b°•∫°SÕ J¡° <fiÌuÕ„ J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tıÙ, ı∏t N°æ≤ ı≤° Ÿu ≤<Fw, Nfi°<Ì, <fiÃ∫, t*yÔt∫, <fitÕÔ, Nt°u|, ŸfJu¡
b∏ÌfiÙ∫, N<fi∏Ω, Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ‡f∏@°u* Ÿu ≤<Fw, Ÿ‡≈¥dÕ J¡°≤d°u* Ju¡ J¡°≤d, NfiC˚bR¡≈Ù
<bÿb°ÃtJ¡ Ÿ°sÙR¡≈ ı°u f®Ê Fæ, bFÙ wCt F°u (c) $$76$$
fi°æb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ÌŸb°≥ ŸyÕ
≈¥b°uÕ•w f®ÊÔsd tu* <b≤°u@ J¡∑ -ŸÙ Ÿa˚°bfi° J¡≤ ŸJu¡ ≈¿≤F°≤ π°≤°
•w f®Ê-Ôsd Ju¡ w°Ã≈∫Õ J¡° bdÕfi $
tF°≈®Ô∫ tu* ı°u ŸBq≈ JC¡~> Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ, "bF fi wuı Fæ N°æ≤ fi wt Fæ' oÃ∫°<Ì
<b”] _bR¡≈ J¡°u NŸa˚°<bw ŸtHJ¡≤ b<Ÿ‹™>ıÙ J¡∑ <•w Ju¡ w°Ã≈∫Õ J¡°u ı°fifiu Ju¡ <ÔÎ
ßCJ¡ ZÙ≤°tª∏BıÙ Ì°ufi°u* tu* Ÿu ÎJ¡ NSÕ J¡∑ Ÿa˚°bfi° J¡≤wu F…Î ≈®ÿfi J¡∑ ˚¥<tJ¡° f°≥@wu Fæ* $
ZÙ≤°tıÙ fiu J¡F° # tF°≈®Ô∫ F°ufiu ≈≤ ı°u ∫F "Ÿwg' Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ, bF N°J¡°≤≤<Fw
Fæ, oŸtu* w°u Ÿa„∫ FÙ fiFÙ* Fæ, Ôu<J¡fi bF „¥∏∫ fiFÙ* Fæ, ∫F Jæ¡Ÿu ? bF ≈®J¡°„ _bR¡≈ fiFÙ*
Fæ, ∫F Jæ¡Ÿu ? wt°uR¡≈ fiFÙ* Fæ, ∫F Jæ¡Ÿu ? fi ˚°_b≤ FÙ Fæ, ∫F Jæ¡Ÿu ? wS° fi <ªBq≈ FÙ
Fæ, ∫F Jæ¡Ÿu ? NSb° bF ıÙb Jæ¡Ÿu fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, bF fC<]w[b Jæ¡Ÿu fiFÙ* Fæ NSb° tfi
Jæ¡Ÿu fiFÙ* Fæ, bF Jæ¡Ÿu JC¡~> fiFÙ* Fæ N°æ≤ Jæ¡Ÿu Ÿf JC¡~> Fæ, N°≈J¡∑ oŸ bªfi˚*yÙ Ÿu tu≤u tfi
tu* t°uF-Ÿ° Ã≈∏fi F°u y∫° Fæ $$1-4$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈fiu
c "J¡°≤da J¡°≤d°fi°tg' oŸŸu wÃ≈Ì Ju¡ b°h∫ NSÕ J¡° <fiÌuÕ„ Fæ, "Nıtı≤0' ∫F°≥ Ÿu ÔuJ¡≤
"ŸJ¡ÔJ¡Ôfi„¥∏∫tg' wJ¡ wÃ≈Ì Ju¡ Ô‚∫ NSÕ J¡° <fiÌuÕ„ Fæ $ "<bÿba buÌfitg' Ÿu wÙfi°u* Nb_S°N°u*
Ju¡ B˝¨>w°R¡≈ Ãba≈Ì Ju¡ b°h∫ NSÕ J¡° <fiÌuÕ„ Fæ N°æ≤ "NbuΩa buÌfitg' Ÿu buΩ wÙfi°u* Nb_S°N°u* Ÿu
<fitCÕ•wÃbR¡≈ Ãba≈Ì Ju¡ Ô‚∫ NSÕ J¡° <fiÌuÕ„ Fæ $
230
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
tu≤u N°„∫ J¡°u ™>ÙJ¡ fi ŸtH J¡≤ ∫F ≈®ÿfi <J¡∫° Fæ, NwÎb ∫F <bTt (¸>u»°) ≈®wÙw F°u
≤F° Fæ $ ıæŸu Ÿ¥∫Õ N≈fiu _b˚°<bJ¡ ≈®J¡°„ Ÿu ≤°<` Ju¡ N∏@J¡°≤ J¡°u <bfi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ,
bæŸu FÙ tæ* ˚Ù N≈fiu N<˚≈®°∫ Ju¡ Ìg|°¸>fi π°≤° N°≈Ju¡ Ÿ∏ÌuF J¡°u <~>∏fi-<˚∏fi J¡≤ Ìuw°
F¥≥ $ bß ZÙ≤°tıÙ, tF°≈®Ô∫ F°ufiu ≈≤ ı°u Ÿwg Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ, bF b柰 „¥∏∫ fiFÙ* Fæ,
ı柰 <J¡ N°≈ ŸtHwu Fæ*, oŸÙ J¡°u tæ* J¡Fw° Fq≥, N°≈ º∫°fi ÌuJ¡≤ ŸC<fiÎ $ ıæŸu fi y»Ù yoÕ
≈®<wt° ©‡˚u tu* ¿_Sw ≤FwÙ Fæ, bæŸu FÙ ∫F <bÿb Ÿtu* ¿_Sw Fæ, Nw# bF „¥∏∫ fiFÙ* Fæ $
˚°b ∫F <J¡ ıæŸu ©‡˚u tu* fi y»Ù yoÕ ≈®<wt° J¡∑ ©‡˚u J¡∑ ŸW° Ÿu N<w¿≤•w ŸW° fi F°ufiu
Ÿu ©‡˚u J¡∑ ŸW° Ÿu FÙ bF ¿_Sw ≤FwÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ıf <J¡ bF ©‡˚u tu* fiFÙ* y»Ù yoÕ,
wf ˚Ù Ÿtu* ŸJ¡∑ ¿_S<w J¡° <bfi°„ fiFÙ* F°uw° $ oŸÙ ≈®J¡°≤ ∫F ≈®ªC≤ ˚°uy°u* Ÿu ≈¥dÕ
ıywg-fi°t J¡° ≈®≈aª ∆∫bF°≤w# ŸÃ∫ N°æ≤ ≈≤t°SÕw# NŸÃ∫ ˚Ôu FÙ F°u, oŸtu* Ft°≤°
N°y®F fiFÙ* Fæ, ≈≤ <ıŸ N<@‹™>°fi tu* oŸJ¡° ˚°fi F°uw° Fæ, bF°≥ ≈≤ oŸJ¡∑ „¥∏∫w° fiFÙ*
Fæ, J¡°≤d <J¡ „¥∏∫ J¡° fi w°u N°≤°u≈ F°u ŸJ¡w° Fæ N°æ≤ fi bF N<@‹™>°fi FÙ F°u ŸJ¡w° Fæ $
ıæŸu bF ©‡˚°, <ıŸtu* <J¡ ≈®<wt° fiFÙ* y»Ù yoÕ Fæ, ≈®<wt°„¥∏∫ fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ f®Ê ˚Ù
ıywg„¥∏∫ fiFÙ* Fæ $ <„v≈Ù Ju¡ J¡°æ„Ô Ÿu ≈®Ã∫uJ¡ ©‡˚u tu* ≈®<wt° J¡∑ N<˚∆∫<•w F°u ŸJ¡wÙ
Fæ, Nw# <ıŸtu* ≈®<wt° fiFÙ* ©°uÌÙ yoÕ, bF ©‡˚° ≈®<wt°„¥∏∫ fiFÙ* J¡F° ı° ŸJ¡w°, Nw#
wÃ≈Ì (f®Ê) ıywg Ÿu „¥∏∫ fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Sfi ™>ÙJ¡ FÙ Fæ $$5-9$$
∫<Ì J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u <J¡ Ÿ Ÿt∫ ∫<Ì ıywg J¡° N¿_wÃb Fæ, w°u bF ≈®Ô∫J¡°Ô fiFÙ*
J¡F° ı° ŸJ¡w° $ ∫<Ì ıywg J¡° N¿_wÃb fiFÙ* Fæ, w°u „¥∏∫w° ≈®°›w FÙ F°u yoÕ, oŸ ≈®J¡°≤ Ÿu
Ÿ[b N°æ≤ NŸ[b Ju¡ ∆∫°|°w J¡°u ‹¸>°∏w π°≤° F¸>°wu Fæ* $
ıæŸu „°∏w (<bs°u˚ „¥∏∫-NªaªÔ) ıÔ tu* ÔÙfi bÙ<ªJ¡∑ (ÔF≤ J¡∑) fi w°u ŸW° Fæ N°æ≤
fi NŸW° Fæ NS°Õwg Ÿtu* fi bÙ<ª Fæ, ∫F J¡F ŸJ¡wu Fæ* N°æ≤ fi fiFÙ* Fæ, ∫F J¡F ŸJ¡wu Fæ*, bæŸu
FÙ f®Ê tu* ÔÙfi ∫F ıywg ˚Ù fi „¥∏∫ Fæ N°æ≤ fi N„¥∏∫ Fæ, NS°Õwg N<fibÕªfiÙ∫ Fæ, NSb° „¥∏∫
N°æ≤ N„¥∏∫ Ì°ufi°u* J¡v≈fi°N°u* Ju¡ N<@‹™>°fi ≈≤t°SÕ b_wC (f®Ê) J¡°u ≈®°›w F…N° Fæ $$10$$
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ ©‡˚u tu* ≈®<wt° Ju¡ Ÿt°fi ≈®Ô∫J¡°Ô tu* ıywg Fæ, w°u ŸJu¡ <bT∫ tu*
b°<Ì∫°u* J¡°u Ÿa„∫ •∫°u* F°uw° Fæ, _w‡˚ J¡∑ ≈®<wt° Ju¡ <bT∫ tu* w°u <J¡ŸÙ J¡°u Ÿ∏ÌuF fiFÙ*
F°uw° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≈un J¡°u ªÙ≤ J¡≤ ffi°∫u y∫u ©‡˚u tu* ≈®<wt° J¡° <fit°Õd F°u ŸJ¡w° Fæ, J¡°≤d <J¡ ıF°≥
<„v≈Ù N≈fi° <„v≈ J¡≤u, ÎuŸ° _S°fi, <Ìfi N°<Ì J¡°Ô wS° fŸCÔ° N<Ì Ÿ˚Ù ≈J¡≤d bF°≥
<bΩt°fi Fæ*, NwÎb ©‡˚u tu* ≈®<wt° J¡∑ ŸW° J¡∑ Ÿa˚°bfi° J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ Fæ, <J¡∏wC Nfi∏w
(Ìu„w#, J¡°Ôw# N°æ≤ ≈¿≤t°dw# N≈¿≤¿h~>∏fi ∫°fiÙ Ìu„, J¡°Ô ≈¿≤t°d- ofi wÙfi ≈®J¡°≤
Ju¡ ≈¿≤h~>uÌ°u* Ÿu ≤<Fw) f®Ê tu* •w Ÿ°ty®Ù J¡° ŸbÕS° N˚°b Fæ, Nw# ≈®Ô∫J¡°Ô tu* ıywg
J¡∑ ŸW° Ju¡ <bT∫ tu* b°<Ì∫°u* J¡°u Ÿ∏ÌuF F°uw° Fæ $$11$$
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ •w ≈®J¡°≤ Ÿu Ì°ufi°u* tu* ∫<Ì Ÿt°fiw° fiFÙ* Fæ, w°u _w‡˚≈®<wt° J¡°
ŸyÕ - 10]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
231
‹¸>°∏w Jæ¡Ÿu <Ì∫° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≈¥b°uÕ•w _w‡˚≈®<wt° N°<Ì "f®Ê tu* ıywg J¡∑ ŸW° Fæ' oŸ ÎJ¡ Na„ Ÿu (ŸJ¡∑ ŸW° Ju¡
N¿_wÃbR¡≈ Na„ Ÿu) Âÿ∫ Fæ*, Nw# ŸÙ Na„ tu* ≈t°fi Fæ*, ŸbÕS° ‹¸>°∏w fiFÙ* $ ˚°b ∫F
<J¡ ıæŸu ©‡˚u tu* ≈®<wt° J¡∑ ŸW° Fæ, bæŸu FÙ f®Ê tu* ıywg J¡∑ ŸW° Fæ, Ju¡bÔ oŸÙ Na„ tu*
_w‡˚≈®<wt° J¡° ‹¸>°∏w Fæ, N∏∫ Na„°u* tu* fiFÙ* $$12$$
≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu f®Ê tu* ıywg J¡∑ ŸW° ˚Ôu FÙ F°u, <J¡∏wC ıywg J¡∑ Ã≈<W N°æ≤ <bfi°„
J¡∑ ı°u <J¡ ≈≤_≈≤ <b≤°u@Ù Fæ*, Ÿtu* ÎJ¡ FÙ J¡°Ô tu* ŸW° Jæ¡Ÿu t°fiÙ ı° ŸJ¡wÙ Fæ ? oŸ ≈®J¡°≤
„aJ¡° J¡≤ ıywg Ju¡ Ì∫ N°æ≤ <bfi°„ J¡∑ fiJu¡ @tÙÕ ıywg Ÿu N<w¿≤•w ŸW° fiFÙ* t°fiÙ yoÕ
Fæ, oŸ<ÔÎ fiJ¡∑ @<tÕŸW° Ÿu ≈¨SJg¡ ŸW° Ju¡ (@tÙÕ Ÿu ≈¨SJg¡ ŸW° Ju¡) <fi≤°Ÿ Ju¡ <bT∫ tu*
Ÿa˚°bfi° FÙ fiFÙ* Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
b°_wb tu* ∫F ıywg ≈≤f®Ê Ÿu fi J¡˚Ù <Ìw F°uw° Fæ N°æ≤ fi Ÿtu* N_w J¡°u ≈®°›w F°uw°
Fæ, Ju¡bÔ ŸÌgf®Ê FÙ ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu N≈fiu _bR¡≈ tu* ¿_Sw Fæ $$13$$
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ ∫<Ì „¥∏∫ fiFÙ* Fæ, w°u "fi°uÌu<w', "fi „°‡∫<w' oŸ ≈®J¡°≤ „¥∏∫°SÕJ¡
fi√g Ÿu ŸJ¡° vÔu© Jæ¡Ÿu <J¡∫° ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ŸJ¡∑ ı°u „¥∏∫R¡≈ Ÿu J¡v≈fi° J¡∑ ı°wÙ Fæ, bF N„¥∏∫ J¡∑ N≈us° Ÿu Fæ N°æ≤ „¥∏∫ J¡∑
N≈us° N„¥∏∫ J¡∑ J¡v≈fi° Fæ $ ∫<Ì Ju¡bÔ ÎJ¡t°` „¥∏∫ ∫° N„¥∏∫ FÙ F°uw°, w°u „¥∏∫ N°æ≤
N„¥∏∫ J¡∑ J¡v≈fi° FÙ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wÙ ? ˚°b ∫F <J¡ ≈®<w∫°uyÙ tu* (<ıŸJ¡° N˚°b J¡F°
ı°w° Fæ bF ≈®<w∫°uyÙ Fæ) N„¥∏∫w° J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤ Ÿ J¡¿v≈w N„¥∏∫w° J¡∑ N≈us° Ÿu
N∏∫ b_wC tu* ŸJ¡∑ „¥∏∫w° (N˚°b) J¡∑ J¡v≈fi° F°uwÙ Fæ N°æ≤ J¡¿v≈w „¥∏∫w° J¡∑ N≈us°
Ÿu ≈®<w∫°uyÙ tu* N„¥∏∫w° J¡∑ J¡v≈fi° F°uwÙ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ <ıfiJ¡∑ J¡v≈fi° ≈≤_≈≤ Ÿ°≈us Fæ,
ÎuŸÙ „¥∏∫w° N°æ≤ N„¥∏∫w° F°u FÙ Jæ¡Ÿu ŸJ¡wÙ Fæ* ?$$14$$
oŸ ≈®J¡°≤ "fi „¥∏∫a J¡StuwÃ_∫°wg' oÃ∫°<Ì Ÿu •w ≈®St ≈®ÿfi J¡° Ÿt°@°fi J¡≤ Nf "fi
≈®J¡°„# J¡Sa ˚buÌg' oÃ∫°<Ì Ÿu •w ÌqŸ≤u ≈®ÿfi J¡° Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
ıÔR¡≈ o∏@fi Ju¡ ∫° ≈°<SÕb o∏@fi Ju¡ ∆∫∫ Ÿu ˚°æ<wJ¡ Ÿ¥∫Õ, N<Àfi, ª∏Bt°, w°≤° N°<Ì
Ju¡ ≈®J¡°„ J¡° Ÿa˚b Fæ, <J¡∏wC N∆∫∫ f®Ê tu* bF ≈®J¡°„ Jæ¡Ÿu ? $$15$$ oŸÙ<ÔÎ "fi ≈®J¡°„#'
J¡F° Fæ $ oŸŸu "bF Jæ¡Ÿu ˚°_b≤ fiFÙ* Fæ ?' oŸ ≈®ÿfi J¡° ˚Ù Ÿt°@°fi F°u y∫° $
Nf "J¡Sa b° fi wt°uR¡≈tg' ? oŸ w¨wÙ∫ ≈®ÿfi J¡° Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
Ÿ¥∫Õ N°<Ì tF°˚¥w°u* Ju¡ N˚°b Ÿu wt Ã≈∏fi F°uw° Fæ $ ≈¨<SbÙ N°<Ì tF°˚¥w°u* Ju¡ ≈®J¡°„
J¡° <b≤°u@Ù F°uw° F…N° bF ÌqŸ≤u Ju¡ ≈®J¡°„ Ÿu ≈®J¡°<„w F°ufiub°Ôu ≈¨<SbÙ N°<Ì tu* FÙ J¡F° ı°
ŸJ¡w° Fæ NS°Õwg "wt' ∫F ∆∫bF°≤ ≈¨<SbÙ N°<Ì tu* FÙ F°uw° Fæ $$16$$
_b≈®J¡°„ f®Ê tu* wt J¡∑ ¿_S<w J¡Ì°<≈ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $ oŸ<ÔÎ "fi wt#' J¡Sfi <ªw
FÙ Fæ $ ∫F°≥ ≈≤ "wC' „ÆÌ t°∫°R¡≈Ù wt J¡∑ ∆∫°b¨<W Ju¡ <ÔÎ Fæ $
f®Ê J¡∑ _b≈®J¡°„w° J¡∑ NfiC˚b Ÿu <Ÿ<] J¡≤wu Fæ* $
232
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
<ªÌ°J¡°„R¡≈Ù oŸ f®Ê J¡° ≈®J¡°„ _b°fiC˚bæJ¡y°uª≤ Fæ, NS°Õwg f®Ê Ju¡ ≈®J¡°„ Ju¡ <ÔÎ
N∏∫ Ÿ°@fi J¡∑ N°bÿ∫J¡w° fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC bF Ju¡bÔ _b°fiC˚b Ÿu FÙ F°uw° Fæ $ ı°u Ÿb°Õ∏w≤
N°Ãt° Fæ, ŸJ¡° bFÙ NfiC˚b J¡≤ ŸJ¡w° Fæ, N∏∫ fiFÙ* $ ∫Ω<≈ fC<] N°<Ì J¡° NfiC˚b N∏∫
Ÿu F°uw° Fæ, wS°<≈ ı°u fC<] N°<Ì J¡° N°∏w≤ Fæ, ŸJ¡° bFÙ NfiC˚b J¡≤ ŸJ¡w° Fæ, ŸJu¡
<ÔÎ N≈fiu Ÿu N<w¿≤•w NfiC˚b J¡∑ N≈us° fiFÙ* J¡≤w° $$17$$
N∏∫S° Nfib_S°Ì°uT ≈®°›w F°uy°, ∫F NSÕ Fæ $
ÌqŸ≤u N°æ≤ wÙŸ≤u ≈®ÿfi Ju¡ W≤ J¡° ı°u ≈≈°Ìfi <J¡∫° y∫°, ŸÙJ¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ı≤° N°æ≤ t≤d Ÿu b<ıÕw ∫F ≈≤t ≈Ì wt N°æ≤ ≈®J¡°„ Ÿu „¥∏∫ Fæ, ∫F
f°w •w ≈®J¡°≤ Ÿu ı°fifiÙ ª°<FÎ $ @fiR¡≈Ù ıywgŸW° Ju¡ J¡°u„y¨F (@fi°y°≤) R¡≈Ù f®Ê
J¡°u N°≈ N°J¡°„ Ju¡ tº∫ Ju¡ Ÿt°fi FÙ _bh~> ı°<fiÎ $$18$$ ıæŸu <fvb (fuÔ) k¡Ô N°æ≤
<fvb-k¡Ô Ju¡ Ì≤ tu* JC¡~> ˚Ù N∏w≤ fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ f®Ê N°æ≤ ıywg tu* w<fiJ¡ ˚Ù <˚∏fiw°
fiFÙ* Fæ $ ıæŸu ıÔ Ju¡ N∏Ì≤ w≤*y N°æ≤ <t\>Ù Ju¡ N∏Ì≤ |n° Fæ, bæŸu FÙ <ıŸ f®Ê tu* ıywg J¡∑
ŸW° Fæ, bF „¥∏∫ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ $$19,20$$
∫<Ì J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u <J¡ ıÔ Ju¡ N∏Ì≤ ¿_Sw ≈¨<SbÙ N≈fiu N°@°≤ ıÔR¡≈ fiFÙ* Ìu©Ù
ı°wÙ N°æ≤ |nu N°<Ì Ju¡ N∏Ì≤ ¿_Sw ıÔ N≈fiu N°@°≤˚¥w |¸> N°<ÌR¡≈ fiFÙ* Ìu©° ı°w°,
<k¡≤ f®Ê Ju¡ N∏Ì≤ ¿_Sw ıywg FÙ N≈fiu N°@°≤ f®ÊR¡≈ Jæ¡Ÿu ?
N°≈fiu ı°u ≈¨<SbÙ, ıÔ N°<Ì Â‹¸>°∏wR¡≈ Ÿu ≈¿_Sw <J¡∫u Fæ*, bu Ÿt fiFÙ* Fæ*, <J¡∏wC
<bTt Fæ*, •∫°u*<J¡ bu ŸÌ° Ÿ°J¡°≤ FÙ <Ì©°oÕ Ìuwu Fæ* N°æ≤ f®Ê N°J¡°„ŸÂ„ <fi≤°J¡°≤ Fæ,
<fi≤°J¡°≤ f®Ê Ju¡ N∏Ì≤ <bÔÙfi ∫F ıywg f®Ê Ju¡ ŸÂ„ FÙ <fi≤°J¡°≤ Fæ $$21$$
•w NSÕ J¡°u FÙ _≈‹¸> J¡≤wu Fæ* $
oŸ<ÔÎ N°J¡°„ Ÿu ˚Ù <fitÕÔ <ªÌ°J¡°„ f®Ê ı柰 <fi≤°J¡°≤ Fæ, b柰 FÙ <fi≤°J¡°≤
ŸJu¡ N∏Ì≤ <_Sw "ıywg' „ÆÌ J¡° NSÕ˚¥w Âÿ∫ ≈®≈aª ˚Ù Fæ $ ıæŸu <tª°Õ ©°fiub°Ôu ≈C”T
Ju¡ <ffi° <tªuÕ Ju¡ N∏Ì≤ <bΩt°fi wÙ‚dw° (J¡±C>bu≈fi) J¡° ≈¿≤I°fi fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, bæŸu
FÙ <ªÌ°J¡°„ tu* Âÿ∫w° Ju¡ ¿ffi° <ª∏t°`w° J¡° I°fi fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ ˚°b ∫F <J¡ ∫Ω<≈
Âÿ∫ Ÿu N<w¿≤•w FÙ ŸÃ∫ (<ª∏t°`) Ì„ÕfiR¡≈ Ÿu (Ÿ°sÙR¡≈ Ÿu) ≈®<Ÿ] Fæ, wS°<≈ Âÿ∫
J¡° N˚°b F°ufiu ≈≤ bF Ì„ÕfiÃb∆∫bF°≤ Ju¡ ∫°uÀ∫ FÙ fiFÙ* F°uw° $ oŸ<ÔÎ <ªÌ°ÃtJ¡ f®Ê
tu* ªuÃ∫ Ÿu (Âÿ∫ Ÿu) N<w¿≤•wR¡≈ <ªwg F…N° ˚Ù N<ªwg FÙ Fæ $ <ªÌg N°æ≤ N<ªwg ≈≤_≈≤
Ÿ°≈us Fæ*, N<ªwg Ju¡ ŸbÕS° N˚°b tu* <ªwg ˚Ù N<ªwg FÙ Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ ıywg J¡° Ô∫
F°ufiu ≈≤ <ªwg J¡∑ ıy<πT∫w°R¡≈ <ªW° <fib¨W F°u ı°wÙ Fæ, NwÎb ≈®Ã∫y°Ãt° tu* <ªÌg
N°<Ì „ÆÌ Ôsd° Ÿu ≈®b¨W F°uwu Fæ* $ ∫F ıyW° ˚Ù bæŸu FÙ Fæ, ˚°b ∫F <J¡ ıæŸu ıywg
J¡° Ô∫ F°ufiu ≈≤ <ªwg J¡∑ ıy<πT∫w°R¡≈ <ªWw° <fib¨W F°u ı°wÙ Fæ $ bæŸu FÙ
<ªÌg<bT∫J¡ÃbR¡≈ ıywJ¡∑ ıyW° ˚Ù <fib¨W F°u ı°wÙ Fæ $ f°fl |¸>, ≈¸> N°<Ì <bT∫
wS° N°U∫∏w≤ ŸC©, Ì…#© N°<Ì f®Êt°`_bR¡≈ F°uufiu Ju¡ J¡°≤d f®Êt∫ FÙ Fæ*, ŸŸu
ŸyÕ - 10]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
233
<˚∏fi fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ ∫S°<_Sw, ŸCTC<›wR¡≈ N°æ≤ wC∫ÕR¡≈ (c) Ÿ‡≈¥dÕ <bÿb f®ÊR¡≈
FÙ Fæ $ oŸ<ÔÎ Ÿ‡≈¥dÕ Ÿa_J¡°≤°u* J¡° J¡°uTR¡≈ ŸCTC›w°ÃtJ¡ ∫°uyÙ Ô°æ<J¡J¡ ∆∫bF°≤ J¡≤w°
F…N° ˚Ù Ÿa_J¡°≤≤<Fw f®Ê FÙ Fæ $$22-26$$
N°J¡°≤≤<Fw f®ÊR¡≈ Ÿu Ÿ°J¡°≤ ıywg J¡∑ ŸW° Jæ¡Ÿu Fæ, ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤ ıæŸu <b<˚∏fi
N°J¡°≤b°ÔÙ ÔF≤°u* J¡∑ ÎJ¡°J¡°≤ ıÔR¡≈Ÿu <_S<w Fæ, bæŸu FÙ Ÿ°J¡°≤ ıywg J¡∑ <fi≤°J¡°≤
f®ÊR¡≈Ÿu <_S<w tu* J¡°uoÕ <b≤°u@ fiFÙ* Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu <fiÿªÔ („°∏w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈®Ÿ∏fi) N°J¡°≤b°Ôu ıÔ tu* ªaªÔ°J¡°≤ fnÙ ÔF≤u*
<bΩt°fi ≤FwÙ Fæ*, bæŸu FÙ N°J¡°≤≤<Fw f®Ê tu* ∫F <bÿb <fi≤°J¡°≤R¡≈ Ÿu <_Sw Fæ* $$27$$
oŸ ≈®J¡°≤ ≈°<@˚¥w ıywg J¡° J¡°≤d Ÿu N≈¨S•Ãb J¡Fwu Fæ* $
ı°u ≈¥dÕ f®Ê Ÿu N°æ≈°<@J¡ ˚uÌ π°≤° ıÙbR¡≈ Ÿu Ã≈∏fi F°uw° Fæ, bF ≈≤t°SÕw# ≈¥dÕ FÙ Fæ
N°æ≤ ı°u ≈¥dÕ Fæ, bF <fi≤°J¡°≤ Fæ, •∫°u*<J¡ Ÿ°J¡°≤ ≈¥dÕ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$28$$
„aJ¡° # ∫<Ì bF ≈¥dÕ Fæ, w°u ıÙbR¡≈ Ÿu •∫°u* ≈®wÙw F°uw° Fæ ?
Ÿt°@°fi # ı°u bF <bÿbR¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ, bF Ÿfiu N≈fiu _bR¡≈ Ô°˚R¡≈ ≈®∫°uıfi
J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ <Ì©Ô°∫° Fæ $ J®¡t„# N<@J¡°≤Ù Ju¡ „≤Ù≤ J¡∑ ≈®°<›w Ÿu N≈fiu w[b Ju¡
Ÿ°s°ÃJ¡°≤ π°≤° NI°fiŸu <w≤°u<Fw N≈fiu _bR¡≈ Ju¡ Ô°˚ Ju¡ <Ô∫u bF ıÙb˚°bŸu ≈®wÙw
F°uw° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $
≈¥dÕ Ÿu ≈¥dÕ FÙ N°<b˚¥Õw F°uw° Fæ, ≈¥dÕ tu* <_Sw bF ≈¥dÕ FÙ Fæ, Nw# <bÿb Ã≈∏fi FÙ fiFÙ*
F…N° N°æ≤ ı°u Ã≈∏fi F…N° Fæ bF wÃ_bR¡≈ f®Ê FÙ Fæ $ ªuÃ∫ J¡° (Âÿ∫ J¡°) Ÿa˚b fi F°ufiu Ÿu
Ÿ <ªÌg|fi N°fi∏Ì tu* ıywg„ÆÌ°SÕw° ("ıywg' „ÆÌ J¡° NSÕ) ÎJ¡≤Ÿ F°u yoÕ, ≈¨SJg¡ fiFÙ*
≤FÙ, ıf N°_b°Ì Ôufiub°Ô° FÙ fiFÙ* Fæ, wf <tªuÕ tu* J¡±C>bu≈fi J¡∑ •∫° Ÿa˚°bfi° ? NS°Õwg bF
fiFÙ* Ju¡ f≤°f≤ Fæ $ Âÿ∫ ≈®≈aª Ju¡ f®Ê tu* ÎJ¡≤Ÿ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d FÙ f®Ê tu* <ªW°, ªuÃ∫w° N°<Ì
ŸbÕS° NŸÃ∫ F°uwu F…Î ˚Ù ŸÃ∫-Ÿu ≈®wÙw F°uwu Fæ* $ oŸ ≈®J¡°≤ ≈°<@J¡° N˚°b F°ufiu ≈≤
≈®<w<f‡f˚¥w ıÙb J¡∑ ≈®<w<f‡f∫°uÀ∫w° J¡F°≥ ? ıf ≈°<@ F°u N°æ≤ Ÿtu* ≈®<w<f‡f ≈nu wf
≈®<w<f‡f˚¥w ıÙb˚°b J¡∑ ŸW° F°u, ≈°<@ FÙ ıf fiFÙ* Fæ, wf ≈®<w<f‡f˚¥w ıÙb˚°bw°
f®Ê tu* J¡F°≥ ? Nw# bF ıÙb ˚Ù fiFÙ* Fæ, ∫F J¡Sfi <ªw FÙ Fæ $ oŸŸu "ıÙb°u b° fi J¡Sa
˚buwg' oŸ „aJ¡° J¡° ¿fi≤°J¡≤d F…N° $$29-31$$
ıÙb NdC≈¿≤t°d ∫° tº∫t≈¿≤t°d Fæ, ≈C^∫-≈°≈ N°<Ì Ÿu Ìq<Tw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N„C<ª
Fæ N°æ≤ J¡t°ÕfiCŸ°≤ ≈®°›w <bT∫°u* J¡° ˚°u•w° Fæ, ≈≤∏wC f®Ê ŸŸu ŸbÕS° <b≈≤Ùw Fæ, Nw# bF
ıÙb Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
bF ≈≤t°dC Ÿu ˚Ù N<@J¡ Ÿ¥‚t, NÃ∫∏w Ÿ¥‚tŸu ˚Ù Ÿ¥‚t, NÃ∫∏w „C] NÃ∫∏w „°∏w
N°æ≤ N°J¡°„ Ju¡ tº∫ Ÿu ˚Ù f» J¡≤ <fitÕÔ Fæ $ Ìu„, J¡°Ô N°æ≤ ≈¿≤t°d Ÿu ŸJu¡ _bR¡≈J¡°
c N°yu J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ Ÿ°w ˚¥<tJ¡°N°u* tu* Ÿu ≈®St Ÿu Ôu J¡≤ ≈°≥ªbÙ ˚¥<tJ¡° wJ¡ ≈F…≥ªu F…Î
∫°u<y∫°u* J¡° ıywg ŸCTC›w Fæ wS° ~>™>Ù N°æ≤ Ÿ°wbÙ* ˚¥<tJ¡° tu* ≈F…≥ªu F…N°u* J¡° <bÿb wC∫Õ Fæ $
234
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
≈¿≤h~>uÌ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, NwÎb bF NÃ∫∏w <b_w¨w (ŸbÕ∆∫°≈J¡) Fæ $ ŸJ¡° fi N°<Ì Fæ, fi
tº∫ Fæ N°æ≤ fi N∏w Fæ N°æ≤ bF _b∫a ≈®J¡°„_bR¡≈ Fæ Îba ŸJ¡° ˚°ŸJ¡ ˚Ù J¡°uoÕ fiFÙ* Fæ, bF
_b≈®J¡°„ Fæ $$32,33$$
ı°u N≈fiu tu* <bT∫≈®J¡°„fiR¡≈ <ªBq≈w° J¡°u ˚Ù ŸFfi fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w°, bF NfiCJ¥¡Ô N°æ≤
≈®<wJ¥¡Ô <bT∫˚°uK¨¡ÃbR¡≈ ıÙbw° J¡°u Jæ¡Ÿu ŸFfi J¡≤ ŸJu¡y°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıF°≥ ≈≤ <ªBq≈w°J¡° FÙ Ô°˚ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, bF°≥ ≈≤ <ªWw°J¡°≤ ıÙbw° N°æ≤ b°Ÿfi°
Jæ¡Ÿu ≤F ŸJ¡wÙ Fæ* $$34$$ <ªBq≈ J¡° Ì∫ fi F°ufiu Ÿu FÙ Ÿtu* ıÙbw° Fæ FÙ fiFÙ* N°æ≤ oŸÙ
J¡°≤d fC<]w°, <ªWw°, o<∏B∫w° N°æ≤ b°Ÿfi° ˚Ù fiFÙ* Fæ $ oŸŸu "'J¡Sa fi fC<]w[ba _∫°ÃJ¡Sa
b° fi tfi°u ˚buwg ofi „aJ¡°N°u* J¡° ˚Ù <fi≤°Ÿ F…N° $$35$$
Ÿ‡≈¥dÕ ≈®ÿfi°u* J¡° Ÿt°@°fi J¡≤fiu ≈≤ k¡<Ôw NSÕJ¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
oŸ ≈®J¡°≤ tF°˚¥w-˚°æ<wJ¡ ≈Ì°S°u˘Ÿu ≈¥dÕ ˚Ù ı≤°t≤d„¥∏∫ f®Êw[b Ft°≤٠̨<‹¸> Ÿu
N°J¡°„ Ÿu ˚Ù N<@J¡ „¥∏∫ N°æ≤ <fi<bÕJ¡°≤ <_Sw Fæ $$36$$
oŸ ≈®J¡°≤ ≈®ÿfi°u* J¡° Ÿt°@°fi F°ufiu ≈≤ „aJ¡°„¥∏∫ <ªW tu* <ıŸ R¡≈ Ÿu ŸJ¡° N≈≤°us
I°fi F°u ŸJu¡, Ÿ NŸ°@°≤d R¡≈J¡°u ≈<Fª°fifiu Ju¡ <ÔÎ ZÙ≤°tª∏BıÙ <k¡≤ ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, Nfi∏w <ªÌ°J¡°≤ Ÿ ≈≤t°SÕw[bJ¡° Jæ¡Ÿ° R¡≈ Fæ ?
˚ÔÙ˚°≥<w ŸJ¡° f°u@ ≈®°›w F°ufiu Ju¡ ¿ÔÎ ŸJ¡°u tCHŸu <k¡≤ J¡<FÎ $ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° #
bß, tF°≈®Ô∫ F°ufiu ≈≤ Ÿ‡≈¥dÕ J¡°≤d°u* J¡° ˚Ù J¡°≤d N≈≤°us ≈≤tf®Ê Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ,
ŸJ¡° tæ* bdÕfi J¡≤w° Fq≥, N°≈ ŸC<fiÎ, Ÿt°<@ tu* tfi J¡° <bT∫°u* Ÿu <fi≤°u@ π°≤° b¨<W J¡° s∫
F°ufiu ≈≤ ÔJ¡<n∫°u* Ju¡ Ÿt°›w F°ufiu ≈≤ N<Àfi J¡∑ fi°o˘ tfi Ju¡ _bR¡≈ J¡° ˚Ù fi°„ J¡≤Ju¡ ı°u
fi°t-R¡≈-„¥∏∫ _b≈®J¡°„ ŸBq≈ Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ, bFÙ Ÿ ≈≤t°SÕ b_wC J¡° R¡≈ Fæ $
<fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ Ju¡ N°≤‡˚ tu* Âÿ∫ ıyw J¡∑ ŸW° fiFÙ* ≤FwÙ, Âÿ∫ Ju¡ N˚°b Ÿu B‹¸>° ˚Ù
<bÔÙfi F…Î J¡∑ fi°o˘ ≈®wÙw F°uw° Fæ, ∫°u* Iu∫, I°w° N°æ≤ I°fi oŸ <`≈C¸>Ù Ju¡ Ô∫ J¡° Ÿ°sÙR¡≈
ı°u I°fi Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ, bFÙ Ÿ ≈≤t°SÕ b_wC J¡° R¡≈ Fæ $ Ÿt°<@-∆∫CÃS°fi F°ufiu Ju¡
≈FÔu ı°u N°yu ıÙb-_bR¡≈ F°ufiub°ÔÙ Fæ, Ÿ <ª<wJ¡° NªuÃ∫°u∏tC© (<ª∏t°` tu* ≈®bd) ı°u
<ª∏t°`, <fitÕÔ N°æ≤ <fi<bÕJ¡°≤R¡≈ Fæ, bF Ÿ ≈≤t°Ãt° J¡° R¡≈ Fæ $ „≤Ù≤tu* b°∫C N°<Ì J¡°
_≈„Õ F°ufiu ≈≤ ˚Ù <ªW Ju¡ ≤Fwu-≤Fwu NS°Õwg¡Ìq@tu* <tÔu F…Î ıÔJu¡ Ÿt°fi f®Ê tu* ÎJ¡≤Ÿ
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <w≤°u˚¥w <ªW J¡°u JC¡~> fi <yfiJ¡≤ _≈„Õ N°<Ì Ju¡ NfiC˚b Ju¡ <ffi° ≈®wÙw
F°ufiub°Ô° ı°u R¡≈ Fæ, bFÙ Ÿ ≈≤t°Ãt° J¡° R¡≈ Fæ $$37-42$$
Nf •w R¡≈ ∫°uy°U∫°Ÿ Ÿu ≤<Fw ≈C”T°u* Ju¡ ˚Ù NfiC˚btu* ıæŸu N°R¡» F°u, b柰 ŸJ¡°
≈®<w≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
Fu Nfi|, <ıŸtu* _b›fiÌ„Õfi fiFÙ* Fæ, ı°u th~>≤, ©¸>tÔ N°<Ì π°≤° ı<fiw fÙª fÙª tu*
<bh~>uÌ Ÿu ≤<Fw Fæ, tfiJ¡∑ <bZ°<∏w J¡° FuwC, ŸCTC<›wR¡≈ tfiJ¡∑ ınw° Ÿu FÙfi y°» <fiB° J¡°
ı°u R¡≈ Fæ, bFÙ Ÿ ≈≤t°Ãt° J¡° R¡≈ ≈®Ô∫J¡°Ô tu* Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ $ ıæŸu N°J¡°„J¡°
ŸyÕ - 10]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
235
w°¿[bJ¡ R¡≈ „¥∏∫Ãb Fæ, <„Ô°J¡° |fiÃb Fæ N°æ≤ b°∫CJ¡° N∏wfÕ<F#≈¥dÕÃb Fæ, bæŸu FÙ ŸÙ
̨ÿ∫<˚∏fi N°æ≤ Âÿ∫≤<Fw <ªÌ°J¡°„ ≈≤t°Ãt° J¡° ı°u R¡≈ F°u, bFÙ bF Fæ $ fF…w •∫° J¡Fu*
Ÿ‡≈¥dÕ ıÙ<bw ıÙb°u* J¡∑ ªuÃ∫ (Âÿ∫) N°æ≤ <ªW J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤fiu ≈≤ _b˚°bw# ı°u <_S<w
Nb<„‹¸> ≤FwÙ Fæ, bF „°∏w ÃJ¨¡‹¸> ŸW° Ÿ N°<Ì≈C”T J¡° R¡≈ Fæ $ <ªwg-≈®J¡°„
N∏fit∫J¡°uT≈∫Õ∏w N°ÃtR¡≈ Ÿu ∆∫°›w Fæ, N∏fit∫, tfi°ut∫, ≈®°dt∫, <bI°fit∫ N°æ≤
N°fi∏Ìt∫-ofi ≈°≥ª J¡°uT°u* tu* ≈®Ã∫uJ¡ J¡°uTJ¡° <bbuJ¡-≈¥bÕJ¡ <bª°≤ J¡≤fiu Ÿu N°fi∏Ìt∫ J¡°uT
Ÿf J¡°uT°u*J¡° N°∏w≤ ™>F≤w° Fæ N°æ≤ N°fi∏Ìt∫ J¡°uTJ¡° N°∏w≤ f®Ê Fæ, Nw# B‹¸¨>J¡°u<¸ >tu*
Ÿb°Õ∏w≤˚¥w <ªÃ≈®J¡°„R¡≈ N°fi∏Ìt∫ J¡°uTJ¡° ˚Ù N°∏w≤ F°ufiu Ÿu ı°u tº∫ Fæ (c) $ N°æ≤
Âÿ∫J¡°u<¸> tu* t¥wÕ ≈®≈aª Ju¡ Ÿ°≤˚¥w Ÿ¥∫ÕR¡≈ ≈®J¡°„ J¡°, Nt¥wÕ ≈®≈aª Ju¡ Ÿ°≤˚¥w ˚¥w°J¡°„J¡°
NSb° <Ô*yŸt<‹¸>R¡≈ N∆∫°J¨¡w N°J¡°„J¡° N°∏w≤ F°ufiu Ÿu ı°u tº∫ Fæ (!) wS° ª°sCT
N°<Ì b¨<W∫°u* Ju¡ ˚Ùw≤ _kC¡≤dR¡≈ Ÿu <bΩt°fi F°ufiu Ÿu ı°u •w b¨<W∫°u*J¡° tº∫ Fæ (N)
J®¡t„# ı°u N°fi∏Ì, Ÿwg N°æ≤ <ªBq≈ Fæ, ŸÙJ¡°u I°fiÙ ıfi f®Ê J¡° R¡≈ ı°fiwu Fæ* $ fC<]b¨<WJ¡°,
≈Ì°S°u˘ Ju¡ _kC¡≤dJ¡°, <bT∫J¡° N°æ≤ NI°fiJ¡° Ÿ°sÙR¡≈ N°<Ì N°æ≤ N∏w Ÿu „¥∏∫ ı°u I°fi
Fæ, bF Ÿ ≈≤t°Ãt° J¡° R¡≈ Fæ $ <ıŸJ¡° R¡≈ J¡˚Ù <Ìw fiFÙ* F…N° ∫°fiÙ <fiÃ∫ NfiC<Ìw
R¡≈b°Ô° F°uw° F…N° ˚Ù ıywg <ıŸŸu <Ìw-Ÿ° F°uw° Fæ, <ıŸŸu N<˚∏fi F°uw° F…N° ˚Ù
<fÔJC¡Ô <˚∏fi-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, bF ≈≤t°Ãt° J¡° ≈°≤t°<SÕJ¡ R¡≈ Fæ $ t°<∫J¡ ∆∫bF°≤°u*tu*
ŸaÔÀfi F…Î ˚Ù <ıŸJ¡∑ (I°fiÙ J¡∑ NSb° oÕÿb≤ J¡∑) ≈°T°d Ju¡ ŸÂ„ ı°u <fiÿªÔ <_S<w Fæ
N°æ≤ <fi≤bJ¡°„ (Ÿ¥≤°© N°<Ì Ÿu „¥∏∫) F°uwu F…Î ˚Ù Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡°u N≈fiu tu* NbJ¡°„ Ìufiu
Ÿu ı°u ∆∫°utw° (Ÿ°bJ¡°„w°) Fæ, bFÙ ≈≤t°Ãt° J¡° R¡≈ Fæ $$43-49$$
buΩ (Iu∫) N°<Ì <`≈C¸>Ù Ju¡ ı∏t N°<ÌJ¡° FuwC ı°u Ÿ<hªÌ°fi∏Ì°ÃtJ¡ R¡≈ Fæ, bFÙ bF
Fæ, - ÎuŸ° J¡Fwu Fæa $
Iu∫, I°fi N°æ≤ I°w°-ofi wÙfi R¡≈°u*b°Ô° Ÿ°tfiu <bΩt°fi ∫F ≈®≈aª <ıŸŸu N°<b˚¥Õw F°uw°
Fæ, <ıŸtu* <_Sw ≤Fw° Fæ N°æ≤ <ıŸtu* ÔÙfi F°u ı°w° Fæ, bFÙ ŸJ¡° ≈≤t Ì…ÔÕ˚ R¡≈ Fæ $$50$$
Ÿtu* ı°u <fi<tWJ¡°≤dw° Fæ, bF ≈¿≤d°tR¡≈ Ÿu fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC <bbwÕR¡≈ Ÿu Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
c wæ<w≤Ù∫ ≈<fiTÌg tu*-N∏fit∫ N°<Ì Ÿf J¡°uT°u* Ju¡ N°∏w≤ N°fi∏Ìt∫ J¡°uT J¡°u <Ì©Ô°J¡≤
"w_∫ <≈®∫tub <„≤# $ t°uÌ# Ì<sd# ≈s# $ ≈®t°uÌ W≤# ≈s# $ N°fi∏Ì N°Ãt° $ f®Ê ≈Ch~>a ≈®<w‹™>° $
oŸ ZC<w π°≤° N°fi∏Ìt∫ J¡°uT J¡° ˚Ù N°∏w≤ f®Ê Ì„°Õ∫° y∫° Fæ $
! f¨FÌ°≤^∫J¡ ≈<fiTwg tu*-"πæ b°b f®Êd°u R¡≈u t¥w˘ ªæb°t¥w˘ ª' oŸ ≈®J¡°≤ N°≤‡˚ J¡≤ "w_∫æw_∫
t¥wÕ_∫ ≤Ÿ°u ∫ ÎT w≈<w w_∫æw_∫°t¥wÕ_∫ ≤Ÿ°u ∫ ÎT Îw¿_t∏t^±>Ôu ≈C”T#, oŸŸu t¥wÕ N°æ≤ Nt¥wÕ
R¡≈ J¡° Ÿ°≤ <Ì©Ô° J¡≤ "NS°Õwg N°Ìu„°u fiu<w fiu<w' oŸŸu t¥wÕ N°æ≤ Nt¥wÕ Ju¡ N°≤°u≈ J¡° N<@‹™>°fi
f®Ê fiJ¡° N°∏w≤ Fæ, ∫F f°w fiJu¡ (t¥wÕ N°æ≤ Nt¥wÕJu¡) <fiTu@ Ÿu <Ì©Ô°oÕ Fæ $'
N wÔbJ¡°≤°u≈<fiTwg tu*- "≈®<wf°u@<b<Ìwa twtg' oŸ b°•∫ Ÿu f®Ê Ÿ‡≈¥dÕ fC<]b¨<W∫°u*J¡° N°∏w≤
J¡F°∫° Fæ $
236
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
fC<] N°<Ì Ÿu ≤<Fw tF°Ì≈Õd R¡≈ <ıŸtu* Iu∫, I°fi, I°w° R¡≈ ıywg ≈®<w<f<‡fw F°uw°
Fæ, bFÙ ŸJ¡° ŸbÕZu‹™> ≈≤t R¡≈ Fæ $ _b›fi N°æ≤ ı°y≤d Ÿu <fitCÕ•w ŸCTC›wR¡≈ ı°u tfi Fæ,
bFÙ tF°<ªwg J¡° R¡≈ Fæ, bFÙ Âÿ∫ J¡° ≈®Ô∫ F°ufiu ≈≤ _S°b≤ N°æ≤ ıayt ≈Ì°S°u˘ tu* Nb<„‹¸>
≤Fw° Fæ $ _S°b≤ ≈Ì°S°u˘ J¡° tfi, fC<] N°<Ì Ÿu „¥∏∫ ı°u R¡≈ Fæ ∫°fiÙ NªÔ_b˚°b, bF ∫<Ì
f°u@t∫ (ªuwfi°∫C•w) F°u ı°∫, w°u fiJu¡ tfi, fC<] N°<Ì Ÿu <fitCÕ•w Ÿ f°u@R¡≈ J¡∑
≈≤t°Ãt° Ÿu wCÔfi° J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ Fæ $$51-53$$ ≈®Ô∫°b_S° tu* f®Ê°, Ÿ¥∫Õ, <b‹dC, F≤,
o∏B, ŸÌ°<„b N°<Ì Ju¡ <bÔÙfi F°ufiu ≈≤ Ÿ‡≈¥dÕ ≈°<@∫°u* J¡° <bÔ∫ F°ufiu Ÿu <bÿb Ju¡ ŸaŸyÕ
Ÿu ≤<Fw <fi<bÕJ¡v≈R¡≈, ªæw∏∫t°`, ≈≤t<„b Ju¡bÔ bFÙ ÎJ¡ „uT ≤Fw° Fæ $$54$$
ÌŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
À∫°≤Fb°≥ ŸyÕ
ŸwgR¡≈ N<@‹™>°fib„ ≈®Ô∫J¡°Ô tu* ˚Ù ıywg J¡∑ ŸW° J¡° ≈®<w≈°Ìfi N°æ≤
_bw# w°u Ÿ¨<‹¸>J¡°Ô tu* ˚Ù ŸJ¡∑ ŸW° Ju¡ N˚°b J¡° ≈®<w≈°Ìfi $
≈®Ô∫J¡°Ô tu* "∫F ıywg Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ <b„uTR¡≈ ŸW° Ÿu ıywg J¡∑ <fib¨<W F°ufiu ≈≤ ˚Ù
f®ÊR¡≈ Ÿ°t°∏∫ ŸW° Ju¡ Nb<„‹¸> ≤Ffiu Ÿu ıywg J¡∑ f®ÊR¡≈ Ÿu ŸW° ˚Ôu FÙ F°u, <J¡∏wC
Ÿ¨<‹¸>J¡°Ô tu* w°u ıywg J¡∑ ≈®Ô∫J¡°Ô Ÿu <bÔsdw° ŸfJ¡°u _≈‹¸> FÙ <Ì©°oÕ ÌuwÙ Fæ, Nw#
ıywg J¡∑ _bw∏` ŸW° ˚Ù ÌqŸ≤Ù t°fifiÙ FÙ ≈nuyÙ $ ÎuŸÙ Nb_S°tu* •w _bw∏` ŸW° Ÿu
∫C•w ıyw f®Ê tu* bwÕt°fi fi F°uw° F…N° N∏∫` <_Sw Fæ, ÎuŸÙ Ÿa˚°bfi° ˚Ù fiFÙ* ≤°uJ¡∑ ı°
ŸJ¡wÙ, •∫°u*<J¡ N°≈ ≈FÔu "fi°&˚°b°u <bΩwu Ÿw#' Ÿu Ÿwg J¡∑ NŸW°J¡° _b∫a b°≤d J¡≤
ªCJu¡ Fæ* $ oŸ<ÔÎ ≈®Ô∫J¡°Ôtu* ıF°≥ ≈≤ ıywg <_Sw ≤Fuy°, bFÙ ıywg J¡° N°Z∫ t°fi° ı°∫uy°,
ŸJ¡° N°≈ tCHu ≈Ìu„ ÌÙ<ıÎ, oŸ N°„∫Ÿu ZÙ≤°tª∏BıÙ f°uÔu #
f®Êfig, ª°æÌF ˚Cbfi, Ìubw°, tfiC‹∫, NŸC≤, ≈„C, ≈sÙ, J¡∑¸>, ≈way N°<Ì NŸÙt
<b_w°≤b°Ô° N<w_≈‹¸>R¡≈ Ÿu <Ì©°oÕ Ìufiub°Ô°, ≈®Ã∫s N°<Ì ≈®t°d°u* Ÿu »ÙJ¨¡w ∫F ıywg,
<ıŸJ¡° N°≈ f®Ê tu* N˚°b J¡Fwu Fæ*, tF°≈®Ô∫ F°ufiu ≈≤ <J¡Ÿtu* ¿_Sw ≤Fw° Fæ, Ÿu J¨¡≈°
J¡≤Ju¡ tCHŸu J¡<FÎ $$1$$
∫<Ì Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ Ã≈<W Ju¡ Ÿt∫ N≈fiÙ NÔy ŸW° Ju¡ Ÿ°S ıywg J¡° J¡FÙ*Ÿu
N°ytfi F°uw°, w°u ≈®Ô∫J¡°Ôtu* ıywg J¡° N∏∫ _S°fitu* ytfi N°æ≤ N∏∫tu* <_S<w F°uwÙ;
<J¡∏wC b∏º∫°≈C`J¡∑ fi°o˘ N≈fiÙ ≈¨SJg¡ ŸW° Ÿu ŸJ¡° N°ytfi FÙ fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* #
bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈Ju¡ ≈®ÿfi J¡° W≤ tæ* ≈Ù~>u Ìq≥y° ≈FÔu N°≈ ∫F fwÔ°o∫u <J¡
b∏º∫°≈C` J¡F°≥ Ÿu N°w° Fæ, Jæ¡Ÿ° Fæ, N°æ≤ J¡F°≥ ı°w° Fæ Îba N°J¡°„ tu* <_Sw bfi J¡F°≥ Ÿu
N°w° Fæ N°æ≤ <J¡Ÿtu* Ÿt° ı°w° Fæ ? $$2$$
‹¸>°∏w N°æ≤ Ì°‹¸>°Õ∏w tu* <bTtw° (NŸt°fiw°) J¡∑ „aJ¡° J¡≤wu F…Î ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° #
ŸyÕ - 11]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
237
˚ybfig, b∏º∫°≈C` N°æ≤ N°J¡°„bfi fi w°u oŸ Ÿt∫ Fæ* N°æ≤ fi N°yu F°u*yu $ <k¡≤ fiJ¡∑
J桟٠̨ÿ∫w° N°æ≤ Jæ¡ŸÙ fi°<_ww° ? $$3$$
w°ÃJ¡°<ÔJ¡ ŸW°, ˚<b‹∫ÃJ¡°<ÔJ¡ŸW° N°æ≤ ≈®Ã∫sbuΩw° ˚Ù •w b∏º∫°≈C` N°æ≤
N°J¡°„bfi tu* fiFÙ* Fæ, Nw# ıywg N°æ≤ fitu* <bTtw° Fæ $ fiJu¡ ≈®<w∫°uyÙ J¡∑ ŸW° ≈®<Ÿ]
fiFÙ* Fæ, Nw# fiJ¡∑ fi°<_ww° ˚Ù fiFÙ* J¡FÙ ı° ŸJ¡wÙ ∫F ˚°b Fæ $ ™>ÙJ¡ Fæ, <J¡∏wC ıywg
J¡∑ ˚Ù w°u fi bwÕt°fiJ¡°<ÔJ¡ ŸW° Fæ, fi ˚<b‹∫ÃJ¡°<ÔJ¡ ŸW° Fæ N°æ≤ fi bF Âÿ∫ FÙ Fæ,
oŸ ≈®J¡°≤ ıywg J¡° b∏º∫°≈C` N°æ≤ N°J¡°„bfi Ju¡ Ÿ°S Ÿ°Âÿ∫ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ f°uÔu #
bß, ıæŸu b∏º∫°≈C` N°æ≤ N°J¡°„bfi J¡∑ `æJ¡°<ÔJ¡ ŸW° fiFÙ* Fæ bæŸu FÙ oŸ Ÿ‡≈¥dÕ
ıywg N°<Ì Âÿ∫ J¡∑ ˚Ù `æJ¡°<ÔJ¡ ŸW° fiFÙ* Fæ $$4$$
ŸW° fi F°ufiu ≈≤ ıywg Ju¡ Ã≈<W N°<Ì ˚Ù <Ÿ] fiFÙ* F°uwu ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°tıÙ, fi w°u ∫F ıywg Ã≈∏fi F…N° Fæ N°æ≤ fi <bfi°„Ù FÙ Fæ $ <ıŸJ¡∑ ≈FÔu ŸW° FÙ
fiFÙ* Fæ ŸJ¡∑ Ã≈<W Jæ¡ŸÙ N°æ≤ Ÿtu* <bfi°„ „ÆÌ J¡∑ FÙ •∫° J¡S° Fæ ? $$5$$
ıywg J¡∑ Ã≈<W ≈®Ã∫s ≈®t°d Ÿu <Ÿ] Fæ, NwÎb ≈®St w°u Ã≈<Wt°fig ıywg J¡°
b∏º∫°≈C` ≈t°fi fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, ÌqŸ≤u NÃ∫∏w NŸwg J¡FÙ* ≈t°fi fiFÙ* Ìu©° ı°w°, Nw#
≈¿≤„uT Ÿu <bJ¡v≈R¡≈ b∏º∫°≈C` N°<Ì Ju¡ I°fiJ¡°u ıywg J¡° ≈t°fi t°fifi° ≈nuy° $ ŸJ¡°
ı∏t N°æ≤ fi°„ F°uw° Fæ, oŸ<ÔÎ ŸJ¡° ıywg Ju¡ Ÿ°S Ÿ°Âÿ∫ ˚Ù F°u ŸJ¡w° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤
ZÙ≤°tª∏Ì®ıÙ „aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, b∏º∫°≈C` N°æ≤ N°J¡°„b¨s J¡∑ w°u J¡v≈fi° F°uwÙ FÙ Fæ $
bF ıæŸu ı∏t N°æ≤ fi°„ Ÿu ∫C•w Fæ, bæŸu FÙ ∫F ıywg ˚Ù ı∏t N°æ≤ fi°„ Ÿu ∫C•w •∫°u* fiFÙ*
F°uy° ? $$6$$
b∏º∫°≈C` N°æ≤ N°J¡°„b¨s J¡° I°fi (<bJ¡v≈R¡≈) ≈t°fi F°u ŸJ¡w° ∫<Ì bF ≈tu∫R¡≈
ıywg Ju¡ fÙª tu* ≈n° fi F°uw° $ ≈tu∫R¡≈ ıywg Ju¡ tº∫≈<ww F°ufiu ≈≤ bF ≈t°fi fiFÙ* F°u
ŸJ¡w° $ oŸ<ÔÎ N≈°≤t°<SÕJ¡ ŸW°b°Ôu ıywg J¡° tu≤u π°≤° <Ì∫° y∫° FÙ ≈t°fi ™>ÙJ¡ Fæ,
oŸ N°„∫ Ÿu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu W≤ <Ì∫° #
̨ÿ∫ <J¡ŸÙ N∏∫ ≈Ì°SÕ Ju¡ Ÿ°S wCÔfi° (≈t°) J¡≤fiu J¡∑ oh~>° w°u Fæ ≈≤ ≈tu∫˚¥w
Âÿ∫ ≈Ì°SÕ Ÿu N<w¿≤•w ≈t°fi fi <tÔfiu Ju¡ J¡°≤d ŸJ¡∑ <J¡ŸÙŸu ≈t° FÙ fiFÙ* J¡∑ ı°
ŸJ¡wÙ $$7$$
≈tu∫ J¡°u<¸ >tu* ≈®<b‹¸> <ıfi <J¡∏FÙ* ≈Ì°S°u˘ Ÿu ŸJ¡°u ı°u ≈t° ÌÙ ı°wÙ Fæ bF
Nfi∏b∫°ÔaJ¡°≤ J¡° Ì°Fd Fæ, bæŸu FÙ N°≈J¡∑ ∫F <•w ˚Ù Fæ $
yyfia yyfi°J¡°≤a Ÿ°y≤# Ÿ°y≤°u≈t# $ ≤°t≤°bd∫°u∫CÕ]a ≤°t≤°bd∫°u¿≤b $$
∫F <•w ofiJ¡° J¡°uoÕ ≈t°fi FÙ fiFÙ* Fæ oŸ ≈®J¡°≤ NfiC≈tÃb tu* ≈∫Õb<Ÿw F°uwÙ Fæ bæŸu
FÙ N°≈J¡° ∫F J¡Sfi ˚Ù NfiC≈tÃb tu* ≈∫Õb<Ÿw F°uy°, oŸ<ÔÎ b∏º∫°≈C` N°æ≤ N°J¡°„b¨s
238
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Ju¡ <bJ¡v≈R¡≈ I°fi J¡°u ‹¸>°∏w t°fifi° ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ $ Nw# ∫F <Ÿ] F…N° <J¡ ıywg J¡∑ ≈¨SJg¡
ŸW° tu≤u π°≤° J¡FÙ yoÕ b∏º∫°≈C` J¡∑ ŸW° Ju¡ Ÿt°fi FÙ Fæ $ ÌqŸ≤Ù f°w ı°u N°≈fiu ∫F J¡FÙ Fæ
<J¡ NŸwg ‹¸>°∏w ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡w° Fæ oŸ ≈≤ ŸC<fiÎ, NŸwg ∫Ω<≈ Ÿwg J¡° ‹¸>°∏w fiFÙ*
Ìu©° ı°w° <k¡≤ ˚Ù ŸJu¡ NŸwg Ju¡ ‹¸>°∏w F°ufiu tu* J¡°uoÕ <b≤°u@ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ b∏º∫°≈C`Ju¡
Ÿt°fi N°J¡°„≈C‹≈ NŸwg Fæ, ÎuŸu ≈®∫°uy Ìu©u ı°wu Fæ* $ <ıŸJ¡° ≈®Ã∫sR¡≈ Ÿu NfiC˚b F°u ≤F°
Fæ, ŸJ¡∑ NŸW° Jæ¡Ÿu ? ÎuŸÙ „aJ¡° J¡≤ ≈®Ã∫sŸu ≈®wÙw F°u ≤Fu ≈Ì°SÕJ¡∑ ˚Ù, <bª°≤ J¡≤fiu≈≤
f°@ Ìu©fiu Ÿu, NŸW° fF…w Ÿu ̨‹¸>°∏w°u* tu* ≈®<Ÿ] Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ŸCbdÕ Ju¡ J¡nu tu* _≈‹¸>w# ˚ÔÙ ˚°≥<w <Ì©°oÕ Ìu ≤F° ˚Ù J¡¸>J¡Ãb fi°tJ¡° J¡°uoÕ ≈Ì°SÕ
fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ ≈®Ã∫sw# NfiC˚¥∫t°fi ˚Ù ∫F ıywg ≈≤tu* (f®Ê tu*) fiFÙ* Fæ $ ıæŸu N°J¡°„ tu*
≈Ô‡∫t°fi „¥∏∫Ãb N°J¡°„ Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ f®Ê tu* ≈®Ã∫sw# ≈Ô‡∫t°fi ˚Ù ∫F
ıywg f®Ê Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Fæ $ ıæŸu J¡°ıÔ Ÿu J¡°<Ôt° ≈¨SJg¡ I°w fiFÙ* F°uwÙ, <Ft Ÿu „ÙwÔw°
≈¨SJg¡ I°w fiFÙ* F°uwÙ bæŸu FÙ ≈≤t ≈Ìtu* (f®Ê tu*) ≈¨SJg¡ y¨FÙw F°ufiub°Ô° ıywg fiFÙ* Fæ $ ıæŸu
„ÙwÔw° ª∏Bt° Ÿu N°æ≤ <Ft Ÿu (f≤k¡ Ÿu) ≈¨SJg¡ fiFÙ* F°uwÙ bæŸu FÙ f®Ê Ÿu ˚Ù ∫F ıywg
≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ $ ıæŸu tR¡˚¥<t tu* ≈®wÙ∫t°fi fiÌÙ tu* ıÔ fiFÙ* Fæ, NSb° ıæŸu ≈®wÙ∫t°fi <πwÙ∫
ª∏Bt° tu* ª∏BÃb fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ ŸbÕ<b@ tÔ°u* Ÿu ≤<Fw f®Ê tu* NfiC˚¥∫t°fi ıywg ˚Ù fiFÙ*
Fæ $ J¡°≤d Ju¡ fi ≤Ffiu Ÿu ı°u _b∫a ≈FÔu ˚Ù fiFÙ* S°, bF bwÕt°fi J¡°Ô tu* ˚Ù fiFÙ* Fæ, Nw#
ŸJ¡° fi°„ FÙ Jæ¡Ÿ° ? $$8-13$$
J¡°≤d J¡° NŸa˚b Jæ¡Ÿu Fæ ? Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ~>°∫° J¡° J¡°≤d @¥≈ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, bæŸu FÙ ≈¨<SbÙ N°<Ì ın b_wC J¡° ınw° Ÿu
≤<Fw f®Ê J¡°≤d fiFÙ* F°u ŸJ¡w° NS°Õwg ınJ¡° FÙ ın ≈¿≤d°t F°u ŸJ¡w° Fæ, J¡FÙ* ˚Ù
_b<bR¡] ≈¿≤d°t fiFÙ* Ìu©fiu tu* N°w°, ∫F ˚°b Fæ $$14$$ ≈¿≤d°tÙ J¡°≤d fi F°ufiu Ÿu ∫F
≈¿≤d°tÙ J¡°∫Õ fiFÙ* Fæ, Nw# ≈¿≤d°tÂ<‹¸> Ÿu ∫F JC¡~> <Ìw fiFÙ* Fæ, ∫Ω<≈ <bbwÕÂ<‹¸> Ÿu
<bR¡] J¡° ˚Ù N°≤°u≈ F°u ŸJ¡w° Fæ, wS°<≈ <bbwÕ J¡° J¡°≤d˚¥w f®Ê FÙ ıywg R¡≈Ÿu Nb<_Sw
Fæ, Nw# ıywg J¡∑ J¡°∫ÕR¡≈ Ÿu ≈¨SJg¡ ŸW° fiFÙ* Fæ $$15$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ NI°fi FÙ ıywg J¡° ≈¿≤d°tÙ J¡°≤d Fæ, <k¡≤ J¡°≤d Ju¡ N˚°b Ÿu ∫F
ıywg J¡°∫Õ fiFÙ* Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ ≈¥bÕ ÿÔ°u*J¡tu* J¡°≤d J¡° N˚°b Jæ¡Ÿu J¡F° ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ı°u NI°fi FÙ ıyÌ°J¡°≤ Ÿu ≈¿≤dw F°uw° Fæ, ∫F J¡F° ı°w° Fæ, ŸJ¡° ∫F w°Ã≈∫Õ fiFÙ*
Fæ <J¡ ıæŸu Ìq@J¡° ≈¿≤d°t ÌFÙ F°uw° Fæ, bæŸu NI°fi J¡° ≈¿≤d°t ıywg Fæ, f<vJ¡ NI°fi
Ÿa<bwg J¡°u (I°fi J¡°u) FÙ ıywgR¡≈ Ÿu Ì„°Õw° Fæ NS°Õwg Ÿa<bwgJ¡° FÙ ıywg Ju¡ R¡≈ Ÿu <bbwÕ
J¡≤°w° Fæ $ NI°fiJ¡° ≈¿≤d°t Ÿa<bwg J¡° <bbwÕ FÙ Fæ, ∫F f°w _b›fitu* ≈®<Ÿ] Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu
Fæ* $ _b›fi tu* ı°u ıywg (_b°<›fiJ¡ ≈®≈aª) <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, bF Ÿa<bwg J¡° <bÔ°Ÿ FÙ Fæ $
(Ÿa<bwgJ¡° <bbwÕ FÙ Fæ), ŸŸu N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ $$16$$
•w <bT∫ J¡°u FÙ _≈‹¸> J¡≤wu Fæ* $
ŸyÕ - 11]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
239
_b›fi tu* _b›fi Ìu©fiub°Ôu ≈C”T Ju¡ N∏w#J¡≤d tu* ı°u _b°<›fiJ¡ ıywg J¡∑ ˚®°<∏w F°uwÙ Fæ,
bF ıæŸu Ÿa<bwg-<bJ¡°Ÿ FÙ Fæ, bæŸu FÙ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ tu* f®Ê tu* ∫F ıywg-<bJ¡°Ÿ F…N° Fæ,
f®Ê Ÿu N<w¿≤•w ıywg fi°t J¡∑ J¡°uoÕ b_wC FÙ fiFÙ* Fæ $$17$$
Nw# ≈FÔu ı°u ıywg f®Êt°` Fæ, ÎuŸÙ ≈®<wI° J¡∑ yoÕ SÙ, bF <Ÿ] F…oÕ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
∫F ı°u JC¡~> ≈®≈aª <Ì©Ô°oÕ Ìuw° Fæ, ∫F ŸÌ° FÙ N°Ãt° tu* <_Sw Fæ $ fi w°u ∫F J¡˚Ù JC¡~>
˚Ù <Ìw F°uw° Fæ N°æ≤ fi J¡˚Ù w<fiJ¡ ˚Ù fi‹¸> F°uw° Fæ $ ıæŸu BbÃb ıÔ Fæ (w≤Ôw° N°æ≤
ıÔtu* J¡°uoÕ ˚uÌ fiFÙ* Fæ), ıæŸu _≈∏Ìfi b°∫C Fæ (J¡‡≈fi N°æ≤ b°∫Ctu* ˚uÌ fiFÙ* Fæ) N°æ≤ ıæŸu
≈®J¡°„ N°˚°Ÿ Fæ $ (≈®J¡°„ N°æ≤ N°˚°Ÿ tu* J¡°uoÕ N∏w≤ fiFÙ Fæ), bæŸu FÙ ∫u wÙfi°u* ıywg f®Ê
FÙ Fæ (<`ıywg N°æ≤ f®Êtu* J¡°uoÕ N∏w≤ fiFÙ* Fæ) $ ıæŸu _b›fi Ìu©fiub°Ôu ≈C”T Ju¡ N∏Ì≤
<bΩt°fi ªæw∏∫ FÙ fiy≤-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ≈≤t°SÕ _bR¡≈ tu* ≈≤t°Ãt° FÙ ıywgŸ° ≈®wÙw F°uw° Fæ $$18-20$$
ıywg J¡∑ ı°u ≈®wÙ<w F°u ≤FÙ Fæ, ∫F fn٠» Fæ N°æ≤ _b›fi J¡∑ ≈®wÙ<w ≈¥dÕR¡≈ Ÿu N<˚∆∫•w
fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d J¡°utÔ (N̨») Fæ, Nw# Ì°ufiu* tu* N°J¡°„-≈°w°Ô J¡° N∏w≤ Fæ N°æ≤ ÌqŸ≤Ù
∫F f°w ˚Ù <bª°≤dÙ∫ Fæ <J¡ B‹¸>° N°æ≤ Âÿ∫ J¡° Ÿ‡f∏@ _b°˚°<bJ¡ Fæ, Nw# ŸJ¡° <fib°≤d
F°ufi° J¡<™>fi FÙ fiFÙ*, ≈®Ã∫Cw NŸ‡˚b Fæ, Nw# tC<•wJ¡° Ÿ‡˚b FÙ fiFÙ* Fæ, ∫°u* ZÙ≤°tª∏BıÙ
„aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # f®Êfig, ∫<Ì ∫F Âÿ∫R¡≈Ù <bT ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu _b›fi J¡∑ ≈®wÙ<w
Ju¡ Ÿt°fi <tØ∫° Fæ, w°u ∫F owfiÙ ŸC» ≈®wÙ<w Ÿu ∫C•w Jæ¡Ÿu F°u y∫°, NS°Õwg ≈®Ô∫ F°ufiu wJ¡
oŸtu* ÎuŸÙ ŸC» ≈®wÙ<w ≤FwÙ Fæ <J¡ ∆∫bF°≤ tu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ ynfnÙ fiFÙ* F°ufiu ≈°wÙ, oŸJ¡°
•∫° J¡°≤d Fæ ? Âÿ∫ Ju¡ <bΩt°fi ≤Fwu B‹¸>° (Ì„ÕJ¡) J¡° <fib°≤d fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w° NS°Õwg
̨ÿ∫ ∫<Ì ≤Fuy°, w°u ŸJ¡° B‹¸>° ˚Ù Nbÿ∫ ≤Fuy° N°æ≤ B‹¸>° ∫<Ì ≤Fuy°, w°u Âÿ∫ ˚Ù Nbÿ∫
≤Fuy° $ ˚°b ∫F <J¡ Âÿ∫ N°æ≤ B‹¸>° ≈≤_≈≤ Ÿ°≈us Fæ* $ Âÿ∫ w˚Ù J¡F° ı° ŸJ¡w° Fæ, ıf<J¡
ŸJ¡° Ì„ÕJ¡ F°u N°æ≤ B‹¸>° w˚Ù J¡F° ı° ŸJ¡w° Fæ, ıf <J¡ ŸJu¡ Ì„Õfi J¡° <bT∫ (̨ÿ∫)
F°u $ ̨ÿ∫ N°æ≤ B‹¸>° Ì°utu* Ÿu ÎJ¡ Ju¡ N<_wÃb tu* Ì°ufi°u* J¡° f∏@fi Fæ N°æ≤ Ì°ufi°u* tu* Ÿu ÎJ¡ J¡° ˚Ù
s∫ F°u ı°∫ w°u Ì°ufi°u* J¡∑ tC<•w F°u ı°wÙ Fæ, ≈≤ ÎuŸ° F°ufi° FÙ NŸ‡˚b Fæ $$21,22$$
•∫°u* NŸ‡˚b Fæ ? ÎuŸ° ∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu, w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıf wJ¡ t¥Ô°<bΩ° Ju¡ <bfi°„ Ÿu Âÿ∫ Ju¡ N°Ã∫<∏wJ¡ s∫ J¡° (ŸbÕS° h~>uÌ J¡°) I°fi
fi F°u, wf wJ¡ B‹¸>° tu* Âÿ∫Ãb J¡° N<_wÃb N<fib°∫Õ Fæ, oŸ<ÔÎ tC<•w fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $$23$$
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ Âÿ∫ Ju¡ N°Ã∫<∏wJ¡ s∫J¡° ≈¿≤I°fi ˚Ôu fi F°u $ ŸJ¡∑ •∫° N°bÿ∫J¡w°
Fæ ? <J¡∏wC Ã≈∏fi F…Î Âÿ∫J¡° <bΩ°Ÿu <bfi°„ F°u, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì Âÿ∫ ≈®≈aª J¡∑ ≈FÔu Ã≈<W N°æ≤ ≈Ù~>u ŸJ¡° <bfi°„ t°fi°u, w°u Ÿa_J¡°≤R¡≈ Ÿu
<_Sw Âÿ∫ J¡° ≈Cfi# ≈Cfi# Ìg˚bR¡≈ NfiSÕJ¡°≤Ù f∏@ J¡˚Ù <bfi‹¸> FÙ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$24$$
Âÿ∫≈®Ìu„ Ju¡ ≈¿≤Ã∫°y Ÿu F٠̨ÿ∫ Ju¡ NŸ‡˚b J¡∑ ≈≈<W F°u NS°Õwg ıF°≥ ≈≤ ̨ÿ∫ fiFÙ*
240
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Fæ, bF°≥ ≈≤ Âÿ∫ Ju¡ NŸ‡˚b J¡∑ ≈≈<W F°u, oŸ „aJ¡° J¡° Ÿt°@°fi _b∫a N°≈ FÙ ≈FÔu J¡≤
ªCJu¡ Fæ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu _bh~> Ì≈Õd ª°Fu J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù <_Sw •∫°u* fi F°u, Ÿtu* ≈®<w<f‡f ≈nw° FÙ Fæ, bæŸu FÙ
ªæw∏∫°Z∫ B‹¸>° tu* ŸbÕ_t¨<wt∫ ≈®<w<f‡f Nbÿ∫ ≈nw° FÙ Fæ $$25$$ ∫<Ì ≈FÔu Ÿu Ã≈∏fi
fi F…Î Âÿ∫ J¡° _b∫a N<_wÃb fi F°uw°, w°u B‹¸>° J¡∑ Âÿ∫_b˚°b Ÿu tC<•w F°u ŸJ¡wÙ, ≈≤∏wC
ıywg Ã≈∏fi fiFÙ* Fæ, ∫F f°w NfiC˚b tu* fiFÙ* N°wÙ, Nw# Ì®‹¸>°J¡∑ Âÿ∫_b˚°b Ÿu <fitCÕ<•w
fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ∫F ˚°b Fæ $$26$$ Fu I°<fi∫°u* tu* ŸbÕZu‹™>, oŸ<ÔÎ tu≤Ù tC<•w Ju¡ NŸa˚b J¡∑
N°„aJ¡° J¡°u ∫C<•w∫°u* π°≤° Ìq≤ J¡≤ ıf wJ¡ Âÿ∫ Ju¡ NÃ∫∏w NŸ‡˚b J¡° tCHu » ≈¿≤I°fi fi
F°u ı°∫, wf-wJ¡ N°≈ tCHu ≈Ìu„ ÌÙ<ı∫u $$27$$
_b›fi-≈®wÙ<w Ÿu ıygw-≈®wÙ<wbæT‡∫ J¡∑ ı°u ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu N°„aJ¡° J¡∑ SÙ,
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ŸJu¡ Ÿt°@°fiJ¡∑, N°yu J¡FÙ ı°fiub°ÔÙ Ÿ¨‹¸>Ù J¡∑ N°¶∫°<∫J¡° Ÿu, ≈®<wI°
J¡≤wu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ∫F ıywg f®Ê°ÃtJ¡ FÙ Fæ, ŸŸu N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ $ ıywgR¡≈ Ÿu
NŸwg F°uw° F…N° ˚Ù <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿwg-≈®wÙw F°uw° Fæ, ŸJ¡°u tæ* N°≈Ÿu fnÙ Ô‡fÙ
(t^±>≈°u≈°¶∫°fi N°<Ì Ÿu f»°oÕ yoÕ) N°¶∫°<∫J¡° Ÿu J¡Fw° Fq≥, N°≈ ŸC<fi∫u $ N°„∫ ∫F <J¡
∫Ω<≈ oŸ ıywgJ¡∑ ≈®wÙ<w fn٠» Fæ, wS°<≈ ∫F NŸwg F°uw° FÙ ŸBq≈ Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ,
oŸ Na„tu* oŸJ¡∑ _b›fi Ÿu Ÿtw° Fæ FÙ $ ≤F yoÕ Â» ≈®wÙ<w J¡∑ f°w, Ÿ°u w°u <ª≤J¡°Ô Ÿu
f]t¥Ô F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Fæ $ wf wJ¡ ŸC<fi∫u, ıf wJ¡ <J¡ ≈¥bÕı°u* Ju¡ ∆∫bF°≤ Ju¡ ≈®<w≈°ÌJ¡
b°•∫°u* Ÿu fi Ô‡fÙ N°¶∫°<∫J¡°N°u* tu* b<dÕw w[b N°≈Ju¡ ⁄Ì∫ tu*, w°Ô°f tu* @¥<Ô Ju¡
Ÿt°fi, fi fæ™> ı°∫ $$28,29$$
ŸÙŸu N°≈J¡∑ ÌqŸ≤Ù „aJ¡° <fib¨W F°u ı°∫uyÙ N°æ≤ ÌqŸ≤Ù „aJ¡° J¡∑ <fib¨<W F°ufiu ≈≤
N°≈J¡°u „°<∏w <tÔuyÙ N°æ≤ Ô°uJ¡∆∫bF°≤ ˚Ù <Ÿ] F°uy°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
N°≈J¡°u ˚®°<∏w Ÿu ı°u ∫F ıywg J¡∑ ŸW° <Ì©Ô°oÕ Ìu ≤FÙ Fæ, oŸJu¡ NÃ∫∏w N˚°b J¡°u
(ŸbÕS° N˚°b J¡°u) ı°fiJ¡≤, N°≈ N<πwÙ∫ N©^±> f®Ê Ju¡ º∫°fi tu* ŸaÔÀfi F°u Ô°æ<J¡J¡
∆∫bF°≤ J¡≤u*yu $ <ıfiJ¡° ≈®∫°uıfi ≤Ffiu ≈≤ y®Fd F°uw° Fæ N°æ≤ ≈®∫°uıfi fi ≤Ffiu ≈≤ Ã∫°y F°uw°
Fæ, ÎuŸu _S¥Ô, Ÿ¥‚t N°<Ì <bT∫°u*tu (<bT∫°u* Ju¡ NfiCŸ°≤) ªaªÔ N°æ≤ <_S≤ ∆∫bF°≤Â<‹¸>∫°≥
N°≈J¡°u oŸ ≈®J¡°≤ ≈Ù<nw fiFÙ* J¡≤ ŸJu¡yÙ, <ıŸ ≈®J¡°≤ <J¡ f°d ≈bÕw J¡°u <b] fiFÙ* J¡≤
ŸJ¡wu $ Fu ≤|CJC¡Ô<wÔJ¡, <ıŸJ¡° ≈FÔu <b_w°≤Ÿu bdÕfi <J¡∫° Fæ, bFÙ ∫F Ju¡bÔ ÎJ¡
(N<πwÙ∫) N°Ãt° Fæ $ oŸJu¡ <Ÿb° ÌqŸ≤Ù J¡v≈fi° FÙ fiFÙ* Fæ $ oŸ <πwÙ∫-J¡v≈fi° Ÿu „¥∏∫
N°Ãt° tu* ∫F ıywg <ıŸ ≈®J¡°≤ Ã≈∏fi F…N° Fæ, ŸJ¡°u tæ* N°yu N°≈Ÿu J¡F¥≥y° $ ∫u Ÿ‡≈¥dÕ
ıywg Ÿ N°Ãt° Ÿu N°<b˚¥Õw F…Î Fæ* $$30-32$$
„aJ¡° - •∫° ıæŸu ∫u w¸>_S oÕÿb≤ Ÿu ˚uÌ Ÿu N°<b˚¥Õw Fæ*, bæŸu FÙ oŸŸu ˚Ù ˚uÌ Ÿu
N°<b˚¥Õw F…Î Fæ* ? NS°Õwg ıæŸu N∏∫°<˚tw Ÿ®‹¸>° oÕÿb≤ Ÿu <˚∏fiw∫° Ÿ¨≠∫ ≈Ì°S°u˘ J¡°
ŸyÕ - 12]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
241
N°<b˚°Õb t°fi° ı°w° Fæ bæŸu FÙ N°≈Ju¡ N<˚tw Ÿ®‹¸>° N°Ãt° Ÿu <˚∏fiw∫° ıywg J¡° N°<b˚°Õb
F…N° Fæ ?
Ÿt°@°fi - fiFÙ*, bF tF°fig N°Ãt° FÙ Ÿt<‹¸>∆∫<‹¸>R¡≈ f°F≤ o<∏B∫°u* π°≤° <Ì©°oÕ
Ìufiub°Ô° Âÿ∫Ì„Õfi≈®J¡°≤°J¡°≤ N°æ≤ N∏Ì≤ tfifi≈®J¡°≤°J¡°≤ F°uJ¡≤ _b∫a FÙ <Ìw F°uw° Fæ
N°æ≤ <bÔÙfi F°uw° Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ b°_wb tu* ŸJ¡° Ì∫ N°æ≤ <bfi°„ w°u F°uwu fiFÙ*, ≈≤
NI°fiw# ˚®°¿∏w Ÿu ŸJu¡ Ì∫ N°æ≤ <bfi°„ J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ $$33$$
À∫°≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
f°≤Fb°≥ ŸyÕ
N°yu N≈b°Ì Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ¨<‹¸>J¡° NÃ∫∏w N˚°b J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ
N≈b°Ì°fiCR¡≈ Nº∫°≤°u≈˚¥w Ÿ¨<‹¸>J¡° <b_w°≤ Ÿu bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu ≈FÔu <ıŸ <bT∫ J¡Ù ≈®<wI° J¡∑ SÙ, ŸJ¡°u J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ ˚¥<tJ¡°
f°≥@wu F…Î f°uÔu #
bß ZÙ≤°tª∏B, Ÿb°uÕWt, „°∏w N°æ≤ ≈≤t ≈<b` oŸ ≈Ì Ÿu (f®Ê Ÿu) ∫F Ÿ‡≈¥dÕ
<bÿb ıæŸu N°<b˚¥Õw F…N° Fæ, Ÿu N°≈ Wt fC<] Ÿu (s°u˚„¥∏∫ ÎJ¡°y® tfi Ÿu) ŸC<fi∫u $$1$$
ıæŸu ŸCTC›w N°Ãt° FÙ _b›fi-ŸÂ„ ≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ f®Ê FÙ Ÿ¨<‹¸> J¡∑ fi°o˘ ≈®wÙw
F°uw° Fæ $ (∫F J¡v≈fi° ‹¸> Ju¡ NfiCŸ°≤ Fæ $) _b›fi Ju¡bÔ ÎJ¡ ≈C”TJ¡∑ b°Ÿfi° J¡° J¡°∫Õ Fæ,
Nw# _b›fi≈®wÙ<w » fiFÙ* F°uwÙ N°æ≤ ≈®≈aª Ÿ‡≈¥dÕ ıÙb°u* J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu Ã≈∏fi Fæ, Nw#
ŸJ¡∑ ≈®wÙ<w ŸC» Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ ZÙ≤°tª∏BıÙJ¡∑ ≈¥b°uÕ•w „aJ¡° Ju¡ ≈¿≤F°≤ Ju¡ N<˚≈®°∫ Ÿu
J¡Fwu Fæ* $
ŸJ¡° N<@‹™>°fi Ÿb°ÕÃtJ¡ (ŸbÕŸCTC›wŸt‹ˆb_S N°æ≤ ŸbÕ≈®Ô∫°b_S) f®Ê Fæ $ oŸ
<bT∫ tu* N°≈ J®¡t J¡°u ŸC<fi∫u $$2$$ ª¥≥<J¡ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ <bÿb _b˚°bw# ŸÌ° Nfi∏w≈®J¡°„R¡≈
wS° Nfi∏wªæw∏∫_bR¡≈ f®Ê J¡° ŸW°t°`R¡≈ (c) Fæ, oŸ<ÔÎ bFÙ t°fi°u* ªuÃ∫w° J¡°u
(Âÿ∫w°J¡°u) ≈®°›w F°uw° Fæ, ∫°u* N<y®t ÿÔ°uJ¡ Ÿu Ÿ‡f∏@ Fæ $$3$$
≈FÔu Ÿtu* "Ÿ oÕsw Ô°uJ¡°∏fiC Ÿ¨ı° o<w' (Ÿfiu ŸaJ¡v≈ <J¡∫° <J¡ tæ* Ô°uJ¡°u*J¡∑ Ÿ¨<‹¸>
J¡R¡≥) oŸ ZC<w Ÿu <Ÿ] oÕsd˚°b J¡°u <Ì©Ô°wu Fæ* $
N°J¡°„ Ÿu ˚Ù Ÿ¥‚t N°æ≤ <fitÕÔ ı°u f°u@ Fæ, bF ˚°bÙ (F°ufiub°Ôu) fi°t N°æ≤ R¡≈°u* Ju¡
NfiCŸ∏@°fi Ÿu JC¡~> NfiC<twR¡≈b°Ô° F°uJ¡≤ Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ®‹¸>∆∫ (Ÿ¨<‹¸> J¡≤fiu ∫°uÀ∫) <bT∫°u* tu*
ŸaJ¡v≈≈¥bÕJ¡ NFaJ¡°≤°º∫°Ÿ Ju¡ <ffi° ≈®wÙw F°uw° Fæ $ NwÎb bFÙ _b∫a N≈fiu _bR¡≈ tu* t°fi°u*
<J*¡<ªwg ªuÃ∫w° (Âÿ∫w°) J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $$4,5$$
oÕsdb¨<W N°æ≤ oÕsdb¨<W Ju¡ <bT∫R¡≈ ≈°<@∫°u* Ÿu Ÿtu* oÕÿb≤˚°b N°æ≤ ıÙb˚°b J¡°u
Ì„°Õwu Fæ* $
c ªæw∏∫R¡≈ f®Ê J¡∑ ŸW° FÙ ŸJ¡° ≈≤t°SÕR¡≈ Fæ, ŸJ¡∑ ŸW° Ÿu N<w¿≤•w ŸJ¡° R¡≈ fiFÙ* Fæ $
242
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
wÌ…≈≤°∏w bF ≈≤t ŸW° FÙ oÕsd°ÃtJ¡ b¨<W Ÿu ∫C•w ªuwfi° tu* (•w oÕsd°ÃtJ¡ b¨<W tu*
N<˚∆∫•w ªæw∏∫ tu*) ∏tC© F°uJ¡≤ ∫°fiÙ oÕsdb¨<WŸ<Fw ªuwfi°≈®@°fi F°uJ¡≤ b°dÙ Ju¡ ∆∫bF°≤
Ju¡ <bT∫ @t°u˘ Ÿu ∫C•w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d b°dÙ Ÿu ≈®°›∫ (Iu∫) F°ufiu Ÿu ∫°fiÙ b°dÙ Ju¡ ∆∫bF°≤ Ju¡ ∫°uÀ∫
F°ufiu Ÿu "<ªwg' fi°t Ju¡ ∫°uÀ∫ ("ŸbÕI oÕÿb≤' fi°t Ju¡ ∫°uÀ∫) F°uwÙ Fæ $ ≈Ù~>u <ª≤J¡°Ô J¡∑ NfiCb¨<W
Ÿu <ıŸJ¡∑ oÕsdb¨<W NÃ∫∏w @fi F°u yoÕ Fæ N°æ≤ <ıŸfiu •w oÕsdb¨<W Ju¡ <bT∫ Ÿ¥‚t
≈®≈aª_bR¡≈w°R¡≈ ≈¿≤h~>uÌ _bÙJ¡°≤ J¡≤ <Ô∫° Fæ Îba˚¥w bFÙ ≈≤tŸW° ıf ≈≤t ≈ÌJ¡° Ã∫°y
J¡≤wÙ Fæ wf ˚°bÙ ≈®°d@°≤dR¡≈ ≈°<@b°Ôu ıÙb, <F≤^∫y˚Õ N°<Ì fi°tb°ÔÙ F°uwÙ Fæ $$6,7$$
bæŸu F°ufiu ≈≤ ˚Ù f®ÊŸW° _bR¡≈ Ÿu <bfi‹¸> fiFÙ* F°uwÙ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Ÿ Ÿt∫ f®ÊŸW° FÙ Ju¡bÔ ˚°bfi° Ÿu ŸaŸ°≤°u∏tC© F°uwÙ Fæ, <bJ¡°≤ N°<Ì <J®¡∫° Ÿu
fiFÙ* $$8$$
„aJ¡° - Ÿ°u Jæ¡Ÿu ?
Ÿt°@°fi - f®Ê_b˚°b FÙ ÎuŸ° Fæ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ •w f®ÊŸW° J¡° _b˚°b FÙ Fæ <J¡
bF Ju¡bÔ ˚°bfi°t°` Ÿu (ŸaJ¡v≈t°` Ÿu) ŸaŸ°≤˚°b J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ, Ÿtu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤J¡°
<bJ¡°≤ F°uJ¡≤ bF ŸaŸ°≤˚°b J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ, ∫F f°w fiFÙ* Fæ $
„aJ¡° - w°u ŸJ¡° ıÙb˚°b Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ ?
Ÿt°@°fi - ≤≠ıC tu* Ÿ≈Õ J¡∑ fi°o˘ ŸÙtu* ıÙb˚°b J¡° Ì∫ F°uw° Fæ $
Nf ZÙtF°tC<fi b<Ÿ‹™>ıÙ tF°˚¥w°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡°u J¡Ffiu J¡∑ oh~>° Ÿu ≈FÔu N°J¡°„ J¡∑
Ÿ¨<‹¸> J¡Fwu Fæ* $
ıÙb˚°b J¡° Ì∫ F°ufiu Ju¡ Nfi∏w≤ N∏∫ ˚¥w°u* J¡°u NbJ¡°„ Ìufiub°ÔÙ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
„¥∏∫≈®°∫# (≈®°∫# ¿≤•w) N°J¡°„ŸW° <Ìw F°uwÙ Fæ, ı°u <J¡ Ÿ¥∫Õ N°<Ì J¡∑ Ÿ¨<‹¸>Ju¡
≈ÿª°wg F°ufiub°Ôu N°J¡°„ N°<Ì fi°t°u* Ju¡ NSÕ J¡°u (N°J¡°„ ∫°fiÙ N°Ÿt∏w°wg-J¡°„wu
≈®J¡°„wu ∫°fiÙ ª°≤°u* N°u≤ ı°u ≈®J¡°<„w Fæ, oÃ∫°<Ì NSÕJ¡°u) ÌuwÙ Fæ N°æ≤ „ÆÌ N°<Ì yCd°u*
J¡∑ J¡°≤d Fæ $$9$$
≈¥b°uÕ•w <F≤^∫y˚ÕR¡≈ ıÙb Ju¡ NF∏w°<˚t°fi J¡∑ N°æ≤ wfŸu ÔuJ¡≤ <π≈≤°]Õ≈¿≤<tw
f®Ê° J¡∑ N°∫CR¡≈ J¡°ÔJ¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡°u J¡Fwu Fæ* $
N°J¡°„ŸW° Ju¡ Nfi∏w≤ ˚°bÙ (F°ufiub°Ôu) fi°t°u* Ju¡ NSÕR¡≈ Ÿu ıywg<_S<w J¡∑ tC¶∫
fÙı˚¥w NF∏w° (NFaJ¡°≤) J¡°ÔŸW° Ju¡ Ÿ°S <Ìw F°uwÙ Fæ $$10$$
•w N°J¡°„, NFaJ¡°≤ N°æ≤ J¡°Ô J¡∑ Ÿ¨<‹¸> <F≤^∫y˚Õ Ÿu fiFÙ* F°uwÙ, <J¡∏wC <F≤^∫y˚ÕR¡≈
≈°<@ Ÿu ≈<Fw ≈≤t°ÃtŸW° Ÿu FÙ F°uwÙ Fæ, •∫°u*<J¡ bFÙ ŸfJ¡∑ FuwC Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Ÿ ≈≤t„<•w (≈≤t°ÃtŸW°J¡°) _bŸaJ¡v≈t°`R¡≈ ∫F ≈®J¡°„t°fi NŸÌ°ÃtJ¡ Âÿ∫
≈®≈aª Ÿwg J¡∑ fi°o˘ ŸŸu <Ìw F°uw° Fæ $ oŸJu¡ Ì∫Ÿu ≈≤t°ÃtŸW°tu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤J¡°
<bJ¡°≤ fiFÙ* F°uw°, ∫F Ÿ¥ªfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ "_bŸabuÌfit°`J¡tg' J¡F° Fæ $$11$$
"tæ* N°J¡°„ F°u«≥¡' oŸ NFaJ¡°≤ Ÿu (N<˚t°fi Ÿu) <ıŸJ¡° _bR¡≈ ≈®°∫# N°J¡°„-Ÿ°
ŸyÕ - 12]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
243
F°u ı°w° Fæ ÎuŸÙ Ÿa<bwg N°J¡°„J¡°∫Õ (b°∫C N°<Ì) <bT∫J¡ ŸaJ¡v≈R¡≈Ù b¨s J¡∑ fÙı Fæ $
NwÎb ŸŸu ≈¿≤<h~>∏fi _≈∏Ì„<•w≈®@°fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NFaJ¡°≤ J¡° ÎJ¡ Na„-Ÿ° b°∫C
N°<b˚Õ¥w F°uw° Fæ $$12$$
N°J¡°„°FaJ¡°≤°u≈°<@ Ÿu ≈<Fw ≈≤t°ÃtŸW° FÙ ıf Ÿ‡≈¥dÕ „ÆÌ°u*Ju¡ fÙı-˚¥w „ÆÌ
w∏t°` R¡≈ ffifiu J¡° ŸaJ¡v≈ J¡≤wÙ Fæ, wf ŸÙŸu „ÆÌ w∏t°`°J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
N°J¡°„ tu* NF∏w°fC<]b°ÔÙ ≈≤t°ÃtŸW° „ÆÌw∏t°` Ju¡ ŸaJ¡v≈Ÿu ("tæ* „ÆÌ w∏t°`°
F°u«≥¡' oŸ ŸaJ¡v≈ Ÿu) N<wŸ¥‚t N°J¡°„˚°b Ÿu JC¡~> |fi F°uJ¡≤ „ÆÌw∏t°`°
F°uwÙ Fæ (") $$13$$
buÌ N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ „ÆÌ°u* J¡° „ÆÌw∏t°`° ≈°Ì°fi Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
˚°bÙ (F°ufiub°Ôu) fi°t°u* J¡° NSÕ˚¥w wS° „ÆÌŸt¥FR¡≈Ù b¨sJ¡° fÙı bF „ÆÌw∏t°`°
FÙ <b_w°≤ J¡°u ≈®°›w <J¡∫° y∫° ≈Ìb°•∫≈®t°dfi°tJ¡ buÌŸt¥F Fæ $$14$$ oŸ ≈®J¡°≤
buÌR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…Î ≈≤t°Ãt° Ÿu, ı°u <J¡ „ÆÌŸt¥F Ÿu <fi<tÕw ≈Ì°SÕŸt¥FR¡≈ ≈¿≤d°t
(J¡°∫Õ) J¡° <b_w°≤ J¡≤wu Fæ*, ıywg J¡∑ Ã≈<W F°uyÙ $ ˚°b ∫F <J¡ "Ÿ ˚¥¿≤<w ∆∫°F≤wg
Ÿ ˚C b tŸ¨ ı w' Ÿfiu "˚¥ # ' J¡F°, Nfi∏w≤ ≈¨ < SbÙJ¡∑ Ÿ¨ < ‹¸> J¡∑) "Îw o<w bæ
≈®ı°≈<wÌuÕb°fiŸ¨ıw NŸ¨y®<t<w tfiC‹∫°<fi∏Ìb o<w <≈w¨fig' (≈®ı°≈<wfiu "Îw' oŸŸu
Ìubw°N°u*J¡∑, "NŸ¨y®tg' Ÿu tfiC‹∫°u*J¡∑ N°æ≤ "o∏Ìb#' Ÿu <≈w≤°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡∑) oÃ∫°<Ì
ZC<w∫°u* Ÿu ∫F ≈®<Ÿ] Fæ <J¡ buÌtu ı°u „ÆÌŸt¥F Ÿu <Ÿ] ≈Ì°SÕ Fæ*, ∏FÙ*J¡° ≈≤t°Ãt°
<b_w°≤ J¡≤wu Fæ* $$15$$ oŸ ≈®J¡°≤ b°∫C≈∫Õ∏w <ıŸJ¡° ≈¿≤b°≤ Fæ, ÎuŸÙ bF <ª¿w ıÙb„ÆÌ
Ÿu J¡FÙ ı°wÙ Fæ $ bFÙ ˚°bÙ fi°t-R¡≈Ÿt¥F Ÿu t¥<wÕt°fig ıÙb°u* Ju¡ Ÿt¥FR¡≈Ù b¨s J¡∑ fÙı
Fæ NS°Õwg Ÿ‡≈¥dÕ t¥Ã∫°ÕJ¡°≤ ≈Ì°SÕ (ıÙb) ŸÙŸu Ã≈∏fi F°uwu Fæ* $$16$$
bF (≈≤t°Ãt°) ∆∫<‹¸>≈®°dR¡≈ Ÿu N°º∫°<ÃtJ¡ Ÿ‡≈¥dÕ <J®¡∫°N°u*J¡° FuwC Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ª°æÌF ˚Cbfi Fæ* $ ≈®Ã∫uJ¡ ˚Cbfitu* ≈®°<d∫°u*J¡° N°J¡°≤-≈®J¡°≤ <˚∏fi <˚∏fi Fæ $ NwÎb ª°æÌF
˚Cbfi°u* Ju¡ ˚uÌ Ÿu ª°æÌF ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈®°dÙ ≈¥b°uÕ•w ≈®°db°∫C Ju¡ J¡°≤d N≈fiu Ÿu (f®Ê Ÿu) ∆∫°›w
F°uJ¡≤ f®Ê°^±>°uÌ≤R¡≈ <b<b@ yw°u˘ tu* |¥twu <k¡≤wu Fæ* $$17$$
bFÙ ªæw∏∫ ıf "tæ* b°∫C Fq≥' oŸ N<˚t°fi Ÿu ∫C•w F°uw° Fæ wf bF Ÿ‡≈¥dÕ _≈„°u˘ J¡°
≈°Ì°fi-J¡°≤d _≈„Õw∏t°`°R¡≈ N°æ≤ N°bF, ≈®bF N°<Ì fiª°Ÿ b°∫CN°u*Ju¡ <b˚°y Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ
≈Ì°S°u˘J¡∑ ªu‹¸>° J¡° J¡°≤d F°uw° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
∫Ω<≈ "tæ* b°∫C Fq≥' oŸ N<˚t°fi Ju¡ ≈¥bÕ •w ªæw∏∫ J¡° fi "b°∫C' fi°t S° N°æ≤ fi Ÿtu*
" ∫Ω<≈ Ÿ°a¶∫Ì„Õfi, ≈C≤°d N°<Ì tu* w∏t°`°N°u* Ÿu ˚¥w°u* J¡∑ Ã≈<W J¡FÙ yoÕ Fæ, wS°<≈ "N°Ãtfi
N°J¡°„# Ÿ‡˚¥w#', "wWuı°u&Ÿ¨ıw' oÃ∫°<Ì ZC<w∫°u* tu* f®Ê FÙ N°J¡°„ N°<Ì ˚¥w°u* J¡° Ÿ°s°wg ≈°Ì°fi
ŸCfi° y∫° Fæ N°æ≤ "wÌg∫S° Ì…∏Ì…˚uFÕ∏∫t°fi_∫' oÃ∫°<Ì ZC<w tu* Ÿ°t°∏∫ „ÆÌ <b„uT „ÆÌ°u* J¡° J¡°≤d
ŸCfi° y∫° Fæ, NwÎb N°J¡°„ Ÿu FÙ Ÿ°t°∏∫ „ÆÌ R¡≈ „ÆÌw∏t°`° J¡∑ Ã≈<W J¡FÙ yoÕ Fæ $
244
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
ªÔfi°<Ì <J®¡∫° FÙ SÙ, wS°<≈ "tæ* b°∫C Fq≥' oŸ ≈®J¡°≤ N≈fiu tu* b°∫CÃb Ju¡ ∆∫°≈°≤b°fig (ªÔfi°<Ì
∆∫°≈°≤Ÿu ∫C•w) F°uJ¡≤ _≈„Õw∏t°`° J¡∑ ˚°bfi° Ÿu ("tæ* _≈„Õw∏t°`° F°u«≥¡' oŸ ŸaJ¡v≈ Ÿu)
bFÙ „Ù|® _≈„Õw∏t°`° F°u ı°w° Fæ $ bF (_≈„Õw∏t°`°) <b<b@ _≈„ÕR¡≈Ù b¨s J¡° fÙı Fæ
wS° fiª°Ÿ ≈®J¡°≤ Ju¡ b°∫CN°u* J¡° <b_w°≤ Ÿtu* Ÿ¥‚tR¡≈ Ÿu <fi<Fw Fæ $ ŸÙŸu Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w°u*
tu* ªÔfi°<Ì <J®¡∫°R¡≈Ù _≈∏Ì Ã≈∏fi F°uw° Fæ $$18,19$$
b°∫C J¡∑ Ã≈<W Ju¡ ≈ÿª°wg wuı J¡∑ Ã≈<W J¡Fwu Fæ* $
wÌ…≈≤°∏w "tæ* ≈®J¡°„R¡≈ F°u«≥¡' oŸ ˚°bfi° Ÿu ŸÙtu* (ªæw∏∫ tu* FÙ) ≈®J¡°„ J¡∑ Ã≈<W
F°uwÙ Fæ $ ≈®J¡°„R¡≈w° J¡°u ≈®°›w NfiC˚bR¡≈ ªæw∏∫Ÿu FÙ R¡≈w∏t°`° J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, ı°u
<J¡ Ÿ‡≈¥dÕ ˚°bÙ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ fi°t N°æ≤ R¡≈ J¡∑ ≈®J¡°„J¡ Fæ $ Ÿ¥∫Õ, N<Àfi, <fıÔÙ, ª∏Bt°,
fis` N°<Ì R¡≈ bF wuı ≈®J¡°„R¡≈Ù b¨s J¡° fÙı Fæ $ ŸŸu (wuı Ÿu) <b<b@ R¡≈°u* Ju¡ ˚uÌ
π°≤° ŸaŸ°≤ J¡° <b_w°≤ F°uw° Fæ $$20,21$$
wÌ…≈≤°∏w ıÔ J¡∑ Ã≈<W J¡Fwu Fæ* $
bF wuı_bR¡≈w° J¡°u ≈®°›w ªæw∏∫ t°fi°u* ıÔJu¡ <b<b@ ≤Ÿ tæ* FÙ Fq≥, oŸ ≈®J¡°≤ N≈fiÙ
ıÔR¡≈w° J¡∑ (NSb° ≈¿≤<h~>∏fiw° J¡∑) ˚°bfi° J¡≤w° F…N° ıÔR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°uw°
Fæ $ ıÔR¡≈ t¥wÕ B∆∫ (≈Ì°SÕ) J¡° <ıà° Ÿu N°_b°Ì Ôufiu ≈≤ "∫F tÙ™>° Fæ' oŸ ≈®J¡°≤ J¡°
ı°u _b°Ì Fæ, bF Ÿ‡≈¥dÕ ≤Ÿ°u* J¡° ÎJ¡t°` ≈°Ì°fi F°ufiu Ÿu ≤Ÿw∏t°`° J¡FÔ°w° Fæ $ bF
≤ŸR¡≈Ù b¨sJ¡° fÙı Fæ N°æ≤ ˚°bÙ ıÔJu¡ <b<b@ N°J¡°≤°u* J¡°u @°≤d J¡≤fiub°Ô° Fæ $ o<∏B∫
N°æ≤ <bT∫R¡≈ Ÿu ≈≤_≈≤ ≤Ÿ J¡° N°_b°Ì Ôufiu ≈≤ <bT∫°u* tu* NfiC≤°y N°<Ì J¡∑ Ã≈<W Ÿu
≈Cfi# ≈Cfi# <bT∫°u* Ju¡ ≈°ıÕfi tu* ≈®b¨<WR¡≈ ŸaŸ°≤ J¡° ŸŸu ≈®Ÿ°≤ F°uw° Fæ $$22,23$$
wÌfi∏w≤ ≈¨<SbÙ J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡Fwu Fæa $
ıÔ˚°b J¡°u ≈®°›w ≈≤t°Ãt° "tæ* ≈¨<SbÙ FÙ Fq≥' ∫°u* ŸaJ¡v≈R¡≈ F°ufiu Ÿu <ıŸJ¡° _bR¡≈
N°yu F°ufiub°Ô° Fæ, Ÿ ≈¨<SbÙ J¡° ŸaJ¡v≈fi°ÃtJ¡ F°uJ¡≤ ŸaJ¡v≈R¡≈ N≈fiu yCd°u* Ÿu N≈fiu J¡°u
y∏@w∏t°`° Ìu©w° Fæ $ NS°Õwg "tæ* y∏@w∏t°`° F°u«≥¡' N≈fiu oŸ ŸaJ¡v≈fi°ÃtJ¡¡yCd Ÿu
y∏@w∏t°`° F°u ı°w° Fæ $$24$$
Nf ≈¨<SbÙ J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡° ≈∫°uy fwÔ°wu Fæ* $
˚°bÙ (N°yu F°ufiub°Ôu) f®Ê°^±>y°uÔJ¡R¡≈ Ÿu ∫° ≠∫°u<wT„°_` tu* ≈®<Ÿ] ˚¥y°uÔR¡≈ Ÿu
bF tfiC‹∫ N°<Ì Ju¡ <b<b@ N°J¡°≤R¡≈ b¨sJ¡° fÙı Fæ $ Ÿ‡≈¥dÕ ª≤ N°æ≤ Nª≤ ıÙb°u* Ju¡
N°@°≤_bR¡≈ •w ≈¨<SbÙ Ÿu ŸaŸ°≤ J¡° ≈®Ÿ°≤ F°uw° Fæ $$25$$
•w ≤Ù<w Ÿu Ã≈∏fi ≈°≥ª ˚¥w°u* Ju¡ Ÿa<tZd Ÿu f®Ê°^±>°J¡°≤ J¡° <bJ¡°Ÿ J¡Fwu Fæ* $
ªæw∏∫ Ju¡ ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu ≈°≥ª ˚¥w°u* tu* NF∏w° (NFaJ¡°≤˚°b) J¡°u ≈®°›w F°ufiu ≈≤ •w
ªæw∏∫ Ÿu f®Ê°^±>°J¡°≤ ≈®wÙw F°u ≤Fu ˚¥ww∏t°`° NS°Õwg „ÆÌw∏t°`°, _≈„Õw∏t°`°,
R¡≈w∏t°`°, ≤Ÿw∏t°`° N°æ≤ y∏@w∏t°`° ≈≤_≈≤ Ÿu Ÿa<tZd Ÿu, ıÔtu* fCÌgfCÌ°u* J¡Ù fi°o˘,
_b∫a f®Ê°^±>°J¡°≤ Ÿu ≈¿≤dw F°uwu Fæ* $$26$$
ŸyÕ - 12]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
245
<J¡wfiu Ÿt∫ wJ¡ bu Ÿa<tZd˚°b tu* <_Sw ≤Fwu Fæ*, ÎuŸÙ N°J¡°as° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫u ≈°≥ª ˚¥w oŸ ≈®J¡°≤ Ÿa<tZd J¡°u ≈®°›w F…Î Fæ*, <ıŸ ≈®J¡°≤ <bfi°„ F°ufiu wJ¡
(tF°≈®Ô∫≈∫Õ∏w) ≈¨SJg¡ N°æ≤ „C] fiFÙ* ≈°∫u ı° ŸJ¡wu $$27$$
<ıwfiÙ b_wCN°u* J¡° _S¥ÔR¡≈ Ÿu N°<b˚°Õb F…N°, bu Ÿf ≈FÔu f®ÊŸW° Ÿu <bΩt°fi SÙ,
oŸ f°w J¡°u ‹¸>°∏w≈¥bÕJ¡ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu b¸> Ju¡ N<wŸ¥‚t fÙı Ju¡ N∏Ì≤ <b„°Ô b¸>b¨s <_Sw Fæ, bæŸu FÙ ∫u f®Ê°^±> ˚Ù
N∆∫°J¨¡w N°J¡°„ Ju¡ N∏Ì≤ Ju¡bÔ Ÿa<bBq≈ Ÿu <_Sw Fæ $$28$$
∫<Ì <J¡ŸÙJ¡°u N°„aJ¡° F°u <J¡ ˚¥ww∏t°`° N<wŸ¥‚t Fæ*, NwÎb _S°fi°˚°b fitu* _S¥Ô
≈Ì°S°u˘ J¡° ≤Ffi° <bR¡] ≈®wÙw F°uw° Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
w∏t°`°N°u* J¡∑ _S¥Ô ≈Ì°S°u˘ J¡∑ b°_wb tu* <_S<w fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC fiŸu fiJ¡∑ Ju¡bÔ
t°<∫J¡ Ã≈<W <Ì©Ô°oÕ ÌuwÙ Fæ N°æ≤ <k¡≤ bu „°©°-≈®„°©° Ju¡ ˚uÌ Ÿu <b<b@ <b_w°≤ J¡°u
≈®°›w F°uwu Fæ* N°æ≤ sd tu* FÙ <bÔÙfi F°u ı°wu Fæ* $ ≈¥b°uÕ•w t°<∫J¡ Ã≈<W J¡° ≈®Ì„Õfi N<wŸ¥‚t
b_wC tu* ˚Ù F°uw° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$29$$
w∏t°`°N°u* Ju¡ •w ≤Ù<w Ÿu _S¥Ô F°u ı°fiu≈≤ ˚Ù fiJu¡ Ÿ¥‚t-R¡≈ J¡∑ s<w fiFÙ* F°uwÙ,
•∫°u*<J¡ <ıŸ N<@‹™>°fi tu* <bbwÕ F°uw° Fæ, ŸJ¡° <bJ¡°≤ fiFÙ* F°uw°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
bu <bbwÕ J¡∑ N°u≤ Ny®Ÿ≤ F°uwu Fæ* ∫°fiÙ <bbwÕ Ÿu _S¥Ôw° J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*, ≈≤ b°_wb
tu* <bbwÕ≤<Fw N≈fiu Ÿ¥‚twt _bR¡≈ tu* FÙ ≤Fwu Fæ* $ <bJ¡°≤≤<Fw ªuwfi Ÿu Ÿ‡f] F°ufiu Ju¡
J¡°≤d sd tu* FÙ <≈^±>Ù˚°b (_S¥Ôw°) J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ* $ ∫<Ì ∫F _S¥Ô˚°b w∏t°`°N°u*
J¡° ≈¿≤d°t F°uw°, w°u ıæŸu J¡ÌgÌq Ju¡ fnu F°ufiu tu* Ÿt∫ Ôyw° Fæ, bæŸu FÙ ofiJ¡∑ _S¥Ôw°
tu* Ÿt∫ Ôyw°, ∫F ˚°b Fæ $$30$$
oŸ ŸyÕ tu* ≈FÔu ı°u <bT∫ J¡F° y∫° Fæ, ŸJ¡° _t≤d J¡≤°wu F…Î oŸ ŸyÕ J¡° ≈ŸaF°≤
J¡≤wu Fæ* $
∫F w∏t°`°Ÿt¥F, <ıŸJ¡° ≈FÔu <b_w°≤ Ÿu bdÕfi <J¡∫° y∫° Fæ, ŸaJ¡v≈_bR¡≈ ªæw∏∫
FÙ Fæ, ŸŸu N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ; J¡°≤d <J¡ ªæw∏∫ FÙ "tæ* NtCJ¡ Fq≥' oŸ N<˚t°fi Ÿu wwg-wwg
_bR¡≈ F…N° Fæ $ ªæw∏∫ N≈fiu _bR¡≈ Ÿu w°u <fi≤°J¡°≤ FÙ Fæ, ≈≤ ŸaJ¡v≈R¡≈ Ÿu bF N≈fiu J¡°u
`Ÿ≤udCŸÌ¨„ (_S¥ÔR¡≈) Ìu©w° Fæ $$31$$
ı°u ≈FÔu ∫F J¡F° S° <J¡ f®Ê FÙ ıywg Ju¡ N°J¡°≤ tu* ≈¿≤dw F°uw° Fæ, bF ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w
Ÿu <Ÿ] F…N°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Âÿ∫t°fi ıywg Ju¡ t¥Ô ≈aª˚¥ww∏t°`° FÙ Fæ*, ≈aªw∏t°`°N°u* J¡° t¥Ô t°∫°„<•w FÙ Fæ,
<ıŸJ¡° ≈≤t°Ãt° Ÿu w<fiJ¡ ˚Ù ∆∫b@°fi fiFÙ* Fæ N°æ≤ ı°u ıywg J¡∑ <_S<w tu* J¡°≤d Fæ $ oŸ
≈®J¡°≤ <ªÌg|fi Nı ≈≤t°Ãt° FÙ t°∫°„<•w π°≤° ıywg J¡° fÙı Fæ $ t°∫° Ju¡ F¸> ı°fiu ≈≤
bFÙ ŸÌ° NfiC˚b°R¡» F°uw° Fæ, oŸ <ÔÎ ∫F ̨ÿ∫t°fi ıywg ªuwfiR¡≈ FÙ Fæ $$32$$
f°≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
246
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
wu≤Fb°≥ ŸyÕ
f®Ê Ju¡ ıÙb˚°b wS° ÌuF N°<Ì J¡∑ ≈®°<›w J¡° bdÕfi $
ıæŸu ŸCTC<›w Nb_S° tu* ıÙb≈®∫°uıJ¡ ≈°<@∫°u* J¡° (N∏w#J¡≤d N°<Ì J¡°) <bfi°„
F°uufiu Ÿu bu t°∫°„fÔf®Ê˚°b J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ*, bæŸu FÙ ≈®Ô∫°b_S° tu* <bÔ∫ F°ufiu Ÿu
t°∫°„fÔ f®Ê˚°b J¡°u ≈®°›w F…oÕ ıÙb≈®∫°uıJ¡ ≈°<@∫°u* Ju¡ <k¡≤ N°<b˚°ÕbJ®¡t J¡°u
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ FuwC≈¥bÕJ¡ J¡Fwu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏Ì®ıÙ, ŸbÕ∆∫°≈J¡ Ÿt N°æ≤ NŸt (<bJ¡°≤ Ÿu
F°ufiub°ÔÙ <bTtw° Ÿu „¥∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿt-ÎJ¡≤Ÿ-N°æ≤ t°∫°„fÔ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
<bTt) N<@‹™>°fiR¡≈ Ã≈∏fi fi F…Î N°J¡°„, wuı N°æ≤ wt N°<Ì Ju¡ J¡°≤dŸW°_bR¡≈
(ıf <J¡ N°J¡°„, wuı, wt N°<Ì J¡∑ Ã≈<W fiFÙ* F…oÕ SÙ wf fiJ¡∑ J¡°≤dR¡≈ ŸW°
f®ÊŸW° Ÿu N<w¿≤•w fiFÙ* SÙ) <ªÌg|fi ≈≤f®Ê tu* Âÿ∫ Na„ Ju¡ ≈®J¡°„ Ÿu (c) ≈FÔu
Âÿ∫Ãb (<bT∫˚°b) J¡∑ J¡v≈fi° <Ìw F°uwÙ Fæ, •∫°u*<J¡ ªæw∏∫ J¡° <bT∫ J¡°u ≈®J¡°<„w
J¡≤fi° _b˚°b FÙ Fæ $ wÌ…≈≤°∏w <ª<w„<•w Ju¡ ≈®J¡°„fi Ÿu •w <ªÌ°Ãt° tu* <ªW J¡∑
J¡v≈fi° <Ìw F°uwÙ Fæ, <ıŸJ¡° Nº∫°Ÿ <J¡∫° ı°w° Fæ, ŸÙJ¡° ≈®J¡°„fi J¡≤fi° <ª<wJ¡°
_b˚°b FÙ Fæ $ •w <ª<w Ju¡ Nº∫°Ÿ Ju¡ <bT∫ Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ Ÿu ≈¥bÕ <bΩt°fi Fæ, NwÎb
bFÙ ŸfJu¡ ≈®<w <fi<tW Fæ $ wÌfi∏w≤ <bT∫°u* Ju¡ Ÿ°S ŸJu¡ Ÿ‡f∏@ J¡° ≈®J¡°„ F°ufiu Ÿu
•w <ªÌ°Ãt° tu* ıÙbÃb J¡∑ J¡v≈fi° <Ìw F°uwÙ Fæ $ "tæ* Ju¡bÔ <bT∫R¡≈ Fq≥' ÎuŸ°
N<˚t°fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d •w <ªÌ°Ãt° tu* NFa˚°bJ¡∑ J¡v≈fi° <Ìw F°uwÙ Fæ $ wÌ…≈≤°∏w
•w NFa˚°b J¡∑ N<˚b¨<] F°ufiu Ÿu •w <ªÌ°Ãt°tu* fC<]˚°b J¡∑ J¡v≈fi° <Ìw F°uwÙ Fæ $
oŸ ≈®J¡°≤ @t°u˘ J¡∑ <Ÿ<] F°ufiu ≈≤ „ÆÌ°<Ìw∏t°`°N°u* Ÿu ∫C•w bFÙ tfi#_bR¡≈ F°u ı°w°
Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ ıæŸu _b›fi tu* Ÿa_J¡°≤R¡≈ Ÿu N≈fiu N∏wyÕw „ÆÌ N°<Ì <bT∫°u* J¡° tfifi
F°uw° Fæ, bæŸu FÙ Ÿa_J¡°≤R¡≈ Ÿu N≈fiu N∏wyÕw „ÆÌ°<Ì<bT∫t°`°N°u* Ju¡ tfifi Ÿu bFÙ
<ªÌ°Ãt° „ÆÌ°<Ì<bT∫t°`°N°u* Ÿu ∫C•w tfi ffi ı°w° Fæ $$1-4$$
tfi°u˚°b°≈∏fi <ªÌ°Ãt° J¡∑ _S¥ÔÌuF˚°b-≈®°<›w J¡Fwu Fæ* $
Ÿa_J¡°≤R¡≈ Ÿu <_Sw „ÆÌw∏t°`°N°u* J¡° _≈„°Õ<Ìw∏t°`°N°u* Ju¡ Ÿ°S Ÿa<tZd J¡≤fiu
Ÿu ≈aªÙJ¡≤dR¡≈ Ÿu N°º∫°<ÃtJ¡ tF°˚¥wR¡≈Ù (_S¥ÔÌuF˚°b J¡°u ≈®°›w F…Î) tfi Ÿu FÙ ∫F
tF°b¨sR¡≈Ù N<w<b„°Ô ª≤°ª≤ ≈®≈aª oŸ ≈®J¡°≤ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $ ıæŸu _b›fi tu* oh~>° fi
≤Fwu ˚Ù fiy≤ ffi ı°w° Fæ, bæŸu FÙ oh~>° Ju¡ <ffi° FÙ ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu „Ù|® ffi° F…N° ∫F
ıywgR¡≈Ù tF°fig b¨s tF°J¡°„R¡≈Ù tF°≤^∫ tu* ≈Cfi# ≈Cfi# Ã≈∏fi F°uJ¡≤ fi‹¸> F°u ı°w° Fæ $
∫F f°u∫u <ffi° FÙ y° F…N° ıyÌgR¡≈Ù J¡≤aı b¨s°u* (Ja¡ı°) J¡∑ H°<n∫°u* J¡° fÙı Fæ, oŸu
c ıf <bT∫ N°æ≤ J¡≤d°u* J¡∑ <Ÿ<] F°u ı°∫, wf ªuw<∫w¨Ãb_bR¡≈ ıÙb J¡∑ <Ÿ<] F°uwÙ Fæ,
oŸ<ÔÎ <ªÌ°Ãt° tu* ≈FÔu <bT∫ N°æ≤ J¡≤d°u* J¡° Nº∫°Ÿ Ì„°Õ∫° Fæ $
ŸyÕ - 13]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
247
<t\>Ù, ıÔ, ≈®J¡°„, b°∫C N°<Ì <J¡ŸÙJ¡∑ ˚Ù N°bÿ∫J¡w° fiFÙ* Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ N∏∫°∏∫
fÙı°u* J¡°u yfiu Ju¡ <ÔÎ ˚¥<t, ıÔ, Ÿ¥∫Õw°≈ N°<Ì J¡∑ N°bÿ∫J¡w° F°uwÙ Fæ, ≈≤ ∫F fiŸu
<bÔsd Fæ, oŸu <J¡ŸÙJ¡∑ ˚Ù N°bÿ∫J¡w° fiFÙ* Fæ, N°æ≤ ∫F f°u∫u <ffi° FÙ yw° Fæ $
wÌfi∏w≤ ıæŸu _b›fi Ìu©fiub°Ô° ≈C”T N≈fiu Ÿu NfiC˚¥∫t°fi fiy≤ J¡°u Ã≈∏fi J¡≤w° Fæ,
bæŸu FÙ ∫F <ªÌ°Ãt° ˚Ù ≈¨<SbÙ N°<ÌJ¡∑ Ã≈<W J¡≤w° Fæ $ b_wCw# _bR¡≈ Ÿu w°u NŸay
<ªÌ°ÃtJ¡ FÙ ≤Fw° Fæ, bF ıF°≥ J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù <_Sw F°u, ıyBq≈Ù NaJC¡≤ J¡° Ã∫°y J¡≤w° FÙ
Fæ (ıyBq≈ NaJC¡≤ J¡°u Ã≈∏fi J¡≤w° Fæ) $ ≈aª˚¥w w∏t°`°Î≥ ıywg J¡∑ fÙı Fæ* N°æ≤
≈aªw∏t°`°N°u* J¡° fÙı N<bfi°„Ù <ªÌ°Ãt° Fæ $ ı°u fÙı Fæ, bFÙ k¡Ô F°uw° Fæ, (•∫°u*<J¡
J¡°∫Õ N°æ≤ J¡°≤dJ¡° N˚uÌ Fæ) $ oŸ<ÔÎ ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈ ıywg J¡°u f®ÊR¡≈ ı°<fi∫u $
oŸ ≈®J¡°≤ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚tu* ∫u ≈aª˚¥ww∏t°`°Î≥, ı°u <J¡ <ªÌ°Ãt° J¡∑ <bT∫≈®J¡°„fi„<•w
Ÿu _b_bR¡≈˚¥w° Fæ*, tF°J¡°„ tu* J¡<v≈w Fæ*, b°_w<bJ¡ fiFÙ* Fæ $ ∫Ω<≈ ∫u FÙ ≈aª˚¥ww∏t°`°Î≥
≈≤_≈≤ Ÿa<tZd Ÿu _S¥Ôw° J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ oŸ Ÿ‡≈¥dÕ _S¥Ô ≈®≈aª J¡° <b_w°≤ J¡≤wÙ
Fæ*, wS°<≈ ∫u N°J¡°„tu* ≈®wÙ∫t°fi R¡≈ J¡∑ ˚°≥<w N≈fiÙ J¡v≈fi° Ju¡ N<@‹™>°fi <ªÌ°Ãt° tu*
<_Sw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d FÙ Ÿwg Fæ*, _bw# Ÿwg fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ <ıŸJ¡° N<Ÿ] ≈Ì°SÕ Ÿu
Ÿ°@fi <J¡∫° ı°w° Fæ, bF J¡˚Ù <Ÿ] fiFÙ* F°uw°, ∫F <fi<ÿªw Fæ $ ı°u _bR¡≈ J¡°v≈<fiJ¡
Fæ ∫°fiÙ b°_w<bJ¡ fiFÙ* Fæ, bF Jæ¡Ÿu ŸÃ∫ F°u ŸJ¡w° Fæ ? $$5-12$$
„aJ¡° - f®Ê tu* Nº∫_w ≈aª˚¥ww∏t°`°N°u* J¡∑ f®Êt°`w° ˚Ôu FÙ F°u, ≈≤ fiJu¡ J¡°∫Õ
ıywg J¡∑ f®Êt°`w° Jæ¡Ÿu ?
Ÿt°@°fi - ∫<Ì "∫u f®Ê_bR¡≈ Fæ*' oŸ fC<] Ÿu ≈aª˚¥ww∏t°`°Î≥ f®Ê_bR¡≈° Fæ*, w°u
≈aªw∏t°`°N°u* Ju¡ J¡°∫Õ _S¥Ô ≈°aª tF°˚¥w ˚Ù f®Ê FÙ Fæ*, ŸŸu N<w¿≤•w fiFÙ*, •∫°u*<J¡
J¡°∫Õ N°æ≤ J¡°≤d J¡∑ ÎJ¡w° <ÌfiJu¡ Ÿt°fi ≈®<Ÿ] Fæ $ oŸŸu ∫F <Ÿ] F…N° <J¡ <ª≤J¡°Ô Ÿu
f]t¥Ô wÙfi°u* ıywg f®Ê FÙ Fæ* $
„aJ¡° - ∫<Ì fitu* ˚uÌ fiFÙ* Fæ, w°u N¿˚∏fi ≈Ì°S°u˘tu* J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°b J¡° ∆∫bF°≤ Jæ¡Ÿu
F°uw° Fæ ?
Ÿt°@°fi - ıæŸu Ÿ¨<‹¸> Ju¡ ≈¥bÕ tu* ∫u J¡°≤d˚¥w ≈aªw∏t°`°Î≥ _bR¡≈˚¥w _S¥Ô ≈®≈aª Ju¡
≈®¿w J¡°≤dR¡≈ Ÿu _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ*, bæŸu FÙ N°ı ˚Ù bu N°yu F°ufiub°Ôu N≈fiu _bR¡≈ Ju¡ ≈®<w FÙ
J¡°≤d F°uwÙ Fæ*, Nw# fitu* J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°bJ¡° ∆∫bF°≤ F°uw° Fæ $
oŸ ≈®J¡°≤ ∫F ıywg fi J¡˚Ù Ã≈∏fi F°uw° Fæ N°æ≤ fi Ã≈∏fi F…N° <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $ ıæŸu
ŸaJ¡v≈ N°æ≤ tfi°u≤S π°≤° <fi<tÕw fiy≤ NŸwg F°uw° F…N° ˚Ù Ÿwg-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ
f®Ê°J¡°„R¡≈Ù ≈≤t≈®J¡°„ N°Ãt° tu* ıÙb°J¡°„Ãb NŸwg F°uw° F…N° ˚Ù Ÿwg-Ÿ° ≈®wÙw F°uw°
Fæ $ b_wCw# <ªÌ°Ãt° tu* ≈¨<SbÙ N°<ÌJ¡° Ÿa˚b fiFÙ* Fæ, NwÎb ıæŸu N°J¡°„tu* y∏@bÕfiy≤,
|¸>°J¡°„, tF°J¡°„ N°<Ì ≈¿≤<h~>∏fi N°J¡°„ N°J¡°„ Ÿu FÙ J¡v≈fi° π°≤° Ã≈∏fi F…N° Fæ
bæŸu FÙ ∫F N°J¡°„°Ãt° ıÙb ˚Ù J¡F° y∫° Fæ (∫°fiÙ ≈≤t ≈®J¡°„R¡≈ tF°J¡°„ tu* Ã≈∏fi
248
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
F…N° Fæ), ÎuŸ° I°fi Ÿu <b„C]°∏w#J¡≤db°Ôu Ô°uy Ìu©wu Fæ* $$13-17$$
f®Ê Ju¡ "ıÙb°u&Ftg' oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ Ÿ°@°≤d N<˚t°fiŸu Ÿt<‹¸>ıÙb˚°bJ¡°u J¡FJ¡≤ Nf
<b„uT N<˚t°fi Ÿu ∆∫<‹¸>ıÙb˚°b π°≤° _S¥ÔÌuF≈∫Õ∏w w°Ì°Ã‡∫ Ju¡ N°≤°u≈ Ju¡ J®¡t J¡° <b_w°≤
Ÿu ≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ J¡Fwu Fæ* $
bß, ıÙb°J¡°„ <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿu oŸ ÌuF J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, Ÿ ≈®J¡°≤ J¡°u Nf N°≈
tCHŸu ŸC<fiÎ $ <ªÌ°Ãt° ≈≤tuÿb≤tu* J¡<v≈w Ÿt<‹¸>ıÙb°J¡°„ N<w<b_w¨w F°uw° F…N° ˚Ù tæ*
<ªfiy°≤Ù J¡∑ fi°o˘ NÃ∫∏w Ÿ¥‚t wuı J¡° J¡d Fq≥, oŸ ≈®J¡°≤ ˚°bfi° J¡≤fiu Ÿu b柰 FÙ (NdCR¡≈
FÙ) N≈fiu J¡°u ı°fiw° Fæ $ oŸÙ N<˚≈®°∫ Ÿu ZC<w fiu J¡F° Fæ - "∫S° NÀfiæ# sCB° <b_kC¡<vÔ*y°
∆∫Chª≤∏w∫ubtub°_t°Ì°Ãtfi# ŸbÕ Îw N°Ãt°fi°u ∆∫Chª≤<∏w' (ıæŸu N<Àfi Ÿu ~>°u¸>Ù-~>°u¸>Ù
<ªfiy°¿≤∫°≥ <fiJ¡ÔwÙ Fæ*, bæŸu FÙ oŸ N°Ãt° Ÿu ∫u Ÿf ıÙb N°<b˚¥Õw F°uwu Fæ*) $ N°J¡°„ tu*
N°ÃtR¡≈ Ÿu <ıŸ _S¥Ôw° J¡° <ª∏wfi J¡≤w° Fæ, ˚°bfi° π°≤° wBq≈ FÙ N≈fiu J¡°u _S¥ÔR¡≈Ÿ° ŸtHw° Fæ $ ıæŸu ŸaJ¡v≈ Ÿu J¡<v≈w ª∏Bt° Ÿwg fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ <ıŸJ¡∑ ˚°bfi° J¡≤w°
Fæ, bF _bR¡≈ Ÿwg fiFÙ* Fæ, <k¡≤ ˚Ù Ÿwg-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, ŸÙJ¡∑ ˚°bfi° J¡≤fiu Ÿu ∫F
B‹¸>°-Âÿ∫R¡≈ Ÿu <_Sw Fæ $$18-20$$ _b›fi tu* N≈fiu t≤dI°fi Ju¡ Ÿt°fi ÎJ¡ FÙ bF
<ªÌ°Ãt° <πwÙ∫w° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, ≈¥b°uÕ•w N<wŸ¥‚t wuı#J¡d_bR¡≈w° J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤
w°≤°u* Ju¡ ŸÂ„ _S¥Ôw° J¡°u t°fi°u* ≈®°›w J¡≤w° Fæ NS°Õwg ∫FÙ ŸJ¡∑ ˚¥w w∏t°`°N°u* Ÿu Ÿab<Ôw
<Ô*y°Ãtw° Fæ $ ŸaJ¡<v≈w NSÕ J¡∑ ˚°bfi° Ÿu wS° <bÿb°ÃtJ¡ F°ufiu Ÿu "Ÿ°u&Ftg' oŸ ≈®J¡°≤ bF
w°≤J¡°J¡°≤ N°Ãt° FÙ _b°Ãt° F…N° $$21,22$$
∫F ¿ÔayÌuFI°fi N°æ≤ ˚°bÙ _S¥ÔÌuFI°fi <ªWJ¡v≈fi° Ÿu FÙ F°uw° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu _b›fi Ìu©fiub°Ô° ≈C”T _b›fi tu* ≈<SJ¡ ffi ı°w° Fæ, bæŸu FÙ bF <ªW J¡∑ J¡v≈fi°
Ÿu tæ* <Ô*yÌuF°J¡°≤ N°æ≤ ˚°bÙ _S¥ÔÌuF°J¡°≤ Fq≥, oŸ I°fi J¡°u @°≤d J¡≤w° Fæ $ ıæŸu <ªW
<bT∫°J¡°≤w° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ ∫°fiÙ _b›fi N°æ≤ tfi°u≤Stu* f°F≤ <_Sw ˚Ù <bT∫ f°flR¡≈ J¡°
Ã∫°y J¡≤ ˚Ùw≤ N∏w#J¡≤d°Ãtfi° ≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ˚°bfi° J¡≤w° FCN° ∫F <ªÌ°Ãt°
wBq≈w° J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, wÌ…≈≤°∏w ≈°<@ Ÿu ˚Ùw≤ J¡<v≈w N°J¡°„ tu* N≈fiu _b°˚°<bJ¡
R¡≈ J¡° Ã∫°y J¡≤Ju¡ f°fl R¡≈w° J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ $ ıæŸu f°F≤ <_Sw ˚Ù, ≈bÕw Ì≈Õd tu*
˚Ùw≤ <_Sw-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, ıæŸu ŸbÕ` ∆∫bF°≤ J¡≤fiu tu* (∫°w°∫°w tu*) ŸtSÕ „≤Ù≤
J¥¡≈ıÔtu* ≈®<w<f<‡fw F°uJ¡≤ J¥¡≈tu* FÙ ∆∫bF°≤ J¡≤fiub°Ô° ≈®wÙw F°uw° Fæ, ıæŸu Ìq≤ Ÿu ŸCfifiu
Ju¡ ∫°uÀ∫ yCF°<_Sw ÌÙ|Õ„ÆÌ yCF° N°<Ì tu* FÙ <_Sw ≤Fw° Fæ, f°F≤ fiFÙ <fiJ¡Ôw°, ıæŸu
_b›fi N°æ≤ tfi°u≤Stu* Ÿa<bwg ÌuF tu* FÙ _b›fi N°<Ì Ìu©wÙ Fæ, bæŸu FÙ ≈¥b°uÕ•w _kC¡<vÔ*yŸÂ„
≈°<@ tu* _bR¡≈ Ÿu J¡<v≈w w°≤J¡° tu* <_Sw <ªÌ°Ãt° b°Ÿfi°t∫ ÌuF°<ÌJ¡° NfiC˚b J¡≤w°
Fæ $ w°≤J¡°J¡°„R¡≈Ù J¡°u„ tu* <_Sw ∫F b°Ÿfi°t∫ ÌuF N°<Ì ∆∫bF°≤Â<‹¸> Ÿu <bª°≤ J¡≤fiu≈≤
fC<], <ªW N°<Ì R¡≈ FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ bF fC<], <ªW N°<Ì J¡° ≈¿≤d°t Fæ N°æ≤ ≈≤t°SÕÂ<‹¸> Ÿu
<bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ w°u bF I°fi, ŸW° N°æ≤ N°fi∏ÌR¡≈ FÙ Fæ $ wÌ…≈≤°∏w ıÙb "tæ* Ìu©¥≥' oŸ
ŸyÕ - 13]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
249
˚°bfi° Ÿu N°J¡°„tu* <b_w°≤ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ <ıfi Ì°u <~>B°u* Ÿu bF ˚°bÙ <bT∫°u* J¡°u Ìu©w°
Fæ ŸJ¡° fi°t fiu` ≈nw° Fæ, <ıŸŸu <bT∫°u* J¡°u ~¥>w° Fæ bF Ãbª° fi°t Ÿu <b¶∫°w F°uwÙ Fæ,
<ıŸŸu „ÆÌ°<Ì <bT∫°u* J¡°u ŸCfiw° Fæ ŸJ¡° fi°t J¡°fi F°uw° Fæ N°æ≤ <ıŸŸu y∏@ N°<Ì J¡°u
Ÿ¥≥|w° Fæ bF fi°J¡ J¡FÔ°w° Fæ $ bF N≈fiu tu* N≈fiu J¡°u Ìu©w° Fæ (NfiC˚b J¡≤w° Fæ) $ ŸJ¡∑
ı°u ≤Ÿfiu<∏B∫ Fæ, bF ≈Ù~>u ıÙ˚ fi°tŸu ≈®<Ÿ] F°uwÙ Fæ, <ıŸŸu ÿb°Ÿ≈®ÿb°Ÿ N°<Ì <J®¡∫°
F°uwÙ Fæ bF b°∫C ŸJu¡ ≈®°d, N≈°fi N°<Ì Ÿu ≈®<Ÿ] F°uw° Fæ, ŸJ¡∑ ı°u ªu‹¸>°Î≥ Fæ* bu J¡tuÕ<∏B∫°≥
F°uwÙ Fæ* $ oŸ ≈®J¡°≤ f°fl <bT∫°u* N°æ≤ t°fi<ŸJ¡ <bT∫°u* J¡∑ ˚°bfi° J¡≤ ≤F° tfi°ut∫ „≤Ù≤@°≤Ù
N<wŸ¥‚t ıÙb N°J¡°„tu* <_Sw ≤Fw° Fæ $ ≈¥b°uÕ•w ≈®d°ÔÙ Ÿu •w wuı Ju¡ J¡d tu* _S¥Ôw°
J¡° Nº∫°Ÿ J¡≤w° F…N° f®Ê FÙ ıÙbfi°t@°≤Ù F°uw° Fæ $ ∫°u* ıÙb„ÆÌ J¡° NSÕ˚¥w F…N° bF
<ªÌ°Ãt° FÙ <b<b@ J¡v≈fi°N°u* Ÿu, ı°u NŸÃ∫ F°uwÙ F…oÕ ˚Ù ŸÃ∫-ŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ*, ≈¥dÕ F°u
y∫° Fæ $ tfi°ut∫ „≤Ù≤ f®Ê FÙ _S¥ÔÌuF°J¡°≤ (!) ffiJ¡≤ ∫°fiÙ <ªfiy°≤Ù Ju¡ N°J¡°≤ Ÿu
ÔuJ¡≤ f°fl _S¥Ô <bT∫°J¡°≤ ≈∫Õ∏w, ı°u _b∫a ≤ªfi° J¡∑, wBq≈ ffiJ¡≤ N≈fiÙ ≤ªfi° Ju¡ N∏w
tu* N°b≤d N°<Ì Ÿu ∫C•w f®Ê°^±> J¡°u Ìu©w° Fæ $ J¡°uoÕ ıÙb ıÔ Ju¡ tº∫ tu* <_Sw f®Ê°^±> tu*
"NFtg' ˚°bJ¡° I°fi F°ufiu Ÿu f®Ê°^±> J¡°u ı°fiw° Fæ N°æ≤ J¡°uoÕ f®Ê°^±> Ju¡ tº∫bwÙÕ f®Ê° Ju¡
„≤Ù≤ tu* "NFtg ' ˚°bfi° J¡° I°fi F°ufiu Ÿu f®Ê° J¡°u ı°fiw° Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ <ªfiy°≤Ù Ÿu ÔuJ¡≤
f°fl _S¥Ô <bT∫°J¡°≤ ≈∫Õ∏w _bJ¡v≈fi° J¡°u N≈fiu ŸaJ¡v≈°fiCŸ°≤ J¡°uoÕ f®Ê°^±>R¡≈ Ÿu ı°fiw°
Fæ N°æ≤ J¡°uoÕ <F≤^∫y˚ÕR¡≈ Ÿu $ wÌfi∏w≤ N°yu F°ufiub°Ôu f®Ê°^±> J¡∑ J¡v≈fi° J¡°u ˚Ù Ìu©w° Fæ
N°æ≤ ŸJ¡° NfiC˚b ˚Ù J¡≤w° Fæ $ tfi°ut∫ „≤Ù≤@°≤Ù ıÙb tfi J¡°u FÙ N°Ãt° ŸtHw° Fæ $
NwÎb N°ÃtR¡≈ tfi Ÿu N≈fiu ŸaJ¡v≈ Ju¡ NfiCŸ°≤ y˚ÕR¡≈Ù |≤ (y˚Õb°Ÿ<fi<tW F°ufiu Ÿu
y˚Õy¨F), Ìu„, J¡°Ô, J¡tÕ, B∆∫ N°<Ì J¡v≈fi°N°u* J¡∑ ˚°bfi° J¡≤w° F…N° fi°t N°<Ì J¡°
<fit°Õw° tfi°ut∫ ÌuF@°≤Ù bF oÕÿb≤ FÙ _bJ¡¿v≈w wwg wwg fi°t°u* Ÿu ≈Ì°S°u˘ J¡°u N°æ≤ N≈fiu J¡°u
˚Ù NŸÃ∫ ıyÌg˚®ttu* f°≥@w° Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ ıÙb˚°b°≈∏fi oÕÿb≤ FÙ tfi Ÿu Ìu„, J¡°Ô
N°<Ì <b<b@ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤ Ìu„, J¡°Ô N°<Ì fi°t°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡≤w° Fæ N°æ≤ fi fi°t°u*
Ÿu fi ≈Ì°S°u˘ J¡° Ÿ‡f∏@ _S°<≈w J¡≤ fiJ¡°u N°æ≤ N≈fiu J¡°u ıyBq≈ ˚®t tu* f°≥@w° Fæ $ ıæŸu
_b›fi tu* N°J¡°„ tu* nfi° NŸÃ∫ Fæ, bæŸu FÙ tfi°ut∫ ÌuF@°≤Ù ≈≤t°Ãt° ≈¥b°uÕ•w NŸÃ∫
ıyÌ®¥≈ ˚®ttu* <tØ∫° FÙ <bJ¡°ŸJ¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ ≈¥bÕ tu* Ã≈∏fi fi F…N° FÙ ∫F
tfi°ut∫ ÌuF@°≤Ù ≈®ı°≈<w N°<Ì _b∫‡˚¥ <Ìw F…N° Fæ $ oŸ f®Ê°^±>°J¡°≤ ˚®t Ju¡ F°ufiu ≈≤ ˚Ù
JC¡~> ˚Ù fiFÙ* F…N° Fæ, JC¡~> ˚Ù ≈æÌ° fiFÙ* F…N° Fæ N°æ≤ fi JC¡~> <Ì©°oÕ FÙ Ìuw° Fæ $ Ju¡bÔ <fitÕÔ
Nfi∏w f®Ê°J¡°„ FÙ Fæ $ tfi°u≤S Ÿu J¡<v≈w fiy≤ Ju¡ wCv∫ ∫F ıyÃ≈®≈aª Ÿwg-Ÿ° ≈®wÙw
F°uw° F…N° ˚Ù Ÿwg fiFÙ* Fæ $ _b∫a <Ìw F…N° ∫F ≈®≈aª Ÿ <ª` Ju¡ ŸÂ„ Fæ, <ıŸJ¡∑ fi w°u
<J¡ŸÙ <ªwu≤u fiu wC<ÔJ¡° N°<Ì f°F≤Ù Ÿ°ty®ÙŸu ≤ªfi° J¡∑, fi <ıŸtu* <b<b@ ≤ay ˚≤u, fi t°fi¿ŸJ¡
! <ªWÌuF°‡f≤°J¨¡<W# = <ıŸJ¡° Ÿ¥‚t tfi°ut∫ „≤Ù≤ _S¥Ôw° Ÿu _S¥Ô ÌuF°J¡°≤ ffi y∫° Fæ,
bF Fæ-<ªWÌuF°‡f≤°J¨¡<w $
250
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
≈®∫Ãfi Ÿu FÙ <ıŸJ¡° <fit°Õd F…N°, fi <J¡ŸÙJ¡°u NfiC˚b FÙ F…N° N°æ≤ ı°u fi ŸÃ∫ FÙ F°u, <k¡≤
˚Ù ŸÃ∫ Ÿ° ≈®wÙw F°uw° F°u $$23-42$$
wf ıywg J¡°u N‹¸> Ÿa_J¡°≤ N°<Ì Ÿ°ty®ÙŸu Ã≈∏fi F…N° •∫°u* fi t°fi° ı°∫ ? oŸ „aJ¡°
≈≤ J¡Fwu Fæ* $
tF°J¡v≈ Ju¡ N∏w tu* f®Ê° (<F≤^∫y˚Õ) N°<Ì tC•w F°u ı°wu Fæ*, oŸtu* w°u J¡°uoÕ Ÿ∏ÌuF FÙ
fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ bwÕt°fi ı∏t tu* f®Ê° J¡∑ ≈¥bÕ ı∏t J¡∑ _t¨<w w°u ıywg J¡∑ Ã≈<W tu* J¡°≤d
F°u fiFÙ* ŸJ¡wÙ $$43$$
˚°b ∫F Fæ <J¡f®Êd° ŸF wu ŸbuÕ Ÿ‡≈®°›wu ≈®<wŸaª≤u $ ≈≤_∫°&∏wu J¨¡w°Ãt°fi# ≈®<w„¿∏w ≈≤a ≈Ìtg $$
(f®ÊÔ°uJ¡ tu* y∫u F…Î J¡tÙÕ tF°≈®Ô∫ F°ufiu ≈≤ f®Ê° Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡∑˚¥w F°uJ¡≤ ≈≤t ≈Ì tu*
≈®bu„ J¡≤wu Fæ* ∫°fiÙ tC•w F°u ı°wu Fæ*) wS° "∫°bÌ<@J¡°≤tb¿_S<w≤°<@J¡°¿≤J¡°d°tg (≈®°≤Æ@
J¡t°u˘ J¡∑ Nb¿_S<w wJ¡ ıÙb∏tC•wR¡≈ Ÿu N<@J¡°¿≤∫°u* J¡∑ Nb¿_S<w ≤FwÙ Fæ, wÌfi∏w≤ bu
<bÌuFtC<•w J¡°u ≈®°›w J¡≤wu Fæ*) oÃ∫°<Ì _t¨<w N°æ≤ Ÿ¥` tu* ≈®Ì<„Õw ∏∫°∫ Ÿu tF°J¡v≈ Ju¡ N∏w
tu* fi ≈¥bÕ J¡v≈ Ju¡ f®Ê° N°<Ì J¡∑ tC<•w F°u ı°wÙ Fæ, ÎuŸ° <fiÿª∫ <J¡∫° y∫° Fæ $ oŸ<ÔÎ,
f®Ê° Ju¡ N‹¸> Ÿa_J¡°≤ Ÿu N°yu Ju¡ ıywg J¡° <fit°Õd fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ ı°u ≈°ŸJ¡ J¡v≈ Ju¡
N°≤‡˚ tu* <F≤^∫y˚Õ N°<Ì Ju¡ ≈Ì J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ, Ÿfiu ≈FÔu J¡˚Ù ∫F <b<ª` ıywg
ffi°∫° fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ Ÿu ıywg Ju¡ <fit°Õd J¡° NfiC˚b fi F°ufiu Ÿu ŸŸu ŸaŸ°≤ J¡° Ÿa˚b
fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ ıywg J¡°u Ÿa_J¡°≤ Ÿu Ã≈∏fi fiFÙ* J¡F ŸJ¡wu, <J¡∏wC bF _b›fi N°æ≤ o∏Bı°Ô
N°<Ì Ju¡ Ÿt°fi NJ¡_t°wg Ã≈∏fi F…N° Fæ, NwÎb <tØ∫° FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ı柰 ŸaJ¡v≈t∫
f®Ê° Fæ, bæŸu FÙ ŸŸu Ã≈∏fi ∫F ıywg ˚Ù ŸaJ¡v≈t∫ FÙ Fæ $ ∫<Ì J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u <J¡ Nfi°<Ì
Ÿ°sÙR¡≈ ªuwfi Ju¡ NfiC˚b Ÿu ı<fiw ıywg Ju¡ <fit°Õd Ju¡ Ÿa_J¡°≤ Ÿu ıywg J¡∑ Ã≈<W F°u ?
w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì ≈¨<SbÙ N°<Ì J¡∑ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ <bT∫ tu* Nfi°<Ì NfiC˚b J¡°u J¡°≤d t°fi°u, w°u Ÿ°sÙbuΩ
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d _b›fi°fiC˚¥w ≈Ì°SÕ ı°y®w°b_S° tu* ıæŸu (<tØ∫°) F°uwu Fæ* Nfi°<Ì Ÿ°sÙ Ju¡
Ÿa_J¡°≤ Ÿu Ã≈∏fi ıywg ˚Ù b柰 (<tØ∫°) FÙ F°u ı°∫uy° $ ıæŸu _b∫‡˚¥ (<F≤^∫y˚Õ) bwÕt°fi
J¡°Ô tu* <ıŸJ¡° _t≤d F°u ≤F° Fæ, ÎuŸu NwÙw ≈Ì°SÕ J¡∑ fi°o˘ „¥∏∫t°`_bR¡≈ Fæ, bæŸu FÙ
ŸŸu Ã≈∏fi ıywg ˚Ù „¥∏∫t°` _bR¡≈ Fæ $ ıæŸu <J¡ŸÙ Ìu„ N°æ≤ <J¡ŸÙ J¡°Ô tu* ıÔ Ÿu
w≤Ôw° <˚∏fi fiFÙ* F°uwÙ Fæ NS°Õwg ıÔ N°æ≤ Bbw° (w≤Ôw°) N<˚∏fi ≈Ì°SÕ Fæ, bæŸu FÙ
<J¡ŸÙ Ìu„ N°æ≤ <J¡ŸÙ J¡°Ô tu* ≈≤t°Ãt° tu* ıyߨ<‹¸> J¡° ˚uÌ fiFÙ* Fæ NS°Õwg Ÿ¨<‹¸> ≈≤t°Ãt° Ÿu
<˚∏fi fiFÙ* Fæ $ ∫F Ÿ¨<‹¸> ˚®t Ÿu FÙ ≈®°æ» ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, b°_wbtu* Ju¡bÔ (ıywg-bæT‡∫ Ÿu
≤<Fw) ≈≤t°Ãt° FÙ <_Sw Fæ, ŸŸu N<w¿≤•w JC¡~> fiFÙ* Fæ $ NÃ∫∏w <fitÕÔ <ªÌ°Ãt° FÙ
f®Ê°^±>-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ ∫F Âÿ∫ (ıywg), <ıŸJ¡° N°Ãt°tu* <b„uTR¡≈ Ÿu
˚®t F…N° Fæ, „°∏w, N°@°≤≤<Fw, N°@u∫„¥∏∫, Nπæw wS° πæw ∆∫bF°≤ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d FÙ
ŸyÕ - 14]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
251
∆∫°bÃ∫Õ fi F°ufiu Ÿu ÎJ¡Ãb Ÿa¶∫°Ÿu ˚Ù ≤<Fw f®ÊR¡≈ FÙ Fæ $ ∫Ω<≈ ıyw J¡∑ ˚®°<∏w F°uwÙ Fæ
<k¡≤ ˚Ù Ã≈∏fi JC¡~> fiFÙ* F…N° Fæ $ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu „¥∏∫, <fitÕÔ <ªÌ°J¡°„ FÙ _bR¡≈ Ÿu <_Sw
Fæ, fi Ÿtu* Ÿ‡≈¥dÕ ŸaŸ°≤ Fæ, fi ŸJ¡° J¡°uoÕ N°@°≤ Fæ, fi J¡°uoÕ ŸJ¡° N°@u∫ Fæ, fi Âÿ∫ Fæ,
fi B‹¸>¨Ãb Fæ, fi f®Ê°^±> Fæ, fi f®Ê° Fæ N°æ≤ fi J¡FÙ* tÌ°∏@ t°uF°∏@ ıÔR¡≈Ù yı|¸>° Fæ $ fi
ıywg Fæ N°æ≤ fi ≈¨<SbÙ Fæ $ ∫F Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫ <fitÕÔ f®Ê FÙ Fæ $ •w <ªÌ°Ãt° f®Ê N≈fiu tu*
N≈fiu Ÿu _b∫a <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ w≤Ô F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ıæŸu ıÔ FÙ N≈fiu tu* N°bwÕR¡≈
Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ, N°bwÕ (˚≥b≤) J¡°uoÕ ≈¨SJg¡ ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ <ªÌgR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
N°Ãt° tu* N°Ãt° FÙ ıywg-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, ıywg J¡°uoÕ ≈¨SJg¡ ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ, ∫°u* ∫F NŸwg
F°uw° F…N° ˚Ù ˚®°¿∏wb„ Ÿwg-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ $$44-52$$
ıæŸu _b›fi tu* ≈®wÙw F…N° NŸwg N≈fi° t≤d ı°y®w tu* f°<@w F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ
NI°fi°b_S° tu* ≈®wÙ∫t°fi ∫F Âÿ∫ ≈®≈aª I°fi F°ufiu ≈≤ f°<@w F°u ı°w° Fæ $
≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu N≈b°ÌÂ<‹¸> π°≤° _bR¡≈w# ıywg J¡∑ NŸW° J¡° ≈®<w≈°Ìfi <J¡∫° y∫°
Fæ, Nf N<@‹™>°fiÂ<‹¸> Ÿu ˚Ù ŸJ¡∑ NŸW° J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
NSb° f®Ê_bR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∫F Âÿ∫ ≈®≈aª <fitÕÔ, ≈¿≤≈¥dÕ, N<πwÙ∫, N°<Ì N°æ≤
N∏w Ÿu „¥∏∫ <ªÌ°J¡°„_bR¡≈ f®Ê FÙ Fæ $ ŸŸu N<w¿≤•w oŸJ¡∑ ŸW° FÙ fiFÙ* Fæ $$53$$
<Ÿ*F°bÔ°uJ¡fi ∏∫°∫ Ÿu ≈¥b°uÕ•w Ÿ‡≈¥dÕ <bT∫ J¡° ≈Cfi# Ÿasu≈ Ÿu <fiR¡≈d J¡≤ ≈ŸaF°≤
J¡≤wu Fæ* $
≈≤f®Ê tu* J¡¿v≈w _b∫‡˚¥ ≈®ı°≈<w „¥∏∫ FÙ Fæ $ ı°u ÎJ¡≤Ÿ ≈≤t°Ãt° Fæ, ŸÙJ¡° _b∫a
NŸwg ≈®ı°≈<wR¡≈ Ÿu N°˚°Ÿ F°uw° Fæ, •∫°u*<J¡ ≈®ı°≈<w J¡° tfi°ut∫ „≤Ù≤ Fæ ≈aª˚°æ<wJ¡
„≤Ù≤ fiFÙ* Fæ $ ∫u ≈¨<SbÙ N°<Ì tfi°ut∫„≤Ù≤b°Ôu ≈®ı°≈<w Ju¡ ŸaJ¡v≈t°` Fæ, NwÎb ∫u ˚Ù
NŸÃ∫ Fæ $ ıæŸu J¡˚Ù Ã≈∏fi fi F…N° ©≤y°u„ J¡° ŸÙ*y ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ ∫u ˚Ù ŸÃ∫
fiFÙ* Fæ $$54$$
wu≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ª°æÌFb°≥ ŸyÕ
≈¥bÕ ŸyÕ tu* b<dÕw ıÙb˚°btu* ≈¿≤h~>uÌ N°<Ì Ÿ∏ÌuF°u* J¡°
∫C<•w Ÿu ©^±>fi J¡≤ Ju¡bÔ t°` f®Êæ•∫ J¡° bdÕfi $
ŸfŸu ≈FÔu Ÿt<‹¸> (<F≤^∫y˚Õ), ŸŸu Ã≈∏fi <b≤°¸>g N°æ≤ ∆∫<‹¸> ıÙb oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡
≈¿≤h~>uÌ Ju¡ ©^±>fi Ju¡ <ÔÎ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ≈¥b°uÕ•w <bT∫ Ju¡ NfiCb°Ì π°≤° ˚¥<tJ¡° f°≥@wu Fæ* $
ı柰 <J¡ ≈FÔu ŸyÕ tu* J¡F° y∫° Fæ, ŸJu¡ NfiCŸ°≤ NF∏w° N°<Ì Âÿ∫Ÿt¥F˚¥w ıywg J¡°
N<_wÃb w<fiJ¡ ˚Ù fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ bF Ã≈∏fi FÙ fiFÙ* F…N° Fæ N°æ≤ <ıŸJ¡° N<_wÃb Fæ, bF
≈≤t°Ãt° FÙ Fæ $ ıæŸu <fiÿªÔ Ÿ°y≤ tu* ıÔ _≈∏Ìw° J¡°u (ªaªÔw°J¡°u) ≈®°›w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ
Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚tu* ≈≤t≈®J¡°„R¡≈ ≈≤t°Ãt° FÙ "tæ* ıÙb Fq≥ 'oŸ ≈®J¡°≤ _b∫a ıÙbw° J¡∑ ˚°bfi°
252
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
J¡≤w° Fæ $ ıæŸu ÌuF Ju¡ N∏Ì≤ <bΩt°fi ªuwfib¨<W _b›fi tu* Ìu©u y∫u ∫° tfi°u≤S π°≤° J¡¿v≈w
≈bÕw, fiy≤ N°<Ì tu* N°ÃtÙ∫w° Ju¡ ˚®t Ÿu ≈®ut J¡≤wÙ Fæ, bæŸu FÙ N≈fiÙ N°J¡°„R¡≈w°
(≈≤t≈®J¡°„R¡≈w°) J¡° Ã∫°y <J¡∫u <ffi° FÙ ŸaJ¡v≈R¡≈ <ªÌgb¨<W b‚∫t°d <b≤°¸g >tu*
N°ÃtÃb˚®°¿∏w Ÿu t°fi°u* ≈®ut J¡≤wÙ Fæ, ∫FÙ tu≤Ù N°Ãt° Fæ, oŸ ˚®t Ÿu ŸJ¡°u t°fi°u* N≈fiu
≈®utJ¡° ≈°` ŸtHwÙ Fæ $ <ªÌ°Ãt° J¡∑ ı°u <b≤°¸>gR¡≈ ÌuF Fæ, bF ≈¨<SbÙ N°<ÌŸu „¥∏∫ Fæ,
NS°Õwg ≈°aª˚°æ<wJ¡ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC tfi°ut∫ FÙ Fæ (ŸaJ¡v≈ı∏∫ FÙ Fæ) NwÎb bF <ª∏t°`
<fitÕÔ N°J¡°„_bR¡≈ FÙ Fæ, ŸŸu ≈¨SJg¡ fiFÙ* Fæ $ ∫<Ì _b›fi tu* Ìu©° y∫° ≈bÕw Ns∫
(<ª≤_S°∫Ù) F°u N°æ≤ _b›fi tu* ‹¸> fiy≤ <ª≤J¡°Ô wJ¡ ≤Fu, w°u fiŸu oŸ ≈®≈aªR¡≈ <b≤°¸>g ÌuF
J¡∑ wCÔfi° F°u ŸJ¡wÙ Fæ N°æ≤ ŸªtCª ∫F ≈®≈aª <ª`J¡°≤J¡° <ªW ∫<Ì ¿_S≤ F°u N°æ≤ Ÿtu*
b°Ÿfi°t∫ ¿_S≤ <ª` ffiu w°u Ÿtu* J¡v≈fi°<Ô<©w Ÿufi° Ju¡ ŸÂ„ Fæ $ fF…w J¡F°≥ wJ¡ J¡Fu*,
∫F tF°fig ©‡˚°u* J¡∑ fi ≈®<wt°N°u* Ju¡ ŸÂ„ Fæ, ı°u <J¡ y»Ù fiFÙ* yoÕ Fæ, ÎuŸu FÙ N°æ≤ ˚Ù
NfiuJ¡°u* ≈t°fi°u* Ÿu oŸJ¡∑ ≈t° F°u ŸJ¡wÙ Fæ $ t°fi ÔÙ<ı∫u, ∫F ≈®≈aª <ªÌ°J¡°„R¡≈Ù ŸC∏Ì≤
©‡˚u tu* fiFÙ* y»Ù yoÕ ÎJ¡ ≈®<wt° Fæ $ N°<Ì ≈®ı°≈<w J¡° ˚Ù, ı°u "_b∫‡˚¥' oŸ fi°t Ÿu ŸfŸu
≈FÔu <b¶∫°w F…N°, J¡°uoÕ J¡°≤d fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ŸJu¡ ≈¥bÕı∏t Ju¡ J¡tÕ fiFÙ* Fæ $ •∫°u* fiFÙ* ?
ÎuŸÙ „aJ¡° Ju¡ <ÔÎ ∫F°≥ NbJ¡°„ FÙ fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ Ft ≈FÔu FÙ J¡F N°∫u Fæ* <J¡ tF°≈®Ô∫
F°ufiu ≈≤ ≈¥bÕJ¡v≈ Ju¡ Ÿ˚Ù ≈®ı°≈<w tC•w F°u ı°wu Fæ*, Nw# fitu* ≈®°•wfi (≈¥bÕı∏t J¡°) J¡tÕ
Jæ¡Ÿu ≤F ŸJ¡w° Fæ ? ıæŸu N°b≤d≤<Fw Ì≈Õd N°<Ì tu* ≈®<w<f‡fR¡≈ Ÿu ≈nÙ F…oÕ ÌÙb°≤ N°<Ì
J¡° _bR¡≈ <Ì©°oÕ Ìuw° F…N° ˚Ù NŸwg F°ufiu Ÿu NÂÿ∫ (Ì„Õfi∫°uÀ∫ fiFÙ*) Fæ, bæŸu FÙ ≈®ı°≈<w
Âÿ∫ F°uw° F…N° ˚Ù Ÿwg fi F°ufiu Ÿu NÂÿ∫ FÙ Fæ N°æ≤ <bJ¡°≤„¥∏∫ <ªÌ°Ãt° tu* J¡¿v≈w Fæ $
<fi<bÕJ¡°≤ <ªÌ°Ãt° tu* B‹¸>°, Âÿ∫ wS° Ì„Õfi, Ÿ®‹¸>°, Ÿ¨<‹¸> wS° ŸıÕfi Îba ˚°u•w°, ˚°uÀ∫
N°æ≤ ˚°uy ofi Ÿ‡≈¥dÕ <`≈C<¸>∫°u* J¡° Ÿa˚b FÙ fiFÙ* Fæ, Nw# Ÿ®‹¸>° ≈®ı°≈<w NŸwg Fæ $ ŸfJ¡°
<fiTu@ F°ufiu ≈≤ ˚Ù „ÆÌ N°æ≤ NS°u˘ J¡∑ „¥∏∫w° fiFÙ* Fæ, J¡°≤d <J¡ ∫F ≈®Ã∫y°wt° FÙ Ÿ‡≈¥dÕ
„ÆÌ N°æ≤ NS°u˘ J¡° N°ÃtR¡≈ Ÿu <_Sw Fæ $ ıæŸu ÎJ¡ ÌÙ≈J¡ Ÿu NfiuJ¡ ÌÙ≈J¡ Ã≈∏fi F°uwu Fæ*
(ıÔ°∫u ı°wu Fæ*) bæŸu FÙ Ÿ‡≈¥dÕ ıÙb ŸÙŸu N°<bÕ˚¥w F°uwu Fæ* $$1-10$$
¿b≤°¸>g |fiŸaJ¡v≈_bR¡≈ Fæ, ŸJ¡° J¡°∫Õ F°ufiu Ÿu ∆∫‹ˆ°ÃtJ¡ ıÙb ˚Ù ŸaJ¡v≈ FÙ Fæ,
≈¨<SbÙ N°<Ì ≈aª˚¥w°u* Ÿu <fi<tÕw fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ŸaJ¡v≈R¡≈ <F≤^∫y˚Õ Ÿu <tØ∫° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NÃ∫∏w „¥∏∫ ŸaJ¡v≈R¡≈ <b≤°¸>g
Ã≈∏fi F…N° Fæ wS° ıæŸu <tØ∫°˚¥w _b›fi Ÿu N∏∫ <tØ∫°˚¥w _b›fi Ã≈∏fi F°uw° Fæ, bæŸu FÙ
≈¨<SbÙ N°<Ì Ÿu „¥∏∫ ŸaJ¡v≈°ÃtJ¡ <b≤°¸>g Ÿu ŸaJ¡v≈R¡≈ ıÙb Ã≈∏fi F…N° Fæ $$11$$
∆∫<‹¸> N°æ≤ Ÿt<‹¸> Ì°ufi°u* ÎJ¡_b˚°b Fæ* $ ÎJ¡_b˚°b F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ì°ufi°u* J¡∑ ÎJ¡w° J¡°u
<Ÿ] J¡≤ ŸŸu f®Êæ•∫ <Ÿ] F…N° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d°u* Ju¡ fi ≤Ffiu Ÿu ı°u <fi#ŸF°∫ (ÎJ¡°J¡∑) FÙ ≈®wÙw F°uw° Fæ, Ÿ <b≤°¸>g Ÿu
<ıfi ∆∫‹ˆ°ÃtJ¡ ıÙb°u* J¡° N°<b˚°Õb F°uw° Fæ, bu N°Ãt_bR¡≈ FÙ Fæ*, ŸŸu <˚∏fi fiFÙ*,
ŸyÕ - 14]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
253
•∫°u*<J¡ ÎJ¡t°` b¨s Ÿu <b_w°≤ J¡°u ≈®°›w F…oÕ „°©°∫u* b¨s Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Ìu©Ù ı°wÙ, ∫F ˚°b
Fæ $$12$$ ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d°u* Ju¡ fi ≤Ffiu ≈≤ J¡°∫Õ N°æ≤ J¡°≤d ÎJ¡ FÙ ∫°fiÙ N<˚∏fi FÙ ≤Fw° Fæ,
≈¨SJg¡ fiFÙ*, Nw# ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d Ÿu „¥∏∫ ªæw∏∫ Ÿu ı<fiw ŸyÕ˚®t ˚Ù ≈≤_bR¡≈
(ªæw∏∫_bR¡≈) FÙ Fæ, ŸŸu <˚∏fi fiFÙ* Fæ $ f®Ê FÙ ŸbÕ ≈®St F°ufiub°Ô° <F≤^∫y˚Õ Fæ,
<F≤^∫y˚Õ FÙ <b≤°¸>°Ãt° Fæ, <b≤°¸>g FÙ Ÿ¨<‹¸>_bR¡≈ Fæ oŸ ≈®J¡°≤ Ÿu bF <ªÌ°Ãt° ıÙbR¡≈ Ÿu
¿_Sw Fæ, <ıŸŸu NŸwg ≈¨<SbÙ N°<Ì Ã≈∏fi F°uwu Fæ* Nw# Ÿ‡≈¥dÕ ıywg f®Ê Ju¡ <Ÿb° N∏∫
JC¡~> fiFÙ* Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$13,14$$
∆∫<‹¸>, Ÿt<‹¸> N°æ≤ fi Ì°ufi°u* J¡∑ t¥Ô˚¥w b_wC Ju¡ ÎJ¡ F°ufiu ≈≤ ∆∫<‹¸> N°æ≤ Ÿt<‹¸> J¡°
<tØ∫°Ãb N°æ≤ fiJ¡∑ t¥Ô˚¥w b_wC J¡° ŸÃ∫Ãb Jæ¡Ÿu J¡Fwu Fæ* ? ∫FÙ •∫°u* fiFÙ* J¡Fwu <J¡
t¥Ô˚¥w b_wC N°æ≤ Ÿt<‹¸> Nb°_wb (<tØ∫°) Fæ N°æ≤ ≈®Ã∫s N°<Ì ≈®t°d°u* Ÿu <Ÿ] ∆∫<‹¸>
<b˚°y ŸÃ∫ Fæ, •∫°u*<J¡ Ÿufi° ∫° Ÿt°ı N°<Ì _SÔ°u* tu* Ÿt<‹¸> J¡∑ <fib¨<W F°ufiu ≈≤ ˚Ù
Nb<„‹¸> ∆∫<‹¸> Ÿu Ÿt<‹¸> J¡∑ ŸÃ∫w° Ìu©Ù ı°wÙ Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu ZÙ≤°tª∏BıÙ f°uÔu #
˚ybfig, •∫° ÎJ¡t°` (≈¿≤<tw) ıÙb Fæ ∫° Nfi∏w ıÙb°u* J¡∑ ≤°<„ Fæ ∫° ≈bÕw Ju¡
Ÿt°fi Nfi∏w N°Ãt°N°u* J¡° ŸtCÌ°∫˚¥w ıÙb<≈^±> Fæ ? w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ∆∫<‹¸>t°` J¡°u
ŸÃ∫ t°fiu*, w°u ∆∫<‹¸>˚¥w ÎJ¡ ıÙb FÙ ÎJ¡fC<] Ÿu ≈¿≤<tw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∫° ÎJ¡ Ìu„ tu*
≤Ffiu Ju¡ J¡°≤d NSb° ≈≤_≈≤ Ÿa|TÕ Ÿu ÎJ¡ Ÿa|°wR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d J¡¿v≈wR¡≈
Ÿt‹ˆ°Ãt° F°u ŸJ¡w° Fæ $$15$$
∆∫<‹¸> ıÙb J¡°u t°fiJ¡≤ J¡¿v≈w Ÿt<‹¸> t°fifiÙ ª°<FÎ, N∏∫S° tu| J¡∑ b¨<‹¸>@°≤ Ju¡
Ÿt°fi, ŸtCB Ju¡ ıÔJ¡d°u* Ju¡ Ÿt°fi N°æ≤ N<Àfi J¡∑ <ªfiy°¿≤∫°u* Ju¡ Ÿt°fi Ÿt<‹¸> J¡∑ Ã≈<W
t°fifiu ≈≤ Ÿt<‹¸> Ju¡ N<fiÃ∫ F°ufiu Ÿu J¨¡wF°<fi N°æ≤ NJ¨¡w≈®°<›w R¡≈ Ì°uT F°uy°, oŸ N°„∫
Ÿu J¡Fwu Fæ* $
tu| Ÿu b¨<‹¸>@°≤°N°u* Ju¡ Ÿt°fi, ŸtCB Ÿu ıÔJ¡d°u* Ju¡ Ÿt°fi, w≈°∫u F…Î Ô°uFu Ju¡ y°uÔu Ÿu
<ªfiy°¿≤∫°u* Ju¡ Ÿt°fi ∫u ıÙb <J¡ŸŸu N°<bÕ˚¥w F°uuwu Fæ* ? ˚°b ∫F <J¡ <ıŸŸu N°<bÕ˚¥w F°uwu
Fæ*, ŸJ¡∑ ≈≈<W fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ (N) $$16$$
˚ybfig, tu≤Ù „aJ¡° J¡°u Ìq≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ tCHŸu ıÙbŸt¥F J¡° <fidÕ∫ J¡∑<ıÎ $ <b„uTR¡≈
Ÿu ı°fifiu J¡∑ oh~>° Ÿu tæ*fiu N°≈Ju¡ J¡Sfi Ju¡ <b≈≤Ùw ≈®ÿfi N°≈Ÿu <J¡∫° Fæ $ t∏ÌfC<] F°ufiu Ju¡
J¡°≤d tæ* N°≈Ju¡ N°„∫ J¡°u fiFÙ* ŸtH ŸJ¡°, oŸ<ÔÎ fiFÙ* <J¡∫° Fæ, bæŸu FÙ $
ı°u ≈¥bÕ tu* N°≈ tCHŸu J¡F N°∫u Fæ*, Ÿu ≈®°∫# Ÿ°t°∏∫R¡≈ Ÿu tæ* ŸtH y∫° Fq≥, ŸÙJ¡°u
Nf N°≈ <b„uTR¡≈ Ÿu _kC¡¸> J¡∑<ı∫u $$17$$
Ju¡bÔ ÎJ¡t°` f®Ê FÙ Fæ, ∫F <Ÿ] J¡≤fi° Ft°≤° ≈®∫°uıfi Fæ, •w ≈®∫°uıfiJ¡∑ <Ÿ<] Ju¡
<ÔÎ Ftfiu ÎJ¡ f®ÊR¡≈ N<@‹™>°fi tu* NfiuJ¡ J¡v≈fi° J¡≤fiu Ÿu Ô°|b Fæ, ∫F Ÿ°uªJ¡≤
N NfiC≈≈<W tu* J¡°≤d Fæ - Ÿt<‹¸> J¡∑ ∫<Ì Ã≈<W t°fi°uyu, w°u Ÿt<‹¸> J¡° ı∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
<bfi°„ F°u ı°fiu Ÿu J¨¡wF°<fi-NJ¨¡w°‡∫°ytR¡≈ Ì°uT F°uy° $
254
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Ÿt<‹¸>ıÙbJ¡∑ J¡v≈fi° J¡≤ ŸŸu ≈<Fw ∆∫<‹¸> ıÙbJ¡∑ J¡v≈fi° J¡FÙ Fæ $ Ft°≤Ù ∫F J¡v≈fi°
∆∫<‹¸> N°æ≤ Ÿt<‹¸> tu* Ÿu <J¡ŸÙ ÎJ¡J¡∑ ŸÃ∫w° Ju¡ <ÔÎ ∫° ıÙb°u* J¡∑ Ã≈<W N°<ÌJ¡° ≈®<w≈°Ìfi
J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ oŸ <bT∫tu* N°≈J¡∑ „aJ¡° Ju¡ <ÔÎ NbJ¡°„ FÙ fiFÙ* Fæ, oŸ
N°„∫ Ÿu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ f°uÔu #
Fu bß, ıf ÎJ¡ ˚Ù ıÙb fiFÙ* Fæ, wf ıÙb°u* J¡∑ ≤°<„∫°u* J¡° w°u Ÿ‡˚b FÙ J¡F°≥ Fæ ? N°≈J¡°
≈¥b°uÕ•w ≈®ÿfi ÎuŸ° FÙ ≈F°Ÿ°_≈Ì Fæ, ıæŸu J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ ©≤y°u„ J¡° ŸÙ*y nJ¡≤ ı°w° Fæ $
˚°b ∫F <J¡ ∫<Ì ©≤y°u„ Ju¡ ŸÙ*y J¡° Ÿa˚b F°u, w°u bF n J¡≤ ı°w° Fæ ∫° ¿_S≤ ≤Fw° Fæ, ÎuŸ°
Ÿ∏ÌuF F°u, ıf ©≤y°u„ Ju¡ ŸÙ*y J¡∑ FÙ ŸW° fiFÙ* Fæ, wf ŸJ¡∑ y<w<b<@ Ju¡ <bT∫ tu* Ÿa„∫
J¡≤fi° ≈F°_∫ fiFÙ* w°u N°æ≤ •∫° Fæ ? ıf ıÙb F°u, wf ŸJ¡∑ ≤°<„ ∫° Ÿa|°w J¡∑ J¡v≈fi°
F°u, ıÙb FÙ ıf NŸwg Fæ, wf ŸJu¡ <bT∫ tu* N∏∫°∏∫ J¡v≈fi°N°u* J¡° NbJ¡°„ FÙ J¡F°≥ Fæ ?
Fu ≤°|b, fi w°u ÎJ¡ ıÙb Fæ, fi ıÙb°u* J¡° Ÿt¥F Fæ N°æ≤ fi ≈bÕw°J¡°≤ J¡°uoÕ ıÙbŸa|°w FÙ Fæ $ Fu
ZÙ≤°tª∏BıÙ, Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫ N°˚°Ÿ°u* Ÿu ∫C•w J¡°uoÕ ˚Ù ıÙb-≈®<w˚°Ÿ <ªÌ°Ãt° tu* fiFÙ* Fæ,
ÎuŸ° N°≈J¡°u » <fiÿª∫ F°u $ Ju¡bÔ ÎJ¡t°` „C], <ªÌg|fi, ŸbÕ∆∫°≈J¡ <fitÕÔ f®Ê FÙ Fæ, bF
ŸbÕ„<•wŸ‡≈∏fi F°ufiu Ÿu <ıfi J¡v≈fi°N°u* J¡∑ ˚°bfi° J¡≤w° Fæ, _ba∫ wBq≈ F°u ı°w° Fæ $ ıæŸu
Ôw° J®¡t Ÿu N≈fiÙ J¡°u≤<J¡w°b_S° N°æ≤ ≈®kC¡<vÔw°b_S° J¡°u Ìu©wÙ Fæ, bæŸu FÙ f®Ê ˚Ù fifi ŸaJ¡v≈°ÃtJ¡ b¨<W∫°u* Ju¡ J®¡t Ÿu ≈®°›w F…Î N°˚°Ÿ°u* Ju¡ ≈®bu„ Ÿu FÙ t¥wÕ NSb° Nt¥wÕR¡≈
Ÿu N°<b˚¥Õw J¡v≈fi°J¡°u „Ù|® Ìu©w° Fæ $ <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°u ≤FÙ N≈fiÙ ŸW° J¡°u FÙ ıÙb,
fC<], <J®¡∫°, _≈∏Ì, tfi, <πÃb, ÎJ¡Ãb N°<Ì R¡≈ Ÿu I°fi<bT∫ J¡≤w° Fæ NS°Õwg •w ≤Ù<w
Ÿu <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°u ≤FÙ N≈fiÙ ŸW° J¡°u FÙ ıÙb N°<Ì R¡≈ Ÿu ı°fiw° Fæ $$18->23$$
oŸ ≈®J¡°≤ Ÿu oŸJ¡° (f®Ê J¡°) <bJ¡°Ÿ Ju¡bÔ N<bΩ° Ÿu FÙ F°uw° Fæ, _bw# fiFÙ*, N<bΩ°
J¡∑ <fib¨<W F°u ı°fiu≈≤ w°u <bsu≈„¥∏∫ _bR¡≈t°` Ÿu oŸJ¡∑ Nb¿_S<w ≤FwÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
•w f®ÊŸW° tu* ıf NI°fiR¡≈ N°b≤d ≤Fw° Fæ, wf bF ≈¥bÕJ¡Sfi°fiCŸ°≤ <b<b@
R¡≈°u* J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ $ f°u@ Ÿu w°u bF f®Ê FÙ Fæ $ N°ÃtI°fi Ÿu NI°fi J¡° <bfi°„ F°u ı°w°
Fæ, ≈≤ N°ÃtI°fi J¡∑ ≈®°<›w Ì…ÔÕ˚ Fæ $$24$$
NI°fi ıf <fib¨W F°uw° Fæ, wf <fib¨W F…N° NI°fi <J¡Ÿ R¡≈ Ÿu ≤Fw° Fæ ? I°fiR¡≈ Ÿu
ŸJ¡° „uT ≤Ffi° w°u Ÿ‡˚b fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ÎJ¡ w°u I°fi NI°fi J¡° J¡°≤d fiFÙ* Fæ, <ıŸŸu
<J¡ bF I°fiR¡≈ Ÿu ≤Fu $ ÌqŸ≤Ù f°w ∫F Fæ <J¡ I°fi N°æ≤ NI°fi tu* ≈≤_≈≤ <b≤°u@ Fæ, oŸ
J¡°≤d ˚Ù bF I°fiR¡≈ Ÿu fiFÙ* ≤F ŸJ¡w° $ <J¡ŸÙ N∏∫ Ju¡ R¡≈ Ÿu ŸJ¡° ≈¿≤„uT ≤Fw° Fæ, ∫F
˚Ù fiFÙ* ffi ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ N∏∫ b_wC „uT FÙ fiFÙ* ≤FwÙ, ÎuŸÙ „aJ¡° F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu N∏@J¡°≤ Ÿu N°h~>∏fi _S°fi tu* ÌÙ≈J¡ ÔuJ¡≤ N∏@J¡°≤ J¡°u Ìu©fiu Ÿu N∏@J¡°≤ fi
t°Ô¥t J¡F°≥ ˚°y ı°w° Fæ, ŸJu¡ t¥Ô J¡° ≈w° fiFÙ* Ôyw° Fæ, ™>ÙJ¡ oŸÙ ≈®J¡°≤ I°fi F°ufiu ≈≤
NI°fi fi t°Ô¥t J¡F°≥ ªÔ° ı°w° Fæ ? ŸJ¡° JC¡~> ˚Ù ≈w° fiFÙ* Ôyw° $$25$$
<ıŸ <bT∫ J¡° ≈FÔu <b_w°≤ Ÿu ≈≈°Ìfi J¡≤ N°∫u Fæ*, ŸÙJ¡° Nf ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
ŸyÕ - 14]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
255
oŸ ≈®J¡°≤ N©^±>, Nfib¿h~>∏fi, Nfi°<Ì, Nfi∏w wS° ŸbÕ„<•wt°fig ıÙb°Ãt°, ı°u
<J¡ J¡˚Ù f°<@w fi F°ufiub°Ôu tF°ªæw∏∫R¡≈Ù Ÿ°≤˚¥w Na„ Ÿu ≈≤t°SÕw# R¡≈b°fig Fæ, f®Ê FÙ
Fæ, ŸŸu <˚∏fi fiFÙ* Fæ $$26$$ f®Ê Ÿf ≈®J¡°≤ Ÿu - Ìu„, J¡°Ô N°æ≤ ≈¿≤t°d Ÿu N≈¿≤¿h~>∏fi
Fæ, Nw# b°_wb tu* ŸJ¡° J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù ˚uÌ fiFÙ* Fæ N°æ≤ ı°u Ÿtu* ˚uÌJ¡v≈fi° F°uwÙ Fæ, bF bFÙ
Fæ, ŸŸu N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ÎuŸ° FÙ ŸbÕ` NfiC˚b F°uw° Fæ, ˚°b ∫F Fæ <J¡ ıæŸu bfi
Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ b¨s°u* J¡°u J¡°¸> Ìufiu ≈≤ b¨s°u* π°≤° ≈®wÙw F°ufiub°Ô° ≈®J¡°„ J¡° ˚uÌ ªÔ° ı°w° Fæ, bæŸu
FÙ <bT∫˚uÌ Ju¡ F¸> ı°fiu ≈≤ <bT∫˚uÌ J¡v≈fi°≈®∫C•w ˚uÌ ˚Ù ªÔ° ı°w° Fæ $$27$$
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu ı°u J¡F°, ŸJ¡°u _bÙJ¡°≤ J¡≤, ZÙ≤°tª∏BıÙ ı柰 <J¡ N°≈ J¡F N°∫u
Fæ*, bæŸu FÙ ∫<Ì ∆∫<‹¸> N°æ≤ Ÿt<‹¸> ıÙb°u* J¡° N˚uÌ t°fi° ı°∫, w°u Ÿt<‹¸> J¡∑ oh~>°
(ŸÃ∫ŸaJ¡v≈) ıæŸu Nt°u| Fæ, bæŸu FÙ ∆∫<‹¸> ıÙb°u* J¡∑ oh~>° ˚Ù Ÿt<‹¸> J¡° @tÕ F°ufiu Ÿu
Nt°u| F°u ı°∫uyÙ, ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* NtCJ¡ J¡°u ˚°uy N°æ≤ NtCJ¡ J¡°u t°us F°uw° Fæ, ÎuŸÙ
„°˜ J¡∑ ∆∫b_S° fiFÙ* ffiuyÙ, •∫°u*<J¡ ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ F°ufiu Ÿu ı°u-ı°u ª°Fuy°, bFÙ F°u ı°∫uy°
ÎuŸÙ „aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # f®Êfig, N°≈J¡° J¡Sfi ™>ÙJ¡ Fæ, ŸJ¡°u tæ* _bÙJ¡°≤ J¡≤w° Fq≥ $ ≈≤
oŸtu* tCHu ÎJ¡ Ÿ∏ÌuF F°uw° Fæ $ bF ∫F <J¡ ÎJ¡ ıÙb J¡∑ ıæŸÙ oh~>° F°uwÙ Fæ, bæŸÙ FÙ oh~>°
ıywg Ju¡ N∏∫°∏∫ Ÿ‡≈¥dÕ ıÙb°u* J¡∑ •∫°u* fiFÙ* F°uwÙ ? •∫°u*<J¡ tF°ıÙb w°u ÎJ¡ FÙ Fæ, ŸÙJu¡
NfiCŸ°≤ Ÿf ıÙb°u* tu* ÎJ¡ FÙ oh~>° F°ufiÙ ª°<FÎ, ∫F ˚°b Fæ $$28$$
f®Ê ≈FÔu ŸÃ∫ŸaJ¡v≈b°Ôu Ÿt<‹¸>ıÙb˚°b J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, wÌfi∏w≤ N≈fiu ŸaJ¡v≈
Ju¡ N@Ùfi ≤Ffiub°Ôu ∆∫<‹¸>ıÙb˚°b J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $ Ÿt<‹¸>ıÙb Ju¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu <b”] NSÕ
tu* ∆∫<‹¸>ıÙb°u* J¡∑ ŸÃ∫ŸaJ¡v≈w° J¡∑ <Ÿ<] fiFÙ* F°uwÙ, ∫°u* ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ „aJ¡° J¡° Ÿt°@°fi
J¡≤ ≤Fu ZÙ b<Ÿ‹™>ıÙ f°uÔu #
bß, ∆∫<‹¸><b˚°y Ÿu ≈FÔu ∆∫<‹¸><b˚°y Ÿu ≤<Fw ŸbÕ„<•wŸ‡≈∏fi tF°ıÙbR¡≈ bF
f®Ê "tæ* FÙ ŸÌ° Ÿf ıÙb°u* tu* ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ F°u«≥¡' - ÎuŸÙ oh~>° J¡≤w° Fæ $ bF <ıŸ <J¡ŸÙ
b_wC J¡∑ oh~>° J¡≤w° Fæ, bF Ÿ tF°Ãt°J¡°u ŸÌ° „Ù|® ≈®°›w F°u ı°wÙ Fæ $ Ÿfiu ≈FÔu
N≈fiu ŸÃ∫ŸaJ¡v≈Ãb N°æ≤ ÌqŸ≤°u* J¡∑ oh~>° Ju¡ <fi≤°u@ J¡∑ oh~>° J¡∑, wÌ…≈≤°∏w ∆∫<‹¸><b˚°y
J¡° Ì∫ F…N°, <k¡≤ Ÿfiu ∆∫<‹¸><b˚°y J¡°u ≈®°›w F…Î N≈fiu Na„˚¥w ıÙb°u* J¡° <J®¡∫°J®¡t
Ì^±>, ªJ®¡ N°<Ì f°F≤Ù Ÿ°ty®Ù Ÿu oŸ ≈®J¡°≤ |Ct°fiu Ÿu |¸> N°<Ì J¡°∫Õ J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ
Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° <J®¡∫°J®¡t ffi°∫° $ Ju¡bÔ ŸaJ¡v≈ Ÿu fiJu¡ J¡°∫Õ J¡∑ <Ÿ<] fiFÙ* F°uwÙ,
∫F ˚°b Fæ $$29,30$$
N∏∫ tF<TÕ∫°u* J¡° ˚Ù w°u, <J®¡∫°J®¡t Ju¡ <ffi°, ŸaJ¡v≈ Ÿu FÙ J¡°∫Õ Ÿ‡≈∏fi F°uwu Ìu©° ı°w°
Fæ, Ÿ°u Jæ¡Ÿu ?
•w <J®¡∫°J®¡t Ju¡ <ffi° ∆∫<‹¸> ıÙb°u* Ju¡ J¡°∫Õ J¡∑ Ã≈<W fiFÙ* F°uwÙ Fæ, oŸ f°w Ju¡
<fi¿ÿªw F°ufiu ≈≤ ı°u J¡FÙ* ≈≤ tF<TÕ N°<Ì ∆∫<‹¸> ıÙb°u* J¡∑ <J®¡∫°J®¡t Ju¡ <ffi° oh~>° Ÿu FÙ
256
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
J¡°∫Õ J¡∑ Ã≈<W F°uwÙ Fæ, bF°≥ ≈≤ ≈®@°fi (Ÿt<‹¸>ıÙb) J¡∑ FÙ oh~>° Ÿu J¡°∫Õ F°uw° Fæ, oŸJ¡°
∫F ŸaJ¡v≈ <Ÿ] F°u, ÎuŸÙ ≈®@°fi J¡∑ FÙ oh~>° bF°≥ ≈≤ FuwC F°uwÙ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $ ∫F <fi∫t
ı∏t≤<Fw f®°ÊÙ „<•w fiu FÙ ffi°∫° Fæ $$31,32$$ <ıŸ ıÙb J¡∑ (tF<TÕ N°<Ì J¡∑) oh~>°
J¡°∫Õ J¡°u Ã≈∏fi J¡≤wÙ Fæ, bF ≈®@°fi „<•w J¡∑ N≈us° J¡≤Ju¡ FÙ J¡°∫Õ J¡°u Ã≈∏fi J¡≤wÙ Fæ,
≈®@°fi „<•w Ju¡ <fi∫t Ju¡ NfiC‹™>°fi Ju¡ <ffi° J¡°∫Õ J¡∑ Ã≈<W fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ Fæ $$33$$
•w <J®¡∫°J®¡t J¡∑ ˚Ù k¡Ô <Ÿ<] ≈®@°fi Ju¡ ŸaJ¡v≈ Ju¡ N@Ùfi FÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì ≈®@°fi „<•w J¡° <fi∫t k¡Ô<Ÿ<] (J¡°∫Õ<Ÿ<]) Ju¡ NfiCJ¥¡Ô fi F°uy°, w°u J¡°∫°u˘ J¡∑
FuwC˚¥w ªu‹¸>°N°u* J¡° ˚Ù J¡FÙ* ≈≤ k¡Ô fiFÙ* F°uy°, •∫°u*<J¡ J¡°∫ÕıfiJ¡ ªu‹¸>°Î≥ ˚Ù „<•w Ju¡ FÙ
N@Ùfi Fæ* $$34$$
oŸ ≈®J¡°≤ <fi‹J¡TÕ ∫F <fiJ¡Ô° <J¡ f®Ê FÙ tF°ıÙb Fæ N°æ≤ tF°ıÙb FÙ ∆∫<‹¸>ıÙb N°æ≤
Ÿt<‹¸> ıÙb Fæ, ∫°u* ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
oŸ w≤F f®Ê FÙ Nı∏t° N°æ≤ N<bfi°„Ù tF°ıÙb Fæ wS° tF°ıÙb FÙ ıÙb°u* J¡∑ ∆∫<‹¸>
N°æ≤ Ÿt<‹¸> R¡≈ Ì°u J¡°u<¸>∫°≥ Fæ*, ŸŸu N<w¿≤•w JC¡~> fiFÙ* Fæ $$35$$
≈FÔuu <b_w°≤ Ÿu J¡FÙ yoÕ f°w°u* J¡°u FÙ, Ÿ≤Ôw° Ÿu fiJ¡° I°fi F°u oŸ<ÔÎ, Ÿasu≈ Ÿu
<Ì©Ô°wu Fæ* $
f®Ê FÙ <bT∫°u* Ju¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu (<ª∏wfi Ÿu) ıÙb F°uw° Fæ N°æ≤ ı∏tt≤dR¡≈ ŸaŸ°≤ J¡°u
≈®°›w F°uw° Fæ $ <bT∫ŸaJ¡v≈ J¡° Ã∫°y J¡≤fiu Ÿu <k¡≤ bæT‡∫≤<Fw f®Ê_bR¡≈ J¡°u ≈®°›w F°u
ı°w° Fæ $$36$$
ıÙb°u* J¡°u f®Ê˚°b J¡∑ ≈®°<›w ∫° w°u ≈°Ÿfi° π°≤° Ÿt<‹¸>ıÙb˚°b (<F≤^∫y˚Õ ˚°b)
≈®°<›w≈¥bÕJ¡ J®¡t„# F°uwÙ Fæ ∫° I°fi Ÿu Ÿ°s°wg F°uwÙ Fæ, - ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu w°≥f° N°<Ì @°wCN°u* J¡∑ ŸCbdÕw° ≤Ÿ N°æ≤ N°æT<@∫°u* π°≤° ≈°J¡J®¡t Ÿu F°uwÙ Fæ ∫°
≈°≤Ÿ Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu J®¡t Ju¡ <ffi° FÙ wC≤∏w F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ ∆∫<‹¸> ıÙb°u* J¡∑ ≈¥b°uÕ•w
f®Ê˚°bR¡≈ tF°ıÙbw° ∫° w°u Ÿt<‹¸>ıÙb Ju¡ J®¡t Ÿu (≈FÔu bu ≈°Ÿfi° π°≤° <F≤^∫y˚Õ≈Ì
J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*, wÌ…≈≤°∏w <F≤^∫y˚Õ Ju¡ Ÿ°S f®Ê˚°b J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*, oŸ J®¡t Ÿu) ∫°
<ffi° J®¡t Ÿu (I°fi Ÿu Ÿ°s°wg f®Ê˚°b J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*) <Ìw F°uwÙ Fæ $$37$$
∫<Ì ˚ÔÙ˚°≥<w <bª°≤ <J¡∫° ı°∫, w°u ıÙb˚°b N°æ≤ ıywg ˚°b b°_wb tu* ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡°
<ªwg J¡° ªtÃJ¡°≤ t°` FÙ Fæ, J¡°uoÕ N<w¿≤•w b_wC fiFÙ* Fæ, - ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
∫Ω<≈ ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu oŸ ≈®Ã∫Jg¡-ªæw∏∫R¡≈ tF°fig N°J¡°„ tu* ∫F ıÙb, ıywg N°<Ì
ŸtCÌ°∫ NŸwg FÙ Fæ, wS°<≈ •w tF°fig N°J¡°„ tu* <ªwg (Ÿa<bwg) J¡° ªtÃJ¡°≤R¡≈ <ªÌ°Ãt°
FÙ ıÙb N°<ÌR¡≈ Ÿu Ÿwg J¡∑ fi°o˘ <Ìw F°uw° Fæ $ <ª¿w J¡° ªtÃJ¡°≤ ı°u _b∫a FÙ ˚<b‹∫wg
fi°t, ÌuF N°<Ì ˚°b J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, ŸJu¡ NFaJ¡°≤ J¡°u ˚°bfi° J¡Fwu Fæ* $$38,39$$
<ª¿w J¡° ªtÃJ¡°≤ •∫° Fæ ? oŸ ≈®ÿfi ≈≤ ªtÃJ¡°≤ Ju¡ <bT∫ tu* J¡Fwu Fæ* $
ıywg Ju¡ Ÿa_J¡°≤ Ÿu Ÿa_J¨¡w (ıywg J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu b°<Ÿw) t°∫° tu* ≈®<w<f‡f ≈nfiu Ju¡
ŸyÕ - 14]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
257
J¡°≤d ıywg J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu b°<Ÿw t°∫° Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡R¡≈ F°uJ¡≤ <ªwg J¡° ı°u N≈fiu _bR¡≈ J¡°
N°_b°Ì Fæ, bFÙ <ªwg-ªtÃJ¡°≤ Fæ N°æ≤ bFÙ ∫F NŸÙt ˚Cbfi<b_w°≤ Fæ, bF <ª∏t∫ F°ufiu Ÿu
N°Ãt<ªwg tu* ≈®wÙw F°uw° Fæ $ <ª¿w fiu <ıŸJ¡° N°_b°Ì <Ô∫°, bF N<bfi°<„fiÙ <ª¿w ∫Ω<≈
b°_w<bJ¡ <ª¿w Ÿu <˚∏fi fiFÙ* J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ, <k¡≤ ˚Ù N≈fiÙ „<•w Ÿu FÙ ≈¿≤d°t, <bJ¡°≤
N°<Ì „ÆÌ°u* Ÿu ≈CJ¡°≤° ı°w° Fæ NS°Õwg NI°fiÙ ıfi Ÿu b°_w<bJ¡ <ªwg J¡° ≈¿≤d°t, <bJ¡°≤
N°<Ì ŸtHwu Fæ* $ <ª¿w π°≤° N≈fiu _bR¡≈˚¥w ≈®J¡°„ J¡° N°æ≤ N≈fiu π°≤° ≈®J¡°<„w F°ufiub°Ôu
<bT∫°u* J¡° ÎJ¡R¡≈w° J¡°u ≈®°›w ı°u _b°˚°<bJ¡ N°_b°Ìfi Fæ, bFÙ "ıywg' oŸ ˚®t Ÿu ¿_Sw
Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ <ª¿w N≈fi° N°æ≤ ªuÃ∫ J¡° _b˚°b Ÿu ı°u _b°Ì ÔuwÙ Fæ, ÎuŸ° _b°Ì <J¡ <ıŸtu*
<ªwg N°æ≤ ªæÃ∫ J¡° ≈°SÕ•∫ w<fiJ¡ ˚Ù ≈®wÙw fiFÙ* F°uw°, bFÙ _b°˚°<bJ¡ _b°Ì ˚®°¿∏wb„
ıywgR¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ $$40-42$$
wS°<≈ ≈FÔu NF∏w° J¡° Ì„Õfi F°uw° Fæ, wÌ…≈≤°∏w NF∏w° π°≤° <J¡∫u y∫u ≈¿≤¿h~>∏fi
ıywgR¡≈ J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, - ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
<ª¿w J¡∑ N°J¡°„ Ÿu ˚Ù Ÿ¥‚t ı°u „<•w ª°≤°u* N°æ≤ kæ¡ÔÙ Fæ, bF _b˚°b Ÿu FÙ ≈FÔu oŸ
NF∏w° J¡° Ì„Õfi J¡≤wÙ Fæ $ Ÿ Ÿt∫ ıæŸu ıÔ tu* ıÔ Ÿu ıÔ FÙ fCÌgfCÌu ∫° ÔF≤R¡≈ tu*
≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F <ª¿w ˚Ù N°Ãt° tu* N°Ãt° Ÿu _b∫a FÙ ı°u N<wŸ¥‚t NF∏w°R¡≈ tu*
_kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ wS° f°F≤ _S¥Ôw° J¡° N<@J¡°<@J¡ ÃJ¡TÕ J¡≤fiu ≈≤ N∏w tu* ı°u f®Ê°^±>°J¡°≤
ffi ı°wÙ Fæ, Ÿ NdCR¡≈ NF∏w° J¡°u Ìu©wÙ Fæ $$43,44$$
oŸ J¡Sfi Ÿu ∫F <Ÿ] F…N° <J¡ <ªwg Ju¡ ªtÃJ¡°≤ J¡° FÙ "ıywg' ∫F fi°t ≤•©° y∫° Fæ,
ıywg J¡°uoÕ ≈¨SJg¡ b_wC fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ªtÃJ¡°≤ J¡≤fi° (ªtJ¡fi°) <ªwg J¡° _b˚°b FÙ Fæ $ ªtÃJ¡°≤ J¡≤fiub°ÔÙ <ª¿w N≈fiu
_bR¡≈ tu* _b∫a ı°u ŸC∏Ì≤ ªtÃJ¡°≤ J¡≤wÙ Fæ, ŸÙ J¡° fi°t ıywg ≤© <Ì∫° y∫° Fæ $$45$$
<ª¿w NFaJ¡°≤ J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤wÙ Fæ, NFaJ¡°≤ tu* w∏t°`°<ÌR¡≈ ıywg J¡∑ J¡v≈fi° F°uwÙ
Fæ $ ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* <ıŸŸu ÌqŸ≤u J¡∑ J¡v≈fi° F°uwÙ Fæ, bFÙ Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°tª∏BıÙ, <ªwg Ÿu NFaJ¡°≤ J¡∑ J¡v≈fi° F°uwÙ Fæ N°æ≤ NFaJ¡°≤ Ÿu ªuÃ∫ J¡∑ (w∏t°`°<Ì
ıywg J¡∑) J¡v≈fi° F°uwÙ, ÎuŸÙ Nb_S° tu* J¡v≈fi° <ªwg Ÿu N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ, NwÎb w∏t°`°<Ì
ıywg ˚Ù <ªwg FÙ Fæ $ Ÿtu* <πÃb N°æ≤ ÎJ¡Ãb J¡F°≥ Fæ* ? ˚°b ∫F <J¡ ıf <πwÙ∫ F°u, wf <πÃb
≤Fu, <πÃb Ju¡ N˚°b tu* ∆∫°bÃ∫Õ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ÎJ¡Ãb ˚Ù fiFÙ* Fæ $$46$$
ŸÃ∫ N°æ≤ NŸÃ∫ J¡v≈fi°N°u* Ju¡ tº∫ tu* "Ãbtg' "NFtg' oŸ ≈®J¡°≤ ªuwfi Ju¡ ≈¿≤h~>uÌ J¡∑
ı°u J¡v≈fi° Fæ, ŸÙJ¡° Ã∫°y J¡≤fi° J¡<™>fi Fæ, ŸJ¡° Ã∫°y ∫<Ì F°u ı°∫, w°u •w J¡v≈fi°N°u*
tu* Nb<„‹¸> ŸÌg b_wC _b∫a Ÿ∏t°` F°u ı°wÙ Fæ, •∫°u*<J¡ wf <bJ¡v≈ J¡≤fiub°Ô° J¡°uoÕ ≤Fw° FÙ
fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ıÙb˚°b Ju¡ ≈®<w J¡°≤d˚¥w b°Ÿfi°, J¡tÕ N°<Ì J¡° Ã∫°y F°ufiu ≈≤
258
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
"Ãbtg', "NFtg' oÃ∫°<Ì ªuwfi≈¿≤h~>uÌ J¡° Ã∫°y J¡∑<ı∫u $ Ÿwg N°æ≤ NŸwg J¡v≈fi°N°u* Ju¡
tº∫ tu* ı°u fª ı°∫uy°, bFÙ Ÿwg F°uy° $$47$$
I°fi Ÿu Âÿ∫ N°æ≤ Âÿ∫ J¡∑ ŸW° J¡° fi°„ F°ufiu ≈≤ ≈¥bÕ<Ÿ] ı°u N<@‹™>°fiŸW° Fæ, bF
≠∫°u*-J¡∑-Ã∫°u* <Ìw F°uwÙ Fæ, ıæŸu <J¡ tu|°u* Ju¡ F¸> ı°fiu ≈≤ <fitÕÔ N°J¡°„ŸW° <Ìw F°uwÙ
Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu <ªwg fiu ≈FÔu N≈fiÙ ıæŸÙ ŸW° J¡° y®Fd <J¡∫° S°, bFÙ Ÿb°Õ<@‹™>°fiŸW° I°fi
F°ufiu ≈≤ ≠∫°u*-J¡∑-Ã∫°u* <Ìw F°uwÙ Fæ, ıæŸu <J¡ tu|°u* Ju¡ F¸> ı°fiu ≈≤ ≈¥bÕ<Ÿ] N°J¡°„ J¡∑
<fitÕÔ ŸW° <Ìw F°uwÙ Fæ $ Ÿwg N°æ≤ NŸwg oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ ŸW° ˚uÌ J¡°u Ft fiFÙ* ı°fiwu $$48$$
≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu fwÔ°∫u yÎ <fi‹≈®≈aªÃb J¡°u (≈®≈aª Ju¡ N˚°b J¡°u) NfiCt°fi Ÿu ˚٠»
J¡≤wu Fæ* $
tfi J¡∑ ªu‹¸>°R¡≈ (ŸaJ¡v≈R¡≈) Ÿ¥‚t ıywg „¥∏∫ FÙ Fæ N°æ≤ Ìubw°N°u* J¡° (o¿∏B∫ N°æ≤
fiJu¡ N¿@‹™>°w° Ìubw°N°u* J¡°) <fib°Ÿ˚¥w Ÿ°J¡°≤ N°æ≤ _S¥Ô ı°u <bÿb Fæ, bF ˚Ù „¥∏∫ FÙ
Fæ, •∫°u*<J¡ Ì°ufi°u* <ªwg Ju¡ ªtÃJ¡°≤R¡≈ Fæ*, ŸŸu <˚∏fi fiFÙ* Fæ* $$49$$
•w NfiCt°fi tu* ∆∫°<›w N°<Ì J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ Ì°F≤d (‹¸>°∏w) N°<Ì <Ì©Ô°wu Fæ* $
ı°u b_wC <ıŸ b_wC J¡∑ <bÔ°Ÿ (<bJ¡°≤) F°uwÙ Fæ, bF ŸŸu J¡˚Ù ˚Ù <˚∏fi fiFÙ* F°uwÙ,
Nb∫b∫C•w ıÔ N°<Ì Ju¡ J¡°∫Õ w≤*y N°<Ì tu* ˚Ù ÎuŸ° Ìu©° y∫° Fæ, <k¡≤ <fi≤b∫b <ªwg Ju¡
J¡°∫Õ tu* w°u J¡Ffi° FÙ •∫° Fæ ? bF°≥ w°u Nbÿ∫ FÙ ÎuŸ° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$50$$
≈∫CÕ•w J¡Sfi Ÿu ∫F <fi‹J¡TÕ <fiJ¡Ô° <J¡ fi°t N°æ≤ R¡≈ Ÿu ≤<Fw wS° N≈¿≤¿h~>∏fi
(NŸÙt) <ªwg J¡° ı°u R¡≈ Fæ, bFÙ ıywg J¡° b°_w<bJ¡ R¡≈ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ŸÌ° Nªuw∏∫ (R¡≈≤<Fw), fi°t≤<Fw N°æ≤ ŸbÕ∆∫°≈J¡ <ªwg J¡° ı°u R¡≈ Fæ, bFÙ R¡≈
<ªÃ_kC¡≤dR¡≈Ù (<ª<πÔ°ŸR¡≈Ù) ıywg J¡° Fæ $$51$$
∫<Ì J¡°uoÕ oŸu <ªBq≈ fi Ìu©J¡≤ ıyBq≈ Ìu©u, w°u ˚Ù ∫F ıyBq≈ ≤ªfi° <ªwg J¡∑ FÙ ≤ªfi°
Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tfi, fC<], NFaJ¡°≤, ≈aª tF°˚¥w, ≈bÕw, <Ì„°Î≥ oÃ∫°<Ì ı°u NfiuJ¡ ≤ªfi°Î≥ Fæ*, bu <ªwg FÙ
Fæ*, ŸŸu <˚∏fi fiFÙ* Fæ*, •∫°u*<J¡ ıywg J¡∑ ¿_S<w <ªBq≈ FÙ Fæ $$52$$
∫°u* ıywg Ju¡ <ª∏t∫ (ªæw∏∫t∫) F°ufiu ≈≤ ıywg <ª¿w J¡° @tÕ FÙ <Ÿ] F°uw° Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°tıÙ, <ª<w J¡° @tÕ ı°u <ª<w[b Fæ, ŸÙJ¡°u N°≈ ıywg ı°<fi∫u, <ª<w[b (<ª]tÕ)
ıywg Ÿu N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ $ ∫<Ì <ª<w[b J¡°u ıy[b Ÿu <˚∏fi t°fi°u, w°u <ª¿w N<ªwg
(<ªwg Ÿu <˚∏fi) F°u ı°∫uyÙ $ ˚°b ∫F <J¡ N≈fiu @tÕ˚¥w <ª<w[b J¡°u (ıywg J¡°u) ≈®J¡°<„w
J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d FÙ ŸJ¡° fi°t <ª¿w ≈n° Fæ $ ∫<Ì <ª<w[b ıy[b fi t°fi° ı°∫uy°, w°u
•w ≈®∫°uıfi Ju¡ N˚°b tu* bF <ªÌg Ÿu <˚∏fi J¡FÙ ı°∫uyÙ $ oŸ ≈®J¡°≤ <ªwg N°æ≤ <ª<w[b
J¡° (ıywg J¡°) J¡v≈fi°R¡≈ I°fi Ÿu ˚uÌ Fæ, b°_wb tu* J¡°uoÕ ˚uÌ fiFÙ* Fæ, ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w
ŸyÕ - 14]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
259
tu* ıywg J¡F°≥ Ÿu F°uy° ? $$53$$
≈FÔu b<dÕw ıywg J¡∑ <ª∏t°`w° J¡°, bªfi˚*yÙ Ÿu ˚ÔÙ˚°≥<w f°u@ J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ, <k¡≤
bdÕfi N°≤‡˚ J¡≤wu Fæ* $
≈®J¡°„ J¡∑ fÙı˚¥w <ª¿w J¡° ı°u _bJ¡∑∫ N∏wGtÃJ¡°≤ (≈Ì°S°u˘ J¡∑ ≈®St „<•w≈®J¡°„fi„<•w) Fæ, bF ıÙb N°æ≤ ıÙb J¡∑ ≈°<@˚¥w w∏t°` ffiJ¡≤ ıywg Ju¡ bu„ Ÿu
¿_Sw Fæ $$54$$
wÌ…≈≤°∏w <ªW Ÿu NFaJ¡°≤„<•w J¡° _kC¡≤d FÙ _≈∏Ì„<•w ≈®°d Ju¡ Ÿ°S <tÔJ¡≤
ıÙb„ÆÌ Ÿu J¡F° ı°w° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
<ªwg J¡° <ªW Ÿu (ŸaJ¡v≈ π°≤°) N≈fiÙ „<•w J¡° <bJ¡°Ÿ R¡≈ ı°u NFaJ¡°≤ Fæ, bF
_≈∏Ì„<•w ≈®°d Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ ˚<b‹∫ tu* "ıÙb' fi°t J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $$55$$
b柰 F°ufiu ≈≤ ˚Ù <ªwg Ju¡ _b˚°b tu* N∏w≤ fiFÙ* N°w°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
∫Ω<≈ <ªwg J¡° <ª[bR¡≈ Ÿu (ıÙb˚°b-ıywg˚°bR¡≈ Ÿu) <bJ¡°Ÿ N≈fiu <bJ¡°≤ NF∏w°
N°<Ì Ÿu Nbh~>uΩ (≈¿≤h~>uÌ Ju¡ ∫°uÀ∫) F°uJ¡≤ N≈fiu π°≤° ffi°∫u ı°fiub°Ôu ıÙb N°<Ìfi°tJ¡
F°u y∫° Fæ, wS°<≈ ≈°<@ N°<Ì Ÿu Nb¿h~>∏fi R¡≈ J¡°, ≈°<@ Ju¡ <tØ∫° F°ufiu Ÿu, N¿_wÃb
fiFÙ* Fæ $ ıf ŸJ¡° N¿_wÃb Fæ FÙ fiFÙ*, wf ˚uÌ J¡° ≈®Ÿ*y J¡F°≥ Ÿu F°uy° ?$$56$$
<ªwg-„<•w N°æ≤ _≈∏Ì„<•w Ju¡ ˚uÌ Ÿu <ªwg„<•wR¡≈ NFaJ¡°≤ N°æ≤ _≈∏Ì„<•wR¡≈
≈®°d ofi ≈°<@∫°u* Ÿu ∫C•w ıÙbJ¨¡w ˚uÌ Fæ FÙ, oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
<ª¿wR¡≈Ù (<ªwg≈®@°fi) J¡w°Õ ∫°fiÙ NFaJ¡°≤ N°æ≤ _≈∏ÌR¡≈Ù (_≈∏Ì≈®@°fi) J¡tÕ ∫°fiÙ
≈®°d tu* J¡°uoÕ ˚uÌ fiFÙ* Fæ $ <ªwg J¡° _≈∏Ìt°` FÙ w°u J¡tÕ (≈®°d) Fæ $ •∫° J¡w°Õ ˚Ù J¡˚Ù N≈fiÙ
<J®¡∫° Ÿu <˚∏fi F°uw° Fæ ? <ªwg N°æ≤ _≈∏Ì Ÿu Ÿab<Ôw FÙ ıÙb J¡F° y∫° Fæ, Nw# ıÙb≈®∫C•w
˚uÌ fiFÙ* Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$57$$
<ªW, tfi, o¿∏B∫ N°<Ì ˚°b tu* ˚Ù ıÙbJ¨¡w ˚uÌ fiFÙ* F°uw°, •∫°u*<J¡ ıÙb J¡° ≈°<@R¡≈
tfi FÙ <b<˚∏fi y°uÔJ¡°u* Ju¡ (o¿∏B∫°u* Ju¡ <ªÖ N°≥©, J¡°fi, fi°<ŸJ¡° N°<Ì) ˚uÌ Ÿu o¿∏B∫R¡≈
F…N° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıÙb <ªwg J¡° <ªW≈¿≤_≈aÌR¡≈ (ŸaJ¡v≈R¡≈) Fæ N°æ≤ ≈C”T°u* J¡° <ªW ˚Ù ŸaJ¡v≈R¡≈ FÙ
Fæ N°æ≤ tfi ˚Ù wwg wwg y°uÔJ¡°u* Ju¡ ˚uÌ Ÿu o¿∏B∫R¡≈ F°uJ¡≤ fi°fi°R¡≈ F°uw° Fæ $$58$$
≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu ıywg N°æ≤ ıÙbJ¨¡w ˚uÌ J¡° ©^±>fi J¡≤fiu ≈≤ <fi‹J¡TÕ J¡Fwu F…Î ≈ŸaF°≤
J¡≤wu Fæ* $
ª¥≥<J¡ N<w wCh~> J¡°∫Õ-J¡°≤d N°<Ì˚°bR¡≈ ıywg <ªwg Ÿu N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ, Nw# bF
≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu <ªwg-≈®J¡°„ J¡∑ ~>¸>°(ÎJ¡ <F_Ÿu) J¡∑ w≤F FÙ Fæ, ŸŸu <˚∏fi ŸW° N°æ≤
_k¥¡<wÕb°Ô° fiFÙ* Fæ, oŸ<ÔÎ bF ≈®Ã∫y°ÃtR¡≈ FÙ ™>F≤°, ∫F ˚°b Fæ $$59$$
•w I°fi F°ufiu ≈≤ Ÿ‡≈¥dÕ NfiS°u˘ J¡∑ <fib¨<W F°u ı°wÙ Fæ, ÎuŸ° Ì„°Õwu Fæ* $
wÌfi∏w≤ Ÿ<hªÌ°fi∏ÌR¡≈ tæ* fi J¡°¸>° ı° ŸJ¡w° Fq≥, fi ıÔ°∫° ı° ŸJ¡w° Fq≥, fi Ÿn°∫°
260
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
ı° ŸJ¡w° Fq≥ N°æ≤ fi ŸC©°∫° ı° ŸJ¡w° Fq≥, tæ* N<bfi°„Ù, ŸbÕ∆∫°≈J¡, <_S≤ _b˚°bb°Ô°
NwÎb NªÔ (ªÔfi N°<Ì <J®¡∫° Ÿu ≤<Fw) Fq≥, ÎuŸ° I°fi F°uw° Fæ $$60$$
∫F fi ı°fifiu Ÿu FÙ πæwb°ÌÙ oŸ <bT∫ tu* b°Ì<bb°Ì J¡≤wu Fæ*, ≈≤ Ft Ô°uy°u* J¡°u oŸtu*
<bb°Ì fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu N≈fiu ˚®t Ÿu (˚®°¿∏w Ÿu) N°æ≤°u* J¡°u ˚®t tu* ±>°Ô ≤Fu Ô°uy <bb°Ì J¡≤wu Fæ* (") bæŸu
FÙ N<πwÙ∫ N©^±> <ªwg|fi ≈≤t°Ãt° Ju¡ <bT∫ tu* ˚®°∏w πæwb°ÌÙ b°Ì-<bb°Ì J¡≤wu Fæ*,
≈≤∏wC Ft Ô°uy w°u ˚®t≤<Fw F°u y∫u Fæ*, NwÎb Ft°≤u <ÔÎ <bb°Ì J¡° NbŸ≤ FÙ J¡F°≥ Fæ $$61$$
NI N°æ≤ N<˚I Ô°uy°u* J¡∑ Âÿ∫ ≈®≈aª Ju¡ <bT∫ tu* ı°u t¥wÕ (Ÿ°J¡°≤) N°æ≤ Nt¥wÕ ˚°bfi°
Fæ, ŸÙŸu Ÿtu* ŸÃ∫Ãb N°æ≤ NŸÃ∫Ãb Ÿu Ã≈∏fi πæw N°æ≤ Nπæw ˚uÌ Fæ NS°Õwg N°ÃtI°fiÙ
Âÿ∫ J¡°u, _b›fi J¡∑ ˚°≥<w Nt¥wÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d, NŸÃ∫ t°fiwu Fæ*, Nw# fiJ¡∑ Â<‹¸> tu* Nπæw
Fæ N°æ≤ NI°fiÙ Ÿu t¥wÕ Ìu©fiu Ju¡ J¡°≤d ŸÃ∫ ŸtHwu Fæ*, Nw# fiJ¡∑ Â<‹¸> tu* πæw Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
NI Ô°uy°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu t¥wÕ ≈®wÙw F°ufiub°Ôu NwÎb ŸÃ∫ Âÿ∫tu* <bJ¡°≤ N°<Ì πæwJ¡∑
≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, N°ÃtI°fiÙ J¡∑ Â<‹¸> Ÿu Nt¥wÕ (<fi≤°J¡°≤) NwÎb _bw# NŸÃ∫
<ªÌ°J¡°„R¡≈Ù Âÿ∫tu* <bJ¡°≤ N°<Ì πæw J¡∑ ≈®wÙ<w fiFÙ* F°uwÙ Fæ $$62$$ <ªÌgR¡≈Ù bŸ∏w
J¡∑ „°u˚°˚¥w t°∫° Âÿ∫tu* N°Ÿ<•wR¡≈ (NfiC≤°yR¡≈) ıÔ Ju¡ <Ÿ*ªfi Ÿu <ªwgR¡≈Ù b¨stu*
J¡°Ô N°<Ì fi°tJ¡ N≈fiÙ taı≤ÙJ¡°u, ı°u <J¡ N°J¡°„tu* (≈®St Ã≈∏fi N°J¡°„ fi°tJ¡
˚¥wtu*) <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ, kæ¡Ô°wÙ Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ ıæŸu bŸ∏w„°u˚° ıÔJu¡ <Ÿ*ªfi
Ÿu b¨s°utu*, «≥¡ªÙ «≥¡ªÙ ¸>F<fi∫°u*tu, ŸC∏Ì≤ f°æ≤J¡°u Ã≈∏fi J¡≤wÙ Fæ, bæŸu FÙ <ªwg J¡∑ „<•w
t°∫° Âÿ∫ ≈®≈aªtu* N°Ÿ<•wb„ <ªwg tu* ≈®St Ã≈∏fi N°J¡°„ tua <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w J¡°Ô
N°<Ì J¡°u kæ¡Ô°wÙ Fæ $$63$$
ıæŸu f®Ê _b°@Ùfi J¡v≈fi°N°u* Ju¡ J®¡tŸu ıyÌg˚°b N°æ≤ ıÙb˚°bJ¡°u ≈®°›w F…N° Fæ, bæŸu
FÙ _b°@Ùfi f°u@ J®¡tŸu Ÿwg-<ªÌ°fi∏Ìfi|fi N≈fiu _bR¡≈ tu* <_Sw F°uw° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
<ªwg Ÿa<bwg _b∫a N≈fiu _bR¡≈ tu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° <bJ¡°≤ N°∫u <ffi° FÙ <b<ª`
N°J¡°„Ju¡ R¡≈ tu* N°<b˚¥Õw F°uwÙ Fæ $ wÌ…≈≤°∏w <ª¿w _b∫a FÙ N°J¡°„ Ÿu Ã≈∏fi F°ufiub°Ô°
b°∫C F°uJ¡≤ <bÔsd _≈∏Ì (J¡‡≈fi) Ju¡ Ÿ°S N°<b˚¥Õw F°uwÙ Fæ $ wÌfi∏w≤ N°yu J¡Fu
ı°fiub°Ôu wuı J¡∑ Ã≈<W Ju¡ ≈≤°∏w <ª¿w _b∫a ıÔw[b ffiJ¡≤ <b<ª` <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w
F°uwÙ Fæ $ •w ıÔ wÔ°f, wÔæ∫° N°<ÌJu¡ ıÔ Ÿu <˚∏fi S°, •∫°u*<J¡ ≈¨<SbÙJ¡Ù Ÿ¨<‹¸> Ÿu
≈FÔu w°Ô°f N°<ÌŸu ŸJ¡° Ÿ‡f∏@ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ ıÔJ¡∑ Ÿ¨<‹¸> F°ufiu Ju¡ f°Ì <ª¿w
_b∫a FÙ ŸCbdÕ, ≤ıw N°<Ì <b<ª` @°wCN°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ≈¨<SbÙw[b J¡°u-Ìubw°, NŸC≤,
" NSb° ÎuŸ° NSÕ J¡≤fi° ª°<FÎ - N≈fiu ˚®td Ÿu ªJ®¡°J¡°≤ |¥tfiu Ÿu N°æ≤ Ô°uy°u* J¡°u ˚®t∫C•w ŸtH
≤Fu ˚®<t (˚®td) J¡≤fiub°Ôu Ô°uy "wCt ˚®td J¡≤ ≤Fu F°u', ∫°u* <bb°Ì J¡≤wu Fæ*, ÎuŸ° NSÕ ˚Ù ≈®wÙw
F°uw° Fæ, •∫°u*<J¡ _b∫a ª•J¡≤ ©° ≤Fu Ô°uy°u* J¡°u N∏∫ Ô°uy ∫° b_wCÎ≥ |¥twÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ* $
ŸyÕ - 14]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
261
tfiC‹∫ N°<Ì Ju¡ ÌuF˚°b J¡°u ≈®°›w F…oÕ $$64,65$$
Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡°u N°á°<Ìw J¡≤fiub°Ô° ª∏Bt° ˚Ù bF _b∫a FÙ F…oÕ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ŸÌ° <Ìw <ª¿w FÙ _b∫a N≈fiu <b<ª` ≤Ÿb°Ôu vÔ°Ÿ°u* Ÿu (≈¨<SbÙ tu* F°ufiub°Ôu N°æT@≤Ÿ
˚Ù ª∏Bt° Ju¡ FÙ N@Ùfi Fæ*, NwÎb fi vÔ°Ÿ°u* Ÿu) ∫C•w ª°≥ÌfiÙ (ª∏Bt°) N°æ≤ tF°fig
<ªÌ°Ô°uJ¡R¡≈Ù ≈®J¡¸> wuı ˚Ù F…oÕ $$66$$ <ª¿w _b∫a N≈fiu (ªæw∏∫R¡≈ f®Ê Ju¡) I°fi Ÿu FÙ
Âÿ∫ ≈®≈aª Ju¡ <bfi‹¸> F°ufiu ≈≤ <Ìw F…Î N≈fiu ≈¥dÕ ˚°b J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ <_Sw F°uwÙ Fæ N°æ≤
_b∫a FÙ ınw°b„ _S°b≤ N°<Ì ın ≈Ì°S°ŭ tu* NF‡˚°b J¡≤fiu Ÿu ŸCTC›w ≈ÌJ¡°u (NI°fiw°J¡°u)
≈®°›w F°uwÙ Fæ $$67$$
ı°u f°w ≈FÔu «¡≈≤ J¡FÙ ı° ªCJ¡∑ Fæ, ŸÙJ¡°u Ÿasu≈ tu* J¡Fwu Fæ* $
<ª∏t∫ f®Ê FÙ N<bª°≤Ì„° tu* _≈∏Ì_b˚°b (ÿb°Ÿ°uhü°Ÿ <J®¡∫° J¡≤fiub°Ôu) ≈®°d N°<Ì
tu* N°ÃtÃb J¡∑ J¡v≈fi° J¡≤fiu ≈≤ ∫°fiÙ NI°fib„ _≈∏Ì_b˚°b ≈®°d FÙ tæ* Fq≥, ÎuŸÙ J¡v≈fi°
J¡≤fiu ≈≤ ŸaŸ°≤Ù F°uw° Fæ $ <bª°≤ J¡≤fiu Ÿu ıf tæ* <ªwg FÙ Fq≥, ∫°u* <ªW° J¡° Ì∫ F°u ı°w° Fæ,
wf N≈fiu _b˚°b˚¥w <ªwg tu* FÙ ¿_Sw F°uw° Fæ $$68$$
<ª∏t∫ J¡° ŸaŸ°≤ Fæ ∫° fiFÙ* Fæ ? ∫<Ì Fæ, w°u Ÿtu* ŸaŸ°≤°≈<W F°u ı°∫uyÙ $ ∫<Ì fiFÙ* Fæ,
w°u ŸJ¡° NŸW° Ÿu Ÿ‡f∏@ F°u ı°∫uy°, ÎuŸÙ N°„aJ¡° J¡≤Ju¡ f®Ê J¡∑ ŸW° Ÿu ıywg J¡° ŸÌ°
N¿_wÃb FÙ Fæ N°æ≤ N≈fiÙ ŸW° Ÿu w°u ŸJ¡° NŸ[b FÙ Fæ $ ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıywg <ªÌgR¡≈Ù wuı J¡° N°Ô°uJ¡ R¡≈ Fæ, f®ÊŸW° Ÿu ŸJ¡° N¿_wÃb FÙ Fæ N°æ≤ ıywg
ŸW° Ÿu N˚°b FÙ Fæ $ <ªÌgR¡≈Ù N°J¡°„ J¡∑ „¥∏∫w°R¡≈ ıywg Fæ ˚Ù N°æ≤ fiFÙ* ˚Ù Fæ, ∫°fiÙ
f®ÊŸW° Ÿu ŸJ¡∑ ŸW° Fæ N°æ≤ ıywg ŸW° Ÿu N˚°b Fæ $ ıywg <ªÌgR¡≈Ù N°Ô°uJ¡ J¡°
tF°figR¡≈˚¥w Fæ, f®ÊŸW°Ÿu ŸJ¡∑ ŸW° Fæ N°æ≤ ıywg ŸW° Ÿu N˚°b FÙ Fæ $ ıywg <ªwgR¡≈Ù b°∫C J¡° _≈∏Ìfi_bR¡≈ Fæ, ŸJ¡° N¿_wÃb Fæ ˚Ù N°æ≤ fiFÙ* ˚Ù Fæ ∫°fiÙ f®ÊŸW° Ÿu
ŸJ¡° N¿_wÃb Fæ N°æ≤ ıywg ŸW° Ÿu N˚°b Fæ $ ıywg <ªÌgR¡≈Ù Ÿ¥∫°ÕÔ°uJ¡ (Ÿ¥∫Õ≈®J¡°„) Ÿu
ı<fiw <ÌbŸR¡≈ Fæ, bF Fæ ˚Ù N°æ≤ fiFÙ* ˚Ù Fæ $ ∫F ıywg˚®t <ªÌgR¡≈Ù J¡°ıÔ J¡° Ìub<f∏Ì…R¡≈
Fæ ∫°fiÙ wuÔJu¡ ıÔfiu ≈≤ ıæŸu J¡°ıÔ FÙ Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ ıywg J¡° f°@ F°ufiu ≈≤
<ª¿w FÙ Nb<„‹¸> ≤FwÙ Fæ oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu <ª¿w J¡°u J¡°ıÔ J¡F° Fæ, ıæŸu wuÔ J¡° J¡°∫Õ
J¡°ıÔ Fæ, bæŸu FÙ ıywg J¡° J¡°∫Õ <ª¿w Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu fiFÙ* $$69-71$$
∫F <`ıywgZudÙ <ªÌgR¡≈Ù N<Àfi J¡∑ ‹dw° Fæ ∫°fiÙ ıæŸu N<Àfi J¡° ‹dw° Ÿu ˚uÌ fiFÙ*
Fæ, bæŸu FÙ <ªwg J¡° ıywg Ÿu ˚uÌ fiFÙ* Fæ, ıywg <ªwg -R¡≈Ù „a© J¡∑ „C•Ôw° Fæ $ N°æ≤ ıywg
<ªwg R¡≈Ù ≈bÕw J¡° tº∫˚°y Fæ ∫°fiÙ ıæŸu ≈bÕw N°æ≤ ≈bÕw Ju¡ Ì≤ tu* J¡°uoÕ ˚uÌ fiFÙ* Fæ, bæŸu
FÙ <ªÌg Ÿu ıywg <˚∏fi fiFÙ* Fæ $ ıywg <ªÌgR¡≈Ù ıÔ J¡° BbÃbR¡≈ Fæ, ıywg <ªÌgR¡≈Ù oÕ© J¡∑
<t™>°Ÿ Fæ, ıywg <ªwgR¡≈Ù Ìq@ J¡° t•©fi Fæ, ıywg <ªÌgR¡≈Ù <Ft (fkÕ¡) J¡∑ „ÙwÔw° Fæ,
ıywg <ªÌgR¡≈Ù ≠b°Ô°N°u* J¡° w°≈ Fæ, ıywg <ªwgR¡≈Ù Ÿ≤Ÿ°u* J¡° wuÔ Fæ, ıywg <ªwg R¡≈Ù
fiÌÙ J¡∑ ÔF≤ Fæ, ıywg <ªÌgR¡≈Ù „FÌ J¡° t°@C∫Õ Fæ, ıywg <ªÌgR¡≈Ù ŸCbdÕ J¡° J¡aJ¡d Fæ,
262
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
ıywg <ªÌgR¡≈Ù k¥¡Ô°u* J¡∑ ŸCy¿∏@ Fæ N°æ≤ <ªÌgR¡≈Ù Ôw° J¡° ≈®St k¡Ô Fæ $ <ªÃŸW° FÙ ıyßW°
Fæ N°æ≤ ıywg ŸW° FÙ <ªÌg J¡° _bR¡≈ Fæ $$72-75$$
ŸbÕ` <ªwg Ÿu ¿˚∏fi ŸW°b°fig F°ufiu Ÿu FÙ ıywg <ª]tÕ t°fi° y∫° Fæ, ÎuŸ° _≈‹¸>R¡≈
Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu N°J¡°„ tu* ∫Ω<≈ ˚®tb„ fiÙ<Ôt° J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, ≈≤ b_wCw# bF Fæ fiFÙ*, bæŸu
FÙ oŸ <ªÌg|fi ≈≤t°Ãt° tu* ∫Ω<≈ ˚®°¿∏w Ÿu ˚uÌ N°æ≤ <bJ¡°≤ N°<Ì J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, ≈≤
b_wCw# oŸtu* ˚uÌ N°<Ì Fæ fiFÙ* $ oŸ ≈®J¡°≤ ∫u wÙfi°u* ˚Cbfi ∫Ω<≈ NŸwg Fæ*, wS°<≈ ≈¥b°uÕ•w
≤Ù<w Ÿu Ÿ∏t∫ (<ª∏t∫) F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∫u ŸÌg Fæ*, ∫F ˚°b Fæ $
∫<Ì ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu Ÿ∏t∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d FÙ ıywg J¡∑ ŸW° Fæ, <ªwg ŸW° Ÿu ıywg J¡∑
ŸW° N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ $ w°u ıywg J¡∑ NŸW° ÌqŸ≤Ù FuwC F°uyÙ, oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N<@‹™>°fiR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d J¡¿v≈w ≈Ì°SÕ J¡∑ ŸW° N°æ≤ NŸW° N<˚∏fi FÙ Fæ $ ˚°b
∫F <J¡ J¡¿v≈w J¡∑ ŸW° N°æ≤ NŸW° J¡¿v≈w Ju¡ N<@‹™>°fi Ÿu N<w¿≤•w J¡FÙa fiFÙ* Ìu©Ù yoÕ
Fæ $ Nw# ıywg J¡∑ NŸW° N<w¿≤•w ≈Ì°SÕ Fæ, ∫F J¡Sfi ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ $$76$$
Ÿ°b∫b N°æ≤ <fi≤b∫b ≈Ì°S°u˘ J¡∑ Jæ¡Ÿu N<˚∏fi ŸW° F°uyÙ ? ∫°u* J¡F ≤Fu N°æ≤ <bπ°fi°u* Ju¡
NfiC˚b J¡° NÔ°≈ J¡≤ ≤Fu w°<JÕ¡J¡°u* (fiæ∫°<∫J¡°u*) J¡°u <@•J¡°≤ Ìuwu Fæ* $
<ª∏t∫ tu* Nb∫b N°æ≤ Nb∫bÙ „ÆÌ°u* J¡° NSÕ ©≤y°u„ Ju¡ ŸÙ*y Ju¡ Ÿt°fi NŸwg Fæ $ <ıfi
Ô°uy°u* fiu <bπ°fi°u* Ju¡ NfiC˚b Ju¡ N≈Ô°≈ Ju¡ <ÔÎ Nb∫b N°æ≤ Nb∫bÙ ofi „ÆÌ°u* Ju¡ NS°u˘ J¡∑
J¡v≈fi° J¡≤ ≤•©Ù Fæ, fi w°<JÕ¡J¡°u* J¡°u <@•J¡°≤ Fæ $$77$$
•w <bT∫ tu* ∫C<•w<b≤°u@ ˚Ù J¡Fwu Fæ* $
<ª∏t∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <ıŸtu* ≈bÕw, Ÿ°y≤,≈¨<SbÙ, fiÌÙ-fiÌ N°æ≤ fiJu¡ N<@‹™>°w°
Ìubw°N°u* Ju¡ Ÿ°S ıywg ≈¥b°Õu•w ≤Ù<w Ÿu fiFÙ* ≤Fw° Fæ, Ÿtu* N∏∫ J¡° (Nb∫b N°<ÌJ¡°)
˚®t Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$78$$ <„Ô° Ju¡ (≈ÃS≤ Ju¡) ⁄Ì∫ Ju¡ (tº∫ Ju¡) Ÿt°fi
NÃ∫∏w <fi<fn (™>°uŸ) F°uwÙ F…oÕ ˚Ù <ª<w _k¡<¸>J¡ N°<Ì Ju¡ Ÿt°fi _bh~ >FÙ Fæ $ NwÎb ıæŸu
_k¡<¸>J¡ <„Ô° N≈fiu N∏Ì≤ ≈®®<w¿f¿‡fw fiy≤, ≈bÕw N°<Ì Ju¡ N°J¡°≤ J¡°u @°≤d J¡≤wÙ Fæ,
bæŸu FÙ bF ˚Ù „°∏w (<tØ∫° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NŸBq≈ ) Ÿ‡≈¥dÕ ≈®≈aª J¡°u <ªÌ°J¡°„R¡≈ N≈fiu
_bR¡≈ tu* @°≤d J¡≤wÙ Fæ $$79$$
Ÿ‡≈¥dÕ ≈®≈aª „°∏w Jæ¡Ÿu Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ N<@‹™>°fi˚¥w <ªÌ°J¡°„ tu* ∫F ˚¥w°J¡°„ı<fiw b°∫C N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ
≈®≈aª ≈®wÙw F°uw° Fæ $ ıf NŸ*y_b˚°bb°Ôu ˚¥w°J¡°„ tu* FÙ ŸJu¡ J¡°∫Õ b°∫C N°<Ì J¡°
Ÿ‡f∏@ fiFÙ* Fæ, wf <ªÌ°J¡°„ tu* oŸ ≈®≈aª Ju¡ ŸW°, NŸW°, ÃbW°, tW° N°<Ì Ÿ‡f∏@
Jæ¡Ÿu F°u*yu ? J¡Ì°<≈ fiFÙ* F°u ŸJ¡wu $$80$$
ÎuŸ° ∫<Ì Fæ, w°u <ªwg tu* NŸwg ıywg Ju¡ N°J¡°≤ J¡° ˚°fi Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ≈W°u* Ju¡ N∏Ì≤ ≤u„°u* J¡∑ ≈a<•w∫°u* J¡° N°J¡°≤ kæ¡Ô° ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ <ª¿w _b˚°b Ÿu
ŸyÕ - 14]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
263
FÙ N≈fiu Ÿu <˚∏fi N°æ≤ N<˚∏fi R¡≈ oŸ ıywg J¡°u N≈fiu N∏Ì≤ @°≤d J¡≤wÙ Fæ ∫°fiÙ ıæŸu
≈W° ≤u„°u* J¡∑ ≤u©°N°u* Ju¡ Ÿt¥F Ju¡ N°J¡°≤ J¡°u ı°u <J¡ ≈Wu Ÿu NÔy Ã≈∏fi fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
NŸwg FÙ Fæ N°æ≤ <˚∏fi wS° N<˚∏fiR¡≈ Ÿu ≈Wu tu* ¿_Sw Fæ, @°≤d J¡≤w° Fæ $$81$$
ıywgR¡≈ <bJ¡°≤ J¡° <fi<bÕJ¡°≤ <ªÌ°J¡°„ ≈°Ì°fi Fæ, NwÎb ıywg NŸwg Fæ, ÎuŸ° Nf
wJ¡ J¡F° $ Nf Fı°≤°u* <tØ∫° <bJ¡v≈R¡≈ <ªW°u*Ju¡ Ÿt<‹¸> ˚¥w <F≤^∫y˚Õ¡Ÿu Ã≈∏fi F°ufiu Ju¡
J¡°≤d ˚Ù ıywg <tØ∫° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ŸaŸ°≤ tu* <ıwfiu J¡°∫Õ Â<‹¸>y°uª≤ F°uwu Fæ*, fi Ÿ‡≈¥dÕ J¡°∫°u*Õ Ju¡ N<©Ô J¡°≤d°u* J¡°
f®Ê° (<F≤^∫y˚Õ) N°<Ì J¡°≤d Fæ, <ªW Ÿu Ã≈∏fi tfi°u≤S Ÿu F°ufiub°Ôu <bJ¡v≈ NŸwg
F°uwu Fæ*, NwÎb <ªW _b˚°b Ÿu FÙ J¡°≤d N˚°bR¡≈ Fæ (J¡°≤d fiFÙ* Fæ) $ •w J¡°≤d
N˚°bR¡≈ <ªW FÙ f®Ê° Fæ $ Nw# ∫F <Ÿ] F…N° <J¡ ıæŸu <ªW Ju¡ J¡°∫Õ˚¥w tfi°u≤S Ÿu
F°ufiub°Ôu <bJ¡v≈ NŸwg Fæ*, bæŸu FÙ •w f®Ê° Ÿu Ã≈∏fi ıywg <tØ∫° Fæ $ ∫<Ì <J¡ŸÙ J¡°u
∫F „aJ¡° F°u <J¡ ªuÃ∫ Ju¡ (ıywg Ju¡) NŸwg F°ufiu ≈≤ <ªwg J¡° ˚Ù NŸ[b F°u ı°∫uy°, •∫°u*<J¡
<ªwg _b_bR¡≈˚¥w ªuÃ∫Ÿu N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* <J¡ <ªwg J¡∑ NŸW° b°dÙ
t°`¡ Ÿu ˚Ù <Ÿ] fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, •∫°u*<J¡ <ªwg NfiC˚b Ÿu <Ÿ] Fæ $ NfiC˚b Ÿu <b”] NSÕ
tu* b°dÙ ≈®t°d fiFÙ* F°uwÙ, ∫F ˚°b Fæ $$82,83$$
∫<Ì ıywg _bw# (N≈fiÙ ŸW° Ÿu fi <J¡ f®ÊŸW° Ÿu) Ÿwg F°uw°, w°u I°fi N°<Ì ŸF˜°u*
≈°∫°u* Ÿu ˚Ù ŸJ¡° <bfi°„ J¡Ì°<≈ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ Ÿwg J¡° N°Ã∫<∏wJ¡ (Ÿt¥Ô)
<bfi°„ w°u J¡˚Ù F°u FÙ fiFÙ* ŸJ¡w° $ ÎuŸÙ Ì„° tu* ŸJu¡ ≈Cfi# N°<b˚°Õb J¡° b°≤d fi F°u ŸJ¡fiu
Ÿu J¡˚Ù <J¡ŸÙ J¡° t°us FÙ fiFÙ* F°u ŸJu¡y°, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
ı°u Fæ, ŸJ¡° fÙı Ÿu N*JC¡≤ J¡∑ fi°o˘ Nbÿ∫ FÙ Ì∫ F°uw°, ∫F f°w ÎJ¡ f°≤ fiFÙ* Fı°≤°u*
f°≤ Ìu©Ù yoÕ Fæ, oŸŸu ∫F <Ÿ] F…N° <J¡ ıywg J¡∑ _bw# ŸW° fiFÙ* Fæ* $$84$$
∫<Ì Âÿ∫ ≈®≈aª J¡∑ ŸW° tu* N°≈J¡° fn° FÙ N°y®F F°u, w°u NfiC˚b Ÿu (I°fi Ÿu) <ªwg N°æ≤
Âÿ∫ Ju¡ ˚uÌ J¡°u F¸>°J¡≤ Âÿ∫ J¡°u ≈≤t≈ÌR¡≈ <ª∏t∫ ı°fiJ¡≤ •w <ª∏t∫ J¡∑ ŸW° Ÿu FÙ
Âÿ∫ Ju¡ ˚uÌ J¡°u F¸>°J¡≤ Âÿ∫ J¡°u ≈≤t≈ÌR¡≈ <ª∏t∫ ı°fiJ¡≤ •w <ª∏t∫ J¡∑ ŸW° Ÿu FÙ
̨ÿ∫ J¡∑ ŸW° J¡°u _bÙJ¡°≤ J¡∑<ı∫u, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Fu ≤°tıÙ, yyfi tu* ŸbÕS° ˚uÌ„¥∏∫ yyfi Ju¡ Ÿt°fi oŸ tF°<ª<w tu* ŸbÕS° ˚uÌ≤<Fw
∫F <`˚Cbfi Fæ $ oŸ<ÔÎ N°≈ NfiC˚b Ÿu ∫F Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫ ≈≤t≈ÌR¡≈ <ª∏t∫ Fæ, ÎuŸu
<fiÿª∫b°Ôu F°uoÎ $ tC<fi Ju¡ oÃ∫°<Ì J¡F ªCJ¡fiu ≈≤ <Ìfi fÙw y∫° $ Ÿ¥∫Õ N_w°ªÔ J¡°u ªÔu
y∫u $ tC<fi∫°u* J¡∑ Ÿ˚° Ÿ°∫aJ¡°Ô Ju¡ N°bÿ∫J¡ Ÿ∏º∫°u≈°Ÿfi°, N<ÀfiF°u` N°<Ì J¡tÕ J¡≤fiu
Ju¡ <ÔÎ _fi°fi°SÕ ™> yoÕ ≤°<` Ju¡ fÙwfiu ≈≤ ≈®°w#J¡°Ô Ÿ¥∫Õ Ju¡ Ì∫ F°uwu FÙ ≈Cfi# tC<fi∫°u*
J¡∑ Ÿ˚° N°J¡≤ fæ™> yoÕ $$85,86$$
ª°æÌFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
264
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
≈∏BFb°≥ ŸyÕ
f°≤-f°≤ ‹¸>°∏w N°æ≤ <b<b@ ∫C<•w∫°u* π°≤° <ªwg N°æ≤ ªuÃ∫ Ju¡ N˚uÌ J¡°
I°fi J¡≤°fiu Ju¡ <ÔÎ t^±>≈°¶∫°fi J¡° N°≤‡˚ $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤|Cb≤, ∫F ıywg <ªÌ°J¡°„R¡≈ FÙ Fæ $
„aJ¡° # ∫<Ì ∫F <ªÌ°J¡°„R¡≈ FÙ Fæ, w°u oŸJ¡∑ ≈¨SJg¡ ≈®wÙ<w Jæ¡Ÿu F°uwÙ Fæ ?
Ÿt°@°fi # ıæŸu <fitÕÔ N°J¡°„ tu* ˚®tb„ t°u<w∫°u* J¡° Ÿt¥F ≈®wÙw F°uw° Fæ bæŸu FÙ
˚®tb„ oŸJ¡∑ ˚Ù ≈¨SJg¡ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ $ <ªÌ°J¡°„R¡≈ N°Ãt° FÙ ıæŸu ıywg F…N° Fæ, bæŸu
‹¸>°∏w tæ* N°≈Ÿu J¡Fw° Fq≥, ŸC<fi∫u $$1$$ <`ıywgR¡≈Ù ≈®<wt° y»u <ffi° FÙ ≈®wÙw-ŸÙ F°uwÙ
Fæ, •∫°u*<J¡ ıæŸu ≈ÃS≤ Ju¡ ©‡˚u tu* ≈®<wt° y»u <ffi° FÙ ≈®wÙw-ŸÙ F°uwÙ Fæ, •∫°u*<J¡ ıæŸu
≈ÃS≤Ju¡ ©‡˚u tu* ≈®®<wt° y»Ù ı°wÙ Fæ bæŸu <ªwgR¡≈Ù ©‡˚u tu* fi w°u bF (<`ıywgR¡≈Ù ≈®<wt°)
y»Ù yoÕ Fæ N°æ≤ fi ŸJ¡° J¡°uoÕ y»fiu b°Ô° <„v≈Ù FÙ Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ ≈®St w°u <ªwg Ÿu
N<w¿≤•w J¡°uoÕ ªuwfi ≈®<Ÿ] FÙ fiFÙ* Fæ, ı°u <ªwgR¡≈Ù ©‡˚u tua Ÿu y»u N°æ≤ ÌqŸ≤Ù f°w ∫F
˚Ù Fæ <J¡ <fi<bÕJ¡°≤ N°æ≤ NŸ*y <ªwgR¡≈Ù ©‡˚u J¡° ≈ÃS≤ Ju¡ ©‡˚u Ju¡ Ÿt°fi ÃJ¡wÕfi (w≤°„fi°)
fiFÙa F°u ŸJ¡w° $$2$$ ıæŸu ŸtCB tu* ıÔ J¡° _≈∏Ì (_kC¡≤d) ıÔ_b˚°b Ÿu h∫Cw F…Î <ffi° FÙ
ÔF≤-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ <ª∏t∫ f®Ê tu* ˚®tb„ ıywg J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ $$3$$
∫Ω<≈ t¥» ≈C”T°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* ıywg <b„°Ô ≈®wÙw F°uw° Fæ, ≈≤ b°_wb tu*, <bπ°fi°u* J¡∑
Â<‹¸> tu*, «≥¡ªu H≤°u©°u* N°æ≤ <ªt<fi∫°u* J¡∑ ≤°F Ÿu |≤ tu* ≈æ™>u F…Î Ì^±>°J¡°≤ Ÿ¥∫Õ-<J¡≤d°u* tu* fi°ª
≤Fu NdCN°u* Ÿu ˚Ù ıywg ~>°u¸>° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu NdCN°u* J¡∑ N≈us° ≈F°n _S¥Ô (<b„°Ô) Fæ*, bæŸu FÙ ıyÃ≈®wÙ<w J¡∑ N≈us° H≤°u©u
Ÿu N∏Ì≤ ≈æ™>Ù F…oÕ @¥≈ J¡° H≤°u©u Ju¡ ~>uÌ Ju¡ NfiCŸ°≤ ffi° F…N° Ì^±> N°æ≤ t¥ŸÔ Ju¡ Ÿt°fi ı°u
N°J¡°≤ Fæ, Ÿtu* <Ì©°oÕ Ìufiub°Ôu NÃ∫∏w ~>°u¸>u-~>°u¸>u J¡d ˚Ù _S¥¡Ô Fæ* $ ıf owfiu Ÿ¥‚t
≤ıJ¡d ıywg Ju¡ ˚°fi J¡∑ N≈us° _S¥Ô Fæ*, wf ŸJ¡∑ N≈us° N°æ≤°u* Ju¡ _S¥Ôwt F°ufiu tu* w°u
Ÿ∏ÌuF FÙ •∫° Fæ ? (") $$4$$
•w NSÕ J¡∑ FÙ ≈≈<W J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ıyÌg≈®wÙ<w N°æ≤ <ªwg tu* Ÿ¥∫Õ J¡∑ ÌÙ<›w N°æ≤
Ÿtu* ¿_Sw NdCN°u* Ÿu <bÔsdw° Ì„°Õwu Fæ* $
f®Ê Ÿu ≈¨SJg¡R¡≈ Ÿu ∫°fiÙ f®Ê Ju¡ ˚uÌ Ÿu ıywg J¡° ˚°fi fiFÙ* F°uw°, ≈≤∏wC H≤°u©u Ÿu
˚Ùw≤ ≈æ™>° F…N° Ÿ¥∫Õ J¡° <J¡≤d ŸtCÌ°∫ N°æ≤ Ÿtu* ¿_Sw NdCN°u* J¡° ŸtCÌ°∫ ˚uÌ J¡∑
" •w ÿÔ°uJ¡ J¡° Ÿa_J¨¡w ¸>ÙJ¡°J¡°≤°u* fiu <fi‡fi<Ô<©w NSÕ ˚Ù <J¡∫° Fæ # ıyw J¡° ≈®J¡°„J¡
Ÿ°sÙR¡≈ <ªwg ≈®J¡°„ Ÿ¥∫Õ Ju¡ ≈®J¡°„ Ÿu N°æ≤ ŸJu¡ NaÌ≤ ≈®wÙw F°ufiub°Ôu NdCN°u* Ÿu ˚Ù Ÿ¥‚t Fæ $
H≤°u©u Ÿu NaÌ≤ ≈æ™>Ù FCoÕ Ÿ¥∫Õ J¡∑ ÌÙ<›w Ÿu (@¥≈ Ÿu) N°æ≤ H≤°u©u Ju¡ ~>uÌ Ju¡ NfiCŸ°≤ Ìa±>°J¡°≤ ffiÙ
FCoÕ @¥≈ tu* ¿_Sw ≤ıJ¡d°u* Ÿu ˚Ù ıyw J¡° Nb˚°ŸJ¡ <ªwgR¡≈ Ÿ°sÙ Ÿ¥‚t Fæ, ÎuŸ° Ÿ¥‚t ıæŸu <J¡
≈bÕw°u* J¡∑ N≈us° ≈≤t°dC Ÿ¥‚t Fæ $
ŸyÕ - 15]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
265
≈®wÙ<w J¡≤°w° Fæ $$5$$
f®Ê Ju¡ ˚uÌ Ÿu ıywg J¡° ˚°fi fiFÙ* F°uw° Fæ, oŸ J¡Sfi tu* ≈®Ã∫s°fiC˚b Ÿu <b≤°u@ J¡°
≈¿≤F°≤ J¡≤wu Fæ* $
ıæŸu _b›fi N°æ≤ ŸaJ¡v≈ (tfi°u≤S ) tuu* Nfi…˚qw |¸>, ≈¸>> N°<Ì ≈Ì°SÕ ı°y®w Ju¡ ≈Ì°SÕ
ıæŸu ≈°<SÕb (˚°æ<wJ¡) fiFÙ* F°uwu, bæŸu FÙ <ªÌ°J¡°„R¡≈Ù ≈≤f®Ê tu* ≈®wÙw F°uwu F…Î ˚Ù ∫u
ıywg ≈¨<SbÙ N°<ÌR¡≈ (˚°æ<wJ¡) Fæ FÙ fiFÙ* $ ıæŸu t”˚¥<t tu* fiÌÙ Ju¡ Ÿt°fi ≈®wÙw F°u ≤FÙ*
Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤d°u* tu* (t¨yw¨‹d° tu* ) J¡Ì°<≈ ıÔJ¡° Ÿa˚b fiFÙ* Fæ bæŸu FÙ <bI°fi°J¡°„R¡≈Ù
(<ªÌ°J¡°„R¡≈Ù) oŸ ıywg tu* t¥wÕw° J¡° (Ÿ°J¡°≤w° J¡°) _bÙJ¡°≤ J¡Ì°<≈ fiFÙ* F°u
ŸJ¡w° $$6,7$$ ıæŸu t”˚¥<t tu* ˚®°¿∏wR¡<≈dÙ fiÌÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu
N°J¡°≤ ≤<Fw NwÎb tfi°u≤S Ÿu J¡¿v≈w fiy≤ Ju¡ wCv∫ oŸ ıywg tu* ˚®°¿∏wR¡<≈dÙ (˚®tb„)
Âÿ∫w° ≈®wÙw F°uwÙ Fæ $$8$$ ıywg J¡∑ ı°u Âÿ∫w° Fæ, Ÿ°sÙR¡≈ ªæw∏∫ tu* ÎJ¡ N°u≤ Ÿu N°æ≤
ÌqŸ≤Ù N°u≤ _b›fi J¡°u ≤© J¡≤ Ÿ°≤ N°æ≤ NŸ°≤ J¡° <bbuJ¡ J¡≤fiu b°Ôu fC<]R¡≈ J¡°≥¸>u (wCÔ°) Ÿu
w°uÔ° ı°∫, w°u ıæŸu ı°y®w tu* _b›fi J¡v≈fi°„¥∏∫ (NŸwg) F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ J¡v≈fi°„¥∏∫
F°uJ¡≤ bFÙ „¥∏∫R¡≈ Ÿu ∫° f®ÊR¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uwÙ Fæ $$9$$
NI°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu FÙ f®Ê N°<Ì „ÆÌ°u* Ju¡ NSÕ Ÿu ıywg „ÆÌJu¡ NSÕ J¡° ˚uÌ Fæ,
w[bI°fiÙ Ô°uy°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu fiFÙ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıywg„ÆÌ Ju¡ NSÕ Ju¡ ˚°ıfi NI Ô°uy°u* Ju¡ <bI°fi Ju¡ <Ÿb° ıywg , f®Ê N°æ≤ N°Ãt„ÆÌ°u*
Ju¡ NSÕ tu* J¡°uoÕ ˚Ù ˚uÌ fiFÙ* Fæ, ˚°b ∫F <J¡ ıywg„ÆÌ J¡° f®Ê„ÆÌ Ju¡ NSÕ Ÿu N<w¿≤•w NSÕ
NI°<fi∫°u* J¡°u ≈®wÙw F°uw° Fæ, ≈≤ b°_wb tu* ıywg, f®Ê N°æ≤ _b (N°Ãt) „ÆÌ°u* Ju¡ NSÕ tu*
˚uÌ Fæ FÙ fiFÙ* $$10$$
ıf ıywg N°æ≤ f®Ê tu* J¡°uoÕ ˚uÌ FÙ fiFÙ* Fæ, wf w[bI°<fi∫°u* J¡°u ıywg J¡∑ N≈us° (ıywg
Ÿu N¿w≤•w) ıywg Ju¡ Ÿ°sÙ J¡° Ì„Õfi Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ, ÎuŸÙ „aJ¡° F°ufiu ≈≤ ıæŸu „¥∏∫R¡≈
N°J¡°„ Ÿ¥∫Õ ≈®J¡°„ ≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ „¥∏∫ R¡≈ ıywg Ju¡ ≈®<w w[bI°<fi∫°u* J¡° ıywgŸ°sÙ-Ì„Õfi Fæ ÎuŸ° J¡Fwu Faæ $
ıæ Ÿ u R¡≈ „¥ ∏ ∫ N°J¡°„ Ju ¡ ≈® < w Ÿ¥ ∫ Õ J¡° ≈® J ¡°„J¡ÃbÌ„Õ fi Fæ , bæ Ÿ u FÙ Nªu w fi
(ªuÃ∫ŸaŸyÕ≤<Fw) <ª∏t°`R¡≈ oŸ ıywg Ju¡ ≈®<w oŸJu¡ Ÿ°sÙ J¡° ˚°fi F°uw° Fæ $
„aJ¡° - wf Ÿ°sÙ ªæw∏∫ J¡∑ N≈us° (Ÿ°sÙªæw∏∫ Ÿu N<w¿≤•w) ıywg J¡∑ ≈®wÙ¿w Jæ¡Ÿu
F°uwÙ Fæ ?
Ÿt°@°fi - ıæŸu ŸaJ¡v≈ Ÿu J¡¿v≈w tu| ŸÃ∫tu| Ju¡ ≈®<w (NŸwg) Fæ, bæŸu FÙ ıywgÌ„Õfi ªæw∏∫ Ju¡ ≈®<w (NŸwg) Fæ $$11$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ Âÿ∫ NÃ∫∏w t<Ôfi Fæ, bF N<w _bh~>wt <ª∏t°` Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w°
Fæ ? w°u oŸ ≈≤ ≈®wÙ<w J¡°Ô tu* FÙ f°fl (f°F≤ Ju¡) N°æ≤ N°∏w≤ (t°fi<ŸJ¡) Âÿ∫°u* J¡∑
t<Ôfiw° ≈®wÙw F°uwÙ Fæ $ ıf fiJ¡° <w≤°u˚°b F°u ı°w° Fæ, wf ≈≤_≈≤ J¡∑ N≈us° ∫°fiÙ
266
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
t<Ôfiw° N°æ≤ _bh~>w° Ì°u tu* Ÿu Ju¡bÔ _bh~>wtw° FÙ „uT ≤F ı°wÙ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ı°y®wgJ¡°Ô Ju¡ ŸC∏Ì≤fiy≤ Ju¡ ≈®<w _b›fi J¡° fiy≤ _bh~> Fæ, bæŸu FÙ ŸaJ¡v≈ Ÿu
Ã≈∏fi (J¡°v≈<fiJ¡) N°æ≤ _b°¿›fiJ¡ ıywg Ju¡ ≈®<w ∫F ı°y®wg ≈®≈aª ˚Ù _bh~> Fæ $ ˚°b ∫F
<J¡ oŸJ¡∑ N_bh~>w° w˚Ù wJ¡ Fæ ıf wJ¡ ∫F ≈®wÙw F°uw° Fæ $ oŸJ¡° <w≤°u˚°b F°ufiu ≈≤ ≈≤t
_bh~>w° FÙ „uT ≤F ı°wÙ Fæ $ NwÎb NÃ∫∏w t<Ôfi Âÿ∫ J¡∑ N<w _bh~>wt <ª∏t°`w°
Jæ¡Ÿu ? oŸ „aJ¡° Ju¡ <ÔÎ NbŸ≤ FÙ fiFÙ* Fæ $$12$$ oŸ J¡Sfi Ÿu ∫F <fi‹J¡TÕ <fiJ¡Ô° <J¡
NªuÃ∫ (ªuÃ∫<˚∏fi) <ªBq≈ ∫F ıywg Ju¡bÔ ∆∫°ut (N°J¡°„) FÙ Fæ $ <ª∏t∫ ∆∫°ut N°æ≤ ıywg
„ÆÌ ≈∫°Õ∫b°ªÙ Fæ* $ ofiJ¡° <ªwg Ÿu N<w¿≤•w J¡°uoÕ NSÕ fiFÙ* Fæ $$13$$ oŸ<ÔÎ ∫F°≥ ıywg
N°<Ì JC¡~> ˚Ù Âÿ∫ Ã≈∏fi fiFÙ* F…N° Fæ, fi°t N°æ≤ R¡≈ Ÿu ≤<Fw <ªBq≈ f®Ê ≠∫°u*-J¡°-Ã∫°u*
(_bR¡≈ tu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ <bJ¡°≤ Ÿu ≤<Fw) ¿_Sw Fæ $$14$$ •w ≤Ù<w Ÿu t°∫°R¡≈ N°J¡°„
tu* ¿_Sw ∫F ıywg N°b≤d „¥∏∫ <ªÌ°J¡°„ FÙ Fæ $ ∫F <ªwg Ÿu NdCt°` ˚°y J¡° N°æ≤ NdCt°`
≈¿≤t°d J¡° ≈¥≤J¡ (≈¥<wÕJ¡≤fiub°Ô°) fiFÙ* Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ ≈¿≤¿h~>∏fi ıywg J¡° <ªwg Ÿu N˚uÌ
t°fi°u, w°u <ªW J¡∑ ˚Ù ≈¿≤h~>∏fiıy∏t°`w° F°u ı°∫uyÙ, ÎuŸÙ „aJ¡° fiFÙ* J¡≤fiÙ ª°<FÎ, •∫°u*<J¡
NÃ∫∏w Ÿ¥‚t N∏w#J¡≤d J¡∑ b¨<W N°æ≤ <ªW J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu ≈¿≤h~>∏fi Ÿ¥‚twt <ªÌg˚°y tu*
˚Ù Ÿ‡≈¥dÕ ıywg Ju¡ ≈¿≤h~>uÌ J¡° ˚°fi F°uw° Fæ, oŸ J¡°≤d •w NdCwt ªuwfi tu* Ÿt° ŸJ¡fiu
∫°uÀ∫ ıywg ıf •w NdCwt <ªwg J¡° ≈¥≤J¡ fiFÙ* F°uw°, wf N©^±> f®Êªæw∏∫ J¡° bF
≈¥≤J¡ F°u N°æ≤ ŸŸu f®Ê tu* ≈¿≤¿h~>∏fiıy∏t°`w° Fæ ∫F w°u NÃ∫∏w NŸa˚b Fæ $$15$$
∫<Ì <J¡ŸÙ J¡°u „aJ¡° F°u <J¡ <b„°Ôwt ıywg N°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi „¥∏∫≈®°∫ <ªW J¡∑
b°Ÿfi°N°ua tu* Jæ¡Ÿu N∏w˚¥Õw F°u ŸJ¡w° Fæ, w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
N°J¡°≤ Ju¡ _bÙJ¡°≤ Ÿu ≤<Fw (Nt¥wÕ) ∫F ıywg _bh~> N°J¡°„ R¡≈ FÙ Fæ, ∫F N°J¡°„
tu* tfi°u≤S Ÿu J¡¿v≈w (J¡°v≈<fiJ¡) <b<ª` fiy≤ J¡∑ fi°o˘ N°J¡°„ tu* ¿_Sw Fæ $$16$$
≈¥bÕ tu* ı°u ≈Ìu„ <Ì∫° y∫° Fæ, ŸJu¡ <bT∫ tu* ≤°tª∏BıÙ J¡°u Ÿ∏ÌuF, NI°fi N°æ≤
N<fiÿª∫ Fæ, ∫F ≤°tª∏BıÙ J¡Ù ªu‹¸>°N°u* Ÿu ı°fiJ¡≤ ∏Fu* Ìq≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ
•w NSÕ J¡∑ ≈≈<W J¡≤fiub°ÔÙ ŸæJ¡n°u* J¡S°N°u* Ÿu ∫C•w t^±>≈°¶∫°fi J¡°u ŸCfi°fiu Ju¡ <ÔÎ
≈®<wI° J¡≤wu Fæ* $
Fu ≤°tıÙ, oŸ <bT∫ tu* N°≈ J¡°fi°u* J¡° <b˚¥Td R¡≈ t^±>≈°¶∫°fi J¡°u ŸC<fi∫u, <ıŸŸu
tu≤u π°≤° ≈<Ì‹¸> ∫F <bT∫ N°≈Ju¡ <ªWtu* <ffi° <J¡ŸÙ Ÿ∏ÌuF Ju¡ fæ™> ı°∫uy° $$17$$
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # f®Êfig, Ÿwg-<ªÌ°fi∏Ìt∫ f®Ê Ju¡ f°u@ J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ Ÿ‡≈¥dÕ
t^±>≈°¶∫°fi Ÿasu≈ Ÿu „Ù|® tCHŸu J¡<F∫u, ı°u <J¡ f°u@ J¡∑ b¨<] J¡≤w° Fæ $$18$$
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tıÙ, ≈®°ªÙfi J¡°Ô tu* oŸ ˚¥wÔ tu* ≈µ fi°tJ¡° ≤°ı°
F…N° $ bF ≤°ı° S° oŸ<ÔÎ Ô‚tÙ J¡∑ ŸJu¡ ≈°Ÿ J¡°uoÕ J¡tÙ fi SÙ, ŸJu¡ ≈C` ˚Ù fF…w
Su N°æ≤ bF <bbuJ¡∑ ˚Ù S° $ ıæŸu <©Ô° F…N° J¡tÔ w°Ô°f J¡°u ŸCy¿∏@w J¡≤w° Fæ N°æ≤
ŸJ¡∑ „°u˚° f»°w° Fæ, bæŸu FÙ bF ˚Ù N≈fiu JC¡Ô J¡∑ J¡∑<wÕ R¡≈Ù ŸCy¿∏@ N°æ≤ ŸC∏Ì≤w°
ŸyÕ - 15]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
267
J¡° FuwC F°ufiu Ÿu JC¡Ô R¡≈Ù Ÿ≤°ub≤ J¡° ≈®kC¡vÔ J¡tÔ S° $$19$$ ıæŸu ŸtCB N≈fiÙ buÔ°R¡≈Ù
t∫°ÕÌ° J¡° ≈°Ôfi J¡≤wu Fæ*, J¡˚Ù ŸJ¡° vÔa|fi fiFÙ* J¡≤w°, bæŸu FÙ bF N≈fiÙ bd°ÕZt
t∫°ÕÌ° J¡° ≈°Ôfi J¡≤w° S°, ıæŸu Ÿ¥∫Õ N∏@J¡°≤ J¡° <bfi°„J¡ Fæ, bæŸu FÙ bF N≈fiu „`CN°u*
J¡° <bfi°„J¡ S°, ıæŸu ª∏Bt° JC¡tC<ÌfiÙ J¡°u (JC¡o˘ J¡°u) ≈®kC¡<vÔw J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ bF
N≈fiÙ ŸF@<tÕdÙR¡≈Ù JC¡tC<ÌfiÙ J¡°u ≈®kC¡<vÔw (≈®Ÿ∏fi) ≤©w° S°, ıæŸu N<Àfi <wfiJ¡°u* J¡°u
˚_t J¡≤ ÌuwÙ Fæ bæŸu FÙ bF Ì°uT°u* J¡° „`C S°, ıæŸu ŸCtu” ≈bÕw Ìubw°N°u* J¡° N°Z∫
(<fib°Ÿ_S°fi) Fæ bæŸu FÙ bF <bπÌgb¨∏Ì J¡° N°Z∫ S°, ŸaŸ°≤R¡≈Ù Ÿ°y≤ tu* ŸJu¡ ∫„R¡≈Ù
ª∏Bt° J¡∑ ª°≥ÌfiÙ ŸÌ° <~>nJ¡∑ ≤FwÙ SÙ, ıæŸu t°fiŸ≤°ub≤ FaŸ°u* J¡° N°b°Ÿ_S°fi Fæ bæŸu
FÙ bF ∆∫°Ÿ Ì°<s^∫ N°<Ì ŸÌgyCd°u* J¡° N°b°Ÿ S°, ıæŸu <fitÕÔ (tu|tC•w) Ÿ¥∫Õ J¡tÔ°u*
J¡°u <bJ¡¿Ÿw J¡≤ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ bF J¡tÔ J¡°u (≤°ıÔ‚tÙ J¡°u) <bJ¡<Ÿw J¡≤w° S° ∫°fiÙ
ÃJ¡TÕ J¡°u ≈F…≥ªw° S° $ ıæŸu b°∫C Ôw°N°u* J¡°u J≥¡≈° Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ bF Ÿay®°t˚¥<t tu* Ôw°
wCv∫ N≈fiu „`CN°u* J¡° ⁄Ì∫ ÌFÔ° Ìuw° S°, NwÎb bF ≤dy<bÕw „`CJu¡ tfiR¡≈Ù F°SÙ
Ju¡ tÌÕfi tu* <Ÿ*FŸÂ„ S° (NSb° ıæŸu <Ÿ*F F°SÙ J¡°u N≈fiu ªayCÔ tua J¡≤ Ôuw° Fæ, bæŸu FÙ
bF N≈fiu tfi J¡°u N≈fiu b„ tu* ≤©fiub°Ô° S°), bF Ÿ‡≈¥dÕ <bΩ°N°u* J¡° ›∫°≤° S° N°æ≤
Ÿ‡≈¥dÕ ªtÃJ¡°≤t∫ yCd°u* J¡° N°y°≤ (©°fi) S° $ ıæŸu ŸtCBtaSfi Ju¡ Ÿt∫ |¥t ≤Fu (fi°ª
≤Fu) t∏Ì≤°ªÔ fiu ŸtCB J¡°u <bsCÆ@ (<bÔ°u<±>w) J¡≤ <Ì∫° S°, bæŸu FÙ Ÿfiu ÌæÃ∫°u* J¡∑
Ÿufi° J¡°u NfiuJ¡ f°≤ <bsCÆ@ J¡≤ <Ì∫° S° (tS ±>°Ô° S°), ıæŸu bŸ∏wC M¡wC <b<b@ ≈®J¡°≤
Ju¡ k¡¥Ô°u* J¡∑ ıfifiÙ Fæ, bæŸu FÙ bF <b<b@ <bÔ°Ÿ°u* J¡° ıfiJ¡ S° N°æ≤ ŸC∏Ì≤w° tu* ÌqŸ≤°
J¡°tÌub S°, ıæŸu b°∫C Ôw° Ju¡ t∏Ì-t∏Ì fiwÕfi J¡° FuwC Fæ bæŸu FÙ bF <b<b@ ÔÙÔ°N°u*
Ju¡ <bÔ°Ÿ J¡° FuwC S°, ıæŸu ˚yb°fig ZÙF¿≤ fiu N∏∫ Ô°uy°u* Ÿu NŸ°º∫ ≈¨<SbÙ J¡° ]°≤
N°<Ì J¡<™>fi J¡°∫Õ <J¡∫u Su, bæŸu FÙ N∏∫ Ô°uy°u*Ÿu NŸ°º∫ J¡<™>fi Ÿu J¡<™>fi J¡°∫Õ J¡≤fiu tu*
bF J¡<¸>f] ≤Fw° S°, ıæŸu ª∏Bt° JC¡tC<ÌfiÙ J¡°u <bJ¡<Ÿw J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ bF Ÿ≠ıfiw°
J¡°u <bJ¡<Ÿw J¡≤w° S° N°æ≤ ıæŸu N<Àfi wCh~> Ôw°N°u* J¡°u ıÔ° ±>°ÔwÙ Fæ, bæŸu FÙ bF
Ì…‹¸>w°R¡≈Ù <bTÔw°N°u* J¡° Ì°FJ¡ S° $ ≤°ı° ≈µ J¡∑ ˜Ù J¡° fi°t ÔÙÔ° S° $ bF
b<fiw°u<ªw Ÿ‡≈¥dÕ <bÔ°Ÿ°u* tu* Ìs N°æ≤ fnÙ ŸC∏Ì≤Ù SÙ $ b<fiw°N°u* Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ°æ˚°À∫
Ÿu ≈®°›w Su, NwÎb bF ≈¨<SbÙ tu* NbwÙdÕ ÌqŸ≤Ù Ô‚tÙ SÙ $ ÔÙÔ° ≈<wŸub° Ju¡ <ıwfiu
≈®J¡°≤ F°u ŸJ¡wu Fæ*, fi Ÿftu* <fi≈Cd SÙ N°æ≤ fnÙ t@C≤˚°<TdÙ SÙ $ ŸJ¡° N°fi∏Ì≈¥bÕJ¡
t∏Ì-t∏Ì ytfi S° N°æ≤ R¡≈ ÌqŸ≤u ª∏Bt° Ju¡ Ì∫ Ju¡ ŸÂ„ ≠≠bÔ S° $ ŸJ¡°
J¡tÔ-Ÿ° tC≥F ˚®t≤ ıæŸu NÔJ¡°u* Ÿu N<wtfi°uF≤ Ôyw° S°, ŸJ¡° „≤Ù≤ fn° y°æ≤ S°
N°æ≤ Ÿtu* J¡°fi Ju¡ N°˚¥Td°u* J¡∑ ÌÙ<›w Ÿu ≈ÙÔÙ ~>¸>° ~>¸>J¡wÙ SÙ NwÎb bF J¡<dÕJ¡° Ÿu
(J¡tÔ Ju¡ fÙª Ju¡ <F_Ÿu Ÿu ) ≈ÙÔÙ wS° ªÔfiu-<k¡≤fiu b°ÔÙ Ÿku¡Ì J¡t<ÔfiÙ ŸÙ ≈®wÙw
F°uwÙ SÙ $ ıæŸu t¥<wÕtwÙ bŸ∏w „°u˚° ≤Ÿ„°<ÔfiÙ (k¥¡Ô°u* Ju¡ ≤Ÿ „FÌ Ÿu „°u<˚w F°ufiu
b°ÔÙ) F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ bF ˚Ù ≤Ÿ„°<ÔfiÙ (N≈fiu ≈<w ≈≤ NÃ∫<@J¡ ≈®ut Ÿu „°u<˚w
268
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
F°ufiub°ÔÙ) SÙ, ıæŸu bŸ∏w„°u˚° ≈®b°ÔF_w° N°æ≤ ≈C‹≈°˚° (≈®b°Ô-≈vÔb FÙ <ıŸJu¡
F°S Fæ* N°æ≤ ≈C‹≈ FÙ <ıŸJ¡∑ J¡°¿∏w Fæ $) F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ bF ˚Ù ≈®b°ÔF_w° N°æ≤ ≈C‹≈°˚°
(≈vÔb Ju¡ ŸÂ„ ≤•w F°Sb°ÔÙ N°æ≤ k¥¡Ô°u* J¡∑ J¡°¿∏w J¡∑ fi°o˘ J¡°¿∏wb°ÔÙ) SÙ $ ıæŸu
y*y°ıÙ J¡° ıÔ N<w<fitÕÔ F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ŸJ¡∑ ÌuF <fitÕÔ SÙ, ıæŸu f®ÊBb_bR¡≈
y*y°ıÙ Ju¡ ıÔ Ju¡ _≈„Õ Ÿu N°fi∏Ì (ı∏tt≤dı<fiw •Ôu„ Ÿu tC<•w) F°uw° Fæ, bæŸu FÙ
ŸJu¡ _≈„Õ Ÿu N°fi∏Ì F°uw° S°, y*y°ıÔ Ju¡ Ÿt°fi bF ≈<b` SÙ N°æ≤ ıæŸu y*y°ıÙ FaŸ
<bÔ°<ŸfiÙ (<ıŸtu* FaŸ J®¡∑n° J¡≤wu Fæ*) Fæ*, bæŸu FÙ bF ˚Ù FaŸ<bÔ°<ŸfiÙ (FaŸy<w) SÙ,
NwÎb bF ˚¥<t tu* NbwÙdÕ t¥<wÕtwÙ y*y°ıÙ FÙ SÙ $ ŸfJ¡°u N°fi∏Ì Ìufiub°Ô° ≤°ı° ≈µ
˚¥wÔ J¡° J¡°tÌub (N) S°, ŸJ¡∑ <ª≤J¡°Ô wJ¡ Ÿub° „CZCT° J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ t°fi°u* bF
ÌqŸ≤Ù ≤<w Ã≈∏fi F…oÕ SÙ $ ≈<w≈≤°∫d° ÔÙÔ° ≤°ı° Ju¡ Ì…#© tu* Ì…#©Ù F°uwÙ SÙ, ŸC© tu*
ŸC©Ù F°uwÙ SÙ, ≤°ı° J¡∑ <ª*w° Ÿu <ª∏w°∫C•w F°uwÙ SÙ, ŸªtCª bF ≤°ı° Ju¡ ≈®<w<f‡f
Ju¡ ŸÂ„ SÙ, ≈≤a∏wC ıf ≤°ı° J¡˚Ù J®C¡] F°uwu Su, w°u bF Ju¡bÔ ˚∫˚Ùw FÙ F°uwÙ SÙ, J®C¡]
fiFÙa F°uwÙ SÙ, ÎJ¡t°` oŸÙ Na„ tu* Ÿtu* ≈®<w<f‡fwCv∫w° fi SÙ $$20-31$$
≈∏BFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
Ÿ°uÔFb°≥ ŸyÕ
<J¡wfiu FÙ <bT∫°u* J¡° ˚°uy •∫°u* fi <J¡∫° ı°∫, ≈≤ fiŸu w¨<›w J¡Ì°<≈ fiFÙa F°u ŸJ¡wÙ N°æ≤ N∏w tu*
Ì…#© FÙ ≤Fw° Fæ $ ∫<Ì Ìubw° ˚Ù ª°Fuu* <J¡ <bT∫˚°uy Ÿu w¨<›w F°u N°æ≤ Ì…#© „uT fi ≤Fu,
w°u bu ˚Ù oŸ <bT∫ tu* Ÿk¡Ô fiFÙ* F°u ŸJ¡wu N°æ≤°u* J¡∑ f°w FÙ •∫° Fæ ?
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏Ì®ıÙ, ÔÙÔ° fnÙ ≈<w≈≤°∫d° fi°≤Ù SÙ, ≈<w Ju¡
<Ÿb° N∏∫ <J¡ŸÙ tu* ŸJ¡° ≈®ut fi S° $ Ÿ Nfi∏∫<≈®∫° fi°≤Ù Ju¡ ≈<w ≤°ı° ≈µ fiu ˚¥wÔ J¡∑
N›Ÿ≤° N≈fiÙ <≈®∫° ÔÙÔ° Ju¡ Ÿ°S ≈®ut≈¥bÕJ¡ fiÙªu J¡Fu ı°fiub°Ôu Ω°fi N°<Ì <b<b@_S°fi°u*
tu* ©¥f <bF°≤ <J¡∫° $ ÎuŸ° <bF°≤ <J¡ oŸtu* ffi°b¸>Ù ≈®ut J¡∑ y∏@ ˚Ù fi SÙ $ b°<¸>J¡°-fyÙª°u*
Ju¡ <fiJC¡aı°u* tu*, wt°Ô Ju¡ |fiu bfi°u* tu*, Ôw°N°u* Ÿu bu<‹¸>w bfi°u* tu* ı°u<J¡ k¥¡Ô°u* Ÿu N°h~>°<Ìw
F°ufiu Ÿu fnu ≤tdÙ∫ Ôywu Su, N∏w#≈C≤ tu* ŸıÙ k¥¡Ô°u* J¡∑ „˙∫° tu*, <b¿b@ ≈®J¡°≤ Ju¡ k¥¡Ô°u* Ÿu
ŸC„°u<˚w y<Ô∫°u* tu*, bŸ∏w M¡wC tu* fyÙª°u* tu* ±>°Ôu y∫u <F*±>°uÔ°u* tu*, ıÔ-J®¡∑n° Ju¡ <ÔÎ ffiu
F…Î ≈°u©≤°u* tu*, ª∏Ìfi-b¨s°u* Ÿu NÔ*J¨¡w ≈bÕw°u* tu*, Ÿ∏w°fiJ¡ b¨s°u* J¡∑ (ÎJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ J¡v≈b¨s°u*
J¡∑ (c)) ~>°∫° tu*, J¡Ì‡f b¨s°u* Ju¡ y¨F°u* tu*, fiÙt J¡∑ ŸC©Ì ~>°∫° tu*, J¡°u<J¡Ô J¡Ù J¡°J¡ÔÙ Ÿu
yCÔı°≤ N°æ≤ <©Ôu F…Î JC¡∏Ì N°æ≤ ≈°¿≤ı°w Ju¡ k¥¡Ô°u* J¡∑ ˚ÙfiÙ ŸCy∏@ Ÿu tfi J¡°u F≤fiub°Ôu
bŸ∏w M¡wC Ju¡ bfi°u* tu*, NfiuJ¡ bfi°u* Ju¡ tCÔ°∫t w¨d°u* Ÿu N°h~>∏fi tæÌ°fi°u* tu*, o@≤-@≤
N ≤°ı° ≈µ Ÿ°æ∏Ì∫Õ tu* J¡°tÌub Ju¡ wCv∫ S°, ≈≤ J¡°tÌub <b∫°u<y∫°u* J¡°u Ì…#© Ìuw° Fæ, ≈≤ bF
Ÿ˚Ù J¡°u N°fi∏Ì Ìuw° S°, oŸŸu bF J¡°tÌub Ÿu <b<„‹¸> S° $
c •w J¡v≈b¨s ≤°ı°≈µ J¡°u N≈fiu ≈®˚°b Ÿu ∫° o∏B Ju¡ ≈®Ÿ°Ì Ÿu ≈®°›w F…Î Su $
ŸyÕ - 16]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
269
~>fiJ¡ ≤Fu fnu-fnu ıÔJ¡d°u* J¡∑ wuıb¨<‹¸> J¡≤fiub°Ôu H≤fi°u* tu*, NfiuJ¡ ≈bÕw°u* Ju¡ t<d,
t°<d•∫t∫ <„Ô°©^±>°u* tu*, Ìubw° N°æ≤ M¡<T∫°u* Ju¡ N°b°Ÿ˚¥w Ìq≤-Ìq≤ Ju¡ ≈<b` N°Zt°u* tu*,
ª°≥ÌfiÙ Ÿu ŸakC¡vÔ JC¡tCπ<w∫°u* tu* (<©ÔÙ JC¡o˘ Ÿu ˚≤u w°Ô°f°u* tu*), Ÿ¥∫°Õw≈ Ÿu <bJ¡<Ÿw
J¡t<Ô<fi∫°u* tu* (J¡tÔ Ju¡ w°Ô°f°ua tu*), J¡°Ôu J¡°ÔÙfi Ju¡ Ÿt°fi t¨Ì… Ìqb°˘JC¡≤°u* Ÿu N°h~>∏fi,
˚°≥<w-˚°≥<w Ju¡ k¥¡Ô°u* Ÿu ∆∫°›w wS° <b<b@ k¡Ô°u* Ÿu ÔÌu b¨s°u* Ÿu ŸC„°u<˚w bfi°u*tu* ŸC≤w°u* Ÿu,
<b<b@ <bT∫°u* Ju¡ N<˚Ô°T°u* Ÿu, N°≈Ÿ Ju¡ <fi<fn ≈®ut ≤Ÿ Ÿu ≈®ªC≤t°`° tu* F°ufiu b°Ôu F°b ˚°b°u*
Ÿu, y®°tÙd <J¡_Ÿu-J¡F°<fi∫°u* Ÿu, Îu<wF°<ŸJ¡ ≈°¶∫°fi°u* Ÿu, ≈°Ÿ°, ª°æ≈n, „w≤aı N°<Ì
<b<b@ ≈®J¡°≤ Ÿu Ω¥w°u* Ÿu, fi°<¸>J¡°N°u* N°¶∫°<∫J¡°N°u* N°æ≤ <bπ°fi°u* J¡∑ FÙ ŸtH tu* N°fiub°Ôu
(y¥»°„∫) ÿÔ°uJ¡°u* J¡∑ <b<b@ t°Ô°N°u* Ju¡ bu‹¸>fi°u* Ÿu, N*y°u* tu* ˚°≥<w-˚°≥<w Ju¡ N°˚≤d°u* Ju¡
<b∏∫°Ÿ Ÿu, <bÔ°Ÿ≈¥bÕJ¡ ªaªÔ ytfi°u* Ÿu, <b<ª` ≤Ÿb°Ôu ˚°uıfi°u*Ÿu, N°BÕ JC¡tJC¡t (Ju¡Ÿ≤)
N°æ≤ J¡≈¥Õ≤ Ÿu ∫C•w w°‡f¥Ô°u* Ju¡ ªbÕd°u*Ÿu, k¥¡Ô°u*, Ôw°N°u* N°æ≤ yCaı°N°u* Ÿu <ıfitu* ÌuF J¡°
N°h~>°Ìfi <J¡∫° ı°w° Fæ ÎuŸu fi© Ju¡ b®d°u* Ÿu, Ì°ænJ¡≤ ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡°u ~¥>fi° N°<Ì fi°fi° J®¡∑n°N°u*
Ÿu, t°Ô° π°≤° ≈≤_≈≤ ≈®F°≤ J¡≤fiu Ÿu, |≤ tu* ≈C‹≈°u* Ÿu ŸC„°u<˚w <F*±>°uÔu tu* N∏∫°u∏∫ H¥Ôfiu Ÿu,
fi°æJ¡° <bF°≤, F°SÙ, |°un°u* N°æ≤ <„<sw «≥¡¸>°u* J¡∑ Ÿb°≤Ù Ÿu, ıÔJ®¡∑n° Ÿu, N°≈Ÿ tu* ÎJ¡
ÌqŸ≤u ≈≤ ıÔ≈®su≈ Ÿu, fi¨Ã∫, yÙw, Ô°_∫ wS° w°^±>b Ÿu <b˚¥<Tw N°æ≤ bÙd°, i>°uÔ N°<Ì
b°Ìfi Ÿu ∫C•w Ÿ*yÙw Ÿu, yÙw, J¡S° N°æ≤ N°Ô°≈°u* Ÿu wS° Ω°fi°u* tu*, fiÌÙ wÙ≤ Ju¡ b¨s°u* tu*,
ŸC∏Ì≤ bÙ<S∫°u* tu*, N∏w#≈C≤ tu* N°æ≤ tFÔ tu* k¥¡Ô°u* Ÿu ŸCŸ<≠ıw Ì°uÔ°N°u* π°≤° H¥Ôfiu Ÿu
Ìubw°N°u* J¡∑ w”dw° Ju¡ ŸÂ„ w”dw° Ÿu ŸC∏Ì≤ ≤°ı° ≈µ fiu ˚¥wÔ J¡∑ N›Ÿ≤° ÔÙÔ° Ju¡
Ÿ°S ≈®ut≈¥bÕJ¡ <bF°≤ <J¡∫° $ oŸ ≈®J¡°≤ ŸC© tu* ≈ÔÙ F…oÕ ≤°ı° ≈µ Ju¡ ≈®°d°u*Ÿu ˚Ù <≈®∫ t¨yfi∫fiÙ
ÔÙÔ° fiu ÎJ¡ Ÿt∫ <bª°≤ <J¡∫° <J¡ ∫F ∫Cb° N°æ≤ NÃ∫<@J¡ ŸC∏Ì≤ ≈¨ØbÙ≈<w tu≤° ≈®°d°u* Ÿu ˚Ù
<≈®∫ ≈<w Fæ, ∫F Jæ¡Ÿu Nı≤ N°æ≤ Nt≤ F°u ? <b„°Ô_wfib°ÔÙ tæ* k¥¡Ô°u* J¡∑ Ÿuı Ÿu ŸC„°u<˚w
tFÔ°u* tu oŸJu¡ Ÿ°S ŸæJ¡n°u* ∫Cy°u wJ¡ N≈fiÙ oh~>° Ju¡ NfiCŸ°≤ Jæ¡Ÿu <bF°≤ J¡R¡≥ ? N°ı Ÿu
ÔuJ¡≤ w≈, ı≈, ∫F, ∫t-<fi∫t N°<Ì ªu‹¸>°N°u* Ÿu tæ* b柰 ≈®∫Ãfi J¡≤wÙ Fq≥ ıæŸu <J¡ ∫F
ª∏BbÌfi ≤°ı° Nı≤ N°æ≤ Nt≤ F°u ı°∫ $ tæ* f®ÊI°fiÙ, w≈_bÙ N°æ≤ <bΩ°b¨] f®°Êd°u* Ÿu
≈¥~>wÙ Fq≥ <J¡ tfiC‹∫°u* J¡° t≤d Jæ¡Ÿu fiFÙ* F°uy°, ÎuŸ° <bª°≤ J¡≤ Ÿfiu I°fiÙ b¨] <bπ°fi°u* J¡°u
fCÔ°∫° N°æ≤ fiJ¡∑ ≈¥ı° J¡≤ fiŸu fnu <bfi∫ Ÿu f°≤-f°≤ ≈¥~>° # ≈¥≠∫b¨∏Ì, tu≤° N°æ≤ tu≤u
≈<w J¡° Nt≤Ãb Jæ¡Ÿu F°uy° ? $$1-23$$ f®°Êd°u* fiu J¡F° # Ìu<b, w≈, ı≈, ∫t-<fi∫t°u* Ÿu
<Ÿ]°u* J¡∑ Ÿ‡≈¥dÕ <Ÿ<]∫°≥ ≈®°›w F°u ŸJ¡wÙ Fæ, ≈≤ Nt≤Ãb J¡Ì°<≈ ≈®°›w fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$24$$
f®°Êd°uua Ju¡ tC© Ÿu ∫F f°w ŸCfiJ¡≤ N≈fiu <≈®∫ Ju¡ <b∫°uy Ÿu ˚∫˚Ùw ÔÙÔ° fiu N≈fiÙ fC<] Ÿu
FÙ <k¡≤ ∫F f°w <bª°≤Ù <J¡ ∫<Ì Ìæb∫°uy Ÿu ≈<w Ÿu ≈FÔu tu≤° „≤Ù≤ ~¥>¸> y∫°, w°u tæ* Ÿ‡≈¥dÕ
Ì…#©°u* Ÿu <fitCÕ•w F°uJ¡≤ N°Ãt° tu* ŸC©≈¥bÕJ¡ ¿_Sw F°u ı°«≥¡yÙ $ ∫<Ì tu≤° ≈<w tCHŸu Fı°≤
bTÕ ≈FÔu t≤ y∫°, w°u tæ* b柰 ≈®∫Ãfi J¡R¡≥yÙ ıæŸu <J¡ ŸJ¡° ıÙb |≤ Ÿu f°F≤ fiFÙ* ı°
ŸJu¡y° $$25-27$$ tu≤u ≈<w J¡° ıÙb <ıŸtu* |¥tw° ≤Fu, ÎuŸu N∏w#≈C≤ Ju¡ ©^±> tu* ŸÌ° ˚w°Õ
270
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
π°≤° Ìu©Ù ı°wÙ F…oÕ tæ* ŸC©≈¥bÕJ¡ <fib°Ÿ J¡R¡≥yÙ $$28$$ N≈fiu oŸ ŸaJ¡v≈ J¡∑ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ
N°ı Ÿu FÙ tæ* I°fi R¡≈° Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ J¡° ı≈, w≈ N°<Ì Ÿu, ıf wJ¡ bF ≈®Ÿ∏fi fi F°u,
≈¥ıfi J¡≤wÙ Fq≥ $$29$$ ÎuŸ° <bª°≤ J¡≤Ju¡ bF ŸC∏Ì≤Ù N≈fiu ≈<w Ÿu ≈¥~>u <ffi° FÙ <b<@≈¥bÕJ¡
(") y® w≈_∫° J¡≤fiu ÔyÙ $ wÙŸ≤Ù-wÙŸ≤Ù ≤°w Ju¡ f°Ì bF ŸÌ° ≈°≤d° J¡≤wÙ SÙ, Ìubw°,
f®°Êd, yC”, <bπ°fig N°æ≤ f®ÊI°fiÙ Ô°uy°u* J¡∑ ≈¥ı° tu* wÃ≈≤ ≤FwÙ SÙ $$30,31$$ oŸ J¡tÕ
J¡° k¡Ô Nbÿ∫ F°uy°, ÎuŸÙ N°<_wJ¡fC<] N°æ≤ ŸÌ°ª°≤ Ÿ‡≈∏fi wS° •Ôu„ J¡° <fib°≤d
J¡≤fiub°ÔÙ ÔÙÔ° fiu N≈fiu „≤Ù≤ J¡°u _fi°fi, Ì°fi, w≈_∫° N°æ≤ º∫°fi tu* ŸÌ° wÃ≈≤ J¡≤ <Ì∫° $
bF ≈FÔu ıæŸu Ÿt∫tu*, ıæŸÙ Ôyfi Ÿu, ıæŸÙ „°˜ J¡∑ <b<@ Ju¡ NfiCŸ°≤ N°æ≤ ıæŸu J®¡t Ÿu
≈<w J¡∑ Ÿub°-„CZCT° J¡≤wÙ SÙ Ÿtu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ J¡° Fu≤ ku¡≤ <J¡∫u <ffi° ≈<w J¡°u Ÿ∏wC‹¸>
J¡≤wÙ yoÕ $ Ôu<J¡fi Ÿfiu ≈<w Ju¡ Ÿts N≈fiu ≈b°Ÿ J¡° ˚uÌ ≈®J¡¸> fiFÙ* <J¡∫° $$32,33$$
oŸ w≤F <fi∫t≈¥bÕJ¡ ≤F J¡≤ ≈<w≈≤°∫d° Ÿ fi°≤Ù fiu ıf wJ¡ Ÿ°æ <`≤°wb®w ≈¥dÕ fiFÙ* F…Î,
wf wJ¡ Ôy°w°≤ •Ôu„ Ju¡ Ÿ°S w≈_∫° J¡∑ $ Ÿ°æ <`≤°`b®w°u* J¡∑ ≈¥<wÕ F°ufiu ≈≤ ÔÙÔ° π°≤°
Nº∫Õ, ≈°Ω, _fi°fi, y∏@, ≈C‹≈ N°<Ì f°F≤Ù ≈ª°≤°u* Ÿu ≈¥<ıw N°æ≤ º∫°fi N°<Ì ˚Ùw≤Ù
≈ª°≤°u* Ÿu ŸÃJ¨¡w ˚ybwÙ Ÿ≤_bwÙ fiu ≈®Ÿ∏fi F°uJ¡≤ ŸŸu J¡F° # bßu, wC‡F°≤Ù N<b¿h~>∏fi
(N¸¥>¸>) N°æ≤ ≈<w˚<•w Ÿu N°uw≈®°uw (Ÿ≤°f°u≤) w≈ÿª∫°Õ Ÿu tæ* wCt ≈≤ N<w ≈®Ÿ∏fi Fq≥, Nw#
wC‡Fu* <ıŸ b_wC J¡Ù ª°F F°u, bF tCHŸu Ô°u $$34,35$$ ≤°fiÙ fiu J¡F° # ˚ybwÙ N°≈ ı∏t N°æ≤
ı≤°R¡≈Ù N<Àfi J¡∑ ≠b°Ô°N°u* Ÿu Ã≈∏fi Ÿ∏w°≈R¡≈Ù ≤°uy J¡°u Ìq≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ „ÙwÔ
ª∏BJ¡°¿∏w (ª°≥ÌfiÙ) R¡≈ Fæ*, N°≈J¡∑ ı∫ F°u ∫°fiÙ N°≈Ju¡ ª≤d°u* tu* tu≤° <bfit® ≈®d°t Fæ $
t°w°, N°≈ <fi<fn ⁄Ì∫°∏@J¡°≤ (NI°fi) R¡≈Ù N∏@J¡°≤ J¡° <bfi°„ J¡≤fiu tu* Ÿ¥∫Õ-≈®J¡°„
Ju¡ wCv∫ Fæ* $ t°≥, Fu Ÿ°≤u ıywg J¡∑ t°≥, tæ* fnÙ ÌÙfi-FÙfi Fq≥, tu≤Ù ≤s° J¡∑<ı∫u $ Fu ÌubÙ, ∫u Ì°u
b≤ tCHu ÌÙ<ı∫u, <ıfiJ¡∑ tæ* N°≈Ÿu ≈®°SÕfi° J¡≤wÙ Fq≥ $ t°≥, fitu* Ÿu ≈FÔ° b≤ w°u ∫F <J¡ ıf
tu≤u ≈<wÌub J¡° „≤Ù≤ ~¥>¸> ı°∫, wf fiJ¡° ıÙb tu≤u oŸÙ N∏w#≈C≤ Ju¡ ≈®°Ÿ°Ì (tFÔ) Ÿu
f°F≤ fi ı°∫ $ Fu tF°ÌubÙ, ÌqŸ≤° ∫F <J¡ ıf ıf b≤Ì°fi Ju¡ <ÔÎ N°≈Ju¡ Ì„Õfi J¡∑ tæ* ≈®°SÕfi°
J¡R¡≥, wf wf N°≈ tCHu Ì„Õfi Ìu $$36-40$$ ∫F ŸCfiJ¡≤ ıywg J¡∑ t°≥ Ÿ≤_bwÙ, ı柰 wCt
ª°FwÙ F°u wC‡F°≤Ù oh~>°fiCŸ°≤ b柰 FÙ F°u, ÎuŸ° _b∫a J¡F J¡≤, ıæŸu ŸtCBtu* ÔF≤ ™> J¡≤
" "∫° ˜Ù ˚`°Õ&fifiCI°w° ≈b°Ÿb®wa ª≤uwg $ N°∫C‹∫a F≤wu ˚wCÕt¨Õw° fi≤J¡t¨h~><w $$' (ı°u ˜Ù
≈<w J¡∑ N°I° Ju¡ <ffi° ≈b°Ÿ b®w J¡≤wÙ Fæ, bF ≈<w J¡∑ N°∫C J¡°u F≤wÙ Fæ N°æ≤ t≤ J¡≤ fi≤J¡
tu* <y≤wÙ Fæ) oÃ∫°<Ì _t¨<w∫°u* π°≤° ˜Ù J¡° ≈<w J¡∑ N°I° ≈®°›w <J¡∫u <ffi° ≈b°Ÿb®®w N°<Ì <fi¿∏Ìw
Fæ Nw# Ÿu ∫S°„°˜ (<b<@≈¥bÕJ¡) Jæ¡Ÿu J¡F°? ÎuŸÙ „aJ¡° fiFÙ* J¡≤fiÙ ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ "≈®Ã∫sa b
≈≤°usa b° ŸÌ° ˚wÕC<Fwa ª≤uwg $ b®w°u≈b°Ÿ°fi∫tæ”≈ª°≤æÿª Ô°æ<J¡Jæ¡# $$' (˜Ù ≈®Ã∫s tu* NSb° ≈≤°us
tu* b®w, ≈b°Ÿ, <fi∫t N°æ≤ Ô°æ<J¡J¡ ≈ª°≤°u* Ÿu ŸÌ° ≈<w J¡° <Fw J¡≤u) oŸ _t¨<w Ju¡ NfiCŸ°≤
∫F <Ÿ] Fæ •w„°˜ tu* J¡FÙ yoÕ <fi∏Ì° ≈<w<Fw Ÿu N<w¿≤•w N≈fiu J¡°‡∫ ≈b°Ÿ°u* Ju¡ <ÔÎ Fæ,
Nw# J¡°uoÕ Ì°uT fiFÙa Fæ $
ŸyÕ - 17]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
271
<bÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ N∏w@°Õfi F°u yoÕ $$41$$ o‹¸>ÌubÙ Ju¡ Ÿ∏wC‹¸> F°ufiu Ju¡ ≈≤°∏w bF
≤°ıt<FTÙ ıæŸu yÙw ŸCfifiu Ÿu <F≤fiÙ t°≤u ©C„Ù Ju¡ k¥¡ÔÙ fiFÙ* Ÿt°wÙ, bæŸu FÙ t°≤u ©C„Ù Ju¡
N°fi∏Ì Ÿu <b˚°u≤ F°u y∫Ù $$42$$ ≈s (≈©b°n°) <ıŸJ¡° fiu<t¸>J¡ (N¿∏wt y°uÔ°J¡°≤ <F_Ÿ°)
Fæ, t°Ÿ(tFÙfi°) <ıŸJ¡° tº∫J¡¸>J¡ (fÙª J¡° y°uÔ°J¡°≤ <F_Ÿ°) Fæ N°æ≤ M¡wC <ıŸJ¡°
fi°<˚J¡¸>J¡ (fÙª J¡° y°uÔ°J¡°≤ <F_Ÿ° Fæ) Fæ, <Ìfi <ıŸJu¡ N°≤u Fæ* ∫°fiÙ ≈<F∫u tu* ÔyÙ <w≤~>Ù
ŸÙJ¡ªu* Fæ N°æ≤ bTÕ <ıŸJ¡° NsÌ^±> Fæ N°æ≤ sd <ıŸJ¡∑ fi°<˚ (fÙª J¡° ~>uÌ) Fæ, ÎuŸu buy
y°tÙ J¡°ÔR¡≈Ù ªJ®¡ (≈<F∫u) Ju¡ ªÔfiu ≈≤ NS°Õwg sd, <Ìfi, ≈s, t°Ÿ, M¡wC N°æ≤ bdÕ Ju¡
J®¡t Ÿu J¡°Ô fÙwfiu ≈≤ Ÿ¥©u ≈Wu Ju¡ ≤Ÿ Ju¡ Ÿt°fi ŸJu¡ ≈<w J¡∑ ªuwfi° Ìu©wu-FÙ-Ìu©wu
„≤Ù≤ tu* N∏w<FÕw F°u y∫Ù $ ≤d˚¥<t tu* „`CN°u* Ju¡ ≈®F°≤°ua Ÿu |°∫Ô ≤°ı° N∏w#≈C≤ tu* t≤ y∫° $
≤°ı° Ju¡ t≤fiu ≈≤ ≤°fiÙ ÔÙÔ° ıæŸu ıÔ fi ≤Ffiu Ÿu J¡t<ÔfiÙ tCH°Õ ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ NÃ∫∏w,
‡Ô°fibÌfi F°u yoÕ $ <bT Ju¡ wCv∫ ‹d <fi#ÿb°Ÿ Ÿu ŸJ¡° <J¡ŸÔ∫ (fioÕ J¡°u*≈Ô) ŸÂ„
N@≤≈vÔb JC¡‡FÔ° y∫°, bF fuª°≤Ù f°d Ÿu <bº@ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ~>¸>≈¸>° ≤FÙ <F≤fiÙ Ju¡
Ÿt°fi t≤d°b_S° J¡°u ≈®°›w F°u yoÕ $ ıæŸu ıÔu ÌÙ≈J¡ Ju¡ ≈®J¡°„ Ÿu ŸC„°u<˚w |≤ ÌÙ≈J¡ Ju¡
fCH ı°fiu ≈≤ N∏@J¡°≤ Ÿu ∆∫°›w F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ≤°ı° Ju¡ t≤ ı°fiu ≈≤ ≤°fiÙ ÔÙÔ°
NÃ∫∏w „°uJ¡°JC¡Ô F°u yoÕ $ ıæŸu ≈®b°F Ju¡ Ÿ¥© ı°fiu ≈≤ fiÌÙ sÙd F°u s°≤ Ÿu ∫°fiÙ ≤uF Ÿu
@¥Ÿ≤ F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ ≈<wJu¡ fi‹¸> F°uufiu ≈≤ bF ŸC∏Ì≤Ù Fw≈®˚ F°u sd ˚≤ tu* J¨¡„ F°u yoÕ $
≈FÔu ≈<w J¡° Ÿ‡t°fi J¡≤fiub°ÔÙ N°æ≤ ≈<w J¡∑ t¨Ã∫C Ÿu t≤fiu J¡°u wæ∫°≤ bF <b∫°u<yfiÙ f°Ô°
ªJ¡bÙ J¡∑ fi°o˘ sd tu* <bÔ°≈ J¡≤wÙ N°æ≤ sd tu* t¥J¡ F°u ı°wÙ $ wÌ…≈≤°∏w ıæŸu w°Ô°f Ju¡
Ÿ¥©fiu Ÿu ∆∫°JC¡Ô F…oÕ t~>ÔÙ Ju¡ «¡≈≤ y®Ù‹t Ju¡ N∏w tu* F…oÕ ≈FÔÙ b¨<‹¸> J¨¡≈° J¡≤wÙ Fæ, bæŸu FÙ
≈<w J¡∑ t¨Ã∫C Ÿu NÃ∫∏w ∆∫°JC¡Ô ≤°fiÙ ÔÙÔ° Ju¡ «¡≈≤ N°J¡°„b°dÙ fiu J¨¡≈° J¡∑, J¡°≤d <J¡
≈FÔu NfiuJ¡ ı∏t°u* Ÿu N°≤°<@w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bF ŸJu¡ «¡≈≤ J¨¡≈°ÔC SÙ $$43-50$$
Ÿ°uÔFb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
Ÿ`Fb°≥ ŸyÕ
N∏b∫ N°æ≤ ∆∫<w≤uJ¡ π°≤° fi¥wfi bwÕt°fi N°æ≤ ≈®°•wfi ≈¥bÕı∏t J¡∑ Ÿ¨<‹¸>∫°u* J¡∑,
Ju¡bÔ tfi°u<bÔ°Ÿ F°ufiu Ÿu, wCv∫w° J¡° ≈®<w≈°Ìfi $
Ÿ≤_bwÙ fiu J¡F° # bßu, N≈fiu ≈<w Ju¡ „b J¡°u k¥¡Ô°u* Ju¡ i>u≤ tu* <~>≈°J¡≤ ≤•©°u $ ÎuŸ°
J¡≤fiu Ÿu <k¡≤ wCt oŸ ≈<wJ¡°u ≈®°›w J¡≤°uyÙ $ fi w°u k¥¡Ô FÙ tCH°Õ∫u*yu N°æ≤ fi wC‡F°≤u ≈<wJ¡°
∫F „b FÙ <bfi‹¸> F°uy° ∫°fiu Ÿnuy° ∫° Ÿ¥©uy° $ <k¡≤ ∫F°≥ S°unu <Ìfi°u* tu* wC‡F°≤° _b°tÙ
ffi ı°∫uy° N°æ≤ oŸJ¡° ıÙb, ı°u <J¡ N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ <fitÕÔ Fæ, wC‡F°≤u N∏w#≈C≤Ju¡
≈®°Ÿ°Ì Ÿu „Ù|® f°F≤ fiFÙ* <fiJ¡Ôuy° $$1-3$$ N°J¡°„b°dÙ J¡° •w bªfi ŸCfiJ¡≤ ıæŸu
ıÔJu¡ Ÿ¥© ı°fiuŸu tCH°Õ ≤FÙ J¡t<ÔfiÙJ¡°u fioÕ b¨<‹¸>J¡° ıÔ wŸvÔÙ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ
˚®t≤°u*Ju¡ ŸÂ„ fiu`b°ÔÙ ≤°fiÙ ÔÙÔ°Ju¡ ≈°Ÿ N°J¡≤ ŸJu¡ f∏@C-f°∏@b°u*fiu Ÿu @æ∫Õ <Ì∫° $$4$$
272
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
k¥¡Ô°u* Ju¡ i>u≤ tu* ≈®h~>∏fi N≈fiu ≈<w Ju¡ „b J¡°u N∏w#≈C≤ tu* FÙ ≤©J¡≤ JC¡~> @æ∫Õ J¡°u ≈®°›w
F…oÕ ≤°fiÙ ÔÙÔ° <fi<@ Ÿu ∫C•w F°ufiu ≈≤ ˚Ù <fi<@Ju¡ N≈fiu ≈∫°uy tu* fi N°fiu Ju¡ J¡°≤d ˚°uy,
Îuÿb∫Õ Ÿu b*¿ªw Ì¿≤B°-ŸÙ ≤FÙ $ ˚°b ∫F <J¡ <fi<@ Ju¡ ≤Ffiu≈≤ ˚Ù J¡°≤db„ ŸJu¡
≈∫°uy tu* fi N°fiu Ju¡ J¡°≤d ıæŸu <fi@°<fifiÙ Ì¿≤B° (˚°uyæQ∫Õ Ÿu b*<ªw) ≤FwÙ Fæ, bæŸu FÙ
≈¿w Ju¡ ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù <fiGu‹¸> F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈∫°uy tu* fi N°fiu Ÿu bF ˚°uyæQ∫Õ Ÿu ba<ªw
≤FÙ $ ÔÙÔ° fiu t°≤u •Ôu„ Ju¡ ŸÙ <Ìfi N@Õ≤°<` tu*, ıf<J¡ Ÿ˚Ù ≈¿≤ıfi |°u≤ <fiB° tu* Ÿ°u∫u
Su, ŸÙ N∏w#≈C≤ Ju¡ ≈®°Ÿ°Ì tu* „C] º∫°fi Ÿu ∫C•w N∏w#J¡≤d Ÿu I°fiR¡<≈dÙ Ÿ≤_bwÙ
ÌubÙ J¡° N°b°Ffi <J¡∫° $ ÌubÙ fiu ŸJu¡ ≈°Ÿ N°J¡≤ ŸŸu J¡F° # bßu, wCtfiu tu≤° _t≤d
•∫°u* <J¡∫° N°æ≤ •∫°u* wCt owfiÙ „°uJ¡°JC¡Ô F°u ≤FÙ F°u ? Ì…#© Ju¡ J¡°≤d ∫u ŸaŸ°≤R¡≈Ù ˚®t,
t¨yw¨‹d° tua ıÔ J¡∑ fi°oÕ, <tØ∫° FÙ ≈®wÙw F°uwu Fæa, ∫°fiÙ ıæŸu t¨yw¨‹d°tu* ıÔ≈®wÙ<w
<tØ∫° Fæ, bæŸu FÙ ∫u Ì…#©ıfiJ¡ ŸaŸ°≤R¡≈Ù ˚®t <tØ∫° Fæ* $$5-8$$ ÔÙÔ° fiu J¡F° # ÌubÙ,
tu≤u ≈<w J¡F°≥ Fæ*, •∫° J¡≤wu Fæ* N°æ≤ Jæ¡Ÿu Fæ*, ∫°fiÙ ŸC©Ù Fæ* ∫° Ì…#©Ù ? tCHu N°≈ fiJu¡
ŸtÙ≈ Ôu ª<Ô∫u $ tæ* fiJu¡ <ffi° NJu¡Ôu fiFÙ* ıÙ ŸJ¡wÙ $$9$$
oŸ Ô°uJ¡ J¡∑ J¡v≈fi° Ju¡ Ÿt°fi ≈≤Ô°uJ¡ J¡∑ J¡v≈fi° J¡° ˚Ù N<@‹™>°fi Juu¡bÔ <ªwg FÙ Fæ,
∫F <Ì©Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ ÌubÙ Ÿ≤_bwÙ <ªÌ°J¡°„J¡°u <ªW°J¡°„ N°æ≤ ˚¥w°J¡°„Ÿu ≈¨SJg¡J¡≤
<Ì©Ô°wÙ Fæ $
Ÿ≤_bwÙıÙ fiu J¡F° # ŸC∏Ì≤Ù, ÎJ¡ b°Ÿfi°t∫ <ªW°J¡°„ Fæ, ÌqŸ≤° „C] <ªÌ°J¡°„ Fæ
N°æ≤ wÙŸ≤° ŸC≈®¿Ÿ] ∆∫°bF°¿≤J¡ ˚¥w°J¡°„ Fæ $ ofi Ì°ufi°u* Ÿu ŸbÕS° „¥∏∫J¡°u wCt <ªÌ°J¡°„
ı°fi°u ∫°fiÙ ofi Ì°ufi°u* J¡∑ Ÿ¿∏@ tau Ì°u Ÿu „¥∏∫ <ªÌ°J¡°„ _≈‹¸>R¡≈ Ÿu Ô<sw F°uw° Fæ $$10$$
•w <ªÌ°J¡°„ FÙ N≈fi° N°b≤d J¡≤fiub°Ôu NI°fi Ÿu ŸaJ¡<Ôw F°uJ¡≤ ıf ≈®wÙw F°uw°
Fæ, wf bFÙ <tØ∫°˚¥w ıywg-R¡≈Ÿu „Ù|® <Ì©Ô°oÕ Ìuw° Fæ, bFÙ Ì…#© N°<ÌJ¡° NfiC˚b
J¡≤w° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
wCtfiu ı°u N≈fiu ≈<w Ju¡ ≤Ffiu J¡° _S°fi N°<Ì ≈C~>° Fæ, bF b_wCw# <ªÌ°J¡°„ J¡°u„R¡≈ FÙ
Fæ, ŸŸu N<w<≤•w fiFÙ* Fæ $ Nw# <ªÌ°J¡°„ J¡° ÎJ¡°y® tfi Ÿu ıf <ª∏wfi <J¡∫° ı°w° Fæ,
wf ≈¨SJg¡ <bΩt°fi fi F°uw° F…N° ˚Ù bF ∫FÙ*Ÿu „Ù|® <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ N°æ≤ bF°≥ ı°J¡≤ ŸJ¡°
NfiC˚b ˚Ù <J¡∫° ı°w° Fæ $$11$$
ÌubÙ ŸJu¡ <ÔÎ <ªÌ°J¡°„J¡° ≈¿≤ª∫ J¡≤°wÙ Fæ $
Fu ŸC˚yu, Ÿa<bwg Ju¡ ÎJ¡ ≈ÔJ¡ tu* ÎJ¡ Ìu„ Ÿu ÌqŸ≤u Ìu„ J¡°u ≈®°›w F°ufiu ≈≤ Ÿa<bwg J¡° ı°u
tº∫ Fæ, ŸÙJ¡°u wCt <ªÌ°J¡°„ ı°fi°u (") $$12$$
Nw# wC‡F°≤Ù <ªÌ°J¡°„ J¡∑ ≈®°¿›w FÙ <ªÌ°J¡°„R¡≈ Ÿu ¿_Sw ≈<w Ju¡ ŸtÙ≈ tu* ytfi Fæ,
•∫°u*J¡∑ ŸÙtu* wC‡F°≤u ≈<w J¡° ≈≤Ô°uJ¡ J¡<v≈w Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu ÌubÙ J¡FwÙ Fæ* $
" <b_w¨w ∆∫°¶∫°fi .≈®. ŸyÕ 29 tu* Ìu<©∫u $
ŸyÕ - 17]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
273
˚Bu, ∫<Ì wCt Ÿ‡≈¥dÕ ŸaJ¡v≈°u* J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ •w <ªÌ°J¡°„ tu* FÙ tfiJ¡°u ÎJ¡°y®
J¡≤wÙ F°u, w°u wCt Ÿb°ÕÃtJ¡ Ÿ ≈®°›w∆∫ w[bJ¡°u Nbÿ∫ ≈®°›w F°u ı°N°uyÙ $$13$$
ŸJ¡∑ ≈®°<›w Jæ¡Ÿu F°uwÙ Fæ ? ÎuŸÙ N°„aJ¡° F°uufiu ≈≤ ŸJ¡Ù ≈®°<›wJ¡° ≈°∫ fwÔ°wÙ Fæ* $
Fu ŸC∏Ì≤Ù, •w w[b ∫Ω<≈ ıywgJu¡ NÃ∫∏w N˚°b J¡∑ ≈®wÙ<w Ÿu (N) FÙ ≈®°›w F°uw°
Fæ, N∏∫S° ≈®°›w fiFÙ* F°uw°, •∫°u*¿J¡ "fi°∏∫ ≈∏S° <bΩwu&∫fi°∫' ÎuŸÙ ZC<w Fæ $ <k ≤ ˚Ù wCt
tu≤u b≤Ÿu Ÿu „Ù|® ≈®°›w F°u ı°N°uyÙ $$14$$ ZÙ b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏BıÙ,
ÎuŸ° J¡F J¡≤ Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ N≈fiu <Ì∆∫ Ô°uJ¡ J¡°u ªÔÙ yoÕ N°æ≤ ÔÙÔ° J¡°u b≤ Ju¡ ≈®˚°b Ÿu
Nfi°∫°Ÿ FÙ <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ Ôy yoÕ $ ıæŸu <ª<n∫° N≈fiu |°u*ŸÔu J¡°u ~>°unJ¡≤ N°J¡°„ tu*
n ı°wÙ Fæ bæŸu FÙ Ÿfiu Ô°uFu Ju¡ <≈*ınu Ju¡ Ÿt°fi Ì…˚uÕΩ N∏w#J¡≤d Ju¡ Ÿ°S N≈fiu _S¥Ô
ÌuFJ¡° Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° $ ($) ≤°fiÙ fiu <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ π°≤° <ªÌ°J¡°„tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ N≈fiu
N∏w#≈C≤ Ju¡ ≈®°Ÿ°Ì Ju¡ Ÿ N°J¡°„ tu* FÙ N≈fiu ≈<w t¨w tF°≤°ı J¡°u Ìu©° $ bF N≈fiÙ
b°Ÿfi° N°æ≤ J¡t°u˘ Ju¡ NfiCŸ°≤ „≤Ù≤, |≤ N°<Ì Ÿ‡≈<W Ÿu Ÿ‡≈∏fi S°, NfiuJ¡ ≤°ı°N°u* Ÿu
ŸC„°u<˚w Ÿ˚°t^±>≈tu* <Ÿ*F°Ÿfi ≈≤ N°R¡» S°, f∏ÌÙyd "N°≈J¡∑ ı∫ F°u', "N°≈ <ª≤aıÙb
F°u*' J¡FJ¡≤ ŸJ¡∑ _wC<w J¡≤ ≤Fu Su, bF ≈¿_Sw ≤°≠∫ N°æ≤ Ÿufi° J¡° J¡°∫Õ J¡≤fiu tu* ∆∫_w
F°u ≤F° S°, ≈w°J¡°N°u* Ÿu ∆∫°›w ≤°ı@°fiÙ Ju¡ <ıŸ ŸC∏Ì≤ |≤ tua ≤°ı° fæ™>° S°, ŸJu¡ ≈¥bÕ
Ì≤b°ıu≈≤ NŸa¶∫ tC<fi N°æ≤ Zu‹™> f®°Êd <_Sw Su, Ì<sd Ì≤b°ıu ≈≤ NŸa¶∫ ≤°ı°tF°≤°ı Su, ≈<Gt Ì≤b°ıu ≈≤ NŸa¶∫ <˜∫°≥ SÙ*, W≤ Ì≤b°ıu ≈≤ NŸa¶∫ ≤S, F°SÙ N°æ≤
|°un°u* J¡∑ ˚Ùn ÔyÙ SÙ $ ≤°ı° fiu ÎJ¡ yC›wª≤ J¡∑ ıf°fiÙ Ì<sd Ìu„ Ju¡ ∫C] J¡∑ y<w<b<@J¡° <fidÕ∫ <J¡∫° $$15-21$$
Ÿf Ìu„ Ju¡ ≤°ı° ŸJu¡ N@Ùfi Su, ∫F Ì„°Õwu Fæ* $
J¡d°Õ¸>J¡ Ìu„°<@≈<w fiu ŸJu¡ ≈¥bÕÌu„ J¡∑ ∆∫bF°≤t∫°ÕÌ° J¡°u NsC^d ffi° ≤•©° S°,
ŸC≤°˝A> Ìu„°<@≈<w fiu W≤°≈S tu* Ÿ‡≈¥dÕ ‡Ôuh~>°u*J¡°u ŸJu¡ N@Ùfi J¡≤ ≤•©° S°,
t°ÔaJ¡°<@≈<wfiu ŸJu¡ <ÔÎ ≈<Gt Ìu„°u*J¡°u N°J®¡∏w J¡≤ ≤•©° S°, Ì<sd ŸtCBJu¡ w¸>Ÿu
N°∫° FCN° ÔaJ¡° J¡° Ìqw ŸJ¡° tfi°u<bfi°uÌ J¡≤ ≤F° S°, ≈¥bÕ Ÿ°y≤ Ju¡ w¸>bwÙÕ tFu∏B ≈bÕw
J¡° <Ÿ] ŸŸu Fı°≤°u* tCF°fi°u* Ju¡ <b_w°≤Ÿu N°G∫Õt∫Ù y*y°ıÙJ¡° bdÕfi J¡≤ ≤F° S°, W≤
Ÿ°y≤ Ju¡ w¸>Ÿu N°∫° F…N° Ìqw yCflJ¡°u* J¡° b¨W°aw J¡F ≤F° S° N°æ≤ <ıŸ Ìqwfiu ≈<ÿªt Ÿ°y≤J¡°
w¸> Ìu©° S°, bF N_w°ªÔJu¡ ≤Ù<w-¿≤b°ı°u* J¡°u J¡F ≤F° S° $$22-25$$ J¡w°≤ Ôy°J¡≤
©nu F…Î NŸa¶∫ ≤°ı°N°u*J¡∑ J¡°¿∏wŸu ŸJ¡° Ÿ°≤° N°≥yfi ıyty° ≤F° S°, ŸJ¡∑ ∫I„°Ô°
tu* buÌt∏`°u* J¡° hª°≤d J¡≤ ≤Fuu f®°Êd°u* fiu wC≤FÙ, ≤d<Ÿ*y° N°<Ì Wt f°ıuJu¡ „ÆÌJ¡°u Ìf°
<Ì∫° S°, ŸJu¡ bfiyı f¿∏Ì∫°u* Ju¡ wÙb® „°u≤-yCÔ J¡∑ ≈®<wºb<fi J¡≤ ≤Fu Su, ŸJ¡∑ Ÿ*yÙw„°Ô°
Ju¡ y°∫fi N°æ≤ b°Ìfi Ju¡ „ÆÌ°u*Ÿu N°J¡°„ y¥≥ı ≤F° S°, ª°≤°u* N°u≤ |°unu, F°SÙ N°æ≤ ≤S°u* Ju¡ ™>\>
N w[bI°fi Ÿu NI°fi J¡° <bfi°„ F°ufiu ≈≤ πæw J¡° Ì∫ fi F°ufi° FÙ ıywg J¡∑ NÃ∫∏w N˚°bŸ‡≈<W Fæ $
$ ∫F°≥ ÌuFÃ∫°y Ÿu ¿_S≤ <ªW π°≤° N<˚t°fi J¡° Ã∫°y FÙ <bb<sw Fæ $ t≤d Ju¡ Ÿt°fi f°F≤ <fiyÕtfi fiFÙ* $
274
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Ôyu Su, fiJu¡ Îba ≈æÌÔ ªÔfiub°ÔÙ ıfiw°Ju¡ ªÔfiuŸu nÙ F…oÕ @¥Ô”≈Ù f°ÌÔ°u* Ÿu N°J¡°„
~>° y∫° S° $ bF _b∫a ≈C‹≈, J¡≈CÕ≤ N°æ≤ @¥≈ Ÿu ∫C•w S° N°æ≤ ŸJu¡ ≈bÕw°J¡°≤ ≈®°Ÿ°Ì ŸCy¿∏@Ÿu
Ÿ≤°f°u≤ Su $ Ÿ‡≈¥dÕ t^±>Ô°u* Ÿu ˚u*¸>R¡≈ @fiJ¡°u Ô°J¡≤ ı°u ≤°ıJ¡∑∫ J¡°uTJ¡°u ≈¿≤≈¥dÕ ≤©wu Fæ*,
fi ŸubJ¡°u* Ju¡ <ÔÎ Ÿfiu NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ „°Ÿfi ffi° ≤©u Su $ ŸJu¡ N≈fiu ∫„”≈Ù J¡≈¥Õ≤ Ju¡
i>u≤ Ju¡ wCv∫ tu|R¡≈Ù N<w„C˚® ≈bÕw N‡f≤tu* Ã≈∏fi F…Î Su $ _byÕÔ°uJ¡ N°æ≤ ˚¥Ô°uJ¡ Ju¡
_w‡˚˚¥w N≈fiu N<πwÙ∫ ≈®w°≈Ÿu Ÿfiu Ÿ¥∫Õ J¡°u ˚Ù t°w J¡≤ <Ì∫° S°, ŸJu¡ NfiuJ¡ Ÿ°t∏w
N°≤‡˚ tu* t∏Ìy<w Ÿu ªÔfiub°Ôu yCR¡w≤ J¡°∫°u˘ tu* ∆∫y® Su N°æ≤ ŸJu¡ <„v≈Ù Ô°uy fi°fi° fiy≤°u*
Ju¡ <fit°Õd tu* ŸaÔÀfi Su $ oŸ ≈®J¡°≤ <b<b@ ≤°ıJ¡°∫°u˘ tu* ∆∫_w ≤°ı°J¡°u ÔÙÔ° fiu Ìu©° $ oŸJu¡
Nfi∏w≤ ıæŸu JC¡F≤° N°J¡°„R¡≈Ù N≤^∫˚¥<ttu* <y≤u, bæŸu FÙ b°Ÿfi°t°`„≤Ù≤ F°ufiuŸu
N°J¡°„R¡<≈dÙ <ªÌ°J¡°„<fi‹™>°R¡≈ <b≈CÔ N°≤‡˚b°ÔÙ ÔÙÔ° b°Ÿfi°t∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
N°J¡°„R¡≈ ≤°ı°J¡∑ Ÿ˚° tu* ≈®<b‹¸> FCoÕ $$26-31$$ bF°≥ bF ŸfJu¡ N°yu |¥twÙ SÙ, ≈≤∏wC
bF°≥ ≈≤ <_Sw ≈CR¡T°u* fiu N≈fiu N°yu |¥t ≤FÙ Ju¡bÔ ŸaaJ¡v≈Ÿu J¡¿v≈w J¡°<tfiÙ J¡∑ fi°o˘, fiFÙ*
Ìu©° $ ıæŸu ÌqŸ≤uJu¡ tfi°u≤S Ÿu ≤<ªw fiy≤J¡°u ÌqŸ≤° fiFÙ* Ìu© ŸJ¡w°, bæŸu FÙ N≈fiu N°yuN°yu |¥t ≤FÙ ÔÙÔ° J¡°u <J¡ŸÙfiu ˚Ù fiFÙ* Ìu©° $ bF°≥ ÔÙÔ° fiu N≈fiu ∏FÙ* ≈C≤°fiu Ÿf Ô°uy°u*J¡°u
Ÿ˚°tu* fæ™u Ìu©°, <ı∏Fua bF ≈FÔu Ìu©wÙ SÙ, t°fi°u* bu Ÿf-Ju¡-Ÿf ≤°ı°Ju¡ Ÿ°S FÙ ÎJ¡ fiy≤
Ÿu ÌqŸ≤u fiy≤ tu* ªÔu y∫u F°u* $ ı°u ≈FÔu ıF°≥ ≈≤ fæ™>wu Su bu ŸÙ ıyF ≈≤ fæ™>u Su, ∏FÙ* Ju¡
ŸÂ„ fiJ¡° N°ª≤d S° $ ÔÙÔ° fiu, <ı∏Fu* bF ≈FÔu Ìu©wÙ SÙ, ∏FÙ* f°ÔJ¡°u* J¡°u, ∏FÙ*
<bÌqTJ¡°u* J¡°u N°æ≤ ∏FÙ* NfiCª≤°u*J¡°u, wS° fiŸu <tÔwu-ıCÔwu ŸubJ¡°u* J¡°u Ìu©° $$32-36$$
b°Ÿfi°t∫ _b›fi J¡∑ fi°o˘ b°Ÿfi°t∫ ıywg tu* Ÿf ≈FÔu Ju¡ ŸÌ¨„ FÙ F°uu* ÎuŸ° J¡°uoÕ <fi∫t
fiFÙ* Fæ, - ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸJu¡ f°Ì Ÿfiu fiŸu <˚∏fi JC¡~> fi∫u ≈<^±>w°u* N°æ≤ <t`°u* J¡°u Ìu©°, Ÿu JC¡~> ∆∫bF°≤
˚Ù ≈FÔu Ÿu <˚∏fi <Ì©°oÕ <Ì∫u, NfiuJ¡ ≈C≤b°ŸÙ Îba N∏∫°∏∫ ıfi ˚Ù <˚∏fi Su $ Ÿfiu <Ìfitu*
Ì°u≈F≤ Ju¡ Ÿt∫ |fiu ıayÔ°u* Ÿu ∆∫°›w <Ì„°Î≥ Ìu©Ù N°æ≤ ª∏Bt° wS° Ÿ¥∫Õ Ÿu ∫C•w N°J¡°„
Ìu©°, <ıŸtu* f°ÌÔ°u* J¡∑ ynyn°F¸> N°æ≤ b°∫C J¡∑ ŸfiŸfi°F¸> F°u ≤FÙ SÙ, bF b¨s, fiÌÙ,
≈bÕw, fiy≤, y®°t°u* Ÿu <b˚¥<Tw S° N°æ≤ Ÿtu* NfiuJ¡ ı*yÔ Su, <ıfitu* <b<b@ fiy≤°u* J¡∑ ≤ªfi°
J¡∑ yoÕ SÙ $ bF°≥ ≈≤ Ÿfiu Ÿ°uÔF bTÕ Ju¡ ≤°ı° J¡°u Ìu©°, ı°u ≈¥bÕı∏t J¡∑ b¨]°b_S° Ÿu
<fitCÕ•w S° N°æ≤ ≈¥bÕı∏t J¡∑ Ÿ‡≈¥dÕ ıfiw° J¡°u wS° Ÿf fiy≤b°<Ÿ∫°u* J¡°u Ìu©° $ ∏Fu*
b°Ÿfi°t∫ fiy≤tu* Ìu©J¡≤ ÔÙÔ° J¡°u <ª∏w° fiu |u≤ <Ô∫° $ Ÿu Ÿ∏ÌuF F…N° <J¡ •∫° Ÿ fiy≤
tu* ≤Ffiub°Ôu Ÿ˚Ù t≤ y∫u Fæ* ? <k¡≤ bF Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ Ju¡ ≈®Ÿ°Ì Ÿu Ã≈∏fi ≈®f°u@Ÿu ÎJ¡ sd tu*
N≈fiu ≈FÔu Ju¡ N∏w#≈C≤ tu* N°oÕ $ bF°≥ N°@Ù ≤°w tu* Ÿfiu N≈fiu NfiCª≤°u* J¡°u bæŸu FÙ Ÿ°u∫u
Ìu©°, ıæŸu <J¡ bF fiJ¡°u ~>°un yoÕ SÙ $ wÌ…≈≤°∏w Ÿfiu |°u≤ <fiB° tu* Ÿ°uoÕ F…oÕ N≈fiÙ Ÿ<©∫°u*
J¡°u ıy°∫° N°æ≤ J¡F° <J¡ tCHu NÃ∫∏w Ì…#© F°u ≤F° Fæ, oŸ<ÔÎ N°≈ Ô°uy tCHu Ÿ˚° _S°fi tu*
Ôu ı°oÕÎ $ ∫<Ì tæ* ≤°ı° Ju¡ <Ÿ*F°Ÿfi Ju¡ ŸtÙ≈ tu* f晥>≥ N°æ≤ ŸÌ_∫°u* J¡°u Ìu©¥≥, w°u tæ* ıÙ<bw ≤F
ŸyÕ - 18]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
275
ŸJ¡wÙ Fq≥ N∏∫S° tu≤° t≤d FÙ ı°<fi∫u $ ≤°fiÙ Ju¡ ∫°u* J¡Ffiu ≈≤ bF Ÿ°≤°-J¡°-Ÿ°≤° ≤°ı≈¿≤b°≤
ı°y ™>° N°æ≤ ∫S°∫°uÀ∫ N≈fiu N≈fiu J¡°ttu* ıC¸> y∫° $ ıæŸu Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤dua Ô°uy°u* J¡°u N≈fiuN≈fiu ∆∫bF°≤ tu* Ôy°fiu Ju¡ <ÔÎ ≈¨<SbÙ ≈≤ N°wÙ Fæ*, bæŸu ≈F≤uÌ°≤ fiy≤b°ŸÙ ŸÌ_∫°u* J¡°u Ôufiu
Ju¡ <ÔÎ y∫u $ ıæŸu „≤wg M¡wC Ju¡ <Ìfi bT°ÕJ¡°Ô Ju¡ f°ÌÔ°u* Ÿu t<Ôfi N°J¡°„ J¡°u _bh~> J¡≤
Ìuwu Fæ*, bæŸu FÙ N≈fiu J¡°∫Õ tu* Ìs ŸubJ¡°u* fiu Ÿ˚°t^±>≈ J¡°u ©¥f Ÿ°k¡-ŸCS≤° J¡≤ <Ì∫° $
N°ÿª∫Õ Ìu©fiu Ju¡ <ÔÎ N°∫u F…Î w°≤°yd°u* Ju¡ Ÿt°fi N∏@J¡°≤R¡≈Ù ıÔJ¡°u ≈Ù ªCJ¡∑ ÌÙ≈≈a<•w∫°≥
N°≥yfi tu* ıyty° ™>Ù $ ıæŸu ≈®Ô∫J¡°Ô tu* Ÿ¥©u F…Î ŸtCB°u* J¡°u ıÙb°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> Ÿu ≈FÔu
F°ufiub°ÔÙ ıÔ b¨<‹¸> ≈®b°F Ÿu ≈¥dÕ J¡≤ ÌuwÙ Fæ, bæŸu FÙ ıfiw° fiu ≤°ı° Ju¡ N°≥yfi J¡°u ≈®b°F Ju¡
Ÿt°fi N° ≤Fu N≈fiu Ÿa| Ÿu ˚≤ <Ì∫° $ ıæŸu ≈®Ô∫ Ju¡ Nfi∏w≤ `æÔ°u•∫ Ju¡ ≈Cfi# Ã≈∏fi F°ufiu ≈≤
Ô°uJ¡≈°Ô N≈fiÙ-N≈fiÙ <Ì„°N°u* tu* N<@<‹™>w F°u ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ <fiÌ°uÕT t∏`Ù N°æ≤
Ÿ°t∏wyd N≈fiu-N≈fiu _S°fi ≈≤ N° ±>¸>u $ ª°≤°u* N°u≤ <f©u≤u F…Î J¡≈¥≤ Ju¡ Ÿt°fi <fi<fn
wCT°≤ Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu „ÙwÔ N°æ≤ ©¥f <©Ôu F…Î k¥¡Ô°u*Ÿu <fiJ¡Ô ≤Fu tJ¡≤∏Ì J¡∑ ŸCy∏@ Ÿu ŸCy¿∏@w
b°∫C fFfiu ÔyÙ $ ıæŸu M¡‹∫t¥J¡ ≈bÕw ≈≤ N≈fiu ≈C` ŸCy®Ùb Ju¡ «¡≈≤ NfiCy®F J¡≤fiu <ÔÎ N°∫u
F…Î Ÿ¥∫Õ Ju¡ Ÿ∏w°≈ Ÿu ≈Ù<nw tu|≈a<•w∫°≥ <Ft°Ô∫ N°<Ì ≈bÕw°u* tu* N°Z∫ ÔuwÙ Fæ*, bæŸu FÙ
Ÿku¡Ì b˜ ≈Ffiu F…Î ≈®wÙF°≤ (π°≤≈°Ô) Ÿ˚°t^±>≈ Ju¡ ≈®°∏w°u* tu* (N°u≤ ~>°u≤ tu*) ∫u ©nu F°u
y∫u $ ıæŸu ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ ≈®ª^±> b°∫C Ÿu <bºb_w F°uJ¡≤ w°≤°yd <y≤wu Fæ*, bæŸu FÙ N≈fiÙ
J¡°¿∏w Ÿu N∏@J¡°≤≈¸>Ô J¡° <bfi°„ J¡≤fiub°Ôu k¥¡Ô wuı b°∫C Ju¡ H°u*J¡°u* Ÿu ≈¨<SbÙ ≈≤ <y≤fiu
Ôyu $ ıæŸu FaŸ ≈®kC¡vÔ J¡tÔ°u* Ÿu ∆∫°›w Ÿ≤°ub≤ J¡°u ˚≤ Ìuwu Fæ*, bæŸu FÙ tF°≤°ı Ju¡ NfiC∫°<∫∫°u*
fiu Ÿ˚°t^±>≈ J¡°u ™>Ÿ°™>Ÿ ˚≤ <Ì∫° $ ıæŸu J¡°tÌub Ju¡ <ªW tu* ≤<w bæ™>wÙ Fæ ∫° ıæŸu J¡°tÌub
Ÿu <bJ¨¡w <ªW tu* õ¨ay°≤ªu‹¸>°Î≥ N°Ÿfi ıt°wÙ Fæ*, bæŸu FÙ ≤°fiÙ ÔÙÔ° <Ÿ*F°Ÿfi Ju¡ ≈°Ÿ tu*
<f~>°∫u F…Î fi¥wfi _bdÕt∫ <ª`°Ÿfi ≈≤ fæ™> yoÕ $ ÔÙÔ° fiu ≈FÔu J¡∑ fi°o˘ ∫S°∫°uÀ∫ _S°fi°u* tu*
fæ™>u F…Î, ≈FÔu Ju¡ FÙ Ÿf ≤°ı°N°u*, yC”N°u*, t°fifiÙ∫°u*, <t`°u*, ŸÌ_∫°u*, ŸFª≤°u*, Ÿ‡f¿∏@∫°u*
N°æ≤ f∏@Cf°∏@b°u* J¡°u Ìu©° $ ≤°ı° Ju¡ ≤°‹¸A> Ju¡ Ÿ˚Ù Ô°uy°u* J¡°u ∫S°≈¥bÕ FÙ Ìu©J¡≤ ÔÙÔ° J¡∑
≈®Ÿ∏fiw° J¡° <™>J¡°fi° fi ≤F° N°æ≤ ŸfJu¡ ıÙbfi J¡° <fiÿª∫ F°ufiu Ÿu <Ìw FCoÕ ª∏Bt° J¡∑-ŸÙ
J¡°¿∏w Ÿu bF ŸC„°u<˚w F°u yoÕ $$37-57$$
Ÿ`Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
N™>°≤Fb°≥ ŸyÕ
Ÿt°<@ tu* Ìu©Ù y∫Ù Ÿ¨<‹¸> N°æ≤ ≈FÔu J¡∑ Ÿ¨<‹¸> Ì°ufi°u* Âÿ∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
Ÿt°fiR¡≈ Ÿu <tØ∫° Fæ* <ª∏t°` FÙ ŸÃ∫ Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, "NÃ∫∏w Ì…#©Ì°∫Ù oŸ <ªW J¡°u oŸ ≈®J¡°≤
fFÔ° ≤FÙ Fq≥', ∫°u* oÕ„°≤u Ÿu ≤°ı°N°u* J¡°u N≈fi° N<˚≈®°∫ ŸtH° J¡≤ ≤°fiÙ ÔÙÔ° Ÿ˚°˚bfi Ÿu
™> yoÕ $ N∏w#≈C≤ tu* ı°J¡≤ N∏w#≈C≤ Ju¡ ≈®°Ÿ°Ì tu* k¥¡Ô°u* Ÿu N°h~>∏fi N≈fiu ≈<w Ju¡ ≈°Ÿ
276
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
≈F…≥ªÙ N°æ≤ <bª°≤ J¡≤fiu ÔyÙ # NF°u, ∫F fnÙ <b<ª` t°∫° Fæ, ∫u Ft°≤u ≈C≤b°ŸÙ tfiC‹∫
Ÿt°<@ tu* Ìu©u y∫u ≈®Ìu„ tu* N°æ≤ f°F≤ NbJ¡°„∫C•w Ft°≤u fiy≤ tu* ˚Ù ¿_Sw Fæ* $ w°Ô,
wt°Ô N°<Ì b¨s°u* Ÿu ∆∫°›w ∫u ≈bÕw ˚Ù ıæŸu bF°≥ <Ì©°oÕ Ìu ≤Fu Su, bæŸu FÙ ∫F°≥ ˚Ù <Ì©°oÕ Ìu
≤Fu Fæ*, N°ÿª∫Õ, ∫F <J¡Ÿ∑ fiu t°∫° kæ¡Ô° ≤•©Ù Fæ $ ıæŸu ≈bÕw Ì≈Õd tu* ˚Ùw≤ N°æ≤ f°F≤ ˚Ù
≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ <ªWR¡≈Ù N°Ì„Õ tu* ˚Ùw≤ N°æ≤ f°F≤ ˚Ù ∫F Ÿ¨<‹¸> ≈®wÙw F°u ≤FÙ Fæ $
ofituu* J¡°æfi ˚®°¿∏wt∫Ù Ÿ¨<‹¸> Fæ wS° J¡°æfi b°_w<bJ¡ Ÿ¨<‹¸> Fæ ? oŸ Ÿ∏ÌuF J¡°u tæ*, Ÿ≤_bwÙ
ÌubÙ Ÿu, fiJ¡∑ ≈¥ı° J¡≤Ju¡ ∫°u* ≈¥~>wÙ Fq≥ ıæŸu <J¡ Ÿ∏ÌuF <fÔJC¡Ô fi ≤Fu $ ÎuŸ° <fiÿª∫ J¡≤Ju¡
ÔÙÔ° fiu Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ J¡∑ ≈¥ı° J¡∑ N°æ≤ wC≤∏w FÙ Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ J¡°u JC¡t°≤Ù R¡≈ tu* N≈fiu
Ÿ°tfiu ≈¿_Sw Ìu©° $ <Ÿ*F°Ÿfi ≈≤ bæ™>Ù F…oÕ ≈≤t°SÕ tF°„<•wR¡≈ ÌubÙ Ju¡ Ÿ∏tC© F°uJ¡≤
ÔÙÔ° fiu ˚¥<t ≈≤ fææ™> J¡≤ ÌubÙ Ÿu ≈¥~>° $$1-8$$ ÔÙÔ° fiu J¡F° # Fu ÌubÙ , Wt Ô°uy NfiCJ¡‡≈fiÙ∫
(J¡”d° Ju¡ ≈°`) ≈C”T ≈≤ J®C¡] fiFÙ* F°uwu, N°≈fiu FÙ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°≤‡˚ tu* ∫F Wt <fi∫t
ffi°∫° Fæ $ oŸ<ÔÎ Fu ≈≤tuÿb¿≤ tæ* N°≈Ju¡ Ÿ∏tC© <bfit® F°uJ¡≤ ı°u ∫F ≈¥~>wÙ Fq≥, Ÿu N°≈
tCHŸu J¡¿F∫u, ≈FÔu N°≈fiu tu≤u «¡≈≤ ı°u b≤Ì°fiR¡≈ NfiCy®F <J¡∫° Fæ, bF Ÿk¡Ô F°u $ oŸ
ıywg fi°tJ¡ ≈®≈aª J¡° N°Ì„Õ (<ªÌ°Ì„Õ) N°J¡°„Ÿu ˚Ù N<@J¡ <fitÕÔ Fæ, J¡≤°un°u*-J¡≤°un°u*
∫°uıfi <ıŸJ¡° ÎJ¡ ~>°u¸>° Ÿ° Nb∫b Fæ $ <ıŸtu* bªfi N©¿^±>w°SÕ Fæ* ∫°fiÙ ŸaŸyÕR¡≈ Ÿu
f°u@J¡ fiFÙ* Fæ* ÎuŸ° <ªÌg|fi, t¨Ì…, Ÿ‡≈¥dÕ w°≈ J¡° fi°„ J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d „ÙwÔ, N°b≤d„¥∏∫
N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ ∆∫bF°≤°u* tu* ŸbÕ≈®St _kC¡¿≤w F°ufiu b°Ô° ªæÃ∫<˚∏fi <ªwg J¡F° y∫° Fæ $ <ıŸ
N°Ãt°Ì„Õ tu* <Ì„°Î≥, J¡°Ô, Ÿf J¡°∫°u˘ J¡∑ Ã≈<W, Ã≈∏fi F…Î ≈Ì°S°u˘ J¡∑ N°J¡°„ tu* NbJ¡°„
≈®°<›w, NbJ¡°„ <tÔfiu ≈≤ N°Ô°uJ¡ N°æ≤ fiu` N°<Ì π°≤° ≈®J¡°„ N°æ≤ ≈®J¡°<„w ≈Ì°S°u˘ Ju¡
"oŸŸu ∫F J¡°∫Õ ∫°u* ≈≈∏fi F…N° N°æ≤ ∫F oŸ ≈®J¡°≤ ∆∫bF°≤ Ju¡ ≈∫C•w Fæ" oŸ ≈®J¡°≤ J¡°
<fi∫<wJ®¡t ∫u Ÿf Ìu„w# N°æ≤ J¡°Ôw# <b_w¨w <bJ¡°≤R¡≈ <bÔsdw° J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ ≈®<w<f‡f
J¡∑ fi°o˘ ˚Ùw≤ ≈®wÙw F°uwu Fæ* $ <`ıywg-R¡≈ ≈®<w<f‡f f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ ¿_Sw Fæ, fi Ì°ufi°u*
tu* Ÿu ∫°fiÙ N°∏w≤ N°æ≤ f°fltu* Ÿu J¡°æfi Ÿ¨<‹¸> NJ¨¡<`t (ŸÃ∫) Fæ N°æ≤ J¡°æfi J¨¡<`t (<tØ∫°)
Fæ ? $$9-14$$ ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # Fu ŸC∏Ì≤Ù, Ÿ¨<‹¸> J¡∑ NJ¨¡<`tw° Jæ¡ŸÙ Fæ N°æ≤ J¨¡<`tw°
Jæ¡ŸÙ Fæ, ∫F tCHŸu ˚ÔÙ˚°≥<w J¡F°u $$15$$ ÔÙÔ° fiu J¡F° # Fu Ìu<b, ıæŸu tæ* ∫F°≥ ≈≤ fææ™>Ù Fq≥ N°æ≤
N°≈ ˚Ù ¿_Sw Fæ*, oŸu tæ* NJ¨¡<`t Ÿ¨<‹¸> ŸtHwÙ Fq≥ wS° ıF°≥ ≈≤ oŸ Ÿt∫ tu≤u ≈<w Fæ*, Ÿ
Ÿ¨<‹¸> J¡°u tæ* J¨¡<`t ŸtHwÙ Fq≥, •∫°u*<J¡ bF <tØ∫°˚¥w Fæ, N≈fiÙ ¿_S<w Ju¡ <ÔÎ N≈∫°Õ›w
Ìu„, J¡°Ô N°æ≤ ∆∫bF°≤ J¡∑ ≈¥<wÕ fiFÙ* J¡≤wÙ $ ıæŸu Ì≈Õd N°<Ì tu* ≈®<w<f¿‡fw N°æ≤ _b›fi tu*
Ìu©° y∫° ≈bÕw Ìu„, J¡°Ô N°æ≤ ∆∫bF°≤ J¡° ≈¥≤J¡ fiFÙ* Fæ $ (!) $$16,17$$
! Ì≈Õd tu* ≈®<w<f¿‡fw ≈bÕw J¡∑ ¿_S<w Ju¡ <ÔÎ, Ì≈Õd R¡≈ Ìu„ ≈∫°Õ›w fiFÙ* Fæ, <ıwfiu Ÿt∫
tu* ≈bÕw J¡∑ w°Â„ R¡≈-≤u©° ffiwÙ Fæ, bF J¡°Ô ŸJu¡ <ÔÎ ≈∫°Õ›w fiFÙ* Fæ N°æ≤ ŸŸu N°≤°uFd
NbF°u≤d N°<Ì ∆∫bF°≤ ˚Ù fiFÙ* F°uw° $ bF N≈fiÙ ¿_S<w Ju¡ <ÔÎ N≈¥dÕ NÃ∫∏w Nv≈ Ìu„-J¡°Ô
∆∫bF°≤ J¡∑ ≈¥<wÕ fiFÙ* J¡≤w°, bæŸu FÙ bF ŸyÕ ˚Ù N≈fiÙ ¿_S<w Ju¡ <ÔÎ N≈∫°Õ›w NÃ∫∏w Nv≈
ŸyÕ - 18]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
277
wC‡F°≤u ≈<w J¡Ù ı°u b°Ÿfi°t∫ Ÿ¨<‹¸> Fæ, ŸJ¡° J¡°uoÕ J¡°≤d Fæ ∫° fiFÙ* ? ∫<Ì Ÿu NJ¡°≤d
J¡F°u, w°u ŸJ¡∑ Ã≈<W fiFÙ* F°uyÙ $ ∫<Ì ŸJ¡°≤d t°fi°u*, w°u bF J¡°≤d J¨¡<`t Fæ ∫° NJ¨¡<`t $
J¨¡<`t J¡°≤d t°fi°u, w°u ∫F Ÿ¨<‹¸> ŸJ¡∑ J¡°≤d Fæ ∫° N∏∫ Ÿ¨<‹¸> ? N∏∫ Ÿ¨<‹¸> w°u J¡°uoÕ
≈®<Ÿ] Fæ fiFÙ*, Nw# ≈FÔ° ≈s FÙ „uT ≤F°, ÎuŸÙ Ì„° tu* J¨¡<`t Ÿ¨<‹¸> J¡° J¡°≤d˚¥w ∫F ŸyÕ
˚Ù J¨¡<`t FÙ ™>F≤uy°, •∫°u*<J¡ J¡FÙa ≈≤ ˚Ù <˚∏fi ŸW°b°Ôu J¡°∫Õ N°æ≤ J¡°≤d fiFÙ* Ìu©u y∫u Fæ*
Nw# ofi Ì°u Ÿ¨<‹¸>∫°u*tu* ≈≤_≈≤ <bÔsdw° fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu ÌubÙıÙ fiu J¡F° #
NJ¨¡<`t Ÿ¨<‹¸> J¡˚Ù Ã≈∏fi fiFÙ* F°uwÙ, J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù J¡°≤d Ÿu ŸbÕS° <˚∏fi J¡°∫Õ Ã≈∏fi
fiFÙ* F°uw° $$18$$
•w <fi∫t tu* ÔÙÔ° fiu ∆∫<˚ª°≤ J¡∑ „aJ¡° J¡≤ J¡F° $
ÔÙÔ° fiu J¡F° # t°w°, J¡°≤d Ÿu J¡°∫Õ ŸbÕS° <bÔsd <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, <t\>Ù J¡° i>uÔ°
N≈fiu tu* ıÔ N°<Ì @°≤d fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡w° ≈≤ Ÿ Ÿu Ã≈∏fi |n° ıÔ @°≤d J¡≤fiu tu* ŸtSÕ
<Ì©Ô°oÕ Ìuw° Fæ, ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu ıæŸu J¡°∫Õ N°æ≤ J¡°≤d tu* wCv∫ Ÿ°tØ∫Õ J¡° <fi∫t fiFÙ* Fæ
bæŸu FÙ Ÿt°fiŸW° J¡° ˚Ù <fi∫t fiFÙ* Fæ, ∫F N°„∫ Fæ $$19$$
≈°Ì°fi J¡°≤d J¡∑ <b<ª`w° Ÿu ∫° ŸFJ¡°≤Ù N°æ≤ <fi<tW J¡°≤d°u*J¡∑ <bÔsdw° Ÿu <t\>Ù
Ju¡ i>uÔu N°æ≤ |nu tu* <bÔsdw° ˚Ôu FÙ Fæu, <ıŸ b_wC J¡° ÎJ¡ FÙ ≈°Ì°fi N°æ≤ <fi<tW J¡°≤d
Fæ Ÿtu* ÌÙ≈J¡ Ÿu N∏∫ ÌÙ≈J¡ Ju¡ Ÿt°fi J¡°≤d Ÿu <bÔsdw° fiFÙ* <Ì©Ô°oÕ ÌuwÙ $ ≈®_wCw Ì°u
Ÿ¨¿‹¸>∫°≥ ˚Ù bæŸÙ Fæ*, oŸ N°„∫ Ÿu ÌubÙ ÔÙÔ° J¡∑ „aJ¡° J¡° Ÿt°@°fi J¡≤wÙ Fæ* $
ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # ı°u J¡°∫Õ ≈°Ì°fi N°æ≤ ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d°u* Ÿu Ã≈∏fi F°uw° Fæ, Ÿtu*
t¨<WJ¡°, Ì^±>, ªJ®¡ N°<Ì NŸ°@°≤d J¡°≤d°u* Ÿu JC¡~> <bÔsdw° <Ì©°oÕ ÌuwÙ Fæ $$20$$
wC‡F°≤u ≈<wÌub J¡∑ ı°u b°Ÿfi°t∫ Ÿ¨<‹¸> Fæ, Ÿtu* w°u NŸ°@°≤d J¡°≤d Ÿu <bÔsdw°
J¡∑ J¡v≈fi° J¡∑ fiFÙ* ı° ŸJ¡wÙ, •∫°u*<J¡ Ì°ufi°u* Ÿt°fiR¡≈ Ÿu t°∫°, J¡°t, J¡tÕ N°æ≤ b°Ÿfi°t¥ÔJ¡
Fæ*, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu J¡FwÙ Fæ* $
Fu ŸC∏Ì≤Ù, ≈®Ã∫s ÌÙ© ≤FÙ oŸ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N∏wyÕw ≈¨<SbÙ N°<Ì tu* Ÿu wC‡F°≤u ≈<w J¡∑
Ÿ¨<‹¸> J¡° J¡°≤d •∫° Fæ ? Ÿu J¡F°u, <ıŸŸu <J¡ Ÿtu* <bÔsdw° N°∫u ? ˚°æ<wJ¡ ≈Ì°S°u˘ J¡∑
fÙı Ÿu oŸ ˚¥t^±>ÔŸu Ã≈<W FCoÕ Fæ, bæŸu FÙ Ÿ ˚¥t^±>Ô Ÿu Ã≈<W F…oÕ Fæ, Nw# ˚°æ<wJ¡
≈Ì°S°u˘ tu* ˚Ù J¡°uoÕ <bÔsdw° fiFÙ* Fæ $$21$$
∫F°≥ J¡∑ ˚¥<t N°<Ì Ÿu bF°≥ J¡∑ ˚¥<t N°<Ì J¡∑ Ã≈¿W F°u, ÎuŸÙ „aJ¡° F°uufiu ≈≤ J¡FwÙ Fæ $
∫<Ì ˚¥wÔ N°<Ì ∫F°≥ Ÿu nJ¡≤ bF°≥ y∫° Fæ, w°u ∫F°≥ ˚¥wÔ Jæ¡Ÿu ≤Fuy° ? bF°≥ y∫u <ffi°
J¡°∫Õ Ã≈∏fi fiFÙ* F°u ŸJ¡w° Fæ N°æ≤ oŸJ¡°u J¡°≤d t°fifiu ≈≤ ˚Ù ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d J¡°æfi Fæ*
NS°Õwg J¡°uoÕ fiFÙ* Fæ $$22$$
∫F°≥ Ju¡ ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d°u* Ju¡ fi ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù bF°≥ (Ÿt°<@ tu* ‹¸> Ÿ¨<‹¸> tu*) ı°u Ÿ°ty®ÙR¡≈
ŸFJ¡°¿≤w° Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ, ∫°fiÙ ∫<Ì ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d fi F°uw°, w°u J¡°∫Õ J¡∑ FÙ Ã≈<W fi
Ìu„, J¡°Ô N°æ≤ ∆∫bF°≤¡ J¡∑ ≈¥<wÕ fiFÙ* J¡≤w° Fæ, Nw# <tØ∫° Fæ $
278
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
F°uwÙ ! ∫°u* N∏∫S°fiC≈≈[∫° J¡¿v≈w F°uwÙ Fæ, bF ≈¥bÕ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ J¡°≤d J¡°t, J¡tÕ, b°Ÿfi° N°æ≤
N<bΩ° Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Fæ, NwÎb <bÔsdw°J¡∑ <Ÿ<] fiFÙ* F°uwÙ, ∫F f°w Ÿf Ju¡ NfiC˚b tu*
N°wÙ Fæ $$23$$
ŸÃ∫R¡≈ oŸ Ÿ¨¿‹¸> Ju¡ NfiC˚b Ÿu ı<fiw Ÿa_J¡°≤ Ÿu ≈æÌ° F…Î ≈C≤°ub<wÕ <bT∫ ≤<Fw
_t¨<wwCv∫ _b›fi Ju¡ ŸÂ„ tu≤u ≈<w J¡∑ Ÿ¨¿‹¸> F°u, ∫°u* N∏∫ ≈®J¡°≤ Ÿu ÔÙÔ° <bÔsdw°J¡∑
„aJ¡° J¡≤wÙ Fæ $
ÔÙÔ° fiu J¡F° # Fu ÌubÙ, tu≤u ≈<w J¡∑ bF (≈¥bÕ Ju¡ NfiC˚b Ÿu ı<fiw Ÿa_J¡°≤ Ÿu ≈æÌ° F…oÕ)
_t¨<w FÙ oŸ ≈®J¡°≤ b¨<] J¡°u ≈®°›w F…oÕ <J¡ bF _t¨<w FÙ oŸ Ÿ¨<‹¸>J¡∑ J¡°≤d Fæ, ŸÙ Ÿu ∫F
ŸyÕ F…N° Fæ, ÎuŸ° tu≤° <fiÿª∫ Fæ $$24$$ ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # ˚Bu, wf w°u ≈FÔu ı∏t tu* Ìu©Ù
yoÕ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ Ÿa_J¡°≤ π°≤° wC‡F°≤u ≈<wJ¡∑ Ÿ¨¿‹¸> F…oÕ $ Ÿa_J¡°≤ Ÿu Ã≈∏fi I°fi J¡°u _t¨<w J¡Fwu
Fæ*, Ÿtu* <bT∫ Ÿ°tfiu fiFÙ* ≤Fw°, ≈C≤°ubwÙÕ <bT∫Ÿu „¥∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d _t¨<w „¥∏∫R¡≈° Fæ,
bæŸu FÙ wC‡F°≤u ≈<wJ¡∑ Ÿ¨<‹¸> ˚Ù „¥∏∫R¡≈ FÙ ™>F≤Ù, •∫°u*<J¡ bF ˚Ù _t¨<w Ju¡ ŸÂ„ ≈¥bÕ Ÿ¨<‹¸>
Ju¡ Ÿa_J¡°≤ Ÿu ı∏∫ Fæ $$25$$
•w f°w ≈≤ <bª°≤ J¡≤ ÔÙÔ° ı°fi yoÕ, Nw# ÌubÙ Ju¡ N°„∫ Ju¡ NfiCŸ°≤ f°uÔÙ $
ÔÙÔ° fiu J¡F° # Fu ÌubÙ, ıæŸu N°≈fiu tu≤u ≈<wJ¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡°u ˚Ù _t¨Ã∫°J¡°„t∫ J¡F° Fæ,
bæŸu FÙ tæ* oŸ ŸyÕ J¡°u ˚Ù _t¨Ã∫°J¡°„t∫ ŸtHwÙ Fq≥, oŸŸyÕ J¡∑ _t¨Ã∫°J¡°„t∫w° tu* bF
(Ÿt°<@ tu* ‹¸>) ŸyÕ Â‹¸>°∏w Fæ $$26$$ ÔÙÔ° J¡∑ f°w J¡° ŸtSÕfi J¡≤wu F…Î ÌubÙ fiu J¡F° #
≈C`Ù, wCtfiu fF…w ™>ÙJ¡ J¡F° Fæ, bF NŸwg (<tØ∫°˚¥w) ŸyÕ ıæŸu wC‡F°≤u ≈<w Ju¡ fi-fi
ŸyÕ˚°b°u* Ÿu ≈®J¡°„t°fi ≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F°≥ ≈≤ ∫F ŸyÕ ˚Ù wwg-wwg Ÿy°u˘ Ÿu
≈®J¡°„t°fi ≈®wÙw F°uw° Fæ, b_wCw# ∫F NŸwg Fæ, ∫F tæ* Ìu©wÙ Fq≥ $$27$$ ÔÙÔ° fiu J¡F° #
t°w°, ıæŸu oŸ Ÿ¨<‹¸> Ÿu tu≤u ≈<w J¡∑ ˚®t°ÃtJ¡ Nt¥wÕ Ÿ¨<‹¸> F…oÕ, ıywg-˚®t J¡∑ <fib¨<WJu¡
<ÔÎ, b柰 tCHŸu J¡<F∫u $$28$$
∫F Ÿ¨<‹¸> ˚Ù ≈¥bÕ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ Ÿa_J¡°≤°u* Ÿu ı∏∫ ˚®°¿∏wR¡≈ FÙ Fæ, ∫°u* •w NSÕ Ju¡ ≈≈°Ìfi
Ju¡ <ÔÎ ÌubÙ t^±>≈°u≈°¶∫°fi Ju¡ N°≤‡˚ J¡∑ ≈®<wI° J¡≤wÙ Fæ* $
ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # ˚Bu, ıæŸu ≈¥bÕ Ÿ¨<‹¸> J¡∑ _t¨<w Ÿu Ã≈∏fi Ju¡bÔ ˚®t_bR¡≈ J¡∑
_b›fi˚®t-wCv∫ ∫F Ÿ¨<‹¸> ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, bæŸu tæ* J¡FwÙ Fq≥, ŸCfi°u $$$29$$ <ªÌ°J¡°„ tu* NI°fi
Ÿu N°h~>∏fi ˚°y tu* w`°<≈ Ÿ®‹¸>° Ju¡ N∏w#J¡≤d Ju¡ ÎJ¡ J¡°ufiu tu* ŸaŸ°≤R¡≈Ù ıÙdÕ t¿∏Ì≤ Fæ,
ı°u N°J¡°„R¡≈Ù J¡°≥ª Ju¡ ¸C>J¡nu Ju¡ Ÿt°fi fiÙÔu ~>`°J¡°≤ Ÿa_S°fi Ÿu N°h~>°<Ìw Fæ, <ıŸtu*
tuR¡≈bÕw R¡≈Ù _w‡˚ tu* Ô°uJ¡≈°Ô°u* J¡∑ <˜∫°≥ ≈®<wt°N°u* Ju¡ wCv∫ <b≤°ıt°fi Fæ*, ª°æÌF ˚Cbfi
<ıŸJu¡ N∏wy¨ÕF (J¡t≤u) Fæ*, <ıŸJu¡ wÙfi°u* ˚Cbfi°u* Ju¡ tº∫˚°yR¡≈ wÙfi yâu Fæ*, Ÿ¥∫Õ <ıŸJ¡°
ÌÙ≈J¡ Fæ $$30,31$$ <ıŸtu* ¿_Sw ≈aª˚¥w R¡≈Ù ÌÙtJ¡°u* Ju¡ bvtÙJ¡ (b°tÙ) ŸÂ„ fiy≤°u* Ÿu
∆∫°›w ≈bÕÕwR¡≈Ù <t\>Ù Ju¡ i>uÔu Fæ* N°æ≤ ı°u NfiuJ¡ ≈C`°u* Ÿu ∫C•w b¨] f®Ê° J¡° <fib°Ÿ_S°fi Fæ,
ı°u ıÙb R¡≈ J¡°u„J¡°≤°fi°tJ¡ J¡∑n°u* (<bÔfiÙ) Ÿu Ÿa∫C•w N°J¡°„ tu* ≤Ffiub°Ôu <Ÿ]°u* Ju¡
ŸyÕ - 19]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
279
Ÿt¥FR¡≈ th~>≤°u* Ÿu ŸÌ° "|¥a |¥a'-Ÿ° „ÆÌ J¡≤w° ≤Fw° Fæ, f°ÌÔR¡≈Ù y¨F-|¥t (©≤°u* Ju¡
@CÎ≥) Ju¡ ≈¸>Ô Ÿu <ıŸJ¡° J¡°ufi° ∆∫°›w ≤Fw° Fæ, <ıŸtu* b°∫Ct°yÕR¡≈Ù tF°ba„ tu* ¿_Sw bæt°<fiJ¡
(<bt°fiª°≤Ù) Ìubw° N°<Ì J¡∑nu Fæ*, ı°u ŸC≤ NŸC≤ N°<ÌR¡≈Ù ]w f°ÔJ¡°u* J¡∑ J¡∑nu Ju¡
J¡°uÔ°FÔŸu ŸÌ° ©¥f „ÆÌ°∫t°fi ≤Fw° Fæ, ˚¥ N°<Ì Ô°uJ¡°u* Ju¡ tº∫bwÙÕ fiy≤ N°æ≤ y®°t R¡≈Ù
ıÔ Ÿu <ıŸJ¡° ˚¥˚°y <Ÿa¿ªw Fæ N°æ≤ ≈°w°Ô, ˚¥Ô°uJ¡ N°æ≤ _byÕÔ°uJ¡R¡≈Ù ≈®J¡°„t°fi J¡°u™>¿≤∫°u*
Ÿu ∫C•w Fæ $ Ÿ ŸaŸ°≤R¡≈Ù ≈C≤°fiu t¿∏Ì≤ tu* N°J¡°„R¡≈Ù J¡t≤u Ju¡ <J¡ŸÙ ÎJ¡ J¡°ufiu tu* ≈bÕwR¡≈Ù
<t\>Ù Ju¡ i>uÔu Ju¡ wÔu ÎJ¡ ~>°u¸>° Ÿ° ≈bÕwy®°t R¡≈Ù yâ° Fæ $ fiÌÙ, ≈bÕw N°æ≤ bfi°u*Ÿu <|≤u F…Î Ÿ
y®°t tu* ˜Ù ≈C`°u* Ÿu ∫C•w N°æ≤ fiÙ≤°uy N<ÀfiF°u`Ù f®°Êd ≤Fw° S° $ Ÿ @t°ÕÃt° f®°Êd Ju¡
≈°Ÿ y°∫ N°<Ì Ìq@ Ìufiub°Ôu NfiuJ¡ ≈„C Su $ bF ≤°ı˚∫Ÿu ŸbÕS° <fitCÕ•w S° N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ
bd°ÕZ<t∫°u* J¡° N°<wØ∫ ŸÃJ¡°≤ J¡≤w° S° $$32-38$$
N™>°≤Fb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
∏fiÙŸb°≥ ŸyÕ
≤°ı° ≈µ Ju¡ oŸ ŸyÕ J¡° ı∏t ≤°ı° Ju¡ Ì„Õfi,
≤°≠∫ J¡∑ oh~>° N°æ≤ »ŸaJ¡v≈ Ÿu F…N°, oŸJ¡° ≈¥bÕıfit Ju¡ b¨W°∏w Ÿu bdÕfi $
ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # ˚Bu, bF f®°Êd <bW, buT, Nb_S°, J¡tÕ, <bΩ°, bæ˚b N°æ≤ N°ª≤d°u*
Ÿu b<Ÿ‹™> Ju¡ ŸÂ„ S°, ≈≤ o‚b°JC¡ JC¡Ô J¡° ≈°æ≤°u<FÃ∫ N°æ≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u ≈Ìu„ N°<Ì
J¡∑ b<Ÿ‹™> J¡∑ ªu‹¸>°N°u* Ÿu ≤<Fw S° $$1$$ ŸJ¡° fi°t ˚Ù b<Ÿ‹™> FÙ S°, ŸJ¡∑ ª°≥Ì-ŸÙ
ŸC∏Ì≤ N”∏@wÙ fi°t J¡∑ ≈ÃfiÙ SÙ, bF SÙ ˚¥<tR¡≈Ù N°J¡°„ J¡∑ ÌqŸ≤Ù N”∏@wÙ SÙ $ <bW,
buT, Nb_S°, J¡tÕ, <bΩ°, bæ˚b N°æ≤ N°ª≤d°u* Ÿu bF ˚Ù N”∏@wÙ Ju¡ wCv∫ SÙ, ≈≤
ıÙb_bR¡≈ Ÿu (f®ÊR¡≈ Ÿu) ¿_S<w Ÿu bF N”∏@wÙ Ju¡ wCv∫ fiFÙ* SÙ $ ˚°b ∫F <J¡ ≈®<Ÿ]
b<Ÿ‹™> N°æ≤ N”∏@wÙ w[bI°fiÙ F°ufiu Ÿu ıÙbfitC•w Su, <J¡∏wC •w N”∏@wÙ N°æ≤ b<Ÿ‹™>
J¡°u N°yu Ju¡ ı∏t tu* I°fi F°ufiu b°Ô° S°, NwÎb bu Ÿ Ÿt∫ NI°fiÙ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d f] Su $
ŸJ¡° ≈®ut NJ¨¡<`t S° N°æ≤ <bÔ°Ÿ≈¥bÕJ¡ t∏S≤ytfi wS° J¡tÔ Ju¡ <bJ¡°Ÿ J¡∑ fi°o˘ tfi°uF≤
F°Ÿ S° $ bF ŸC∏Ì≤Ù ŸaŸ°≤ tu* ŸJ¡∑ ŸbÕ_b SÙ $ bF f®°Êd Ì…b°˘JC¡≤°u* Ÿu N°h~>∏fi ŸtS≤
˚¥<tb°Ôu Ÿ ≈bÕw <„©≤ ≈≤ fæ™>° S°, Ÿfiu ≈bÕw Ju¡ fiÙªu <„J¡°≤ ©uÔfiu J¡∑ oh~>° Ÿu Ÿ°≤u
Ÿ°ı-f°ı Ju¡ Ÿ°S ı° ≤Fu ≤°ı° J¡°u Ìu©° $ ŸJ¡∑ Ÿufi° J¡° owfi° fn° J¡°uÔ°FÔ F°u ≤F° S°,
<ıŸŸu tu”≈bÕw Ju¡ <bÌ°≤d J¡∑ „aJ¡° F°uwÙ SÙ $ bF ≤°ı° N≈fiu ª≥b≤°u* N°æ≤ ≈w°J¡°N°u* Ÿu
Ôw°N°u* Ju¡ bfi J¡°u ª∏Bt° J¡∑ <J¡≤d°u* Ÿu ∆∫°›w J¡≤ ≤F° S°, Ÿku¡Ì ~>°w°u*Ÿu N°J¡°„J¡°u ª°≥ÌÙ
J¡° k¡„Õ ffi° ≤F° S°, |°un°u* J¡∑ fi°Ô°ua Ÿu ©°uÌfiu Ju¡ ∫°uÀ∫ ˚C<t Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ @¥<ÔJu¡ ≈¸>Ô Ÿu
Ÿfiu N°J¡°„ J¡°u i>J¡ <Ì∫° S°, ≈≤ bF _b∫a F°<S∫°u* J¡∑ ≈Ù™>> ≈≤ ≤•©Ù F…oÕ Ÿ¥∫Õ J¡∑ ¿J¡≤d°u*
N°æ≤ b°∫C J¡°u ≤°uJ¡fiub°ÔÙ Ÿ°ufiu ª°≥ÌÙ N°æ≤ t°u<w∫°u* Ÿu NÔaJ¨¡w N‡f≤°u* Ÿu ≤<sw S° ∫°fiÙ
N‡f°≤Ù tu* ¿_Sw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d @¥<Ô Ÿu N°b¨w fiFÙ* F…N° S° $ ŸJu¡ Ÿæ∏∫ Ju¡ J¡°uÔ°FÔ Ÿu
280
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
ÌŸ°u* <Ì„°N°u* Ju¡ t¨y N°<Ì ≈®°<d∫°u* Ju¡ HC^±> <Ìyg˚®t F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ıÔ J¡∑ ˚°æ*≤Ù Ju¡ wCv∫
˚°y ≤Fu Su N°æ≤ ŸJu¡ ŸCbdÕ N°æ≤ t<d∫°u* Ju¡ ffiu F…Î F°≤, f°ı¥f∏Ì N°<Ì N°˚≤d°u* J¡∑
J¡°¿∏w <~>¸>J¡ ≤FÙ SÙ $ Ÿ ≤°ı° J¡°u Ìu©J¡≤ Ÿ f®°Êd Ju¡ (b<Ÿ‹™> Ju¡) tfi tu* ∫F <bª°≤
N°∫° <J¡ NF° ! Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ°æ˚°À∫°u* Ÿu Ìg˚°<Ÿw fi¨≈w° (≤°ı° F°ufi°) fnÙ ≤tdÙ∫ Fæ $ tæ* J¡f
≈æÌÔ Ÿufi°, ≤S, F°SÙ, |°unu, ≈w°J¡°, ~>` N°æ≤ ª≥b≤°u* Ÿu ÌŸ <Ì„° R¡≈Ù JC¡aı J¡°u ≈¥dÕ J¡≤fiu
b°Ô° ≤°ı° F°u«≥¡y°, J¡f JC¡∏Ìfi°tJ¡ k¥¡Ô Ju¡ tJ¡≤∏Ì Ÿu ŸCy¿∏@w ≈bfi tu≤u N∏w#≈C≤ J¡∑
<˜∫°u* Ju¡ ŸC≤wJ¡°Ô Ju¡ Zt Ÿu Ã≈∏fi _buÌ <f∏Ì…N°u* J¡°u ≈Ù∫u*yu N°æ≤ tæ* J¡f N≈fiÙ ≈<wb®w°
≤°<fi∫°u* Ju¡ tC©t^±>Ô J¡°u J¡≈¥Õ≤ <t<Zw ª∏Ìfi Ÿu N°æ≤ <Ì„°N°u* Ju¡ tC©t^±>Ô J¡°u J¡≈¥Õ≤ wCv∫
N≈fiu <b≈CÔ ∫„ Ÿu ª∏Bt° Ju¡ Ì∫Ju¡ wCv∫ ÌÙ<›wt∫ J¡R¡≥y° $ wf Ÿu <fiÃ∫ N≈fiu @tÕ tu*
wÃ≈≤ N°Ô_∫≤<Fw bF f®°Êd ıÙbfi˚≤ oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu ∫C•w F…N° $ wÌ…≈≤°∏w
ıæŸu Ÿ≤°ub≤ Ju¡ ıÔ tu* ¿_Sw J¡tÔ J¡°u <„<SÔ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ J¡<¸>f] w…T°≤R¡≈Ù bı® J¡tÔ
J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ „≤Ù≤ „æ<Sv∫∫C•w b¨]°b_S° Ÿ f®°Êd Ju¡ „≤Ù≤ J¡°u ııÕ≤
ffi°fiu Ju¡ <ÔÎ fiJu¡ ≈°Ÿ N°oÕ $ ıæŸu bŸ∏w M¡wC Ju¡ f∑wfiu≈≤ ≈®ª^±> y®Ù‹tJ¡°Ô Ju¡ Ÿ∏w°≈
Ju¡ ˚∫ Ÿu Ôw° tCH°Õ ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ ıf ŸJu¡ t≤fiu J¡° Ÿt∫ ŸtÙ≈ N°∫° wf ŸJ¡∑ ≈ÃfiÙ
J¡°u fn° •Ôu„ F…N° $ wÌfi∏w≤ Ÿ ŸC∏Ì≤Ù fiu wC‡F°≤Ù fi°o˘ tu≤Ù fnÙ N°≤°@fi° J¡∑ $ Nt≤Ãb
≈®°›w F°ufi° J¡<™>fi Fæ, ∫F ı°fiJ¡≤ Ÿfiu ∫F b≤ t°≥y° # Fu Ìu<b, tu≤u t¨w ≈<wJ¡° ıÙb tu≤u |≤
Ÿu f°F≤ ı°∫u FÙ fiFÙ* $ ª¥≥<J¡ Ÿfiu bæŸÙ ≈®°SÕfi° J¡∑ SÙ, Nw# tæ*fiu ŸJ¡∑ ≈®°SÕfi° _bÙJ¡°≤ J¡≤
ÔÙ $ wÌ…≈≤°∏w J¡°Ô ≈°J¡≤ ŸJ¡° ≈<w t≤ y∫° N°æ≤ ŸÙ |≤ Ju¡ N°J¡°„ tu* ıÙb°J¡°„R¡≈
Ÿu (c) ¿_Sw ≤F° $ ∫Ω<≈ bF _b∫a N°J¡°„R¡≈ FÙ Fæ wS°<≈ ≈¥bÕı∏t Ju¡ » ŸaJ¡v≈ Ÿu
≈≤t „<•wt°fig ≤°ı° ffi y∫° $ Ÿfiu N≈fiu ≈®˚°b Ÿu ≈¨<SbÙ ≈≤ <bı∫ ≈®°›w J¡≤ ÔÙ, ≈®w°≈
Ÿu _byÕÔ°uJ¡ J¡°u ∆∫°›w J¡≤ <Ì∫°, ŸJ¡∑ J¨¡≈° Ÿu ≈°w°Ô Ô°uJ¡ J¡° ≈°Ôfi F°uuw° S°, ∫°u* wÙfi°u*
Ô°uJ¡ ŸJu¡ N@Ùfi F°u y∫u $ bF „`CR¡≈Ù b¨s°u* Ju¡ fi°„ Ju¡ <ÔÎ ≈®Ô∫°<Àfi S° (!) <˜∫°u* J¡°
tfi F≤fiu Ju¡ <ÔÎ J¡°tÌub S°, <bT∫R¡≈Ù b°∫CN°u* Ju¡ <ÔÎ tu”≈bÕw S° (N) Ÿ≠ıfiR¡≈Ù
J¡tÔ°u* Ju¡ <bJ¡°Ÿ Ju¡ <ÔÎ Ÿ¥∫Õ S°, ıæŸu Ì≈Õd tu* ≈Ì°SÕ ≈®<w<f¿‡fw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ Ÿ‡≈¥dÕ
„°˜ Ÿtu* ≈®<w<f¿‡fw Su, ∫°ªJ¡°u* J¡°u tC≥F-t°≥y° Ìufiu Ju¡ <ÔÎ bF J¡v≈b¨s S°, Wt
f®°Êd°u* Ju¡ <ÔÎ bF fæ™>fiu J¡° ≈Ù»° S° ∫°fiÙ bF ŸÌ° f®°Êd°u* Ju¡ ª≤d°u* tu* fiwt_wJ¡ ≤Fw°
S° N°æ≤ @tÕR¡≈Ù ª∏Bt° Ju¡ <ÔÎ ≈¥<dÕt° S° $ N≈fiu |≤ Ju¡ tº∫ Ju¡ N°J¡°„ tu* b°Ÿfi°b¿h~>∏fi
f®Ê°J¡°„t∫ NwÎb ˚¥w°J¡°„_bR¡≈ Ÿ f®°Êd Ju¡ t≤fiu ≈≤ ŸJ¡∑ ≈ÃfiÙ bF f®°ÊdÙ
c N∏w#J¡≤d J¡∑ b°Ÿfi°N°u* Ÿu Nb¿h~>∏fi f®Ê ıÙb°J¡°„ Fæ, wBq≈ Ÿu $
! bfi°<Àfi Ÿu ıÔu F…Î b¨s°u* Ju¡ <k¡≤ ≈fi≈fiu J¡Ù N°„° ≤FwÙ Fæ ≈≤ ≈®Ô∫°<Àfi Ÿu <bfi‹¸>°u* J¡° <k¡≤ ≈®≤°uF
J¡Ì°<≈ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, bæŸu FÙ bF „`CN°u* J¡° Ÿt¥Ô fi°„ J¡≤fiub°Ô° S° $
N ıæŸu b°∫C tu” J¡°u <bª<Ôw fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu, ≈®Ã∫Cw _b∫a ¸>J¡≤° J¡≤ ”J¡ ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ bF <bT∫°u*
Ÿu N≈®J¡‡›∫ N°æ≤ <bT∫°u* J¡° <b‹¸>‡˚J¡ S° $
ŸyÕ - 20]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
281
„°uJ¡ Ÿu NÃ∫∏w J¨¡„ F°u y∫Ù NwÎb Ÿ¥©Ù F…oÕ nÌ J¡∑ ~>ÙtÙ Ju¡ Ÿt°fi ŸJu¡ ⁄Ì∫ Ju¡ Ì°u
¸C>J¡nu F°u y∫u $ ≈<w Ju¡ Ÿ°S t≤Ù F…oÕ bF f®°ÊdÙ N≈fiu ÌuF J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ≈≤Ô°uJ¡ ≈F≥Cª°fiu
tu* ŸtSÕ t°fiŸ „≤Ù≤Ÿu ≈<wJu¡ ≈°Ÿ ≈F…≥ª yoÕ $ ıæŸu fiÌÙ fiÙªÙ ˚¥<t tu* ≈F…≥ªwÙ Fæ, bæŸu FÙ
N≈fiu ≈<w Ju¡ ≈°Ÿ ≈FC≥ªJ¡≤ bŸ∏w M¡wC tu* Ã≈∏fi F…oÕ taı≤Ù Ju¡ Ÿt°fi bF „°uJ¡ ≤<Fw
(≈®kC¡<vÔw) F°u yoÕ $ Ÿ ≈bÕwy®°t tu* t≤u F…Î oŸ f®°Êd Ju¡ |≤ Fæ*, ˚¥<t, b¨s N°<Ì _S°b≤
Ÿ‡≈<W∫°≥ Fæ*, ŸJ¡°u t≤u F…Î N°ı N°™>b°≥ <Ìfi Fæ N°æ≤ ŸJ¡° ıÙb ≈bÕwJu¡ y®°t Ju¡ y¨Ft^±>≈
tu* ¿_Sw Fæ $$2-28$$
∏fiÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
fÙŸb°≥ ŸyÕ
≈®°•wfi ı∏t Ju¡ ª¿≤w°u* Ju¡ ŸCfifiu Ju¡ ≈≤°∏w ˚Ù ÎuŸ° F°ufi° Ÿ‡˚b fiFÙ* Fæ,
∫°u* Ÿ∏ÌuF tu* ≈nÙ F…oÕ ÔÙÔ° J¡°u ‹¸>°∏w N°æ≤ ∫C<•w∫°u* Ÿu ÌubÙ J¡° ≈®<wf°u@fi $
ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # Fu ŸC∏Ì≤Ù, bFÙ f®°Êd N°ı ≤°ı° F°uJ¡≤ wC‡F°≤° ≈<w ffi° Fæ N°æ≤
ı°u N”∏@wÙ fi°t J¡∑ f®°ÊdÙ SÙ, bF wCt F°u $$1$$ fi¥wfi ªJ¡b° N°æ≤ ªJ¡bÙ J¡∑ fi°o˘ N°æ≤
≈¨<SbÙ tu* Ã≈∏fi F…Î <„b N°æ≤ ≈°bÕwÙ J¡∑ fi°o˘ ŸC∏Ì≤ ̇≈wÙ bu FÙ wCt Ì°ufi°u* ∫F°≥ ≈≤
≤°≠∫ J¡≤wu F°u $$2$$
≈¥b°uÕ•w J¡S° J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤ ≤FÙ ÌubÙıÙ Ÿt°<@ ‹¸> Ÿ¨<‹¸> N°æ≤ oŸ Ÿ¨¿‹¸> Ju¡ Ÿt°fi
≈FÔu J¡∑ N°æ≤ Ÿ¨<‹¸>∫°≥ ˚Ù ˚®t FÙ Fæ*, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ* $
tæ*fiu wC‡F°≤u ≈¥bÕı∏t J¡° Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ¨<‹¸>J®¡t J¡F°, ŸJ¡° f®Ê J¡° ıÙb ˚°b ˚®t FÙ t¥Ô
Fæ, NwÎb ˚®t t¥ÔJ¡ F°ufiu Ÿu bF ˚®°¿∏wt°` FÙ Fæ ∫°fiÙ f®Ê J¡° ıÙb˚°b ˚®t Ÿu N¿w¿≤•w
fiFÙ* Fæ $$3$$
W≤°uW≤ ˚®t tu* ≈¥bÕ-≈¥bÕ ˚®t FuwC Fæ, ÎuŸ° Ì„°ÕwÙ Fæ* $
oŸ ≈¥bÕ ˚®t Ÿu <ªW°J¡°„ tu* ≈®<w<f¿‡fw ∫F ˚®tR¡≈ ŸyÕ _bÂ<‹¸> Ÿu NŸÃ∫ FÙ Fæ
NSb° N<@‹™>°fi Â<‹¸> Ÿu ŸÃ∫ Fæ ı°u N°≈ Ì°ufi°u* Ju¡ ŸaŸ°≤R¡≈Ù ˚®t J¡° fi°„J¡ Fæ $$4$$
∫°u* ˚®tR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿ˚Ù ŸyÕ Ÿt°fi FÙ Fæ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Ÿ ˚®tR¡≈ ≈¥bÕŸ¨<‹¸> Ÿu J¡°æfi Ÿ¨<‹¸> ˚®°¿∏wR¡≈ F°uyÙ N°æ≤ J¡°æfi ˚®°¿∏w Ÿu „¥∏∫ F°uyÙ ?
oŸ<ÔÎ ˚®°¿∏wt∫ Ÿ¨<‹¸> F°uwÙ fiFÙ* Fæ $$5$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏BıÙ,
ZÙÌubÙıÙ Ju¡ •w bªfi ŸCfiJ¡≤ ≤°fiÙ ÔÙÔ° Ju¡ ŸC∏Ì≤ <b„°Ô fi∫fi N°ÿª∫Õ Ÿu <bJ¡<Ÿw F°u
y∫u, bF <bÔ°Ÿ≈¥bÕJ¡ t∏Ì-t∏Ì f°uÔÙ $$6$$ ÔÙÔ° fiu J¡F° # N°≈J¡° bªfi w°u ŸÃ∫ Fæ, bF
oŸ ≈®J¡°≤ <b”] Jæ¡Ÿu F…N° ? J¡F°≥ f®°Êd J¡° ıÙb N≈fiu |≤ tu* Fæ N°æ≤ J¡F°≥ owfiu fnu
<b„°Ô ≈®Ìu„ tu* Ft Ô°uy ¿_Sw Fæ* ∫°fiÙ bu ̇≈wÙ Ft Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wu Fæ* ? b柰 ∫F ÌqŸ≤°
Ô°uJ¡, bF <b_w¨w ˚¥<t, bu <b„°Ô ≈bÕw, bu ÌŸ°u* <Ì„°Î≥, <ıfitu* tu≤u _b°tÙ <_Sw Fæ*, Jæ¡Ÿu
|≤ Ju¡ N∏Ì≤ ≈®wÙw F°u ŸJ¡w° Fæ ? Ÿ≤Ÿ°u* Ju¡ ˚Ùw≤ tÌ°u∏tW Îu≤°bw F°SÙ f°≥@° y∫°,
282
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
≈≤t°dC Ju¡ ˚Ùw≤ th~>≤ fiu <Ÿ*F°u* Ju¡ HC^±> Ju¡ Ÿ°S ∫C] <J¡∫°, J¡tÔy\>u Ju¡ N∏Ì≤ tu” _S°<≈w
Fæ N°æ≤ ˚≥b≤u* Ju¡ fhªu fiu Ÿu <fiyÔ <Ô∫°, _b›fi Ju¡ tu| J¡∑ yıÕfi° J¡°u ŸCfiJ¡≤ t∫¥≤ fn°
<b<ª` fi°ª J¡≤wu Fæ*, oÃ∫°<Ì J¡Ffi° ıæŸu NŸtaıŸ Fæ, bæŸu FÙ Fu Ìubu<„ |≤ Ju¡ N∏Ì≤ ≈¨ØbÙ
Ô°uJ¡ N°æ≤ ≈bÕw Fæ*, ∫F J¡Ffi° ˚Ù NŸtaıŸ Fæ $ Fu Ìu<b, <ıŸ ≈®J¡°≤ Ÿu oŸJ¡∑ ≈≈<W F°u,
b柰 Ft Ÿu <fitÕÔ fC<] Ÿu J¡<FÎ, •∫°u*<J¡ N≈fiu ≈®Ÿ°Ì Ÿu NfiCy¨FÙw ıfi°u* J¡∑ fnu Ô°uy J¡˚Ù
≈us° fiFÙ* J¡≤wu $$7-12$$ ZÙÌubÙ fiu J¡F° # ŸC∏Ì≤Ù, tæ* <tØ∫° fiFÙ* f°uÔ ≤FÙ Fq≥, wCt oŸ
<bT∫ J¡°u ˚ÔÙ-˚°≥<w <ªW ÌuJ¡≤ ŸCfi°u, Ft Ô°uy buÌ°u•w "<tØ∫° fiFÙ* f°uÔfi° ª°<FÎ' oÃ∫°<Ì
<fi∫t°u* J¡° vÔa|fi fiFÙ* J¡≤wu $$13$$ ÌqŸ≤°u* Ju¡ π°≤° <˚Ωt°fi (vÔa|fi <J¡∫u ı° ≤Fu)
<ıŸ (buÌt∫°ÕÌ°) J¡° tæ* Ÿa_S°≈fi J¡≤wÙ Fq≥, ∫<Ì ŸJ¡° tæ* FÙ vÔa|fi J¡R¡≥ w°u ŸJ¡°
≈°Ôfi Ì¥Ÿ≤° J¡°æfi J¡≤uy° ? $$14$$ ≤°ı° ffifiu J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu ≈<Fw <ªÌ°Ãt°R¡≈ •w y°≥b
Ju¡ f®°Êd J¡° bF ıÙb°Ãt° ŸÙ N≈fiu ¿fib°Ÿ _S°fi tu* N°J¡°„ tu* oŸ ∆∫°utR¡≈ tF°fi≤°‹¸A>
J¡°u Ìu©w° Fæ $$15$$
∫<Ì bu FÙ Ft Ì°ufi°u* Fæ*, w°u Ft Ô°uy°u* J¡°u •w b¨W°∏w J¡° _t≤d •∫°u* fiFÙ* F°uw° N°æ≤
t≤d J¡° _bR¡≈ •∫° Fæ ?
Fu N*yfiu, ıæŸu ı°y®wg-_t¨<w _b›fi tu* fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ N°æ≤ N∏∫ _t¨<w <Ìw F°uwÙ Fæ,
bæŸu FÙ wCt Ô°uy°u* J¡∑ ≈¥bÕ ı∏t J¡∑ _t¨<w fi‹¸> F°u ªCJ¡∑ Fæ N°æ≤ ŸŸu <b≈≤Ùw _t¨<w Ã≈∏fi
F…oÕ Fæ, ∫FÙ t≤d Fæ $$16,17$$ ıæŸu _b›fi tu* <`˚Cbfi Fæ, ıæŸu ŸaJ¡v≈ tu* wÙfi°u* ıywg Fæ*, ıæŸu
J¡S° J¡° NSÕR¡≈ Ÿ*yt Fæ, ıæŸu t”˚¥<t tu* ıÔ Fæ N°æ≤ ıæŸu ŸaJ¡v≈ N°æ≤ Ì≈Õd tu* N∏Ì≤
¿_Sw ˚¥<t Fæ, bæŸu FÙ Ÿ f®°Êd Ju¡ |≤ J¡∑ ≈bÕw, bfi N°æ≤ fiy≤ Ÿu ∫C•w ∫F ˚¥<t NŸÃ∫
Fæ $ oŸ<ÔÎ ŸÃ∫, I°fi <ªÌ°J¡°„ Ju¡ J¡°u„-J¡°u¸>≤ tu* ∫F NŸÃ∫˚¥w |fiŸ¨<‹¸> ≈aªJ¡°u„ Ju¡
N∏wyÕw ŸÃ∫ <ªÌg∆∫°utR¡≈ <fi<tW Ÿu ŸÃ∫-ŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ $$18,19$$
≈¥bÕ ŸyÕ Ju¡ NŸÃ∫ F°ufiu ≈≤ ˚Ù oŸ ŸyÕ tu* •∫° N°∫° ? oŸ ≈≤ J¡FwÙ* Fæ* $
˚Bu, NŸÃ∫R¡≈ J¡°≤d Ÿu ı°u Ã≈∏fi F°uw° Fæ, bF _t¨<wR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NŸÃ∫ FÙ
Fæ, •∫°u*<J¡ t¨yw¨‹d° Ÿu J¡¿v≈w Ÿ¿≤w° tu* w≤*y ˚Ù Ÿwg fiFÙ* F°uw° $ Fu ˚Bu, •w ÌuF°J¡°„R¡≈
J¡°u„ tu* ¿_Sw wC‡F°≤° ∫F |≤, tæ*, wCt N°æ≤ ∫F Ÿf Ju¡bÔ <ªÌ°J¡°„R¡≈ FÙ Fæ* $$20,21$$
Ÿ‡≈¥dÕ ≈®≈aª Ju¡ <tØ∫° N°æ≤ Ju¡bÔ <ª∏t°` Ju¡ ≈¿≤„uT tu* NfiC˚b Ÿu <Ÿ] ‹¸>°∏w Ju¡
π°≤° NfiCt°fi ≈®t°d J¡Fwu Fæ* $
_b›fi, ˚®t N°æ≤ tfi°u≤S Ju¡ N≈fiu-N≈fiu NfiC˚b, ÌÙ≈J¡ Ju¡ Ÿt°fi, ∫F°≥ ≈≤ f°u@ J¡≤fiu
Ju¡ <ÔÎ tC¶∫ ≈®t°d Fæ* $$22$$
oŸ Ÿ¨<‹¸> Ÿu Ju¡bÔ y¨F°J¡°„ FÙ fiFÙ* t≤w° ∫F f°w fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ŸJu¡ ÎJ¡ Ìu„ tu*
¿_Sw ıÙb°J¡°„ J¡° ÎJ¡ Ìu„ ˚Ù fiFÙ* t≤w° Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F <tØ∫° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
f®°Êd Ju¡ |≤ Ju¡ N∏Ì≤ f®°Êd J¡° ıÙb Fæ, Ÿ ıÙb°J¡°„ tu*, J¡tÔ tu* ˚®t≤ J¡∑ fi°o˘,
ŸtCB fiÌ-fiÌÙ N°æ≤ bfi°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ∫F ≈¨<SbÙ Fæ $$23$$ ıæŸu <fitÕÔ N°J¡°„ tu* JC¡^±>Ô Ju¡
ŸyÕ - 20]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
283
N°J¡°≤ Ju¡ Ju¡„°u* J¡° ˚®t F°uw° Fæ bæŸu FÙ •w ≈¨<SbÙ Ju¡ <J¡ŸÙ ÎJ¡ <fitÕÔ J¡°ufiu tu* fiy≤, ÌuF
N°<Ì J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ $$24$$
ıæŸu y˚Õ Ÿu ©hª≤Ù Ju¡ ≈u¸> J¡° <bfi°„ F°u ı°w° Fæ bæŸu NfiuJ¡ Ÿy°u˘ tu* Ã≈∏fi F°ufiu Ÿu
f®°Êd Ju¡ •w |≤ Ju¡ <bfi°„ J¡∑ „aJ¡° fiFÙ* J¡≤fiÙ ª°<F∫u, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ* $
Ÿ f®°Êd Ju¡ |≤ Ju¡ N∏Ì≤ oŸ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ Ã≈∏fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù bF |≤ N˚Ù ≠∫°u* J¡° Ã∫°u*
ffi° FÙ Fæ, <bfi‹¸> fiFÙ* F…N° $ Ÿ <b≈®y¨F Ju¡ Ì°F≤d Ÿu N°ÿª∫Õ Ju¡ <ÔÎ J¡°æfi _S°fi Fæ,
•∫°u*<J¡ `Ÿ≤udC Ju¡ N∏Ì≤ ˚Ù ıywg-ŸtCÌ°∫ ¿_Sw-Ÿ° Fæ $ "¿_Sw-Ÿ°' ∫F J¡Sfi <tØ∫°
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d `Ÿ≤udC Ju¡ N∏Ì≤ ıywg J¡° ≤Ffi° J¡°uoÕ N°ÿª∫Õ J¡∑ f°w fiFÙ* Fæ, ∫F Ì„°Õfiu Ju¡
<ÔÎ Fæ $$25$$
N°J¡°„ N°<Ì ıywg J¡∑ Ÿ¨<‹¸> tu* ≈¥bÕJ¡°<ÔJ¡ (N°J¡°„ N°<Ì ıywg J¡∑ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ ≈¥bÕJ¡∑)
<fi≤bJ¡°„w° J¡∑ <b≤°u<@fiÙ fiFÙ* Fæ, ≈≤t°dC Ÿu Nb¿h~>∏fi (N<wŸ¥‚t) <ªÌ°Ãt° tu* ˚Ù ıyw°u*
J¡° Ÿ‡˚b F°ufiu Ÿu NŸa˚b J¡∑ „aJ¡° <fi≤bJ¡°„ FÙ Fæ, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ $
˚Bu, ≈≤t°dC R¡≈ <ªÌ°Ãt° tu* ˚Ùw≤-˚Ùw≤ NfiuJ¡ ıywg <bΩt°fi Fæ*, <k¡≤ •w <ªÌ°Ãt°
tu* f®°Êd Ju¡ |≤ J¡∑ NŸa˚°bfi° wCt •∫°u* J¡≤wÙ F°u ? $$26$$ ÔÙÔ° fiu J¡F° # Fu ÌubÙ, N°ı Ÿu
N°™> <Ìfi ≈FÔu Ÿ f®°Êd J¡∑ t¨Ã∫C F…oÕ SÙ N°æ≤ Ftu* Ã≈∏fi F…Î NfiuJ¡ bTÕ fÙw ªCJu¡ Fæ*, Fu
t°≥, bu F٠̇≈wÙ Ft Fæ*, ∫F Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? $$27$$ ZÙÌubÙ fiu J¡F° # ŸC∏Ì≤Ù, ıæŸu
Ìu„Ìæº∫Õ fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ J¡°ÔÌæº∫Õ ˚Ù Fæ FÙ fiFÙ*, oŸ <bT∫ J¡°u ∫C<•w≈¥bÕJ¡ wCtŸu J¡FwÙ Fq≥,
wCt Ÿ°b@°fi F°uJ¡≤ ŸCfi°u $$28$$ ıæŸu ∫F ıywg-Ÿ¨<‹¸> J¡∑ ≈®wÙ<w J¡v≈fi°t°` Fæ, bæŸu FÙ
∫F sd, J¡v≈ N°<Ì J¡∑ ≈®wÙ<w ˚Ù J¡v≈fi°t°` FÙ Fæ, b°_w<bJ¡ fiFÙ* Fæ $ sd, J¡v≈ N°<ÌR¡≈
Ÿ‡≈¥dÕ ıywg "Ãbtg', "NFtg' oÃ∫°<Ì Nº∫°Ÿ Ju¡ N@Ùfi _bı∏tR¡≈ ˚®tb°Ôu ≈C”T°u* J¡°u FÙ
≈®wÙw F°uw° Fæ, •w ≈®wÙ<w Ju¡ J®¡t J¡°u tæ* wCtŸu ∫S°SÕR¡≈ Ÿu J¡Fq≥yÙ, wCt ŸCfi°u $ ≈<wb®wu,
ıf ıÙb sd ˚≤ <tØ∫°˚¥w t≤d-t¥~>Õfi° J¡° NfiC˚b J¡≤, ≈¥bÕı∏t Ju¡ ≈Ì°S°u˘ J¡°u ˚¥Ô J¡≤
N∏∫ ≈Ì°S°u˘ J¡°u Ìu©w° Fæ, w˚Ù N°J¡°„R¡≈Ù bF <ªÌ°J¡°„ tu*, ≈ÔJ¡ ˚≤ tu*, ∫F tæ*
N°@u∫_bR¡≈ Fq≥ N°æ≤ oŸ N°@°≤ tu* ¿_Sw Fq≥, ÎuŸ° _t≤d J¡≤w° Fæ ∫°fiÙ ŸJu¡ <ªW tu* •w
Ÿa_J¡°≤ Ìg˚¥w F°uw° Fæ $ N°æ≤ bF Ìu©w° Fæ <J¡ tu≤° ∫F „≤Ù≤ F_w, ≈°Ì N°<Ì Ÿu Ÿ‡≈∏fi Fæ $
ı柰 ŸJu¡ <ªW tu* Ÿa_J¡°≤ ≤Fw° Fæ, b柰 FÙ bF N≈fiu „≤Ù≤ J¡°u Ìu©w° Fæ $ oŸ <≈w° J¡° tæ*
≈C` Fq≥, tCHu owfiu bTÕ F°u y∫u Fæ*, ∫u tu≤u ≤tdÙ∫ ˚°oÕf∏@C Fæ N°æ≤ ∫F tu≤° ≤tdÙ∫ |≤ Fæ $ tæ*
Ã≈∏fi F…N°, f°ÔJ¡ F…N°, f»° N°æ≤ Nf ÎuŸ° Fq≥ N°æ≤ ∫u Ÿf tu≤u f∏@C-f°∏@b ˚Ù tu≤u wCv∫
FÙ Ã≈∏fi F…Î f°ÔJ¡ F…Î, f»u N°æ≤ Nf tu≤u ŸÂ„ FÙ <bª≤d J¡≤wu Fæ* $$29-35$$
f∏@C-f°∏@b ÌuF Ju¡ Ÿ‡f∏@ÙR¡≈ Ÿu J¡¿v≈w Fæ, Nw# bu ÌuF Ju¡ Ÿ‡f∏@Ù ˚Ôu FÙ F°u* ≈≤
fitu* N°ÃtÙ∫Ãb Jæ¡Ÿu ? oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
∫Ω<≈ f∏@C-f°∏@b b_wCw# ÌuFŸ‡f∏@Ù Fæ*, wS°<≈ ÌuFR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…Î <ªW°J¡°„
N°æ≤ N°Ãt°J¡°„ J¡° NÃ∫∏w » w°Ì°Ã‡∫°º∫°Ÿ F°ufiu Ÿu bu b_wCw# ≈≤J¡∑∫ F°uwu F…Î ˚Ù
284
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
N°ÃtÙ∫ ˚Ù F°uwu Fæ*, ÎuŸ° F°ufiu ≈≤ ıÙb Ju¡ <ªW Ju¡ ŸaŸ°≤ tu* ÌuFR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ˚Ù
JC¡~> ˚Ù Ã≈∏fi fiFÙ* F…N°, Ju¡bÔ <fitÕÔ N°J¡°„ FÙ ¿_Sw Fæ, ıæŸu _b›fi tu* _b›fiB‹¸>° tu*
<bΩt°fi <ª¿w FÙ ≤FwÙ Fæ, bæŸu Âÿ∫ ≈®≈aª tu* ˚Ù <ª¿w FÙ Fæ ˚°b ∫F Fæ <J¡ ıæŸu _b›fi
Ìu©fiub°Ôu ≈C”T tu* <bΩt°fi <ª¿w FÙ _b›fi tu* <Ì©°oÕ Ìufiub°Ôu ≈Ì°S°u˘ Ju¡ N°J¡°≤ J¡°u ≈®°›w
F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ <ª¿w FÙ Âÿ∫ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ N°J¡°≤ tu* ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, <ª¿w Ÿu N<w¿≤•w JC¡~>
fiFÙ* Fæ $ ª¥≥<J¡ _b›fi tu* B‹¸>° N°æ≤ Âÿ∫R¡≈ Ÿu J¡¿v≈w <b<˚∏fi ≈Ì°S°u˘ tu* NÂÿ∫R¡≈ Ÿu ∆∫°›w
<ª¿w J¡¿v≈w B‹¸>° N°æ≤ Âÿ∫R¡≈ <b<b@ ≈Ì°S°u˘ J¡° f°u@ F°ufiu ≈≤ ÎJ¡≤Ÿ <ª¿w R¡≈ Ÿu ≈Cfi#
Â<‹¸>y°uª≤ F°uwÙ Fæ, Nw# JC¡~> ˚Ù Ã≈∏fi fiFÙ* F…N° $ bF <ª¿w ıæŸu _b›fi B‹¸>°, Âÿ∫
N°<ÌR¡≈ tu* <Ìw F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ≈≤Ô°uJ¡ Ju¡ B‹¸>°N°u* π°≤° Ìu©Ù ı°wÙ F…oÕ ≈≤Ô°uJ¡ tu* <Ìw
F°uwÙ Fæ N°æ≤ ıæŸu ≈≤Ô°uJ¡ tu* <Ìw F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ oŸ Ô°uJ¡ tu* <Ìw F°uwÙ Fæ $ oŸ<ÔÎ
b°_wb tu* NŸwg <J¡∏wC ˚®tb„ Ÿwg-Ÿu ≈®wÙw F°ufiub°Ôu _b›fi, ≈≤Ô°uJ¡ N°æ≤ oŸ Ô°uJ¡ tu*
w<fiJ¡ ˚Ù ˚uÌ fiFÙ* Fæ, bu ≈≤_≈≤ ÎuŸu N<˚∏fi Fæ* ıæŸu <J¡ ıÔ tu* Ã≈∏fi F…oÕ ÔF≤u* ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ÿu
N<˚∏fi ≤FwÙ Fæ $ ª¥≥<J¡ ∫F <bÿb ıÔ tu* ÔF≤°u* Ju¡ Ÿt°fi <ª¿w tu* ˚®tb„ ≈®wÙw F°u ≤F° Fæ,
Nw# ∫F Ã≈∏fi FÙ fiFÙ* F…N° Fæ, Ã≈∏fi fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∫F N<bfi°„Ù Fæ, •∫°u*<J¡ ı°u
Ã≈∏fi fiFÙ* F°uw°, ŸJ¡° fi°„ fiFÙ* F°uw°, ∫F NJ¡°ˆ <fi∫t Fæ $ oŸJ¡° w°¿[bJ¡ R¡≈
N°Ãt° FÙ Fæ, NwÎb ıyBq≈ Ÿu oŸJ¡° N¿_wÃb fiFÙ* Fæ N°æ≤ <ıŸJ¡° ˚°fi F°uw° Fæ, bF ªæw∏∫
FÙ Fæ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ Ÿ‡≈¥dÕ ≈®t°d°u* Ÿu N<@‹™>°fi ªæw∏∫ J¡° FÙ ˚°fi F°uw° Fæ, •∫°u*<J¡ bFÙ
NI°w N°æ≤ Nf°<@w F°ufiu Ÿu ≈®t°d°u* Ju¡ ∫°uÀ∫ Fæ, ın fiFÙ*, •∫°u*<J¡ Ÿtu* (ın tu*) N°b≤d
J¡°∫Õ fi F°ufiu Ÿu ≈®t°d°u* J¡∑ ≈®b¨<W J¡° k¡Ô fiFÙ* Fæ $ ªuÃ∫ (<bT∫) „¥∏∫ ≈≤t°J¡°„R¡<≈dÙ
<ª¿w ıæŸÙ Fæ, ªuÃ∫∫C•w ≈≤t°J¡°„R¡<≈dÙ <ª¿w ˚Ù ™>ÙJ¡ bæŸÙ FÙ Fæ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ N°≤°u<≈w
ªuÃ∫ Ÿu N<@‹™>°fi tu* <J¡ŸÙ <J¡_t J¡° ÌqTd fiFÙ* N°w°, NwÎb ıæŸu ıÔ Ÿu fÙ<ª <˚∏fi fiFÙ*
Fæ, bæŸu FÙ <ª¿w Ÿu ªuÃ∫ N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ $ ıÔ tu* fÙ<ªÃb ©≤y°u„ Ju¡ ŸÙ*y Ju¡ Ÿt°fi FÙ Fæ $
˚°b ∫F <J¡ ≤Ÿw∏t°`° FÙ ıÔ J¡° ∫S°SÕR¡≈ Fæ, Ÿtu* fÙ<ªÃb fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ŸJ¡° ıÙ˚
Ÿu y®Fd fiFÙ* F°uw°, ı°u ıÔ tu* ªsC Ÿu fÙ<ª Ju¡ N°J¡°≤J¡° y®Fd (≈®Ã∫s) F°uw° Fæ, bF N∏∫
˚¥w°u* Ju¡ Ÿ‡f∏@R¡≈ ≈°<@ Ÿu Ã≈∏fi N°æ≈°<@J¡ Fæ, NwÎb ıÔ tu* fÙ<ªÃb ©≤y°u„ Ju¡ ŸÙ*y
Ju¡ Ÿt°fi NŸwg Fæ, ∫F ı°u J¡F° bF ™>ÙJ¡ FÙ Fæ $ bæŸu FÙ ∫Ω<≈ <ª¿w N≈fiu _bR¡≈ Ÿu ŸbÕS°
N≈®h∫Cw Fæ <k¡≤ ˚Ù ªuÃ∫˚°b°≈∏fi-ŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, oŸŸu ∫F <Ÿ] F…N° <J¡ Âÿ∫ ≈Ì°SÕ
Fæ FÙ fiFÙ* $ ıf Âÿ∫ ≈Ì°SÕ fiFÙ* Fæ wf B˝¨> N°æ≤ Âÿ∫ fC<] Jæ¡Ÿu F°uyÙ ? ‹¸>° N°æ≤ Bÿ∫
≈≤_≈≤ Ÿ°≈us Fæ*, ıf Âÿ∫ fiFÙ* Fæ, w°u B˝¨> Jæ¡Ÿu ? ∫F ˚°b Fæ $ t≤dR¡≈ NI°fi Ju¡ Nfi∏w≤
FÙ Ìu„, J¡°Ô, J¡tÕ, J®¡t, Ã≈<W, t°w°, <≈w°, ˚°oÕ f∏@C, Nb_S°, I°fi, _S°fi, N<˚Ô°T°,
f∏@C-f°∏@b, ª°J¡≤, ªu‹¸>° Ÿ¥∫°uÕÌ∫ N°æ≤ Ÿ¥∫°Õ_w Ju¡ NfiCŸ°≤ <`ıywgR¡≈Ù Âÿ∫ J¡∑ „°u˚°
ıÙb J¡∑ fC<] tu* N°R¡i> F°uwÙ Fæ $ <ª¿w Ã≈∏fi F…Î <ffi° FÙ tæ* Ã≈∏fi F…oÕ ∫°u* <bª°≤ J¡≤wÙ Fæ
N°æ≤ b°Ÿfi° Ju¡ NfiCR¡≈ Ìu„, J¡°Ô, J¡tÕ, B∆∫, tfi, fC<], o¿∏B∫ N°<Ì J¡°u Ìu©wÙ Fæ N°æ≤
ŸyÕ - 21]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
285
t≤fiu Ju¡ Nfi∏w≤ wC≤∏w FÙ N≈fi° „≤Ù≤ ∫Cb°b_S° tu* <Ì©fiu ≈≤ ˚Ù ıæŸu ≈C‹≈ Ju¡ f°Ì k¡Ô J¡°
Ì∫ F°uw° Fæ bæŸu FÙ f°Ì tu* b°Ÿfi°t∫ J®¡t Ì∫ F°uw° Fæ $$36-48$$ ∫F tu≤Ù t°w° Fæ, ∫F
<≈w° Fæ, tæ* f°ÔJ¡ F…N° oÃ∫°<Ì NfiC˚¥w ∫° NfifiC˚¥w ı°u _t¨<wt∫ J®¡t Fæ, bF oŸJu¡ f°Ì
Ã≈∏fi F°uw° Fæ, ıæŸu <J¡ k¥¡Ô Ju¡ f°Ì k¡Ô J¡° Ì∫ F°uw° Fæ $ N°æ≤ ÎJ¡ FÙ ≈ÔJ¡ tu* tu≤° J¡v≈
fÙw y∫°, ÎuŸ° NfiC˚b J¡≤w° Fæ $ ≤°ı° F¿≤ÿª∏B J¡∑ ÎJ¡ ≤°w f°≤F bTÕ J¡∑ F…oÕ SÙ, ˜Ù<b∫°uyÙ
≈C”T°u* J¡°u ÎJ¡ <Ìfi bTÕ Ju¡ Ÿt°fi t°Ô¥t F°uw° Fæ $ ıæŸu _b›fi tu* tæ* t≤°, Ã≈∏fi F…N°, ∫F
ÌqŸ≤° tu≤° <≈w° Fæ, ÎuŸÙ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ Ô°uJ¡ tu* ˚Ù tæ* t≤°, ≈Cfi# Ã≈∏fi F…N°, ∫F
tu≤° <≈w° Fæ, <ıŸ ˚°uy J¡° ˚°uy fiFÙ* <J¡∫°, ŸJ¡°u tæ*fiu ˚°uy <Ô∫°, ÎuŸÙ fC<] N°æ≤ ˚C•w
˚°uy°u* tu* tæ*fiu ofiJ¡° ˚°uy fiFÙ* <J¡∫°, ÎuŸÙ ≈®wÙ<w tCÀ@ Ô°uy°u* tu* Ìu©Ù ı°wÙ Fæ $$49-52$$
N<bΩ° Ÿu Ju¡bÔ NŸwg-≈®wÙ<w FÙ fiFÙ* F°uwÙ, <J¡∏wC Ÿwg Ÿu <b≈≤Ùw ˚°fi F°ufi° ˚Ù
≈®<Ÿ] Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
fi„u tu* N°æ≤ _b›fi tu* ¿≤•w _S°fi ˚Ù Ÿt¨]-Ÿ° ∫°fiÙ Ô°uy°u* J¡∑ ˚Ùn Ÿu ™>Ÿ°™>Ÿ ˚≤°
F…N° ≈®wÙw F°uw° Fæ, <b≈<W ßb Ju¡ ŸÂ„ t°Ô¥t F°uwÙ Fæ N°æ≤ baªfi° ˚Ù Ô°˚ I°w F°uwÙ
Fæ $$53$$ ıæŸu <tªuÕ Ju¡ fÙı Ju¡ <J¡fiJu¡ tu* <bΩt°fi wÙ‚dw° ±>^™>Ô°u* tu* N≈fiu _bR¡≈ J¡°u
∆∫•w <J¡∫u <ffi° FÙ ˚Ùw≤ ¿_Sw Fæ, bæŸu FÙ <ıŸ Nı tu* _bR¡≈˚¥w ∫F Ÿ‡≈¥dÕ <bÿb
ŸJ¡∑ ŸW° Ÿu FÙ <bΩt°fi Fæ, Ÿ N°Ãt° tu* f∏@fi N°æ≤ t°us Â<‹¸> J¡F°≥ Ÿu F°uyÙ N°æ≤
Jæ¡Ÿu F°uyÙ ? ∫°fiÙ <J¡Ÿ <fi<tW Ÿu F°uyÙ N°æ≤ _bR¡≈w# Jæ¡Ÿu F°uyÙ ? bu ŸbÕS° NŸa˚°<bw
Fæ*, ∫F ˚°b Fæ $$54$$
fÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
o•J¡∑Ÿb°≥ ŸyÕ
<bª°≤≈¥bÕJ¡ Ìu©° ı°∫ w°u _S¥Ô Ÿ¥‚t Fæ, Ÿ¥‚t N<bΩ° Fæ N°æ≤ N<bΩ° ˚Ù <ª∏t°` FÙ Fæ,
∫°u* ÌubÙ π°≤° ÔÙÔ° J¡° ≈®<wf°u@fi $
ZÙÌubÙıÙ <b„uTR¡≈ Ÿu ≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈¥b°uÕ•w NSÕ J¡° FÙ <b_w°≤ J¡≤wÙ Fæ* $
ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # ıæŸu fiu` ©°uÔfiu Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ R¡≈°u* J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ
t¨Ã∫CR¡≈ t°uF Ju¡ Nfi∏w≤ ıÙb J¡°u „Ù|® Ÿ‡≈¥dÕ ıyw°u* J¡° ≈¥dÕR¡≈ Ÿu ˚°fi F°ufiu Ôyw° Fæ $
Ìu„-J¡°Ô-Ÿ‡f∏@t∫, N°J¡°„t∫ (y∏@bÕfiy≤ N°<Ì), @tÕt∫ (_byÕ N°<Ì), J¡tÕt∫
(|≤ N°<Ì) N°æ≤ ≈®Ô∫≈∫Õ∏w ¿_S≤ ≤Ffiub°Ôu ≈¨<SbÙ N°<Ì Nfi∏w ıywg ŸJu¡ Ÿ∏tC©
N°<b˚¥Õw F°uwu Fæ* $$1,2$$
t°<∫J¡ _t≤d°˚°Ÿ N°æ≤ NfiC˚b°˚°Ÿ tu* ≈®<Ÿ] _t≤d N°æ≤ NfiC˚b Ÿu <bÔsdw°
Ì„°Õwu Fæ* $
ı°u b_wC J¡˚Ù NfiC˚¥w fiFÙ* Fæ N°æ≤ ı°u Â<‹¸>y°uª≤ fiFÙ* F…oÕ Fæ, bF ˚Ù _b›fi tu* N≈fiu
t≤d J¡∑ fi°o˘ tCHŸu NfiC˚¥w Fæ N°æ≤ ‹¸> Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ wC≤∏w _t≤d tu* N°wÙ Fæ $
286
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
t°∫°J¡°„ tu* ≈®J¡°„t°fi N°b≤d≤<Fw ∫F ıywg-fi°tJ¡ J¡v≈fi°R¡≈ fiy≤Ù <fi#ŸÙt ˚®°¿∏w
FÙ Fæ $ b°Ÿfi° FÙ ∫F ıywg, ∫F Ÿ¨<‹¸>, oŸ ≈®J¡°≤ <bÔ°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ, ŸtÙ≈ tu*
¿_Sw N°æ≤ bwÕt°fi J¡°<ÔJ¡ tu* ∫F Ìq≤¿_Sw N°æ≤ ˚¥wJ¡°ÔÙfi Fæ, ∫°u* Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ju¡
<b≈®J¡TÕR¡≈ Ÿu N°æ≤ Ÿfi°wfi N°æ≤ <fi¿‹J®¡∫ tu* sd, fiJ¡∑ N°b¨<WR¡≈ |nÙ, tCFqwÕ, <Ìfi,
≈s, t°Ÿ N°æ≤ bTÕ N°<ÌR¡≈ Ÿu <b≈∫°ÕŸ (˚®t) FÙ •w b°Ÿfi°J¡° Ju¡bÔ ÎJ¡t°` _bR¡≈
Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ I°fi NfifiC˚¥w N°æ≤ NfiC˚¥wR¡≈ Ÿu Ì°u ≈®J¡°≤ J¡° Fæ, bF ≈¥bÕJ¡°≤d°u* Ÿu ≤<Fw
FÙ N°æ≤ <ªBq≈ FÙ ≈®b¨W F°uw° Fæ $$3-6$$
ı°u NfiC˚b tu* fiFÙ* N°∫° Fæ, Ÿtu* NfiC˚¥wÃb ˚®°¿∏w J¡F°≥ Ìu©Ù yo˘ Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
NfifiC˚¥w tu* (ı°u NfiC˚b tu* N°”» fiFÙ* F…N° Fæ, Ÿtu*) oŸJ¡° Ftfiu NfiC˚b <J¡∫°,
ÎuŸÙ ≈®wÙ<w N∏w#J¡≤d tu* F°uwÙ Fæ, ıæŸu <J¡ _b›fi N°æ≤ ˚®tÌ„° tu* N∏∫ Ju¡ <≈w° tu* ∫u tu≤u
<≈w° Fæ* ÎuŸÙ _t¨<w F°uwÙ Fæ $$7$$
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ ŸaŸ°≤ Nfi°<ÌJ¡°Ô Ÿu ªÔ° N° ≤F° Fæ, oŸ Nfi°<Ì ŸaŸ°≤ tau Ÿf JC¡~>
NfiC˚¥w FÙ Fæ, NwÎb ∫F, <ıŸtu* "Ÿ Îb°∫a ∫# ≈¥bÕtfiC˚¥w# ≈Ì°SÕ#' <ıŸ ≈Ì°SÕ J¡° ≈FÔu
NfiC˚b <J¡∫° S°, bFÙ ∫F ≈Ì°SÕ Fæ) oÃ∫°J¡°≤J¡ wW° J¡° Ô°u≈ Fæ, ÎuŸÙ _t¨<w FÙ Fæ, ˚®°¿∏w
fiFÙ* Fæ, w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
J¡˚Ù ≈®ı°≈<w J¡∑ ≈®St Ÿ¨<‹¸>∫°u* tu* _t¨<wÃb J¡° Ã∫°y J¡≤ Ju¡bÔ NfiC˚bR¡≈ Ÿu FÙ ≤Fw°
Fæ, ŸJu¡ ≈ÿª°wg J®¡t„# _t¨<wR¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ $$8$$
≈¥bÕ NfiC˚¥w J¡° FÙ ˚°fi F°uw° Fæ, ÎuŸ° J¡°uoÕ <fi∫t fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ $
Fu ŸC∏Ì≤Ù, wÙfi°u* ˚Cbfi N°<Ì ∫F Âÿ∫ ≈®≈aª <J¡∏FÙ* Ô°uy°u* J¡∑ _t¨<w tu* ≈FÔu NfiC˚b
tu* N°R¡» F°uJ¡≤ ¿_Sw Fæ N°æ≤ <J¡∏FÙ* J¡∑ _t¨<w tu* ≈¥bÕ tu* NfiC˚b tu* N°R¡» F…Î <ffi° FÙ
¿_Sw Fæ $$9$$ J¡°J¡w°ÔÙ∫ Ju¡ Ÿt°fi <J¡∏FÙ* <ªÌdCN°u* J¡°u ≈¥bÕ tu* NfifiC˚¥w f®ÊÃb, _t≤d
Ju¡ <ffi° FÙ, ≈®wÙw F°uw° Fæ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ ıæŸu J¡°æÎ J¡° ı°fi° N°æ≤ w°Ô-k¡Ô J¡° <y≤fi°,
ofi Ì°ufi°u* J¡° J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°b fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC J¡°J¡ytfi N°æ≤ k¡Ô≈wfi N°J¡¿_tJ¡ Fæ, bæŸu
FÙ JC¡~> ªæw∏∫ ≈≤t°dCN°u* J¡°u tæ* f®Ê° Fq≥, ∫F _t≤d ≈¥b°ÕfiC˚b Ju¡ <ffi° FÙ Nb˚°<Ÿw
F°uw° Fæ $ ŸJ¡°u ≈¥bÕı∏t Ju¡ ≈®ıu„Ãb (f®Ê°Ãb) J¡° _t≤d F°uw° Fæ, ∫F w°u J¡F fiFÙ*
ŸJ¡wu, •∫°u*<J¡ "ŸF<Ÿ]a ªwC‹¸>∫tg" (w[bI°fi, Ÿ¨<‹¸>J¡≤dŸ°tØ∫Õ N°<Ì f®Ê° Ju¡
_b°˚°<bJ¡ @tÕ Fæ*) oÃ∫°<Ì _t¨<w Ÿu f®Ê° tu* Nbÿ∫ I°fi°uÌ∫ F°ufiu ≈≤ ŸJ¡° ≈CfiıÕ∏t
fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$10$$
b°Ÿfi°N°u* J¡∑ ≤°<„ FÙ <ªW Fæ, ª¥≥<J¡ ŸaŸ°≤ b°Ÿfi°≤°<„R¡≈ <ªWt∫ Fæ, Nw# <ªWJu¡
<bfi°„ Ÿu N°Ã∫¿∏wJ¡ <fib°ÕŸfi°R¡≈ <b_t¨<w FÙ t°us Fæ, ∫F <Ÿ] F…N°, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ $
<bÿb J¡° N°Ã∫¿∏wJ¡ <b_t≤d t°us J¡FÔ°w° Fæ $ t°us tu* <J¡ŸÙ J¡°u ˚Ù <≈®∫ N°æ≤ N<≈®∫
JC¡~> fiFÙ* F°uwu, •∫°u*<J¡ "N„≤Ù≤a b°b Ÿ∏wa fi <≈®∫°<≈®∫u _≈¨„w#" (tC•w ≈C”T J¡°u <≈®∫ N°æ≤
N<≈®∫ _≈„Õ fiFÙ* J¡≤wu) ÎuŸÙ ZC<w Fæ $$11$$ NF∏w° N°æ≤ ıywg J¡∑ t¥Ô˚¥w N<bΩ° Ju¡ f°@
ŸyÕ - 21]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
287
Ju¡ <ffi° ∫F NfiCÃ≈°Ìt∫Ù (<fiÃ∫) <btC•ww° <Ìw FÙ fiFÙ* F°uwÙ $ J¡˚Ù Ã≈∏fi F…Î N°æ≤
≤≠ı¥ R¡≈ Ÿu ¿_Sw Ÿ≈Õ„ÆÌ N°æ≤ Ÿ≈ÕR¡≈ NSÕ Ju¡ ˚°b J¡°u ı°fiu <ffi° ≤≠ı¥ tu* Ÿ≈Õ J¡° ˚®t
„°∏w F°ufiu ≈≤ ˚Ù „°∏w fiFÙ* F°uw° $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ ≤≠ı¥ tu* ı°u Ÿ≈Õ ˚®t F°uw° Fæ, ŸJ¡∑
N°Ã∫¿∏wJ¡ <fib¨<W w˚Ù F°u ŸJ¡wÙ Fæ, ıf <J¡ Ÿ≈Õ „ÆÌ N°æ≤ Ÿ≈ÕR¡≈ NSÕ J¡° F°ufiu ≈≤ ˚Ù
<k¡≤ bF <Ìw F°u ı°w° Fæ, N°Ã∫¿∏wJ¡ <fib¨<W FÙ ŸJ¡° ÎJ¡t°` ≈°∫ Fæ $$12,13$$
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ ∫°uy Ÿu tfi J¡∑ b¨<WJ¡° „tfi F°ufiu Ÿu FÙ bF „°∏w F°u ı°∫uy°, I°fi J¡∑
ŸJu¡ <ÔÎ •∫° N°bÿ∫J¡w° Fæ, oŸ ≈≤ J¡FwÙ Fæ $
ı°u <bsu≈R¡≈ Na„J¡∑ „°¿∏w Ÿu N°@° „°∏w F…N° ∫°fiÙ ≈¥dÕw∫° <fib¨W fiFÙ* FCN°, bF „°∏w
fiFÙ* F°uw°, •∫°u*<J¡ Ÿt°<@ Ÿu ∆∫CS°fi F°ufiu ≈≤ bF <k¡≤ t¥» ≈C”T J¡°u <bsu≈°SÕR¡≈ Ÿu ≈®wÙw
F°uw° Fæ, •∫°u*<J¡ t¥»≈C”TJ¡°u ÎJ¡ <≈„°ª J¡∑ <fib¨<W F°ufiu ≈≤ ÌqŸ≤° <≈„°ª <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $$14$$
I°fi Ÿu FÙ oŸ ŸaŸ°≤ Ÿ°y≤ Ÿu <fi_w°≤ F°u ŸJ¡w° Fæ, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ* $
∫F <b„°Ô ŸaŸ°≤ ≈≤ f®Ê FÙ Fæ, ∫F <fiÿª∫ Fæ $ N<bΩ° Ju¡ f°@ Ÿu ∫<Ì ∫F ≈®J¡°<„w
F°uw° Fæ, w°u ≈®J¡°<„w FÙ ≤Fw° Fæ ∫°fiÙ <k¡≤ ŸJu¡ N°b≤d N°<Ì J¡∑ „aJ¡° fiFÙ* ≤FwÙ Fæ $$15$$
ı°u ≈FÔu ∫F J¡F° S° <J¡ ∫F ŸyÕ f®°Êd-f®°ÊdÙ Ju¡ ŸyÕ tu* NU∫_w b°Ÿfi°N°u* Ÿu
Ã≈∏fi Fæ, Ÿtu* ÔÙÔ° NfiC≈≈<W J¡∑ N°„aJ¡° J¡≤wÙ Fæ $
ÔÙÔ° fiu J¡F° # ÌubÙ, f®°Êd N°æ≤ f®°ÊdÙ R¡≈ ŸyÕ tu* oŸ ŸyÕ J¡° J¡°≤d˚¥w Ÿa_J¡°≤,
≈¥bÕ tu* NfiCÃ≈∏fi _t≤d∫°uÀ∫ Ju¡ ≈¥b°ÕfiC˚b Ju¡ <ffi°, Jæ¡Ÿu Ã≈∏fi F…N° ? oŸ Ÿt∫ (≤°ıŸyÕ
tu*) ı°u b_wCÎ≥ Fæ*, bu ≈FÔu (f®°Êd-f®°ÊdÙR¡≈ ŸyÕ tu*) fiFÙ* SÙ*, Nw# Ÿ Ÿt∫ fiJ¡°
NfiC˚b F…N° ∫F fiFÙ* J¡F° ı° ŸJ¡w° $ ≈¥bÕ NfiC˚b fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿa_J¡°≤ R¡≈ b°Ÿfi° Ÿ
Ÿt∫ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ∫F ˚°b Fæ $$16$$ ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # ˚Bu, Ju¡bÔ Ÿa_J¡°≤ FÙ b°Ÿfi°
fiFÙ* Fæ, N°yu tæ* Ÿa_J¡°≤ Ÿu N<w¿≤•w (Nfi°<Ì N<bΩ°„<•wR¡≈) b°Ÿfi° ˚Ù wCtŸu J¡Fq≥yÙ $
∫<Ì Ÿa_J¡°≤ J¡°u ˚Ù wCt Ÿ¨<‹¸> tu* N°bÿ∫J¡ t°fiwÙ F°u, w°u ŸbÕI f®Ê° J¡°u ˚°bÙ b_wCN°u* J¡°
˚Ù NfiC˚b F°u ŸJ¡w° Fæ, Nw# ∏FÙ* J¡° Ÿa_J¡°≤ •w ŸyÕ J¡° J¡°≤d Fæ, ÎuŸ° t°fi Ô°u $
N≈fiÙ ÌuF J¡∑ Ÿ¨<‹¸> N°<Ì tu* w°u fiJ¡° ˚Ù Ÿa_J¡°≤ J¡°≤d fiFÙ* F°u ŸJ¡w° Fæ $ ∫<Ì J¡F°u <J¡
fiŸu ≈¥bÕ ı°u f®Ê° ≤Fu, fiJ¡° Ÿa_J¡°≤ fiJ¡∑ ÌuF J¡∑ Ÿ¨<‹¸> tu* J¡°≤d Fæ, bF ˚Ù ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ,
•∫°u*<J¡ bu w°u ≈¥bÕJ¡v≈ J¡∑ Ÿt°<›w tu* FÙ tC•w F°u ªCJu¡ $$17$$
<ıfiJ¡° oŸ Ÿt∫ _t≤d F°u ≤F° Fæ, fi b_wCN°u* Ju¡ f®°ÊdŸ¨<‹¸> tu* fi ≤Ffiu Ÿu ˚Ù fiJu¡
_t≤d J¡° (Ÿa_J¡°≤ J¡°) Ÿ‡˚b fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ $
≈FÔu _t≤d∫°uÀ∫ ≈Ì°SÕ Su FÙ fiFÙ* $ ≈¥bÕJ¡v≈ Ju¡ f®Ê° Ju¡ „≤Ù≤ N°<Ì J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu ∫C•w
t°∫°u≈<Fw ªæw∏∫ J¡∑ FÙ w°Â„ N°J¡°≤ Ÿu ¿_S<w F°ufiu Ÿu bFÙ oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ N≈¥bÕ f®Ê° N°<Ì
Ju¡ R¡≈ Ÿu <bbwÕ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ $$18$$
≈¥bÕ J¡v≈ Ju¡ f®Ê° J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu ∫C•w N<bΩ° J¡° N<bΩ° Ju¡ N<@‹™>°fi˚¥w w[b Ju¡ I°fi
Ÿu f°@ F°ufiu ≈≤ ı°u F°uw° Fæ, Ÿu J¡FwÙ Fæ* $
288
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
≈¥bÕJ¡v≈ Ju¡ ≈®ı°≈<w Ÿu Nf tæ* ≈®ı°≈<w F…N°, oŸ ≈®J¡°≤ J¡°J¡w°ÔÙ∫ Ju¡ Ÿt°fi
(NJ¡_t°wg) J¡°uoÕ ≈®<w˚°t∫ (J¡°v≈<fiJ¡ ∫°fiÙ tfi°ut∫) ≈®°dÙ (f®Ê°) Ã≈∏fi F°uw° Fæ $$19$$
ª¥≥<J¡ f®Ê° _b∫a J¡v≈fi°t∫ Fæ, NwÎb ŸJ¡° N°æ≤ ŸJ¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡° f°@ F°ufi° ∫C<•w
∫C•w Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡FwÙ Fæ $
ıywg Ju¡ oŸ ≈®J¡°≤ <Ìw F°ufiu ≈≤ ˚Ù J¡˚Ù JC¡~> ˚Ù <Ìw fiFÙ* F…N°, Ju¡bÔ <ªÌ°J¡°„
FÙ ¿_Sw Fæ $$20$$ ≈¥bÕ NfiC˚b Ÿu Ã≈∏fi Ÿa_J¡°≤ Ÿu ı<fiw NSb° Nfi°<Ì N<bΩ°„<•wR¡≈
N∏∫ b°Ÿfi° Ÿu Ã≈∏fi <F≤^∫y˚Õ J¡∑ NSb° N∏∫ <J¡ŸÙJ¡∑ _t¨<wR¡≈ oŸ Ÿ¨<‹¸> J¡° J¡°≤d
≈≤t≈Ì (t°∫°„fÔ f®Ê) Fæ $ „C] f®Ê tu* w°u J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°b N°<Ì ˚uÌ J¡∑ y∏@ ˚Ù fiFÙ* Fæ,
ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ* $ <ªÌ°J¡°„ tu* ∫F J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°b ÎJ¡ FÙ Fæ ∫°fiÙ N<˚∏fi FÙ Fæ $ ˚°b ∫F <J¡
„C] <ªÌg tu* J¡°∫ÕJ¡°≤d˚°b J¡∑ y∏@ ˚Ù fiFÙ* Fæ $$21$$
J¡°∫Õ-J¡°≤d<bJ¡v≈ N<bª°≤R¡≈ t°∫° π°≤° <J¡∫° y∫° Fæ, <bª°≤ J¡≤fiu ≈≤ ŸJ¡° f°@
F°u ı°w° Fæ, ∫F Ì„°Õfiu Ju¡ <ÔÎ <bª°≤ J¡≤wÙ Fæ* $
J¡°∫Õ (≈¸> N°<Ì) N°æ≤ J¡°≤d (w∏wC N°<Ì) w°fi°, f°fi° N°<Ì ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d°u* Ÿu
F°u*yu, •∫°u*<J¡ fiJ¡∑ Ã≈<W tu* ∫<Ì bu ≈J¡°≤d fi F°u*yu, w°u ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d FÙ •∫°u*
J¡FÔ°∫u*yu ? ≈J¡°≤J¡ R¡≈ J¡°∫Õ ˚Ù bæŸu FÙ ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d°u* Ÿu F°uy°, oŸ ≈®J¡°≤ Nfib_S°
F°u ı°∫uyÙ $ •w Nfib_S° Ì°uTb„ ≈J¡°≤ fi F°ufiu Ÿu J¡°∫Õ-J¡°≤d ˚°bJ¡° f°@ F°ufiu ≈≤
J¡°∫ÕJ¡°≤d-J¡v≈fi° Ju¡ N<@‹™>°fi˚¥w w∏wC N°<Ì J¡° N˚uÌ „°∏w fiFÙ* F°uw°, •∫°u*<J¡ ˚uÌ
J¡° J¡°≤d J¡°uoÕ fiFÙ* Fæ $$22$$
∫C<•w Ÿu ÎuŸ° ˚Ôu FÙ F°u, ≈≤ ∫F f°w NfiC˚b tu* Jæ¡Ÿu N°R¡» F°u ŸJ¡wÙ Fæ, ŸJu¡ <ÔÎ
ZÙÌubÙıÙ ≈®Ã∫ygÂ<‹¸> J¡° ∆∫CÃ≈°Ìfi J¡≤wÙ Fæ* $
"_t∫Õwu&fiufi o<w _t≤dtg' oŸ ∆∫CÃ≈<W Ÿu _t≤d <ªÃŸab<Ôw ∆∫<‹¸> N°æ≤ Ÿt<‹¸>
N∏w#J¡≤d Fæ, ŸÙJ¡°u N°≈ buÌfi ı°<fi∫u N°æ≤ bF t°∫°„fÔ oÕÿb≤ J¡° J¡°∫Õ Fæ $ bF°≥ ≈≤
t°∫°u≈°<@ N°æ≤ N∏w#J¡≤d°u≈°<@J¡° ˚uÌ ≈®wÙw F°ufiu ≈≤ ŸŸu ≈<Fw N<@‹™>°fiR¡≈ Ÿ∏t°`
tu* ˚Ù ˚uÌJ¡v≈fi° F°ufiu Ÿu J¡°∫Õ Ju¡ N¿_wÃb J¡° ı∏t J¡°≤dŸW° Ju¡ N@Ùfi Fæ, oŸ ˚®t Ÿu ≈¥bÕ
Nb_S°b°Ôu ŸBq≈ J¡°≤d J¡°u ∫F W≤°b_S°b°Ô° J¡°∫Õ Fæ, ÎuŸ° ı°u wCt ı°fiwÙ F°u, b柰
ı°fifi° ™>ÙJ¡ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC t°∫° N°æ≤ ŸJu¡ J¡°∫Õ J¡∑ ≈us° J¡≤ fi Ì°ufi°u* tu* NfiCyw Ÿ∏t°`
tF°<ªÌgR¡≈ J¡° FÙ _t≤d (buÌfi) ı°fi°u $ Ÿ ≈¥b°uÕ•w Ôsdb°Ôu ≈®Ã∫ygÌ„Õfi Ÿu J¡°∫ÕJ¡°≤dw°
w°u f°<@w F°u yoÕ, fª y∫° Ju¡bÔ J¡°∫Õ N°æ≤ J¡°≤d „ÆÌ $ bF ˚Ù oŸ Â<‹¸> Ÿu Ìu©fiu ≈≤ b°_wb
fiFÙ* Fæ $ oŸ ≈®Ã∫ygÂ<‹¸> J¡° _b≤°≠∫<Ÿ<] tu* ©¥f _≈‹¸>R¡≈ Ÿu ≈≈°Ìfi <J¡∫° y∫° Fæ $
<≈^±>°b_S°|¸>Ãbu tfi<Ÿ J¡Ô∫w°u FuwCJ¡°∫ÕÃb@Ù# _∫°wg
t¨∏t°`a ∫πÌuJa¡ _kC¡¸>t<˚t¨„w°u fiæb FuwCfiÕ J¡°∫Õtg $
wπ∏t°<∫≈®≈aª°æ H<¸><w J¡Ô∫w°u f®Ê <bÿb_∫ FuwC#
Ÿ∏t°`a ÃbuJ¡R¡≈a ≈¸C> ≈¿≤t¨„w°u fiæb t°∫Ù fi <bÿbtg $$
ŸyÕ - 21]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
289
(ıæŸu tfi tu* <t\>Ù J¡° <≈*±> N°æ≤ |¸>Ãb J¡° y®Fd (º∫°fi) J¡≤ ≤Fu ≈C”T J¡∑ FuwCÃb N°æ≤
J¡°∫ÕÃb fC<] F°uwÙ Fæ, Ju¡bÔ <t\>Ù J¡° <≈*±> J¡° FÙ º∫°fi J¡≤ ≤Fu ≈C”T J¡∑ Â<‹¸> tu* fi J¡°∫Õ Fæ
N°æ≤ fi J¡°≤d Fæ, bæŸu FÙ t°∫°b°fig N°æ≤ ≈®≈aª J¡° º∫°fi J¡≤ ≤Fu ≈C”T J¡∑ Â<‹¸> tu* f®Ê <bÿb
J¡° FuwC Fæ, ∫F ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, ÎJ¡R¡≈ Ÿ∏t°` J¡° º∫°fi J¡≤ ≤Fu ≈C”T J¡∑ Â<‹¸> tu* fi t°∫°b°fig
Fæ N°æ≤ fi <bÿb FÙ Fæ $
b°<wÕJ¡ tu* ˚Ù J¡F° Fæ #
w_t°ÃŸa˚°bfi°t°`# ŸaŸ°≤# ≈®Ã∫y°Ãt<fi $
•wu&SuÕ Ÿa„∫ÿªuwg _∫°wg ≈®Ã∫yg‹¸>∫° <fi≤Ù‚∫w°tg $$
oŸ<ÔÎ ŸaŸ°≤ ≈®Ã∫y°Ãt° tu* Ÿa˚°bfi°t°` Fæ $ •w NSÕ Ju¡ <bT∫ tu* ∫<Ì Ÿ∏ÌuF F°u w°u
≈®Ã∫Jg¡-Â<‹¸> Ÿu Ìu<©∫u $$23$$
oŸ ≈®J¡°≤ ≈®≈aª°˚°b NsC^d ¿_Sw Fæ, ∫°u* ≈ŸaF°≤ J¡≤wÙ Fæ $
oŸ w≤F JC¡~> ˚Ù Ã≈∏fi fiFÙ* F…N° Fæ, ı°u JC¡~> ıywg N°<Ì Âÿ∫R¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ,
∫F ˚Ù <ªwg FÙ Fæ $ Ju¡bÔ <ªÌ°J¡°„ _b°Ãt˚¥w <ªÌ°J¡°„ tu* ¿_Sw Fæ, •∫°u*<J¡ "_bu t<F¿‡fi
¿_Sw#' (N≈fiu _bR¡≈ tu* ¿_Sw Fæ) ÎuŸÙ (") ZC<w Fæ $$24$$
≈®Ã∫yg-Â<‹¸> Ÿu ≈®fC] F…oÕ ÔÙÔ° fiu J¡F° $
ÔÙÔ° fiu J¡F° # Fu ÌubÙ, ıæŸu ≈®°w#J¡°Ô J¡∑ ≈®˚° Ô°uy°u* J¡°u ıywg J¡∑ _kC¡¸>R¡≈ „°u˚°
<Ì©Ô°wÙ Fæ, bæŸu FÙ N°≈fiu tCHu fnÙ Zu‹™> Â<‹¸> <Ì©Ô°oÕ Fæ $ oŸ Ÿt∫ ıf wJ¡ tæ* NU∫°Ÿ
fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d oŸ Â<‹¸> tu* ∆∫CÃ≈<W ≈®°›w fi J¡≤ Ô¥≥, wfwJ¡ N°≈ tu≤Ù oŸ ÃJ¡^™>° J¡°u
fi‹¸> J¡∑<ı∫u $$25,26$$ Fu ÌubÙ, <ıŸ |≤ tu* bF f®°Êd f®°ÊdÙ Ju¡ Ÿ°S ≤Fw° S°, Ÿ
Ÿ¨<‹¸> tu* ≈bÕwÙ∫ y®°t tu* tCHu Ôu ª<Ô∫u, Ÿu tæ* Ìu©wÙ Fq≥ $$27$$ ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # ŸC∏Ì≤Ù,
≈≤t ≈<b` ı°u ªuÃ∫„¥∏∫ <ª∏t∫ Â<‹¸> (J¡°≤d f®ÊR¡≈w°) Fæ, ŸJ¡° NbÔ‡ffi J¡≤ oŸ
N°J¡°≤J¡° Ã∫°y J¡≤ <fitÕÔ F°uN°u $ ˚°b ∫F <J¡ ŸJu¡ NbÔ°uJ¡fi Ju¡ <ÔÎ Ÿt°<@ π°≤° ≈FÔu
J¡∑ fi°o˘ oŸ „≤Ù≤ J¡° ˚¥Ô ı°fi° ≈≤t N°bÿ∫J¡ Fæ $ wÌfi∏w≤ wCt t°∫°J¡°„R¡≈ <ªÌ°J¡°„
tu* ¿_Sw Ÿ Ÿ¨<‹¸> J¡°u Nbÿ∫ ≈®°›w F°uN°uyÙ ı°u <J¡ ˚¥<t tu* ¿_Sw tfiC‹∫°u* Ju¡ ŸaJ¡v≈ (tfi°u≤S)
J¡∑ fi°o˘ N°æ≤ N°J¡°„ Ju¡ N∏w#≈C≤ J¡∑ fi°o˘ Fæ $$28,29$$
wC‡F°≤u ≈¥b°uÕ•w ≈®J¡°≤ Ÿu <fitÕÔ F°ufiu ≈≤ Ft Ì°ufi°u* Ÿ°S-Ÿ°S <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈®<wf∏@
" "Ju¡ªfi" Ju¡ _S°fi tu* "J¡°ªfi" ≈°™> fF…@° ≈ÔÆ@ F°uw° Fæ $ •w ≈°™> tu* ÎuŸ° NSÕ J¡≤fi°
ª°<FÎ $ <bÿb J¡° N°Ã∫¿∏wJ¡ <b_t≤d t°us J¡F° ı°w° Fæ, •w Nb_S° tu* ¿≈®∫ N°æ≤ N<≈®∫ fiFÙ*
F°uwu, •∫°u*<J¡ "N„≤Ù≤a f°f°" ÎuŸÙ ZC<w Fæ $ •∫°u* fiFÙ* F°uwu ÎuŸÙ N°J¡°as° F°ufiu ≈≤ J¡FwÙ Fæ*"J¡°ªfi" $ t°us°b_S° tu* ı°u <ª¿w Nb<„‹¸> ≤FwÙ Fæ, bF <J¡ŸJ¡∑ Fæ, <bT∫ J¡∑ Fæ ∫° ˚°u•w° J¡∑
Fæ ? <ıŸJu¡ J¡°≤d <≈®∫ N°æ≤ N<≈®∫ F°u*yu ? ˚ybwÙ ZC<w fiu ˚Ù J¡F° Fæ- "∫` Ãb_∫ ŸbÕt°Ãtæb°˚¥wg
wÃJu¡fi Ja¡ ≈ÿ∫uwg" (<ıŸ t°us Ì„° tu* oŸJ¡° Ÿf JC¡~> N°Ãt° FÙ F°u y∫°, bF°≥ <J¡ŸJ¡°u <J¡ŸŸu
Ìu©uy°) oÃ∫°<Ì $
290
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Ÿu „¥∏∫ Ÿ Ÿ¨<‹¸> J¡°u Ìu©u*yu $ Ÿ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ Ì„ÕfiR¡≈ tFÔ Ju¡ π°≤ tu* ∫F „≤Ù≤ J¡° fn° ˚°≤Ù
≈®<wf∏@ Fæ, oŸ „≤Ù≤ Ju¡ ≤Fwu ŸJ¡° Ì„Õfi J¡Ì°<≈ fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, ∫F ˚°b Fæ $
ÔÙÔ° fiu J¡F° # Fu ÌubÙ, oŸ „≤Ù≤ Ÿu ÌqŸ≤Ù Ÿ¨<‹¸> •∫°u* ≈®°›w fiFÙ* F°uwÙ ? oŸtu* •∫°
∫C<•w Fæ ? oŸ f°w J¡°u J¨¡≈°J¡≤ N°≈ tCHŸu J¡<F∫u $$30,31$$ ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # bßu,
∫u ıywg t°∫°t∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Nt¥wÕ Fæ*, Ôu<J¡fi <tØ∫°I°fi Ÿu N°≈ Ô°uy o∏Fu* t¥<wÕt°fig
t°fi fæ™>u Fæ* ıæŸu <J¡ ŸCbdÕ J¡°u Ô°uy N≥y¥™>Ù ŸtH Ôuwu Fæ* ıæŸu N≥y¥™>Ù J¡° N°J¡°≤ @°≤d <J¡∫u
F…Î ŸCbdÕ tu* N≥y¥™>Ù≈fi° fiFÙ* Fæ bæŸu FÙ ıywg J¡° R¡≈ @°≤d <J¡∫u F…Î f®Ê tu* ˚Ù ıywg fiFÙ*
Fæ $ ∫F ıywg N°J¡°„ („¥∏∫) FÙ Fæ, ∫F°≥ ≈≤ ı°u JC¡~> <Ì©Ô°oÕ Ìuw° Fæ, bF f®Ê FÙ Fæ,
ıæŸu @¥<Ô Ju¡ <b≤°u@Ù ŸtCB tu* ≈®<w<f‡fR¡≈ @¥<Ô <Ì©Ô°oÕ ÌuwÙ Fæ bæŸu FÙ f®Ê tu* ˚®tb„
t°∫° <Ì©°oÕ ÌuwÙ Fæ $$32-34$$
•w NSÕ tu* ≈®t°d°u* J¡∑ NŸa˚°bfi° J¡° t¥Ô°uh~>uÌ J¡≤fiu Ju¡ <ÔΠ»w≤ ≈®t°d°u* J¡°u
<Ì©Ô°wu Fæ* $
∫F Ÿ‡≈¥dÕ ≈®≈aª H¥™>° Fæ N°æ≤ f®Ê ŸÃ∫ Fæ, N<πwÙ∫ N°ÃtR¡≈ $ oŸ <bT∫ tu*
≈<fiTwg b°•∫, yC”ıfi N°æ≤ N≈fi° NfiC˚b ≈®t°d Fæ $$35$$ f®Ê FÙ f®Ê J¡°u Ìu©w° Fæ
f®Ê Ÿu <˚∏fi J¡Ì°<≈ f®Ê J¡°u fiFÙ* Ìu© ŸJ¡w°, f®Ê J¡∑ FÙ oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ∫F N°b¨wŸW° Ÿ¨<‹¸> Ju¡ fi°t Ÿu Ô°uJ¡ tu* ≈®<Ÿ] F…oÕ Fæ $$36$$ f®Ê N°æ≤ ıyw°u* J¡∑ J¡°≤dw° N°æ≤
J¡°∫Õw° fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ Fæ, •∫°u*<J¡ Ÿ‡≈¥dÕ ŸFJ¡°≤Ù J¡°≤d°u* J¡° N˚°b Fæ $$37$$ NU∫°Ÿ
fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ıfwJ¡ wC‡F°≤Ù ˚uÌfC<] „°∏w fiFÙ* F°uwÙ, wfwJ¡ wCt <fiÿª∫ Nf®ÊR¡≈
(f®Ê<˚∏fi ÌuF N°<Ì tu* N°ÃtfC<] J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d ÌuF N°<ÌR¡≈) F°u, NwÎb wCt f®Ê J¡°u
fiFÙ* Ìu© ŸJ¡wÙ $ f®ÊI°fi J¡° f°≤-f°≤ NU∫°Ÿ J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d •w NSÕ tu* (Nπæw
f®Ê tu*) ı°u NÃ∫∏w ∆∫CÃ≈∏fi F°u y∫u Fæ*, ÎuŸu Ft Ô°uy Ÿ ≈≤t ≈Ì J¡° Ÿ°s°ÃJ¡°≤ J¡≤wu
Fæ* $$38,39$$ tfi°u≤S Ÿu y»u y∫u fiy≤ Ju¡ Ÿt°fi tu≤° „≤Ù≤ N°J¡°„t∫ („C]<ªW°J¡°„t∫)
Fæ, oŸ ÌuF Ÿu tæ* f®ÊR¡≈Ù Ÿ ≈≤t ≈Ì J¡°u N≈fiu N∏w#J¡≤d tu* FÙ Ìu©wÙ Fq≥ $$40$$ ˚Bu,
ıæŸu tæ* Ìu©wÙ Fq≥, bæŸu FÙ ∫u f®Ê° N°<Ì ˚Ù <b„C] <ªWR¡≈Ù ÌuF Ÿu f®ÊÌ„Õfi Ju¡ ∫°uÀ∫
Fæ*, bu f®ÊR¡≈ ıywg N°æ≤ ıywg Ju¡ ∆∫bF°≤°u* J¡∑ f®Ê Ju¡ ÎJ¡ Ìu„ tu* ¿_S<w Ìu©wu Fæ* $
"≈°Ì°u&_∫ <bÿb° ˚¥w°<fi' (ŸJ¡° ÎJ¡ <F_Ÿ° Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥w Fæ* N°æ≤ Nt¨w wÙfi ˚°y
Ω°uwfi°ÃtJ¡ _bR¡≈ tu* Fæ*) ÎuŸÙ ZC<w Fæ $$41$$
∫F ÌuF Ju¡bÔ N∏∫ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ Ì≤b°ıu ≈≤ ı°fiu tu* FÙ ≈®<wf∏@J¡ fiFÙ* Fæ $ <J¡∏wC w[bI°fi
J¡° ˚Ù ≈®<wf∏@J¡ Fæ, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ* $
fu¸>Ù, NU∫°Ÿ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d f®ÊR¡≈w° J¡°u ≈®°›w fi F…N° wC‡F°≤° N°J¡°≤ J¡Ôfi_bR¡≈
(J¡Ôfi ∫°fiÙ N∏w#J¡≤d tu* ı°u <ªÌ°˚°Ÿ wÃ_bR¡≈) ¿_Sw Fæ, NwÎb wCt ≈®J¡≤d≈®°›w
f®Ê J¡°u N°æ≤ •w ≈bÕwÙ∫ y®°t J¡°u fiFÙ* Ìu©wÙ F°u $$42$$
oŸ ÌuF Ÿu ŸJ¡∑ ı°u ≈®°<›w fiFÙ* F°uwÙ, Ÿtu* FuwC Fæ, ŸJ¡° ŸaJ¡v≈ı∏∫ F°ufi° oŸ f°w
ŸyÕ - 21]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
291
J¡°u Jæ¡tC<wJ¡ ∏∫°∫ Ÿu » J¡≤wÙ Fæ* $
ıf N≈fiu ŸaJ¡v≈ Ÿu (tfi°u≤S Ÿu) <fi<tÕw fiy≤ N≈fiu „≤Ù≤ Ÿu ≈®°›w fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, wf
ÌqŸ≤u Ju¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu <b≤<ªw fiy≤ J¡°u N∏∫ ÌuF Jæ¡Ÿu ≈®°›w J¡≤uyÙ ? ∫°fiÙ ∫F Ÿa˚b fiFÙ* Fæ $$43$$
Fu J¡°∫ÕI°u* tu* Zu‹™> ŸC∏Ì≤Ù, oŸ<ÔÎ oŸ ÌuF J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ wCt <ªÌg∆∫°utR¡<≈dÙ F°u ı°N°u $
<ªÌg∆∫°utR¡<≈dÙ F°uJ¡≤ wCt wC≤∏w ŸJ¡°u Ìu©°uyÙ, NwÎb wCt „Ù|® bFÙ J¡°∫Õ J¡≤°u $$44$$
ÌuF Ÿu Ÿ°º∫ NSb° ÌuF Ÿu NŸ°º∫ ı°u ŸaJ¡v≈ fiy≤ J¡° ∆∫bF°≤ ŸJu¡ ≈˚°uy Ju¡ ≈®<w
ŸaJ¡v≈fiy≤ ŸÃ∫ Fæ, ∫°fiÙ ∆∫bF°≤st Fæ $ ≈≤ ÌuF Ÿu Ÿ°º∫ NSb° ÌuF Ÿu NŸ°º∫ N∏∫ <J¡ŸÙ
∆∫bF°≤ Ju¡ <ÔÎ ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ $$45$$
f®Ê° Ju¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu Ã≈∏fi oŸ ıywg J¡° Ft°≤u ŸaJ¡v≈ Ÿu ı<fiw (Ÿ°aJ¡¿v≈J¡) fiy≤ Ÿu
J¡°uoÕ N∏w≤ fiFÙ* Fæ •∫°u*<J¡ ŸaJ¡v≈ı∏∫Ãb Ì°ufi°u* tu* Ÿt°fi FÙ Fæ <k¡≤ fitu* ≈≤_≈≤ <bÔsdw°
Jæ¡Ÿu F°u yoÕ ? ÎuŸ° ≈®ÿfi ≈¿_Sw F°ufiu ≈≤ Nfi°<Ì <fi∫<wR¡≈ oÕÿb≤ J¡∑ oh~>°_bR¡≈
t°∫°„<•w Ÿu fitu* <bÔsdw° F…oÕ Fæ - ÎuŸ° ZÙÌubÙıÙ J¡FwÙ Fæ* $
≈®St Ÿ¨<‹¸> tu* ∫F ıywg˚®°¿∏w ıæŸÙ »w° J¡°u ≈®°›w F…oÕ SÙ, w˚Ù Ÿu ÔuJ¡≤ ∫F
oÕÿb≤uh~>°R¡≈ t°∫°„<•w bæŸu F٠»w° J¡°u ≈®°›w F…oÕ Fæ, ˚°b ∫F <J¡ Ft°≤u π°≤° ŸaJ¡¿v≈w
fiy≤ N°æ≤ f®Ê° π°≤° ŸaJ¡¿v≈w ıywg J¡∑ <bÔsdw° tu* Nfi°<Ì oÕÿb≤uh~>°R¡≈ t°∫°„<•w
FÙ FuwC Fæ $$46$$ ÔÙÔ° fiu J¡F° # Fu Ìu<b N°≈fiu J¡F° Fæ <J¡ f®°Êd N°æ≤ f®°ÊdÙ Ju¡ ıywg
tu* wCt N°æ≤ Ft Ÿ°S FÙ ı°wu Fæ*, ≈≤ t°w°, tæ* ≈¥~>wÙ Fq≥ <J¡ Ft Ô°uy Ÿ°S-Ÿ°S Jæ¡Ÿu
ı°∫u*yu $ oŸ „≤Ù≤ J¡°u ∫F°≥ ≈≤ ≤©J¡≤ „C] Ÿ[b J¡° NfiCŸ≤d J¡≤fiub°Ôu <ªW Ÿu tæ* Ÿ
N°J¡°„t∫ Ÿ¨<‹¸> tu* ı°«≥¡yÙ, ≈≤ N°≈ N≈fiÙ oŸ ÌuF Ÿu bF°≥ Jæ¡Ÿu ı°N°uyÙ ? $$47,48$$
ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # ˚Bu, ıæŸu wC‡F°≤° ŸaJ¡v≈t∫ N°J¡°„b¨s Ÿ°aJ¡¿v≈J¡ ŸW° Ÿu Ÿwg
F°uw° F…N° ˚Ù b°_w<bJ¡ ŸW° Ÿu „¥∏∫°ÃtJ¡ FÙ Fæ, fi bF N°b≤d J¡≤fiub°ÔÙ ˚Ùw N°<Ì
J¡∑ fi°o˘ t¥<wÕt°fig Fæ, fi bF N°b≤d Ÿu ≤°uJ¡° ı° ŸJ¡w° Fæ N°æ≤ fi N°b≤d˚¥w ÌÙb°≤ J¡°
˚uÌJ¡ Fæ, •∫°u*<J¡ „¥∏∫_bR¡≈ ı°u ™>F≤° $ „C] Ÿ[byCd J¡° J¡°∫Õ Ft°≤° „≤Ù≤ N°<Ì <ªBq≈
J¡° FÙ b柰 („≤Ù≤°J¡°≤) ≈®<w˚°fi Fæ, oŸ J¡°≤d ≈≤f®Ê Ÿu w<fiJ¡ FÙ Ÿtu* ˚uÌ Fæ $ ıæŸu
ıÔu F…Î b˜ tu* b˜°J¡°≤ b_wCw# ŸJ¡∑ ˚_t FÙ Fæ bæŸu FÙ N_tœuF°J¡°≤ b_wCw# f®Ê
FÙ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$49,50$$ tu≤° ∫F „≤Ù≤ oŸ ≈®J¡°≤ J¡° Fæ, NwÎb wC‡F°≤Ù fi°o˘ oŸJ¡°
≈¿≤Ã∫°y J¡≤Ju¡ tæ* fiFÙ* ı°wÙ Fq≥ $ ıæŸu b°∫C y∏@ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ oŸÙ ÌuF Ÿu tæ*
f®°Êd-f®°ÊdÙ Ju¡ Ÿ ≈®Ìu„ J¡°u ≈®°›w F°u«≥¡yÙ $$51$$
∫<Ì ÎuŸÙ f°w Fæ w°u tu≤u ≈<w J¡∑ ŸaJ¡v≈ı<fiw Ÿ¨<‹¸> Ÿu oŸJ¡° (tu≤Ù ÌuFJ¡°) Ÿa∫°uy Jæ¡Ÿu
F…N°, oŸ ≈≤ ÌubÙıÙ J¡FwÙ Fæ* $
ıæŸu ıÔ ıÔ tu* <tÔ ı°w° Fæ, N<Àfi N<Àfi Ÿu <tÔ ı°wÙ Fæ, b°∫C b°∫C Ÿu <tÔ ı°wÙ Fæ,
bæŸu FÙ ∫F wC‡F°≤Ù ÌuF tfi°ut∫ ÌuF°u* Ÿu N°æ≤ N∏∫ b_wCN°u* Ÿu <tÔ ı°wÙ Fæ $$52$$
wf w°u tu≤° „≤Ù≤ ˚Ù b_wCw# tfi°ut°` F°ufiu Ÿu N°≈Ju¡ „≤Ù≤ J¡° Ÿı°wÙ∫ FÙ ™>F≤°,
292
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
oŸ<ÔÎ N°≈Ju¡ „≤Ù≤ Ÿu N<˚∏fi F°uJ¡≤ ∫° N°≈Ju¡ „≤Ù≤ Ÿu Ÿa∫C•w F°uJ¡≤ bF°≥ •∫°u* fiFÙ* ı°
ŸJ¡w° Fæ ? oŸ ≈≤ J¡FwÙ Fæ* $
≈¨<SbÙ J¡° <bJ¡°≤ ≈°<SÕb J¡FÔ°w° Fæ, ≈°<SÕbÃb Ÿu ı°u ı°fi° ı°∫ bF ≈°<SÕbÃbŸa<bwg
Fæ, ∫°fiÙ wC‡F°≤° „≤Ù≤ bF N≈°<SÕb Ÿa<bwg ∫°fiÙ ŸŸu <b”] <ª∏t°` _bR¡≈ tu≤u „≤Ù≤ Ÿu
J¡Ì°<≈ N˚uÌ ∫° Ÿa∫°uy J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $ •∫° J¡°v≈<fiJ¡ ≈bÕw N°æ≤ ŸÃ∫ ≈bÕw J¡°
≈≤_≈≤ N°|°w (¸>J¡≤°fi°) J¡FÙ* F°u ŸJ¡w° Fæ ? J¡FÙ* fiFÙ* $$53$$
tu≤° „≤Ù≤ ˚Ù w°u t°fiŸ FÙ Fæ, oŸJu¡ t°fiŸ F°ufiu Ÿu ∫F ≈°<SÕb Jæ¡Ÿu ? oŸ ≈≤ J¡FwÙ Fæ* $
wC‡F°≤° ∫F <ªWt∫ „≤Ù≤ N°<wb°<FJ¡ FÙ Fæ $ ıæŸu _b›fi tu*, ÌÙ|ÕJ¡°<ÔJ¡ º∫°fi tu*, ˚®t
Ÿu ŸaJ¡v≈ F°ufiu ≈≤ N°æ≤ y∏@bÕfiy≤ tu* N°<wb°FJ¡ <ªWt∫ ≈Ì°SÕ N°<@˚°æ<wJ¡R¡≈ Ÿu ≈®wÙw
F°uw° Fæ, bæŸu FÙ wC‡F°≤u Ÿ≤Ù©u Ô°uy N°<wb°FJ¡ <ªWt∫ ÌuF J¡°u <ª≤J¡°Ô Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu
N°<@˚°æ<wJ¡ ŸtH fæ™>u Fæ* $$54,55$$
w°u J¡f oŸJu¡ ≈°<SÕb˚°b J¡∑ (≈¨<SbÙ <bJ¡°≤w° J¡∑) <fib¨<W F°uyÙ ? oŸ ≈®ÿfi ≈≤ ÌubÙıÙ
J¡FwÙ Fæ* $
ıf Ÿt°<@ Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu wC‡F°≤Ù b°Ÿfi° Nv≈ F°u ı°∫uyÙ, wf <k¡≤ N°<wb°<FJ¡ ˚°b
wC‡F°≤u „≤Ù≤ tu* ≈®°›w F°uy° $$56$$
N∏∫ Ô°uy°u* Ju¡ _S¥ÔÌuF J¡° fi°„ <Ì©Ô°oÕ Ìuw° Fæ, NwÎb ıÙb∏tC•w Ju¡ „≤Ù≤ J¡° ˚Ù
fi°„ FÙ Ÿa˚°<bw Fæ, ŸJu¡ N°<wb°<FJ¡ F°ufiu J¡∑ Ÿa˚°bfi° fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu ÔÙÔ°
≈¥~>wÙ Fæ* $
Ÿt°<@ Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu ıf "Ft°≤° „≤Ù≤ N°<wb°<FJ¡ (Ÿ¥‚t) Fæ' ∫F ≈®wÙ<w » F°u
ı°wÙ Fæ, wf ∫F _S¥Ô ÌuF •w Ÿ¥‚t Ì„° J¡°u (N<wb°<FJ¡w° J¡°u) ≈®°›w F°uw° Fæ, NSb°
<bfi‹¸> F°u ı°w° Fæ $$57$$
w[bI°fiÙ J¡° „≤Ù≤ I°fi Ÿu f°<@w F°u ı°w° Fæ, Nw# bF ıÔu F…Î b˜ Ju¡ Ÿt°fi Fæ FÙ
fiFÙ* $ Ju¡bÔ ≈¥bÕJ¡°Ô J¡∑ b°Ÿfi°t°` Ÿu b˜°˚°Ÿ J¡∑ fi°o˘ ≈®wÙw F°ufiu ≈≤ ˚Ù b°Ÿfi° Ju¡ N°æ≤
Ÿ¥‚t F°ufiu ≈≤ ŸŸu ˚Ù N<@J¡ Ÿ¥‚t F°u ı°w° Fæ, oŸ<ÔÎ bF N°<wb°<FJ¡w° (Ÿ¥‚tw°) J¡°u
FÙ ≈®°›w F°uw° Fæ, <bfi°„ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°uw°, oŸ N°„∫ Ÿu ÌubÙ fiu W≤ <Ì∫° $
ı°u b_wC Fæ ŸÙtu* fi°„ N°æ≤ fi°„ Ju¡ N˚°b J¡° J®¡t F°uw° Fæ ı°u ≈Ì°SÕ b°_wb tu* Fæ FÙ
fiFÙ*, ŸJ¡° fi°„ Jæ¡Ÿ° ? $$58$$
fu¸>Ù, ∫S°SÕI°fi F°ufiu Ÿu ≤_ŸÙ tu* Ÿ≈Õ J¡∑ ˚®°¿∏w Ju¡ <fib¨W F°ufiu ≈≤ Ÿ≈ÕJ¡° <bfi°„ fiFÙ*
F…N° N°æ≤ F…N° ∫F J¡Sfi •∫° ≈®∫°uıfi ≤©w° Fæ ∫°fiÙ ıf Ÿ≈Õ S° FÙ fiFÙ* wf ŸJu¡ <bfi°„
N°æ≤ N<bfi°„ J¡∑ J¡S° J¡°J¡ Ì∏w ydfi° Ju¡ Ÿt°fi <fi‹k¡Ô Fæ $$59$$
ıæŸu ŸÃ∫ Ju¡ ≈¿≤I°fi Ÿu ≤≠ıC tu* Ÿ≈Õ fiFÙ* <Ì©Ô°oÕ Ìuw° bæŸu N°<wb°<FJ¡ „≤Ù≤ Ju¡ I°fi
Ÿu N°<@˚°æ<wJ¡ „≤Ù≤ fiFÙ* <Ì©°oÕ Ìuw° $ J¡¿v≈w Âÿ∫ ≈®≈aª ≈FÔu S°, I°fi Ÿu ŸJ¡∑ Ÿt¥Ô
<fib¨<W F°u yoÕ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ∆∫bF°≤-J¡v≈fi° _S¥Ô Â<‹¸> Ÿu FÙ F°uwÙ Fæ, w[bÌ®<‹¸ >Ÿu w°u
ŸyÕ - 21]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
293
ŸJ¡∑ ˚Ù Ÿa˚°bfi° fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ* $
J¡v≈fi° ∫<Ì <J¡ŸÙ Ju¡ π°≤° Ÿt<SÕw F°u, w°u ŸJ¡∑ ˚Ù I°fi Ÿu <fib¨<W F°u ı°wÙ Fæ, ı°u
<„Ô° Fæ FÙ fiFÙ*, ŸJ¡° ˚Ù w°u ≈∫°uy <J¡∫° FÙ y∫° Fæ, J¡°v≈<fiJ¡ ≈Ì°S°u˘ J¡° ˚Ù NI°fiÌ„°
tu* ≈˚°uy Ìu©° FÙ ı°w° Fæ, I°fi F°ufiu ≈≤ fiJ¡∑ <fib¨<W F°u ı°wÙ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$60$$
y°æn≈°Ì°ª°∫Õ fiu ˚Ù J¡F° Fæ #
<bJ¡v≈°u <b<fibwuÕw J¡¿v≈w°u ∫<Ì Ju¡fi<ªwg $ ≈Ìu„°Ì∫a b°Ì°u I°wu πæwa fi <bΩwu $$
(<bJ¡v≈- yC”, <„‹∫, „°_` N°<Ì <fib¨W F°u ı°w° Fæ, ∫<Ì bF <J¡ŸÙ Ju¡ π°≤° J¡¿v≈w
F°u $ ıæŸu ∫F ≈®≈aª ≤≠ı¥ tu* Ÿ≈Õ Ju¡ Ÿt°fi ˚®°¿∏w Fæ bæŸu FÙ <„‹∫ N°<Ì ˚uÌ <bJ¡v≈ ˚Ù ˚®t FÙ
Fæ, bF I°fi ≈®°<›w Ÿu ≈FÔu ≈Ìu„ Ju¡ <ÔÎ ≈°W Fæ, ≈Ìu„°SÕ ∫F b°Ì ∫°fiÙ <„‹∫, „°ŸJ¡,
„°˜ N°<Ì F°uw° Fæ, ≈Ìu„ Ju¡ J¡°∫Õ˚¥w I°fi Ju¡ Ã≈∏fi F°ufiu Ju¡ ≈≤°∏w w[b Ju¡ I°w F°ufiu
≈≤ πæw fiFÙ* ≤Fw°) $$61$$
wf N°≈ Ô°uy N≈fiu „≤Ù≤ J¡°u Jæ¡Ÿu Ìu©wu Fæ*, ∫F ≈®ÿfi F°ufiu ≈≤ ÌubÙıÙ J¡FwÙ Fæ $
≈≤t f®Ê Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ∫u ÌuF N°<Ì ≈°aª J¡°u„, ı°u <J¡ ÎJ¡ ÎJ¡ Ju¡ N∏Ì≤ ≈®<b‹¸> t<Ft° tu*
¿_Sw ≈≤t f®Ê FÙ Fæ*, ÎuŸ° Ft Ô°uy <ffi° <J¡ŸÙ <bPfif°@° Ju¡ Ìu©wu Fæ* $ Fu ˚Bu, wCt ÎuŸ°
fiFÙ* Ìu©wÙ F°u, •∫°u*<J¡ wC‡Fu* N˚٠» w[bI°fi fiFÙ* F…N° Fæ $$62$$
∫<Ì „aJ¡° F°u <J¡ <ª¿w w°u NÂÿ∫ Fæ, ∫F Âÿ∫Ÿ[bR¡≈w° J¡°u Jæ¡Ÿu ≈®°›w FCoÕ, w°u oŸ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
<F≤^∫y˚Õ J¡∑ Ÿ¨<‹¸> tu* Ÿu Ì„Õfi J¡° <bT∫ ffi° ≤FÙ <ª<w J¡° <ª[b @tÕ F°uw° Fæ $ ıf
≈aªÙJ¡≤d Ju¡ π°≤° J¡v≈fi° Ÿu _S¥ÔR¡≈ J¡∑ J¡v≈fi° FqoÕ wf Ÿ˚Ù Ÿu ÔuJ¡≤ ÎJ¡ NfiCyw w[b
Âÿ∫Ju¡ NfiC≤°u@ Ÿu _b∫a ˚Ù Âÿ∫˚¥w N≈fiu J¡°u ˚®°¿∏w Ÿu Ìu©w° Fæ $$63$$
ı°u ≈FÔu ∫F J¡F° S° <J¡ J¡Ôfi fi°tJ¡ ≈®St <bJ¡°≤ Ju¡ N@Ùfi FÙ w°u Ÿ‡≈¥dÕ J¡v≈fi°
F°uwÙ Fæ, Ÿ J¡Ôfi° tu* FÙ ÔÙÔ° NfiC≈≈<W J¡∑ „aJ¡° J¡≤wÙ Fæ $
ÔÙÔ° fiu J¡F° # ÌubÙ, Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô N°<Ì Ju¡ <b˚°yŸu ≤<Fw <fiÃ∫<bΩt°fi ≈≤w[b tu*
(f®Ê tu*) J¡Ôfi (oÕsd) fi°tJ¡ ≈®St <bJ¡°≤ J¡° NbŸ≤ FÙ J¡F°≥ Fæ ? ˚°b ∫F Fæ <J¡ ≈¥bÕJ¡°Ô
tu* ¿_Sw Ìq@ W≤J¡°Ô tu* ÌFÙ Ju¡ N°J¡°≤ tu* ≈¿≤dw F°uw° Fæ $ ÌFÙ F°ufiu ≈≤ Ìq@ <bΩt°fi fiFÙ*
≤Fw° Ìu„-J¡°Ô Ÿ‡f∏@„¥∏∫ <fiÃ∫ <bΩt°fi f®Ê tu* J¡Ôfi J¡° NbŸ≤ FÙ fiFÙ* Fæ $$64$$
wCtfiu «¡≈≤ ı°u Ì°uT J¡F° Fæ, bF <bJ¡°≤ J¡°u ŸÃ∫ t°fifiu ≈≤ FÙ F°uw° Fæ, <tØ∫° t°fifiu ≈≤
fiFÙ* F°uw°, oŸ ≈®J¡°≤ ÔÙÔ° π°≤° ≈_S°<≈w Ì°uTJ¡° ÌubÙıÙ ≈¿≤F°≤ J¡≤wÙ Fæ* $
ıæŸu ŸCbdÕ tu* J¡¸>J¡Ãb (bÔ∫Ãb) Fæ FÙ fiFÙ*, ıæŸu ıÔ tu* w≤*yÃb Fæ FÙ fiFÙ* N°æ≤ ıæŸu
_b›fi Ju¡ fiy≤ N°æ≤ tfi°u≤S Ÿu J¡¿v≈w fiy≤ N°<Ì tu* ŸÃ∫w° Fæ FÙ fiFÙ*, bæŸu FÙ Ÿwg-<ªwg
N°fi∏Ì f®Ê tu* J¡v≈fi°Ÿu N<w<≤•w _bR¡≈ Îbtg <fiÌ°uÕT ŸJu¡ _b˚°b Ÿu ≈¨SJg¡ J¡°uoÕ ˚Ù
b_wC fiFÙ* Fæ $ ıæŸu N°J¡°„ tu* @¥<Ô fiFÙa Fæ bæŸu FÙ ≈≤f®Êtu* J¡Ôfi fi°tJ¡ ≈®St <bJ¡°≤ fiFÙa
Fæ* $ <bT∫„¥∏∫, „°∏w N<bfi°„Ù N<πwÙ∫ f®Ê ŸbÕ` ∆∫°›w Fæ $$65-67$$
294
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
ı°u JC¡~> ˚Ù ∫F Âÿ∫ ≈®≈aª ≈®wÙw F°u ≤F° Fæ, bF Ÿf f®Ê J¡° <b„C] <bJ¡°Ÿ Fæ $ ≈≤ ıæŸu
Zu‹™> ª∏BJ¡°∏w t<d ˚®tb„ J¡°ªJ¡∑ fi°o˘ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ bæŸu FÙ f®Ê Ju¡ <b„C] <bJ¡°Ÿ J¡∑
Âÿ∫R¡≈ Ÿu ≈®wÙ¿w F°u ≤FÙ Fæ $$68$$
Nf ÔÙÔ° •w ˚®t J¡° J¡°≤d ≈¥~>wÙ Fæ $
ÔÙÔ° fiu J¡F° # Fu Ìu<b, J¨¡≈°J¡≤ N°≈ fwÔ°oÎ <J¡ Ft Ô°uy°u* J¡°u owfiu ŸCÌÙ|Õ J¡°Ô wJ¡
<J¡Ÿfiu πæw N°æ≤ Nπæw Ju¡ <b<b@ <bJ¡v≈°u* π°≤° ˚®t tu* ±>°Ô ≤•©° Fæ ? $$69$$
<bª°≤ Ÿu f°º∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <bª°≤ <b≤°u@Ù N<bª°≤ „ÆÌ Ÿu b°h∫ t°uF fiu FÙ •w ˚®t
tu* Ô°uy°u* J¡°u ±>°Ô ≤•©° Fæ, ∫°u* ÌubÙ ŸJ¡° Ÿt°@°fi J¡≤wÙ Fæ $
ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # ªaªÔu, wCt N<bª°≤ Ÿu ∆∫°JC¡Ô F°uJ¡≤ <ª≤J¡°Ô Ÿu ˚®°∏w F°u $
N<bª°≤ _b˚°b Ÿu Ã≈∏fi Fæ, <bª°≤ Ÿu ŸJ¡° <bfi°„ F°uw° Fæ $ <bª°≤ Ÿu N<bª°≤
≈ÔJ¡˚≤ tu* FÙ <fib¨W F°u ı°w° Fæ $ ∫F (N<bª°≤R¡≈) N<bΩ° <bª°≤ Ÿu f°<@w F°uJ¡≤
f®ÊŸW° F°u ı°wÙ Fæ, oŸ<ÔÎ N<bΩ° J¡° N¿_wÃb fiFÙ* Fæ $ oŸ<ÔÎ fi w°u N<bª°≤ Fæ,
fi N<bΩ° Fæ, fi f∏@fi Fæ N°æ≤ f∏@fi fi F°ufiu Ÿu fi t°us FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ∫F ıywg Ju¡bÔ
Nf°<@w „C] f°u@ FÙ Fæ $$70-72$$ <J¡wfiu J¡°Ô wJ¡ wCtfiu oŸJ¡° <bª°≤ fiFÙ* <J¡∫°,
oŸÙ<ÔÎ wC‡Fu* f°u@ fiFÙ* F…N°, NwÎb wCt f®Ê tu* ˚®t„°<ÔfiÙ F°u, oŸÙ<ÔÎ ∆∫°JC¡Ô
F°u $$73$$ I°fi Ÿu πæwb°Ÿfi° J¡° f°@ F°ufiu ≈≤ w[bb°Ÿfi° J¡° „uT ≤Ffi° FÙ b°Ÿfi° J¡∑
Nv≈w° Fæ, bFÙ tC<•w J¡° fÙı Fæ, bF Nf wC‡F°≤u ¿ªW tu* ≈n y∫° Fæ, NwÎb <bbuJ¡„°<ÔfiÙ
wCt N°ı Ÿu ≈®fC] F°u N°æ≤ <btC•w F°u $$74$$
∫<Ì J¡°uoÕ J¡Fu <J¡ <k¡≤ πæwb°Ÿfi° J¡° NaJC¡≤ F°u ı°∫uy°, w°u Ÿ ≈≤ J¡FwÙ Fæ $
ŸaŸ°≤ fi°tJ¡ ∫F Âÿ∫ ≈FÔu FÙ ıf Ã≈fi fiFÙa F…N° wf Ô°uy°u* J¡°u ŸJ¡∑ b°Ÿfi°
Jæ¡Ÿu F°uyÙ ? N°æ≤ b°Ÿfi° ˚Ù •∫° Fæ ? ˚°b ∫F <J¡ fi b°Ÿfi° Fæ N°æ≤ fi ıywg FÙ Fæ, <k¡≤
b°Ÿfi° Ÿu πæw J¡° ≈®≤°uF J¡æŸu ? $$75$$ Nº∫∫fiR¡≈ ≈≤t <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ Ju¡ tfi tu*
N°R¡» F°ufiu ≈≤ B‹¸>°, Âÿ∫ N°æ≤ ¿‹¸> J¡° NÃ∫∏w N˚°b F°ufiu ≈≤, ⁄Ì∫ tu* oŸ
b°Ÿfi°s∫R¡≈ fÙı Ju¡ JC¡~> N*JC¡¿≤w F°ufiu ≈≤ ≤°y, πuT N°<Ì Â<‹¸>∫°≥ J®¡t„# Ì∫ J¡°u
≈®°›w fiFÙ* F°u*yÙ N°æ≤ ŸaŸ°≤ J¡∑ Ã≈<W ˚Ù <fit¥ÕÔ F°u ı°∫uyÙ Îba <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ ≈≤t
¿_S≤w° J¡°u ≈®°›w F°uyÙ $ oŸ ≈®J¡°≤ <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ Ju¡ ¿_S≤ F°ufiu Ÿu JC¡~> Ÿt∫ Ju¡ f°Ì
t°∫°J¡°„ N°æ≤ ŸJu¡ J¡°∫°u˘ Ju¡ N<@‹™>°fi_bR¡≈ <fitÕÔ N°Ãt° Ju¡ NbÔ‡ffiŸu (Ÿ°s°ÃJ¡°≤
Ÿu) wCt ˚®°¿∏wI°fi R¡≈ J¡°<Ôt° Ÿu ≤<Fw NwÎb J¡ÔaJ¡„¥∏∫ F°uJ¡≤ Ÿ‡≈¥dÕ ≈®°<d∫°u* J¡∑
˚®°¿∏w∫°u* J¡°, fiJ¡∑ J¡°∫Õ˚¥w b°Ÿfi°N°u* J¡° N°æ≤ fiJ¡∑ J¡°≤d N<bΩ° J¡° NbŸ°fi ˚¥w
(f°@ J¡∑ Nb<@R¡≈) t°usR¡≈ F°u ı°N°uyÙ $$76-79$$
o•J¡∑Ÿb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ŸyÕ - 22]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
295
f°oÕŸb°≥ ŸyÕ
wC≤Ù∫ Nb_S°, ıÙb∏tC•w J¡∑ ¿_S<w,
b°Ÿfi°N°u* Ju¡ s∫J¡° ≈°∫ N°æ≤ ŸJu¡ NU∫°Ÿ J¡° ≈®<w≈°Ìfi $
≈¿≤≈•b¡I°fi F°ufiu Ÿu ≈¥bÕ J¡FÙ yoÕ _S¥Ô ÌuFw° J¡∑ <fib¨<W N°æ≤ N°<wb°<FJ¡w° J¡∑
≈®°<›w J¡°u ‹¸>°∏w°u* π°≤° fwÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ ÌubÙıÙ ≈®_wCw F°uwÙ Fæ $
ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # ˚Bu, ∫Ω<≈ _b›fi°b_S° tu* _b›fi Ju¡ „≤Ù≤ J¡° NfiC˚b F°uw° Fæ,
wS°<≈ ∫F _b›fi Fæ, oŸ ≈¿≤I°fi Ÿu ıæŸu _b›fiÌuF b°_w<bJ¡ fiFÙ* ≤FwÙ, <tØ∫° ™>F≤wÙ Fæ,
bæŸu FÙ ∫Ω<≈ oŸ _S¥ÔÌuF J¡° ≈FÔu NfiC˚b F°uw° Fæ, wS°<≈ b°Ÿfi°N°u* J¡° s∫ F°ufiu Ÿu ∫F
_S¥Ô „≤Ù≤ f°<@w F°u ı°w° Fæ $$1$$ ıæŸu _b›fi Ju¡ I°fiŸu _b›fi ÌuF Ô°≈w° F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu
FÙ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ sÙd F°ufiu Ÿu ı°y®w ÌuF (_S¥ÔÌuF) ˚Ù „°∏w F°u ı°wÙ Fæ, fi‹¸> F°u ı°wÙ
Fæ $$2$$ ıæŸu _b›fi tu* ≈®wÙ∫t°fi _b›fiÌuF J¡° N°æ≤ tfi°u≤S π°≤° J¡¿v≈w J¡v≈fi°t∫ ÌuF J¡°
<bfi°„ F°ufiu ≈≤ oŸ ÌuF J¡° (ı°y®w ÌuuF J¡°) ˚°fi F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ı°y®Ìg˚°bfi° J¡° (_S¥ÔÌuF
tu* NFa˚°bfi° J¡°) Ÿt¥Ô h~>uÌ F°u ı°fiu ≈≤ N°<wb°<FJ¡ ÌuF J¡° Ì∫ F°uw° Fæ $ ıæŸu
_b›fi°b_S° Ju¡ b°Ÿfi°R¡≈Ù fÙı (") Ÿu <fitCÕ•w F°ufiu ≈≤ ŸCTC<›w J¡° Ì∫ F°uw° Fæ ∫°fiÙ
ıf wJ¡ _b›fi tu* b°Ÿfi° ≤FuyÙ, wf wJ¡ ŸCTC<›w J¡° N°<b˚°Õb fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, bæŸu FÙ
ı°y®Ì°b_S° Ju¡ b°Ÿfi°R¡≈Ù fÙı°u* Ÿu „¥∏∫ F°ufiu ≈≤ ıÙb∏tC<•w J¡° Ì∫ F°uw° Fæ $$3,4$$
∫¿Ì J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u <J¡ ıÙb∏tC•w°u* tu* ˚Ù b°Ÿfi° Fæ FÙ, •∫°u*<J¡ ∫<Ì fitu* b°Ÿfi° fi
F°uwÙ, w°u fiJ¡° ˚°uıfi N°<Ì ∆∫bF°≤ FÙ fiFÙ* ffiw°, oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıÙb∏tC•w ≈C”T°u* J¡∑ ı°u b°Ÿfi° Fæ, bF b°Ÿfi° fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC Ÿ‡≈¥dÕ „C]b°Ÿfi°N°u* Ju¡
f°@ Ju¡ Nb<@˚¥w N<@‹™>°fiŸ[b J¡° FÙ „C]b°Ÿfi° ∫F fi°t Fæ $ ıæŸu <J¡ "ıÔ° F…N° J¡≈n°"
∫F ˚_t J¡° FÙ fi°t Fæ, bF Ÿ‡≈¥dÕ b°Ÿfi°N°u* tu* NfiCyw (NfiC_∫¥w) Ÿ°t°∏∫ ŸW° FÙ „C]
b°Ÿfi°R¡≈ Ÿu J¡FÙ ı°wÙ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$5$$
t¥~>°Õ N°æ≤ ŸCTC<›w tu* Nb°∏w≤ ˚uÌ Ì„°Õwu Fæ* $
<ıŸ <fiB° tu* b°Ÿfi°N°u* J¡° Ìg˚b fi F°u ∫° <w≤°u˚°b F°u ı°∫, ŸJ¡° fi°t ŸCTC<›w Fæ,
<ıŸ ı°y≤d tu* b°Ÿfi°N°u* J¡° N°<b˚°Õb fi F°u ∫° <w≤°u˚°b F°u ı°∫, ŸJ¡°u |fi t°uF (t¥~>°Õ)
J¡Fwu Fæ* $ ˚°b ∫F <J¡ NfiCÌg˚Cwb°Ÿfi° <fiB° ŸCTC<›w Fæ N°æ≤ N°<b˚¥Õwb°Ÿfi° ı°y≤d t°uF
∫°fiÙ t¥~>°Õ Fæ $$6$$ <ıŸtu* b°Ÿfi°N°u* J¡° ŸbÕS° s∫ F°u ı°w° Fæ, ÎuŸÙ <fiB° "wC∫Õ" „ÆÌ Ÿu
J¡FÙ ı°wÙ Fæ, ∫F°≥ ≈≤ "<fiB°" ≈Ì J¡∑ <bbs° fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ı°y≤d°b_S° tu* ˚Ù ≈≤t ≈Ì
" ÿÔ°uJ¡_S "<fitCÕ•wb°Ÿfi°fÙıu' J¡° NSÕ <ıŸtu* b°Ÿfi°R¡≈Ù fÙı _≈‹¸> fiFÙ* Fæ ∫°fiÙ <w≤°u<Fw
Fæ, ÎuŸ° J¡≤fi° ª°<FÎ fi <J¡ <ıŸtu* b°Ÿfi°R¡≈Ù fÙı <h~>∏fi F°u y∫° Fæ, ÎuŸ° NSÕ J¡≤fi° ª°<FÎ,
•∫°u*<J¡ ÎuŸ° NSÕ J¡≤fiu Ÿu ŸCTC<›w Ju¡ Nfi∏w≤ ≈Cfi# _b›fi J¡∑ ≈®°<›w fiFÙ* F°uyÙ $ ÎuŸu FÙ <fib°ÕŸfi°fÙı
J¡° NSÕ ˚Ù <ıŸtu* Ÿ‡≈¥dÕ b°Ÿfi°R¡≈Ù fÙı f°<@w Fæ, ÎuŸ° J¡≤fi° ª°<FÎ $
296
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
J¡° I°fi F°ufiu ≈≤ N°æ≤ I°fi Ÿu Ÿt¥Ô b°Ÿfi°N°u* J¡° <bfi°„ F°ufiu ≈≤ wC∫°Õb_S° F°uwÙ Fæa $
ıÙ<bw ≈C”T°u* J¡∑ bF ıÙb°b_S° <ıŸtu* <J¡ b°Ÿfi°N°u* J¡° ŸbÕS° N˚°b ≤Fw° Fæ ıÙb∏tC<•w
J¡FÔ°wÙ Fæ, Ÿu NtC•w (f]) ≈C”T fiFÙ* ı°fi ≈°wu Faæ $ ıæŸu Ÿ¥∫Õ Ju¡ w°≈ Ÿu fkÕ¡ ıÔR¡≈ tu*
≈¿≤dw F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ „C] b°Ÿfi°N°u* Ju¡ Nb<@ N<@‹™>°fi˚¥w Ÿ[b tu* ŸaÔÀfi ∫°fiÙ
Ÿt°<@ Ju¡ NU∫°Ÿ Ÿu <ª≤J¡°Ô wJ¡ Ÿtu* ¿_Sw wS° sÙdb°Ÿfi° b°Ô° tfi N°<wb°<FJ¡w°
J¡°u (Ÿ¥‚tw° J¡°u) ≈®°›w F°uw° Fæ $ N°<wb°<FJ¡w° J¡°u ≈®°›w, ∆∫CÃS°fiJ¡°Ô tu* N°æ≤ ∆∫bF°≤J¡°Ô
tu* ˚Ù N°ÃtI°fi Ÿ‡≈∏fi tfi N∏∫°∏∫Ÿ¨<‹¸>∫°u* Ju¡ N°æ≤ N∏∫°∏∫ ı∏t°u* Ju¡ <ªW°u* Ÿu N°æ≤ Ìub
N°<Ì Ju¡ ∫°uÀ∫„≤Ù≤°u* Ÿu ÎJ¡R¡≈ tu* <tÔ ı°w° Fæ, ı°u tfi N°<wb°FJ¡w° J¡°u ≈®°›w fiFÙ* Fæ N°æ≤
ŸÌ° I°fiŸ‡≈∏fi fiFÙ* Fæ, bF fiŸu fiFÙ* <tÔw° $ ©¥f NU∫°Ÿ J¡≤fiu Ÿu ıf wC‡F°≤° ∫F
NFa˚°b (NFaJ¡°≤) „°∏w F°u ı°∫uy°, wf wC‡F°≤Ù _b°˚°<bJ¡ <ªBq≈w°, ı°u <J¡ Âÿ∫≈®≈aª
J¡∑ ª≤t Nb<@˚¥w Fæ, <Ìw F°u ı°∫uyÙ $ ıf wC‡F°≤° N°<wb°<FJ¡w°I°fi ŸbÕÌ° Ju¡ <ÔÎ
_S°∫Ù F°u ı°∫uy°, wf wCt ŸaJ¡v≈ Ÿu NÌq<Tw NwÎb ≈<b` Ô°uJ¡°u* J¡°u Ìu©°uyÙ $ ˚Bu, oŸ¿ÔÎ
wCt b°Ÿfi°N°u* J¡° ıæŸu s∫ F°u b柰 ≈®∫Ãfi J¡≤°u $ ıf wC‡F°≤° b°Ÿfi°s∫ ª≤t ŸÙt° J¡°u
≈®°›w F°u ı°∫uy°, wf wCt ıÙb∏tC•w F°u ı°N°uyÙ $$7->13$$
≈¥b°uÕ•w ≈bÕw J¡° ı°u ~>°u¸>°-Ÿ° y°≥b Fæ, ŸJ¡°u Ìu©fiu J¡∑ oh~>° Ÿu ≈®<wf] <ªW tu* f°u@
J¡∑ ≈¥<wÕ ∫° b°Ÿfi°N°u* Ju¡ s∫°SÕ NU∫°Ÿ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡FwÙ Fæ* $
ıf wJ¡ wC‡F°≤° ∫F N<w„ÙwÔ („°¿∏w≈®Ì) f°u@R¡≈Ù ª∏Bt° ≈¥¥dÕ fiFÙ* F°uw°, wf
wJ¡ wCt oŸ ÌuF J¡°u ≤©J¡≤ N∏∫°∏∫ Ô°uJ¡°u* J¡°u Ìu©°u $$14$$
tu≤Ù ÌuF J¡° Nb_S°≈fi <J¡Ÿ<ÔÎ <J¡∫° ı°∫, N°≈J¡∑ ÌuF Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu ∫F ˚Ù •∫°u* fiFÙ*
ı° ŸJ¡wÙ ? oŸ „aJ¡° ≈≤ ÌubÙı∑ J¡FwÙ Fæ* $
∆∫bF°≤°u* tu* NSb° ytfi N°<Ì J¡t°u˘ tu* t°aŸ<fi<tÕw ÌuF t°aŸ<fi<tÕw ÌuF Ÿu FÙ Ÿa∫°uy J¡°u
≈®°›w F°u ŸJ¡wÙ Fæ, t°aŸ ÌuF <ªW„≤Ù≤Ÿu J¡Ì°<≈ Ÿ‡f∏@ J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $$15$$
•∫° b≤Ì°fi J¡∑ fi°o˘ ∫° „°≈ J¡∑ fi°o˘ N°≈Ju¡ bªfi Ÿu FÙ tu≤° t°≥Ÿt∫ „≤Ù≤ N°≈Ju¡ „≤Ù≤
Ÿu Ÿ‡f∏@ J¡°u ≈®°›w F°uy° ? oŸ „aJ¡° ≈≤ ZÙÌubÙıÙ "fiFÙ*', ÎuŸ° Ÿt°@°fi J¡≤wÙ Fæ $
NÃ∫∏w Nfi<˚I f°ÔJ¡°u* Ÿu ÔuJ¡≤ <Ÿ] ≈C”T°u* wJ¡ ≈®<Ÿ] ŸfJu¡ NfiC˚b Ÿu <Ÿ]
∫S°¿_Sw NSÕ J¡° FÙ tæ*fiu NfiCb°Ì <J¡∫° Fæ, b≤ N°æ≤ „°≈ J¡∑ fi°o˘ <J¡ŸÙ N≈¥bÕ NSÕ J¡°
ıf≤Ì_wÙ ≈®<wb°Ìfi fiFÙ* <J¡∫° Fæ $$16$$
∫<Ì b_wC J¡° _b˚°b, ı°u <J¡ Ô°uJ¡<Ÿ] Fæ, <b≈≤Ùw fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, w°u b°Ÿfi°N°u* Ju¡
sÙd F°uufiu ≈≤ ˚Ù oŸ _S¥ÔÌuF J¡∑ N°<wb°<FJ¡w° J¡∑ Ÿ‡˚°bfi° fiFÙ* J¡∑ ı° ŸJ¡wÙ, ÎuŸÙ
„aJ¡° J¡≤ ZÙÌubÙıÙ J¡FwÙ Fæ* $
I°fi Ju¡ ≈®ªC≤ NU∫°Ÿ Ÿu Ÿ°aŸ°¿≤J¡ b°Ÿfi°N°u* J¡° <bfi°„ F°ufiu ≈≤ ∫FÙ _S¥Ô ÌuF <ªW„≤Ù≤
∫°fiÙ N°<wb°<FJ¡ „≤Ù≤ F°u ı°wÙ Fæ, oŸtu* JC¡~> ˚Ù Ÿ∏ÌuF fiFÙ* Fæ $$17$$
ıÙb°u* J¡° ≈≤Ô°uJ¡ytfi ˚Ù N°<wb°<FJ¡ ÌuF Ÿu F°uw° Fæ, ∫F ≈®<Ÿ] Fæ, t¨w _S¥ÔÌuF J¡∑
ŸyÕ - 22]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
297
ı°u ∫FÙ* ≈≤ ¿_S<w Ìu©Ù ı°wÙ Fæ, ÎuŸÙ Nb_S° tu* ∫F Jæ¡Ÿu Ÿ‡˚b F°u ŸJ¡w° Fæ <J¡ ÎJ¡ FÙ
J¡°Ô tu* ÎJ¡ FÙ ıÙb J¡° N°<wb°<FJ¡ ˚°b ıÙbfi F°u N°æ≤ _S¥Ô˚°b Ÿu t≤d F°u ? ÎuŸÙ „aJ¡°
J¡≤ ZÙÌubÙıÙ oŸJ¡° Ÿt°@°fi J¡≤wÙ Fæ* $
t≤dJ¡°Ô tu* oŸÙ ÌuF tu* <Ìw F°ufiub°ÔÙ •w N°<wb°<FJ¡w° J¡°u fi w°u J¡°uoÕ t≤fiub°Ô°
Ìu©w° Fæ N°æ≤ fi ıÙ<bw FÙ Ìu©w° Fæ, •∫°u*<J¡ "wÌg ∫S° ≈u„_J¡°≤Ù ≈u„ Ÿ°u t°°`°t°Ì°∫°"
(ıæŸu ŸCbdÕJ¡°≤ ŸCbdÕ J¡° ¸C>J¡n° J¡°¸>J¡≤ ≈FÔu J¡∑ ≤ªfi° Ÿu fibÙfi Nh~>Ù Ÿu Nh~>Ù ÌqŸ≤Ù
„•Ô ffi°w° Fæ, bæŸu FÙ ≈≤Ô°uJ¡ ı°fiu J¡° oh~C>J¡ ∫F N°Ãt° ˚Ù oŸ bwÕt°fi „≤Ù≤ J¡°u fi‹¸>
J¡≤, Nªuwfiw° J¡°u ≈®°›wJ¡≤ <≈w¨Ô°uJ¡ytfi°u≈∫°uyÙ, y∏@bÕÔ°uJ¡ytfi°u≈∫°uyÙ ∫° ÌubŸ‡f∏@Ù
∫° ≈®ı°≈<wÔ°uJ¡ ≈®°≈J¡ NSb° f®Ê ≈®°≈J¡ ∫° N∏∫ ˚¥w°u* Ju¡ Ÿ‡f∏@Ù ÌqŸ≤u fi¥wfi „≤Ù≤ J¡°u
ffi°w° Fæ) ÎuŸÙ ZC<w Fæ $ •w ZC<w Ju¡ NfiCŸ°≤ ≈°≤Ô°æ<J¡J¡ ÌuF<fit°Õd Ju¡ <ÔÎ t≤ ≤Fu ≈C”T
J¡° N≈fiu NI°fi Ÿu J¡¿v≈w ÌuF°≤‡˚J¡ ˚¥w°u* Ju¡ Na„°u* Ÿu Ÿab<Ôw F°uJ¡≤ FÙ ≈≤Ô°uJ¡ tu* ytfi
F°uw° Fæ, Nw# fi t°`°N°u* J¡° ˚Ù, ı°u <J¡ ŸJ¡°u fiFÙ* <Ì©°oÕ ÌuwÙ, N°<wb°<FJ¡ ˚°b°u* Ÿu
<b≤°u@ fiFÙ* Fæ $ NI°fi Ÿu J¡¿v≈w ≈aª˚¥wt°` J¡° Na„ ı°u NI°fi „≤Ù≤ Fæ, ŸJ¡°u N°æ≤ Ô°uy
t≤w° F…N° Ìu©wu Fæ* $ ∫F Nb°_w<bJ¡ ÌuF fi w°u t≤wÙ Fæ N°æ≤ fi ıÙwÙ Fæ $ _b›fi N°æ≤ ŸaJ¡v≈
Ju¡ ˚®t tu* t≤d N°æ≤ ıÙbfi •∫° Fæ* ? ∫°fiÙ fitu* JC¡~> ˚Ù b°_w<bJ¡w° fiFÙ* Fæ, bu ˚®tt°` Fæ* $
oŸ<ÔÎ oŸ <bT∫ tu* <b≤°u@ Fæ, ÎuŸÙ „aJ¡° fiFÙ* J¡≤fiÙ ª°<FÎ $$18,19$$ ıæŸu tfi°u≤S Ÿu
J¡¿v≈w ≈C”T tu* ıÙbfi N°æ≤ t≤d NŸÃ∫ FÙ Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ ŸaJ¡v≈J¡¿v≈w ≈C”T FÙ ıf
b°_w<bJ¡ fiFÙ* Fæ, wf ŸJu¡ t≤d N°æ≤ ıÙbfi J¡∑ b°_w<bJ¡w° J¡∑ •∫° J¡S° Fæ ? bæŸu FÙ
fu¸>Ù Ÿ „≤Ù≤ tu* ˚Ù t≤d N°æ≤ ıÙbfi Nb°_w¿bJ¡ FÙ ≈®wÙw F°uwu Fæ* $$20$$ ÔÙÔ° fiu J¡F° #
ÌubÙ, N°≈fiu tCHu Ÿ <fitÕÔ I°fi J¡° ≈Ìu„ <Ì∫° Fæ, <ıŸJu¡ Zbdt°` Ÿu FÙ Âÿ∫ R¡≈Ù
tF°t°≤Ù „°∏w F°u ı°wÙ Fæ $ t°≥, oŸ <bT∫ tu* tu≤u «¡≈≤ NfiCy®F J¡∑<ı∫u, J¨¡≈∫° ∫F fwÔ°oÎ
<J¡ bF NU∫°Ÿ J¡°æfi Fæ (ŸJ¡° •∫° _bR¡≈ Fæ) N°æ≤ Jæ¡Ÿ° Fæ (ŸJ¡° •∫° Ôsd Fæ) wS°
<J¡Ÿ ≈®J¡°≤ ≈C‹¸> F°uw° Fæ N°æ≤ ŸJu¡ ≈C‹¸> F°ufiu ≈≤ •∫° F°uw° Fæ ?$$21,22$$ ZÙÌubÙıÙ fiu
J¡F° # bßu, ı°u ˚Ù ≈®°dÙ ıf ıf ˚Ù, <J¡ŸÙ J¡°∫Õ J¡°u J¡≤w° Fæ, NU∫°Ÿ Ju¡ <ffi° J¡˚Ù <Ÿ]
fiFÙ* F°uw° $ ˚°b ∫F <J¡ NU∫°ŸJ¡∑ ≈®Ã∫uJ¡ J¡tÕ tu* N°bÿ∫J¡w° Fæ $$23$$
ŸbÕ≈®St ÌubÙıÙ NU∫°Ÿ J¡° _bR¡≈ fwÔ°wÙ Fæ* $
NŸa<ÌÀ@R¡≈ Ÿu N≈fiÙ fC<] tu* ıt°fiu Ju¡ <ÔÎ ŸJ¡° <ª∏wfi J¡≤fi°, N∏∫ I°w° ≈C”T
J¡∑ fC<] Ÿu Ÿab°Ì J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ŸJ¡∑ ªª°Õ J¡≤fi°, ≈≤_≈≤ NI°w Na„ Ju¡ I°fi Ju¡ <ÔÎ
N°≈Ÿ tu* ŸJ¡° ≈Ìu„ Ìufi°, ŸÌ° ŸÙtua tfi°u∫°uy Ìufi°, oŸu <bπ°fig Ô°uy I°fi J¡° NU∫°Ÿ
J¡Fwu Fæ* (c) $$24$$
» bæ≤°À∫ N°<Ì ŸJu¡ Ôsd Fæ*, ∫F f°w <b≤•w ≈C”T°u* J¡∑ _wC<w π°≤° J¡Fwu Fæ* $
c ŸJ¡° <ª∏wfi J¡≤fiu, ŸJ¡∑ ªª°Õ J¡≤fiu N°æ≤ N°≈Ÿ tu* ŸÙ J¡° f°u@fi J¡≤fiu Ÿu NŸa˚°bfi° J¡∑ <fib¨<W
F°uwÙ Fæ N°æ≤ ŸÌ° ŸÙ tu* ≈≤°∫d ≤Ffiu Ÿu <b≈≤Ùw ˚°bfi° J¡∑ <fib¨<W F°uwÙ Fæ, ∫u NU∫°Ÿ Ju¡ k¡Ô Fæ* $
298
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
ı°u <b≤•w tF°Ãt° ≈C”T tC<•w Ju¡ <ÔÎ N≈fiu N∏w#J¡≤d tu* ∫Ãfi≈¥¥bÕJ¡ <bT∫ b°Ÿfi°N°u*
Ju¡ s∫ J¡∑ ˚°bfi° J¡≤wu Fæ* (N≈fiu N∏w#J¡≤d tu* <bT∫b°Ÿfi°N°u* J¡° ıæŸu <bfi°„ F°u, b柰 ∫Ãfi
J¡≤wu Fæ*), bu ≈¨<SbÙ tu* ŸbÕZu‹™> Fæ* N°æ≤ ∏FÙ*J¡° ı∏t Ÿk¡Ô Fæ $ Ì°≤w°R¡≈Ù (Ÿ‡≈¥dÕ
Ÿ°ty®Ù≈¿≤Ã∫°yR¡≈Ù) ŸC∏Ì≤w° Ÿu Îba bæ≤°À∫ ≤Ÿ Ÿu Ÿ‡≈∏fi NwÎb ŸÌ° N°fi∏Ì J¡∑ b¨<‹¸>
J¡≤fiub°ÔÙ fC<] <ıfi ≈C”T°u* tu* Ã≈∏fi F…oÕ Fæ, bu ŸbÕZu‹™> NU∫°ŸÙ (NU∫°Ÿb°Ôu) Fæ* $$25,26$$
Zbd N°<Ì tu* <fi≤w F°ufi° ˚Ù I°fi°U∫°Ÿ J¡° Ôsd Fæ, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ* $
ı°u Ô°uy ∫C<•w Ÿu ∫°fiÙ ≈®t°dw[b Ju¡ <fi@°Õ≤d Ju¡ NfiCJ¥¡Ô wS° ≈®tu∫w[b Ju¡ <fi@°Õ≤d
Ju¡ NfiCJ¥¡Ô ∫C<•w Ÿu N°æ≤ Nº∫°Ãt w[bJ¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤fiub°Ôu „°˜°u* Ÿu I°w° N°æ≤ Iu∫
b_wC Ju¡ NÃ∫∏w N˚°b J¡∑ ≈®°<›w tu* (f°@ tu*) ∫Ãfi J¡≤wu Fæ*, bu f®Ê°U∫°ŸÙ Fæ $$27$$
J¡°Ô°u* tu* Âÿ∫ Ju¡ f°@ I°fi J¡∑ N°b¨<W ˚Ù f®Ê°U∫°Ÿ Fæ, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ $
∫F ıywg Fæ, ∫F tæ* Fq≥" oÃ∫°J¡≤J¡ Âÿ∫ Ÿ¨<‹¸> N°<Ì tu* Ã≈∏fi FÙ fiFÙ* F…oÕ, Nw# bF ŸÌ°
Fæ FÙ fiFÙ*, ∫F I°fi°U∫°Ÿ J¡F° y∫° Fæ $$28$$ Âÿ∫ ≈®≈aª Ju¡ NŸa˚b Ju¡ I°fi Ÿu ≤°y, πuT
N°<Ì J¡° <bfi°„ F°ufiu ≈≤ tfifi Ÿu Ã≈∏fi <bΩ° J¡∑ b°Ÿfi° Ju¡ ≈¿≤≈°J¡ Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ ı°u
N°Ãt≤<w (N°Ãt≈®ut) Fæ, bF f®Ê°U∫°Ÿ Fæ $$29$$
∫F Ÿ‡≈¥dÕ Âÿ∫ <tØ∫° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ »I°fi Ÿu ≤°y N°<Ì J¡° <bfi°„ F°ufiu ≈≤ FÙ bF
(N°Ãt≤<w) I°fi°u≈∫°u<yfiÙ F°uwÙ Fæ, Nw# •w ≤°y N°<Ì J¡° h~>uÌ F°ufiu ≈≤ FÙ bF f®Ê°U∫°Ÿ
Fæ, N∏∫S° fiFÙ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Âÿ∫ Ju¡ NŸa˚b J¡° I°fi F…Î <ffi° Ã≈∏fi ı°u ≤°y, πuT N°<Ì J¡° N≈s∫ Fæ, bF w≈
J¡FÔ°w° Fæ, NwÎb bF I°fi fiFÙ* Fæ, bF w≈ b¨S° πuTN°<Ì Ju¡ ≤°uJ¡fiu Ÿu Ã≈∏fi Ì…#© J¡°u FÙ
f»°w° Fæ $$30$$
NU∫°Ÿ Ju¡ FuwCN°u* J¡° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤ Nf ZÙÌubÙıÙ NU∫°Ÿ J¡° k¡Ô <Ì©Ô°wÙ F…oÕ Ì°u
ÿÔ°uJ¡°u* Ÿu ŸyÕ J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wÙ Fæ* $
ª≤tŸ°s°ÃJ¡°≤R¡≈ I°fi N°æ≤ ŸJ¡° Iu∫ f®Ê ˚Ù Âÿ∫ NŸa˚bf°u@ (Âÿ∫ J¡° NŸa˚b
<ıŸŸu ∫° <ıŸtu* F°uw° Fæ, ÎuŸ° f°u@) J¡F° ı°w° Fæ, ŸJu¡ NU∫°Ÿ Ÿu tC<•w F°uwÙ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤
Ju¡ NU∫°Ÿ J¡° k¡Ô tF°fig NU∫CÌ∫ Fæ $$31$$ bßu, ıæŸu „≤Ìg M¡wC tu* <Ft Ju¡ Ÿt°fi „ÙwÔ
N°uŸ Ju¡ Ÿu*J¡ Ÿu JC¡F≤° <fÔJC¡Ô <bfi‹¸> F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ <ªW tu* ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu NU∫_w,
Ÿ‡≈¥dÕ w°≈°u* (<`<b@ w°≈°u*) J¡∑ „°¿∏w Ju¡ FuwC F°ufiu Ÿu f≤k¡ Ju¡ Ÿt°fi „ÙwÔ <bbuJ¡f°u@ R¡≈Ù
ıÔ Ju¡ <fi≤∏w≤ <Ÿaªfi Ÿu ŸaŸ°≤R¡≈Ù J¨¡‹d ≈s J¡∑ (N∏@u≤Ù) ≤°¿` tu* Ã≈∏fi F…oÕ t°uFR¡≈Ù y°»
fiÙ*Ì <fib¨W F°u ı°wÙ Fæ $$32$$ tF<TÕ b°vtÙ<J¡ıÙ Ju¡ owfiÙ J¡S° J¡F ªCJ¡fiu ≈≤ <Ìfi fÙw y∫°,
Ÿ¥∫Õ ˚yb°fig N_w°ªÔ <„©≤ J¡∑ N°u≤ Ny®Ÿ≤ F°u y∫u N°æ≤ ˚≤π°ı N°<Ì tC<fi∫°u* J¡∑ Ÿ˚°
b°vtÙ<J¡ıÙ J¡°u ≈®d°t J¡≤ Ÿ°∫aJ¡°Ô Ju¡ Ÿ∏º∫°-b∏Ìfi N°<Ì J¨¡Ã∫Ju¡ <ÔÎ _fi°fi°SÕ ªÔÙ yoÕ
Îba ≤°<` fÙwfiu ≈≤ Ÿ¥∫Õ Ju¡ ywu-ywu tC<fi-t^±>ÔÙ Ÿ˚°_S°fi tu* N° yoÕ $$33$$
f°oÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ŸyÕ - 23]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
299
wuoÕŸb°≥ ŸyÕ
≈bÕw-y®°t J¡°u Ìu©fiu J¡∑ oh~>° Ÿu Ÿt°<@ π°≤° _S¥Ô ÌuF J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤
ÌubÙıÙ N°æ≤ ÔÙÔ° J¡° <b„°Ô N°J¡°„ tu* ytfi-bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß, bu Ì°ufi°u* Wt Ìu<b∫°≥ ∫°fiÙ Ÿ≤_bwÙ N°æ≤ ÔÙÔ° Ÿ ≤°<` tu*
≈≤_≈≤ ≈®ÿfi°uW≤ J¡≤ ıf <J¡ Ÿf ŸubJ¡ Ÿ°u y∫u Su, tFÔ Ju¡ Ì≤b°ı°u* N°æ≤ <©n<J¡∫°u* tu*
tıf¥w N°æ≤ ˚°≥<w-˚°≥<w Ju¡ NyÕÔ Ôy y∫u Su, Œ°u<»∫°u* ≈≤ ≈F≤uÌ°≤ Ÿ°b@°fi F°uJ¡≤ ≈F≤°
Ìu ≤Fu Su, k¥¡Ô°u* J¡∑ ≤°<„∫°u* Ÿu <fiyÕw Îba |fiÙ˚¥w ŸCy¿∏@ Ÿu N∏w#≈C≤ ˚≤ y∫° S°, N‡Ô°fi
t°Ô°R¡≈Ù b˜°u* Ÿu N°h~>∏fi ≤°ı° Ju¡ „b Ju¡ ŸtÙ≈_S N°Ÿfi ≈≤ fæ™> yoÕ $ fiJu¡ J¡ÔaJ¡„¥∏∫
≈¥dÕ ª∏Bt° Ju¡ wCv∫ tC©t^±>Ô Ÿu Ÿ°≤° N∏w#≈C≤ ıyty° ™>° $ bu Ì°ufi°u* (!) Ÿt°<@_S
F°u oŸ ≈®J¡°≤ <fiÿªÔw° Ÿu fæ™> yoÕ <J¡ ≈®wÙw F°uw° S° t°fi°u* bu ≤Ãfi Ju¡ ©‡˚u tu* ©CÌÙ F…oÕ Ì°u
t¥<wÕ∫°≥ Fæ* Îba <Ìb°≤ tu* Ô¸>J¡°∫u y∫u Ì°u <ª` Fæ* $ Ÿ‡≈¥dÕ o¿∏B∫°u* J¡°u fiJu¡ <bT∫°u* Ÿu ŸaJ¡°uª
J¡°u (<fib¨<WJ¡°u) ≈®°›w F…oÕ fi Ì°ufi°u* J¡∑ Ÿ‡≈¥dÕ Ì…¿ÿª∏w°Î≥ y°∫f F°u yoÕ, NwÎb bu Ÿ°∫aJ¡°Ô
Ju¡ Ÿt∫J¡∑ Ì°u J¡t<Ô<fi∫°u* J¡∑ fi°o˘ SÙ, <ıfiJu¡ ª°≤°u* N°u≤ ≈¿≤tÔ ∆∫°›w ≤Fw° Fæ $ „≤Ì
M¡wC tu* b°∫C „¥∏∫ ≈bÕw tu* <y≤Ù F…oÕ Ì°u tu| ≈a<•w∫°≥ ıæŸu „C] ¡(Ÿku¡Ì), „°∏w („ÙwÔ)
N°æ≤ J¡‡≈fi „¥∏∫ F°uwÙ Fæ*, bæŸu FÙ bu ˚Ù NÃ∫∏w „C], „°∏w N°æ≤ _≈∏Ìfi „¥∏∫ FCoÕ $ ª¥≥<J¡
∏Fu* <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ Ôy yoÕ SÙ, NwÎb fiJ¡°u ÌuF N°<Ì Nfi°Ãtb_wCN°u* J¡° ≈®<wŸ∏@°fi
fiFÙ* ≤F y∫° S° $ ıæŸu ŸC∏Ì≤ Ì°u J¡v≈Ôw°Î≥ bŸ∏wN°<Ì M¡wC Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ ≈FÔu Ju¡ ≤Ÿ
J¡° Ã∫°y J¡≤wÙ Fæ*, J¡°≤d <J¡ ≈C≤°fiu ≈W°u* J¡° Ÿ¥©fi° N°<Ì Ÿ˚Ù J¡°u <Ì©Ô°oÕ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ
∏F°u*fiu ˚Ù f°fl I°fi J¡° Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° S° $$1-7$$
Âÿ∫ Ju¡ N°Ã∫¿∏wJ¡ ≈„t Ÿu (<bfi°„ Ÿu) <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ F°ufiu ≈≤ w[bŸ°s°ÃJ¡°≤
Ÿu Ÿt¥Ô `æJ¡°<ÔJ¡ Âÿ∫f°@ FÙ ≈<≤<fi<‹™>w FuwC Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
≈FÔu ıf fi Ì°ufi°u* J¡°u "tæ* ıywg" oŸ ≈®J¡°≤ ˚®°¿∏wR¡≈ Âÿ∫ J¡∑ NÃ∫∏w°˚°bR¡≈
NfiCÃ≈<W J¡° I°fi F…N°, wf fi Ì°ufi°u* J¡° Âÿ∫R¡≈Ù ∫F <≈„°ª NÃ∫∏w <bfi‹¸> F°u y∫° $
ıæŸu Ÿt°<@ tu* `æJ¡°<ÔJ¡ Âÿ∫ J¡° f°@ F°uw° Fæ, b柰 Ÿ˚Ù J¡°Ô tu* `æJ¡°<ÔJ¡ Âÿ∫ J¡° f°@
Ft Ô°uy°u* Ju¡ NfiC˚b Ÿu <Ÿ] Fæ, ÎuŸ° ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u Ÿ‡f°u@fi J¡≤ J¡Fwu Fæ* $
Nfi|, NŸwg (<tØ∫°) F°ufiu Ju¡ J¡°≤d FÙ Ft Ô°u*y°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu ∫F ıywg ≈®wÙw F°ufiu ≈≤
t¨yw¨‹d° tu* ıÔ J¡∑ fi°o˘ N°æ≤ ≈®wÙw fi F°ufiu ≈≤ ©≤y°u„ Ju¡ ŸÙ*y J¡∑ fi°o˘ Fæ, •∫°u*<J¡ ı°u
≈Ì°SÕ ≈FÔu fiFÙ* S° bF bwÕt°fi J¡°Ô tu* ˚Ù fiFÙ* Fæ, ∫F _≈‹¸> Fæ $$8-10$$
! ÌubÙ Ÿ≤_bwÙ J¡° I°fiÌuF Fæ, ŸÙŸu bu <bª≤d J¡≤ ŸJ¡wÙ SÙ*, <k¡≤ ∏Fu* Ÿt°<@_S •∫°u*
F°ufi° ≈n°, ÎuŸÙ „aJ¡° fiFÙ* J¡≤fiÙ ª°<FÎ, •∫°u*<J¡ ÔÙÔ° J¡°u Ÿt°<@ <Ÿ©Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ bF Ÿt°<@_S
F…oÕ SÙ $ •w ∫°uy yC” Ju¡ <Ÿ©°∫u <ffi° ≈®°›w fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, Nw# ÔÙÔ° Ju¡ Ÿt°<@_S F°ufiu tu*
ŸF∫°uy F°u, oŸ<ÔÎ ÌubÙıÙ fiu Ÿt°<@ ÔÙ $
300
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Âÿ∫ J¡° N_w F°ufiu ≈≤ bu Jæ¡Ÿu fiFÙ*, oŸ „aJ¡° ≈≤ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* $
Ÿ¥∫Õ, ª∏Bt°, w°≤u N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ Ÿu NÃ∫∏w „¥∏∫ Ju¡bÔt°` N°J¡°„ Ÿ¨<‹¸> Ju¡
N°≤‡˚ tu* ∫°fiÙ b°∫C J¡∑ Ã≈<W Ÿu ≈¥bÕ N°æ≤ ≈®Ô∫J¡°ÔJu¡ N°fiu ≈≤ (b°∫C≈∫Õ∏w ≈Ì°S°u˘ J¡°
≈®Ô∫ F°ufiu ≈≤) ıæŸu Ju¡bÔ_b˚°b Ÿu ¿_S≤ ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ bu Ì°ufi°u* Nayfi°Î≥ Ì„Õfi Ÿu <btC•w
„°∏w N°æ≤ Ju¡bÔ _b˚°b F…oÕ $$11$$
N°yu ŸyÕ tu* J¡Fu ı°fiub°Ôu N°J¡°„ytfi tu* ÌubÙ Ÿ≤_bwÙ N°æ≤ ÔÙÔ° Ju¡ ÌuFbæÔs^∫ J¡°u
J¡Fwu Fæ* $
I°fiÌubÙ Ÿ≤_bwÙ fiu ≈¥bÕwfi I°fiÌuF Ÿu FÙ N°J¡°„ tu* <bª≤d <J¡∫° N°æ≤ ≤°ıt<FTÙ
ÔÙÔ° fiu t°fib ÌuF Ju¡ N<˚t°fi J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ º∫°fi N°æ≤ I°fi Ju¡ NfiCR¡≈ <Ì∆∫ÌuF J¡°
NbÔ‡ffi J¡≤ N°J¡°„tu* <bª≤d <J¡∫° $$12$$
bF Ìq≤ N°J¡°„ tu* ytfi J¡∑ J¡v≈fi° N≈fiu |≤ Ju¡ t^±>≈ Ju¡ <bWu˚≤ N°J¡°„ tu* FÙ F…oÕ fi
<J¡ f°F≤, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ŸªtCª bu Ì°ufi°u* fF…w Ìq≤ yoÕ Ÿ°u f°w fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ∏F°u*fiu ÌgfC] F…Î ≈¥bÕŸaJ¡v≈Ÿa_J¡°≤-I°fi Ÿu <fÔ_w˚≤ y¨F°J¡°„ tu* FÙ ª»J¡≤ ŸbÕy°tÙ I°fi tu* N°≤°uFd N°æ≤
N°J¡°„ytfi Ju¡ NfiCR¡≈ ¿ªÌ°J¡°„t¥<wÕ J¡° NbÔ‡ffi <J¡∫° (") $$13$$ ŸJu¡ Nfi∏w≤
ŸC∏Ì≤ fi∫fib°ÔÙ N°æ≤ b<fiw°u<ªw <bÔ°Ÿ°u* Ÿu tfi°uF≤ bu Ì°ufi°u* ÔÔfi°Î≥ <bT∫I°fi Ju¡
_b˚°b Ÿu (<bT∫°fiCŸ°≤ ∆∫bF°≤ J¡v≈fi° Ju¡ J¡°≤d) ∫F°≥ Ÿu NÃ∫∏w Ìq≤ N°J¡°„ tu*
yoÕ $$14$$ wÌ…≈≤°∏w ŸÙ |≤ tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ "Ft Ô°uy N°J¡°„ tu* Ÿaª≤d J¡≤u*" oÃ∫°J¡°≤J¡
<ªwg≈®@°fi t°fiŸ J¡v≈fi°b¨<W Ÿu Ìq≤ Ÿu N<wÌq≤ wS° J¡≤°un°u* ∫°uıfi <b_wÙdÕ N°J¡°„ tu*
∏F°aufiu Ÿaª≤d <J¡∫° $ ˚°b ∫F <J¡ ÔÙÔ° N°æ≤ Ÿ≤_bwÙ ≈FÔu FÙ N≈fiu tfi tu* "Ft Ô°uy
N°J¡°„t°yÕ Ÿu ı°∫u*yu" ∫°u* ŸaJ¡v≈ J¡≤Ju¡ Ÿt°<@_S F…oÕ SÙ $ oŸÙ J¡°≤d ∏Fu* Ÿt°<@
Nb_S° tu* wÌfiCR¡≈ <ªWÌuF Ju¡ ≈®°›w F°ufiu ≈≤ N°J¡°„ tu* nfiu J¡° NfiC˚b F°ufiu Ôy° $$15$$
¿ªÌ°J¡°„ ÌuF J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ ˚Ù <ªW tu* <_Sw ≈¥bÕ ŸaJ¡¿v≈w Âÿ∫ Ju¡ NfiCŸ∏@°fi
J¡∑ NfiC≈≈<W F°uwÙ Fæ $ •w Ÿt°<@J¡°Ô tu* bu Ì°ufi°u* ŸaJ¡v≈-Ÿa_J¡°≤°u*Ÿu ≈¥dÕ <ªW Ju¡ Ÿ°S
ÎJ¡∑ ˚°b J¡°u ≈®°›w F°u yoÕ SÙ, oŸ J¡°≤d Ÿu bu ≈¥bÕŸaJ¡¿v≈w Âÿ∫ J¡° Ì„Õfi J¡≤ w¨›w F°u yoÕ,
oŸ∑ J¡°u ÌqŸ≤u ≈®J¡°≤ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Ÿt°<@ Nb_S° tu* N°J¡°„ ÌuF∫C•w ˚Ù bu Ì°ufi°u* ÔÔfi°Î≥ ≈¥bÕŸaJ¡¿v≈w Âÿ∫ Ju¡ NfiCŸ∏@°fi
Ÿu ∫C•w <ªW_bR¡≈w° J¡°u ≈®°›w N≈fiu _b˚°b Ÿu ≈≤_≈≤ N≈fiu N°J¡°≤ Ju¡ Ì„Õfi _fiuF≈¥dÕ
Ÿ<©∫°≥ F…oÕ $$16$$
wuoÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
" oŸ <bT∫ tu* Ì°u tw Fæ* ÎJ¡ tw ∫F Fæ <J¡ ∫°uyÙ Ô°uy Ÿt°<@ π°≤° _S¥Ô ÌuF Ÿu f°F≤ <fiJ¡Ô J¡≤ Ÿ¥‚t
ÌuF Ÿu f°F≤ ≈∫Õ¸>fi J¡≤wu Fæ* $ ÌqŸ≤° tw ∫F <J¡ ∫°uyÙ Ô°uy ÌuF Ÿu f°F≤ fiFÙ* <fiJ¡Ôwu, t°` _S¥Ô ÌuF Ju¡
N<˚t°fi J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ N°æ≤ ⁄Ì∫ Ÿu ÔuJ¡≤ Ja¡™> wJ¡ <fÔ_w˚≤ fi°nÙ tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ ∫° N°≤°uFd J¡≤
ŸbÕ∆∫°≈Ù I°fi ≈®°›w J¡≤wu Fæ* Îba ŸÙ I°fi Ÿu bu Ô°uy _byÕ, t¨Ã∫C, ≈°w°Ô N°<Ì Ô°uJ¡°u* J¡° Ì„Õfi J¡≤wu Fæ* $
ŸyÕ - 24]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
301
ª°æfÙŸb°≥ ŸyÕ
ı° ≤FÙ I<›w ÌubÙ N°æ≤ ÔÙÔ° J¡° NŸÙt <bÿb Ju¡ bæ<ªc∫ Ju¡
<bÔ°Ÿ°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ N°J¡°„R¡≈ t°yÕ J¡° bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏B, ÎJ¡-ÌqŸ≤u J¡° F°S ≈J¡nJ¡≤ ı° ≤FÙ @Ù≤u @Ù≤u
«¡≈≤ ª»J¡≤ NÃ∫∏w Ìq≤ «¡ºbÕ_S°fi tu* yoÕ FCoÕ fi Ì°ufi°u* Ÿ<©∫°u* fiu N°J¡°„J¡°u Ìu©° $
N°J¡°„ w≤a<yw ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ ÎJ¡t°` ŸtCB Ju¡ Ÿt°fi ya˚Ù≤, <fitÕÔ N°æ≤ ¿_fiÀ@ (f°@°„¥∏∫),
t∏Ì, ŸCy∏@ N°æ≤ „ÙwÔ b°∫C Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu ŸC©˚°uy J¡° Ì°w°, „¥∏∫w°R¡≈Ù ıÔtu* Nby°Ffi
J¡≤fiu Ÿu NÃ∫∏w N°fi∏ÌÌ°∫J¡ NSb° ıywg „¥∏∫w°R¡≈ f®ÊıÔtu* ≈FÔu ≈FÔ <fiyÕtfi
J¡≤fiu Ÿu ≈®°dÙR¡≈Ù ˚®t≤°u*J¡°u N°á°<Ìw J¡≤fiub°Ô° J¡tÔR¡≈, „°∏w, NÃ∫∏w _bh~>, y‡˚Ù≤
N°æ≤ Ÿ≠ıfi Ju¡ tfi Ÿu ˚Ù f»J¡≤ ≈®Ÿ∏fi S° $$1-3$$ ª∏Bt° Ju¡ tº∫ Ju¡ ŸÂ„ ≠≠bÔ fi
Ì°ufi°u* fiu <Ì„°N°u*tu* ŸCtu” N°<Ì ≈bÕw°u*Ju¡ <„©≤°u* tu* ¿_Sw „C˚® tu|°u* Ju¡ <b„°Ô J¡Ôub≤ Ju¡
˚Ùw≤ <bΩt°fi tFÔ°u* tu* <bZ°t <J¡∫°$ J¡FÙ* ≈≤ (ª∏Bt^±>Ô Ju¡ ŸtÙ≈ tu*) ª∏Bt^±>Ô Ÿu
<fiJ¡ÔJ¡≤ fi Ì°ufi°u* fiu <Ÿ] N°æ≤ y∏@b°uÕ Ju¡ yÔu tu* ≈nÙ F…oÕ tÌ°≤t°Ô°N°u* J¡∑ N<w ŸCy¿∏@
Ÿu tfi°uF≤, taÌ N°æ≤ ŸCy¿∏@w b°∫C tu* <bª≤d <J¡∫°, J¡FÙa ≈≤ ≈®ªC≤ w°≈ J¡° <bfi°„ J¡≤fiub°Ôu
<fıÔÙR¡≈Ù Ô°Ô J¡tÔ°u* Ÿu ∆∫°›w wS° ıÔ Ÿu ≈¥dÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d t∏Ìy°tÙ tu|t^±>Ô tu*
_fi°fi <J¡∫° ıæŸu <J¡ Ô°uy ≈®ªC≤ w°≈ J¡° N∏w J¡≤fiub°Ôu <fıÔÙ Ju¡ wCv∫ ≠≠bÔ J¡tÔ°u* Ÿu
≈¥dÕ w°Ô°f tu* _fi°fi J¡≤wu Fæ* $$4-6$$ ıæŸu Ì°u ˚≥b¿≤∫°≥ J¡≤°un°u* t¨d°Ô°aJC¡≤°u*Ÿu ∆∫°›w J¡tÔ
Ju¡ w°Ô°f°u* tu* ˚®td J¡≤wÙ Fæ*, bæŸu FÙ ∏F°u*fiu ˚Ù <b<b@ ˚¥wÔ°u* Ju¡ <Ft°Ô∫ N°<Ì ≈bÕwR¡≈Ù
t¨d°Ô°u* Ju¡ (J¡tÔ Ju¡ ≈°æ@u J¡° t¥Ô) J¡≤°un°u* NaJC¡≤°u* Ÿu ∫C•w <Ì„°N°u* tu* ˚®td <J¡∫° $$7$$
J¡FÙ* ≈≤ N°J¡°„y*y° Ju¡ „ÙJ¡≤°u* J¡°u @°≤d J¡≤fiub°Ôu N°æ≤ b°∫C Ÿu <bJ¡<Ÿw tu|t^±>ÔR¡≈Ù
t^±>≈ tu* @°≤°y¨F J¡∑ kC¡F°≤°u* J¡∑ fC<] Ÿu ∏F°u*fiu ˚®td <J¡∫° $ wÌ…≈≤°∏w N≈fiÙ „<•w Ju¡
NfiCŸ°≤ @Ù≤u-@Ù≤u ªÔfiub°ÔÙ Îba tº∫-tº∫ tu* <bZ°t Ôu ≤FÙ* fi Ì°ufi°u* ÔÔfi°N°u* fiu „¥∏∫
Ìu„ tu* NfiuJ¡ f®Ê°^±>°u* J¡∑ ≤ªfi°N°u* Ÿu ∆∫°›w N°J¡°„ta±>Ô J¡°u Ìu©° $ ∫Ω<≈ Ÿ≤_bwÙ
ÌubÙfiu •w N°J¡°„t^±>Ô J¡°u ≈FÔu Ìu©° S°, wS°<≈ Ì°ufi°u* fiu ≈≤_≈≤ <tÔJ¡≤ ≈FÔu Ÿu
fiFÙ* Ìu©° S° $ <ıwfiu ≈®°<d∫°u* Ju¡ FuwC˚¥w y˚Õ¿h~>B Fæ*, bu Ÿf ŸÙJu¡ Na„ Fæ*, J¡°u<¸>-J¡°u¿¸>
ıyw°u* Ÿu Ôy°w°≤ ˚≤° ı°w° F…N° ˚Ù bF ª°≤°u* N°u≤ „¥∏∫ ≤Fw° Fæ $ ∏F°u*fiu Ÿu «¡≈≤ «¡≈≤
N°<Ì ŸC∏Ì≤ <bt°fi°u*Ÿu ∫C•w, <b<ª` N°˚≤d°u* Ju¡ ŸÂ„ N°æ≤ NÔy-NÔy ffiu F…Î NfiuJ¡
<b„°Ô ˚Cbfi°u* Ÿu N°b¨W Ìu©° $ tu” N°<Ì Ÿ°w JC¡Ô≈bÕw°u* Ju¡, <ı∏F°u*fiu ª°≤°u* N°u≤ Ÿu N°J¡°„
J¡°u ˚≤ ≤•©° S°, ≈µ≤°y<dJu¡ w¸>°u* Ju¡ ≈®J¡°„°u*, ŸJ¡° tº∫˚°y ∏Fu* ≈®Ô∫J¡°Ô J¡∑ N<Àfi
Ju¡ ŸÂ„ ≈®wÙw F…N° $ •w ≈bÕw°u* J¡∑ tC•w°t∫ ª°u<¸>∫°u* Ju¡ ≈®˚°≈Caı Ÿu bF <Ft°Ô∫J¡∑ ª°u¸>Ù
Ju¡ Ÿt°fi ˚ÔÙ ≈®wÙw F°uwÙ SÙ N°æ≤ _bdÕt∫ tu” ≈bÕw tæÌ°fi°u* J¡∑ J¡°¿∏w∫°u* Ÿu bF _bdÕt∫
tæÌ°fi Ju¡ ŸÂ„ ªtJ¡w° S° $ ≈¥b°u˘ J¡∑ fnÙ-fnÙ t≤J¡wt<d∫°u* J¡∑ (F¿≤wg-t<d∫°u* J¡∑)
302
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
N°˚°N°u* Ÿu |°Ÿ Ju¡ F≤u tæÌ°fi°u* J¡∑ F¿≤∫°ÔÙ Ju¡ ŸÂ„ F¿≤∫°ÔÙŸu ∫C•w S°, J¡FÙ*-J¡FÙ* ≈≤
fi∫fib°fig Ô°uy°u* J¡∑ Â<‹¸> J¡° N°æ≤ fiÙÔ,≈Ùw N°<Ì R¡≈°u* J¡° <bfi°„ J¡≤fiuJu¡ <ÔÎ J¡<¸>f]
y°» N∏@J¡°≤ Ÿu N∏@J¡°¿≤w S° $ ≈°¿≤ı°w Ju¡ bfi°u* Ju¡ «¡≈≤ n ≤Fu <bt°fi°u* J¡° _S°fi˚¥w
bF J¡FÙ* ≈≤ ŸtÙ≈ tu* ¿_Sw Ô°uy°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu ≈°¿≤ı°w bfi J¡∑ t*ı≤Ù-Ÿ° I°w F°uw° S°
N°æ≤ Ìq≤¿_Sw Ô°uy°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu bæ±¥>∫Õt<d Ÿu ffiu F…Î ˚¥wÔ Ju¡ wCv∫ t°Ô¥t ≈nw° S° $ J¡FÙ*
≈≤ Ÿtu* tfiJu¡ Ÿt°fi buyb°Ôu tF°<Ÿ]°u* fiu b°∫CJu¡ Ÿaª°≤ Ju¡ buy J¡°u ıÙw <Ô∫° S° ∫°fiÙ tfi
Ÿu ˚Ù N<@J¡ „Ù|® ªÔfiub°Ôu <Ÿ]°u* fiu N≈fiu buy Ÿu b°∫C Ju¡ buy J¡°u fiÙª° <Ì©° <Ì∫° S° N°æ≤
J¡FÙ* ≈≤ <bt°fiR¡≈Ù |≤°u* tu* fæ™>Ù F…oÕ N›Ÿ≤°N°u* Ju¡ y°∫fi N°æ≤ b°Ìfi J¡∑ "@Ctg, @Ctg " ÎuŸÙ
ºb<fiŸu ≈¥dÕ S° $ J¡FÙ* ≈≤ wÙfi°u* Ô°uJ¡°u*Ju¡ Zu‹™>-Zu‹™> ≈®°<d∫°u* Ju¡ ytfi°ytfi Ÿu ™>Ÿ°™>Ÿ ˚≤°
S° N°æ≤ J¡FÙ* ≈≤ Ìubw° N°æ≤ ÌæÃ∫°u* Ju¡ b¨∏Ì Ÿu, <ı∏F°u*fiu <J¡ N°≈Ÿ tu* ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ ytfi°ytfi
J¡°u fiFÙ* Ìu©° S°, Ÿtu* ≈≤_≈≤ ¸>•J¡≤ Ôyfiu Ÿu fnÙ |f≤°F¸> ≈æÌ° F°u ≤FÙ SÙ $ J¡FÙ* ŸJu¡
J¡°ufiu tu* J¥¡‹t°^±>, ≤°sŸ <≈„°ª°u* J¡∑ t^±>ÔÙ fæ™>Ù SÙ N°æ≤ J¡FÙ* ≈≤ N°bF, ≈®bF N°<Ì b°∫C
Ju¡ ˚uÌ°u* Ju¡ tF°fig buy Ÿu bæt°<fiJ¡°u* Ju¡ (<bt°fi Ÿu ªÔfiu b°Ôu Ìubw°N°u*J¡°) ÌÔ f» ≤Fu Su ∫°fiÙ
fnÙ wuıÙ Ÿu ˚®td J¡≤ ≤Fu Su $ Ÿtu* J¡FÙa ≈≤ <bt°fi°u*Ju¡ „Ù|® ªÔfiu J¡∑ ºb<fi (Ÿ≤Ÿ≤°F¸>
N°æ≤ @n@n°F¸>) J¡° Ìffiu Ÿu f°ÌÔ°u* Ju¡ „ÆÌ ŸCfi°oÕ Ìuw° S°, J¡FÙ* ≈≤ Ÿ¥∫Õ N°<Ì y®F N°æ≤
fis`°u* Ju¡ |fiŸaª°≤ Ÿu (ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ÿu Ÿ¸>J¡≤ ytfi°ytfi J¡≤fiu Ÿu), b°∫C J¡°u ≤°uJ¡fiub°Ô°
≠∫°u<wÿªJ®¡ fi°tJ¡ ∫∏` ªÔ ≤F° S°, J¡FÙ* ≈≤ <fiJ¡¸>bw∑Õ Ÿ¥∫Õ Ju¡ N°w≈ J¡∑ ‹dw°Ÿu HCÔŸu
F…Î <Ÿ]°u* fiu (ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ Ìub ∫°u<fi J¡°u <Ÿ] J¡Fwu Fæ*), ı°u <J¡ w≈_∫°, ∫°uy N°æ≤ ≤Ÿ°∫fi
N°<Ì Ÿu ≈¥dÕ <Ÿ] fiFÙ* Su, N≈fi°-N≈fi° _S°fi ~>°un <Ì∫° S°, J¡FÙ* ≈≤ ŸC∏Ì≤ <bt°fi Ÿ¥∫Õ
Ju¡ wÙ‚d w°≈ Ÿu ıÔ ≤Fu Su N°æ≤ Ÿ¥∫Õ Ju¡ |°un°u* Ju¡ tC© ≈bfi Ÿu N_w-∆∫_w F°u ≤Fu Su $ J¡FÙ*
≈≤ Ô°uJ¡≈°Ô N°æ≤ N›Ÿ≤°N°u* Ju¡ ≈æ≤°u* Ÿu ytfi N°æ≤ N∏∫°∏∫ Nay°u* Ÿu fiJu¡ wwg wwg <ªw
N°ª≤d°u*Ÿu bF ªÔb_wC Ju¡ wCv∫ ªaªÔ S°, J¡FÙ* ≈≤ Ìu<b∫°u* Ju¡ N∏w#≈C≤ tu* ıÔÙ F…oÕ @¥≈ Ju¡
@CÎ≥ Ÿu Ã≈∏fi tu|R¡≈Ù b˜ Ÿu N°h~>∏fi S°, J¡FÙ* ≈≤ Ÿtu* o∏B ,ª∏B N°<Ì π°≤° _byÕŸu
∫°fiÙ _byÕ„ÆÌb°h∫ N≈fiu N≈fiu Ô°uJ¡Ÿu fCÔ°oÕ yoÕ, NwÎb N°æ≤°u* J¡∑ ≈us° J¡≤Ju¡ "tæ* ≈FÔu
ı°«≥, tæ* ≈FÔu ≈F…≥ª¥a' oŸ N<˚t°fi Ÿu Ì°æn ≤FÙ* Ìu<b∫°u* Ju¡ N*y°u* Ÿu N°˚≤d <y≤u F…Î Su $ fi
N›Ÿ≤°N°u* J¡°u ª°Ffiub°Ôu o∏B N°<ÌJu¡ wCv∫ N<dt° N°<Ì <b„uT <Ÿ<]∫°u* Ÿu „¥∏∫ N∏∫°∏∫
_byÕ_S ≈C”T°u*Ju¡ y® wuı J¡°u J®¡°u@, oÕ‹∫°≥ N°<Ì π°≤° <w≤°u˚¥w J¡≤fiu b°Ôu wt°ufÔ (wt°uyCd
≈®fÔw°) Ju¡ wCv∫ fiÙÔ° S° $ fÔb°fig <Ÿ]°u* J¡° ≈≤_≈≤ ¸>J¡≤°J¡≤ (@•J¡°-@C•J¡∑ Ju¡ Ÿ°S)
ı°u ytfi°ytfi S°, ŸŸu tu| ªJ¡fi°ª¥≤ F°u ı°wu, NwÎb t°fi°u* fiJu¡ ytfi°ytfi Ÿu F°ufiub°Ôu
N≈fiu <bfi°„ Ju¡ ˚∫ Ÿu ∏F°u*fiu ≈°Ÿ tu* ¿_Sw <Ft°Ô∫ N°<Ì ≈bÕw°u* Ju¡ <„©≤°u* tu* N°Z∫ Ôu
<Ô∫° $ tu|°u* Ju¡ ≈bÕw°u* Ju¡ <„©≤°u* tu* ı°fiu Ÿu ≈bÕw ÎuŸu t°Ô¥t F°uwu Su, t°fi°u* ∏F°u*fiu b˜ ≈Ffi
≤•©u Fæ* $ NwÎb J¡FÙ* ≈≤ ŸJu¡ ≈°Ÿtu* ¿_Sw <Ft°Ô∫, tu”,t∏Ì≤°ªÔ N°<Ì Ÿb˜ Ÿu
≈®wÙw F°uwu Su $ J¡FÙ* ≈≤ ıæŸu ªaªÔ ÔF≤°u* Ÿu ŸtCB ∆∫°›w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ Ÿt¥F Ju¡ Ÿt¥F ÎJ¡
ŸyÕ - 24]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
303
Ÿ°S n ≤Fu NwÎb ªaªÔ J¡°æÎ, vÔ¥, yÙ@, ª°wJ¡ N°<Ì ≈<s∫°u* N°æ≤ fi°ª ≤FÙ ±>°<J¡<fi∫°u*
(<≈„°ª ∫°u<fi <b„uT°u*) Ÿu bF ∆∫°›w S°$ J¡FÙ* ≈≤ JC¡Wu, J¡°æÎ, «≥¡¸> N°æ≤ yÌFu Ju¡ wCv∫ NfiuJ¡
≈®J¡°≤ Ju¡ <bÔsd t≥CFb°ÔÙ <fi‹≈®∫°uıfi (") ŸæJ¡n°u* J¡°uŸ ı°J¡≤ Ô°æ¸> ≤FÙ* ytfi°ytfi tu*
≈®b¨W ∫°u<y<fi∫°u* Ÿu N°b¨W S° $ J¡FÙ* ≈≤ Ô°uJ¡≈°Ô°u* Ju¡ N°yu FÙ ¿_Sw ($) N∏@J¡°≤ Ju¡
wCv∫ Â<‹¸> Ju¡ ≈®Ÿ°≤ J¡°u ≤°uJ¡fiub°Ôu, @CÎ≥ Ju¡ wCv∫ @CtæÔu, tu|R¡≈Ù t¿∏Ì≤ tu* <Ÿ] N°æ≤ y∏@b°u˘Ju¡
ı°unu ŸC≤w J®¡∑n° J¡≤ ≤Fu Su $ J¡FÙ* ≈≤ N°J¡°„t°yÕ Ÿu ªÔfiub°Ôu Ìubb¨∏Ì, _byÕ tu* y°∫u ı° ≤Fu
œÙ≈fi J¡≤fiub°Ôu tfi°uF≤ yÙw°u* N°æ≤ <Ì∆∫ _wC<w∫°u*Ÿu ∏tW N°æ≤ J¡°t≈Ùn°Ÿu ∆∫°›w bu
J¡FÙ* ≈≤ y®F-fis`°u* Ju¡ y¨F˚¥w ≠∫°u<wÿªJ®¡ Ju¡ Ôy°w°≤ ªÔfiu ≈≤ Ÿ¥∫Õ N°<Ì J¡∑ y<w Ÿu
„C•Ô≈s N°æ≤ J¨¡‹d≈s J¡° J¡°Ô<b˚°y Ÿtu* Â<‹¸>y°uª≤ F°u ≤F° S° $ J¡FÙ* ≈≤ NfiuJ¡ ≈®J¡°≤
Ju¡ b°∫CŸt¥F°u* tu* Ÿu ÎJ¡ b°∫CŸt¥FR¡≈ •w ≠∫°u<wÿªJ®¡tu* ffi°∫u y∫u <fi©°w (y±gi>u) Ju¡
N∏Ì≤ y*y°ıÙ J¡° ıÔ fF ≤F° S°, J¡FÙ* ≈≤ Ìubw°N°u* Ju¡ f°ÔJ¡ NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ N°ÿª∫Õt∫
J¡°æwCJ¡°u* Ju¡ Ì„Õfi tu* ∆∫°b¨w F°uJ¡≤ |¥t ≤Fu Su , J¡FÙ* ≈≤ bı®, ªJ®¡, <`„¥Ô, wÔb°≤ N°æ≤
„<•w Ju¡ N<@‹™>°w° Ìubyd t¥<wÕt°fi F°uJ¡≤ Ÿaª°≤ J¡≤ ≤Fu Su $ J¡FÙ* ≈≤ bF <ffi° ˚Ùw Ju¡
˚bfi°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ S°, J¡FÙ* ≈≤ Ÿtu* fi°≤Ì N°æ≤ wC‡fC” M¡<T y°∫fi J¡≤ ≤Fu Su, J¡FÙ* tu|°u*
J¡u¡Ÿaª°≤≈®Ìu„ tu ≈C‹J¡≤°bwÕJ¡ N°<Ì tF°tu|°ua Ju¡ ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi b¨¿‹¸> R¡≈ tF°fig N°≤‡˚ Ÿu
Ÿtu* FÔªÔ tªÙ SÙ N°æ≤ J¡FÙ* ≈≤ w°u ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ tu| <ª` tu* <Ô<©w Ju¡ wCv∫ <fiÿªu‹¸>
N°æ≤ yıÕfiºb<fi-„¥∏∫ Su $ J¡FÙ* ≈≤ J¡°ıÔ Ju¡ tF°fig ≈bÕw°u* Ju¡ wCv∫ ŸC∏Ì≤ tu| n ≤Fu Su,
w°u J¡FÙ* ≈≤ ŸCbdÕ Ju¡ Bb Ju¡ Ÿt°fi tfi°uI Ÿ¥∫Õ Ju¡ w°≈ J¡°u Ìq≤ J¡≤fiub°Ôu tu|°u* J¡° ıt|¸> S°
N°æ≤ J¡FÙ* ≈≤ <Ì„°N°u* Ju¡ Ì°F Ÿu Ã≈∏fi Ÿ∏w°≈ Ÿu ≈¥dÕ S° $ M¡‹∫t¥J¡ ≈bÕw≈≤ ≈¥bÕ ≤°t°∫d
tu* b<dÕw ≈®J¡°≤ Ÿu f≤Ÿ ≤Fu tu| FÙ ŸJu¡ b˜ Su$ J¡FÙa ≈≤ „¥∏∫w° R¡≈Ù ıÔ Ÿu ≈¥dÕ bF
<fiÿªÔ Ÿ°y≤ Ju¡ ŸÂ„ S° $ J¡FÙ* ≈≤ Ÿtu* b°∫C ≈®b°FR¡≈Ù fiÌÙ* tu* fnu fnu b°∫C∫°fi FÙ fF°∫u
ı° ≤Fu <wfiJu¡ N°æ≤ ≈W°u* Ju¡ ŸÂ„ <Ì©°oÕ Ìuwu Su,J¡FÙ* ≈≤ n ≤Fu ˚≥b≤°u* J¡∑ ≈Ù™> J¡∑ Ãbª° J¡∑
J¡°¿∏w Ju¡ wCv∫ J¡°¿∏wb°Ô° N°æ≤ <fitÕÔ S° N°æ≤ J¡FÙ* ≈≤ bT°ÕJ¡°Ô J¡∑ ≈bÕwÙ∫ fi<Ì∫°u* Ju¡
ŸÂ„ (Ÿt°fi ≤*yb°Ôu) b°∫C tu* ¿_Sw @¥<Ô Ju¡ ≈®b°F°u* Ÿu bF t¸>tæÔ° ≈®wÙw F°uw° S°, J¡FÙ*
≈≤ <bt°fi°u* ≈≤ bæ™>u F…Î Ìubw°N°u* J¡∑ J¡°¿∏wŸu ŸJ¡∑ R¡≈≤u©° <ª`¿b<ª` (<ªwJ¡f≤Ù) F°u
≤FÙ SÙ $ J¡FÙ* ≈≤ <fi≤∏w≤ fi¨Ã∫ J¡≤fiub°Ôu t°w¨t^±>Ô Ÿu ≈¿≤b¨W S°, w°u J¡FÙ* ≈≤ J¡˚Ù fi‹¸>
fi F°ufiub°Ôu, ∏tW N°æ≤ <bsCÆ@ ∫°uyÙÿb¿≤∫°u* Ju¡ fi°æ yd°u* Ÿu ∫C•w S° $ J¡FÙ* „°∏w, Ÿt°<@_S
NwÎb ≈≤t≈Ì tu* <bZ°∏w (f®Ê<fi‹™>) tC<fi∫°u* Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w S° $ J¡FÙ* ≈≤ <ıŸfiu J®¡°u@
" ∫°u<y<fi∫°u* J¡°u N<dt° N°<Ì <Ÿ<]∫°≥ ≈®°›w ≤FwÙ Fæ*, Nw# ∏Fu* N≈fiu _S°fitu* fæ™>u fæ™>u N˚Ù‹¸>
b_wC ≈®°›w F°u ŸJ¡wÙ Fæ, NwÎb fiJ¡° Ìq≤ytfi ≈®∫°Ÿ <fi≤SÕJ¡ Fæ $
$ wwg wwg <Ì„°N°u* Ju¡ N<@fi°∫J¡ Ô°uJ¡≈°Ô <Ì„°N°u* Ju¡ N∏w wJ¡ ≤Fwu Fæ*, NwÎb bF fiJu¡
Ÿ°tfiu FÙ ¿_Sw <k¡≤ ˚Ù bu Ÿ tu| t¿∏Ì≤ Ju¡ N<@J¡ |fi N°æ≤ J¡°Ô° F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸJ¡∑ J®¡∑n°Î≥
fiFÙ* Ìu© ŸJ¡wu Su $
304
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
N°<Ì J¡° NÃ∫∏w ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° Fæ, ÎuŸu Ÿ°@C-tF°Ãt° Ju¡ <ªW Ju¡ Ÿt°fi tfi°uF≤ N°æ≤
Ÿt (c) S° $ J¡FÙ* ≈≤ Ÿtu* <J¡∏fi≤, y∏@bÕ N°æ≤ Ìubw°N°u* J¡∑ ≈¿Ãfi∫°≥ y°∫fi J¡≤ ≤FÙ SÙ*,
J¡FÙ* ≈≤ bF NªÔ (¿_S≤) fiy≤°u* Ÿu ∆∫°›w S°, w°u J¡FÙ* ≈≤ Ÿtu* ªÔ ≤Fu ŸC∏Ì≤-ŸC∏Ì≤
≈C≤°u* J¡∑ (¿`≈C≤ N°<Ì Ju¡ ŸC∏Ì≤ ≈C≤°u* J¡∑) ≈®ªC≤w° SÙ $ J¡FÙ* ≈≤ bF <„bıÙJu¡ fiy≤°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ
S°, w°u J¡FÙ* ≈≤ Ÿtu* f®Ê°ıÙ Ju¡ tF°fig fiy≤ <b≤°ıt°fi Su$ J¡FÙ* ≈≤ Ÿtu* t°∫° π°≤°
<fi<tÕw fiy≤ <bΩt°fi Su, w°u J¡FÙ* ≈≤ ˚<b‹∫ tu* ffi°∫u ı°fiu b°Ôu w°u, J¡FÙ* ≈≤ ªÔw°<k¡≤w° ª∏B R¡≈Ù Ÿ≤°ub≤ <b≤°ıt°fi S° w°u J¡FÙ* ≈≤ <fiÿªÔ (ı°u ªÔfiu <k¡≤fiub°Ô° fiFÙ* Fæ)
Ÿ≤°ub≤ J¡∑ ~>¸>° Ìu©wu FÙ ffiwÙ SÙ,J¡FÙ* ≈≤ <Ÿ]yd @¥t ≤Fu Su, J¡FÙ* ≈≤ ª∏B°uÌ∫ J¡∑ „°u˚°
~>¸>J¡ ≤FÙ SÙ w°u J¡FÙ* ≈≤ Ÿ¥∫°uÕÌ∫J¡° N°fi∏Ì N≈fi° Nfi°u©° Ÿt° f°≥@ ≤F° S°, J¡FÙ* ≈≤
≤°<` Ju¡ y°» N∏@J¡°≤ fiu N≈fiÙ <fi≤°ÔÙ ~>¸>° <Ì©° ≤•©Ù SÙ,J¡FÙ* ≈≤ Ÿ∏º∫°J¡°ÔÙfi <J¡≤d°u*
Ÿu Ô°Ô F°u ≤F° S°, w°u J¡FÙ* ≈≤ JC¡F≤u Ÿu t<Ôfi F°u ≤F° S°, J¡FÙ* ≈≤ f≤k¡ Ju¡ Ÿt°fi Ÿku¡Ì
tu|°u* Ÿu „C˚® S°, w°u J¡FÙa ≈≤ ≈°fiÙ f≤Ÿ° ≤Fu tu|°u* Ÿu N°h~>∏fi S°, J¡FÙ* ≈≤ ˚¥<t Ju¡ wCv∫
N°J¡°„tu* (N°b≤d„¥∏∫ ≈®Ìu„ tu*) Ô°uJ¡≈°Ô fæ™>u Su,w°u J¡FÙa ≈≤ NfiuJ¡ Ìubw° N°æ≤ ÌæÃ∫
«¡≈≤ fiÙªu ı°fiutu* ∆∫°b¨w Su N°æ≤ J¡FÙ* ≈≤ ≈¥bÕ, ≈<ÿªt, W≤ N°æ≤ Ì<sd <Ì„°N°u* tu* Ÿaª°≤
(˚®td) J¡≤fiub°Ôu Ìub, Ì°fib N°<Ì Ÿu ™>Ÿ°™>Ÿ ˚≤° S°$ J¡FÙ* ≈≤ Ô°©°u* J¡°u„°u* wJ¡ ˚Ù
≈bÕw°u* J¡° fi°t <fi„°fi fiFÙ* S° N°æ≤ J¡FÙa ≈≤ (Ô°uJ¡°Ô°uJ¡ ≈bÕw Ju¡ NyÔ-fyÔ tu*) J¡˚Ù
fi‹¸> fi F°ufiub°Ôu N∏@J¡°≤ Ÿu N°b¨W NwÎb ≈ÃS≤ Ju¡ ˚Ùw≤Ù <F_Ÿu Ju¡ Ÿ°t°fi ™>°uŸ S°,w°u
J¡FÙ* ≈≤ Ÿtu* tF°fig wuı J¡° J¡˚Ù <bfi°„ fiFÙ* F°uw° S°, NwÎb Ÿ ˚°y tu* bF Ÿ¥∫Õ N°æ≤
N<Àfi Ju¡ wCv∫ wuı_bÙ S°, J¡FÙ* ≈≤ ª∏B N°<Ì y¨F°u* tu* f≤k¡ J¡∑ ª\>°fi Ju¡ tº∫˚°y J¡∑ fi°o≥
ª°≤°u* w≤k¡ „ÙwÔ S° $ J¡FÙ* ≈≤ ÌæÃ∫°u* Ju¡ ˚∫ Ÿu ©°n J¡≤ Ôu ı° ≤Fu Ìuubw°N°u* Ju¡ NfiCª≤°u*
π°≤° J¡v≈b¨s-Ôw°J¡° bfi ≈C≤_J¨¡w S°, J¡FÙ* ≈≤ ÌæÃ∫°u* π°≤° <~>∏fi-<˚∏fi Ìubw°N°u* J¡°
∏fiw fiy≤ <y≤ ≤F° S°, w°u J¡FÙ* ≈≤ _byÕ_S Ô°uy°u*Ju¡, ≈C^∫s∫ Ju¡ ≈ÿª°wg, ≈wfi Ÿu N°y J¡∑
≤u©° J¡∑ fi°o˘ Na<J¡w S° (!) $ J¡FÙ* ≈≤ bF ŸæJ¡n°u* @¥tJu¡wCN°u* Ju¡ Ì∫ N°æ≤ ≈≤_≈≤ ŸatÌÕ
Ÿu b˜ J¡∑ ˚°≥<w <fi<f<nw (N°h~>∏fi) S°, J¡FÙ* ≈≤ Ÿ¥∫Õ, ª∏B N°<Ì „C˚y®F°u* Ÿu ŸJ¡°
Zu‹™> ºbÕt^±>Ô N°J®¡°∏w S°, J¡FÙ* ≈≤ bF ≤°<` Ju¡ N∏@J¡°≤ Ÿu N°b¨W S°, J¡FÙ* ≈≤ <Ìfi Ju¡
≈®J¡°„ Ÿu ªtJ¡ ≤F° S°, J¡FÙ* ≈≤ Ÿtu* ıÔ≈¥dÕ tu|t^±>Ô N≈fi° yıÕfi-wıÕfi <Ì©° ≤F°
S°, w°u J¡FÙ* ≈≤ ıÔ„¥∏∫ <fitÕÔ tu| ªC≈ Ôy°∫u Su, J¡FÙ* ≈≤ Ÿtu* ¿_Sw „C˚® tu|©^±>R¡≈Ù
≈C‹≈ „˙∫° b°∫C π°≤° Nw_ww# ¿f©u≤ ÌÙ yoÕ SÙ $ J¡FÙ* ≈≤ bF I°fiÙıfi Ju¡ ⁄Ì∫ J¡∑ fi°o˘
Âÿ∫ ≈Ì°S°u˘ Ÿu NÃ∫∏w „¥∏∫, _bh~> NI°fiR¡≈Ù tu| Ju¡ ∆∫b@°fi Ÿu ≤<Fw, N°fi∏ÌR¡≈,
c tF°Ãt° J¡° <ªW ˚Ù Ÿf ≈≤ Ÿt F°uw° Fæ N°æ≤ bF ˚Ù Ÿt ∫°fiÙ <bTtw° Ÿu „¥∏∫ (<fif°Õ@) S° $
! ≈C^∫ sÙd F°ufiu ≈≤ _byÕ_S Ô°uy ıf tÃ∫ÕÔ°uJ¡ tu* <y≤wu Fæ* w°u fiJu¡ <y≤fiu Ju¡ Ÿt∫ fiJu¡
≈®ªC≤ wuı Ÿu N°J¡°„ tu* N°y J¡∑ ŸÙ wuı ≤u©° <©*ª ı°wÙ Fæ ıæŸu <J¡ «≥¡ªu _S°fi Ÿu fnu buy Ÿu
ıÔwÙ F…oÕ ÔJ¡nÙ ku*¡J¡∑ ı°∫, w°u N°y J¡∑ ≤u©° ŸÙ ffi ı°wÙ Fæ $
ŸyÕ - 24]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
305
J¡°utÔ, „°∏w N°æ≤ @¥<ÔJ¡d°u* Ÿu ≤<Fw S° (N) $ t°fi°u* bF N°J¡°„b°<Ÿ∫°u* J¡° ©uw S°,
ıæŸu ©uw°u* tu* tui>J¡ f°uÔwu Fæ* N°æ≤ ıÔ ˚≤° ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ Ÿtu* „CJ®¡„ÆÌ Ÿu ≈Ôsd<b@∫°
•w N°J¡°„ª°¿≤∫°u* Ju¡ b°FfiR¡≈Ù tu»J¡ π°≤° „ÆÌ J¡≤wu Su N°æ≤ „¥∏∫w°R¡≈Ù ıÔ Ÿu bF
≈¥dÕ S° $ J¡FÙ* ≈≤ <bΩ°@≤Ù Ìu<b∫°u* Ju¡ b°Ffi t∫¥≤, Futª¥±> N°<Ì ≈<s∫°u* Ÿu, <ı∏F°u*fiu <J¡
Ÿtu* N≈fiu N≈fiu |°u*ŸÔu ffi° ≤•©u Su, ∆∫°›w S° $ J¡FÙ* ≈≤ tu|t^±>Ô Ju¡ N∏Ì≤ J¡°<wÕJu¡∫
Ju¡ b°Ffi t∫¥≤°u* J¡° HC^±> Ÿtu* fi°ª J¡≤ ≤F° S°, J¡FÙ* ≈≤ bF N<Àfi Ju¡ b°Ffi „CJ¡°u* Ÿu (")
F≤Ù |°Ÿ Ju¡ tæÌ°fi Ju¡ wCv∫ F≤° S° $ J¡FÙ* ≈≤ Ÿtu* ∫t≤°ı Ju¡ b°Ffi ˚æ*Ÿ J¡∑ t<Ft° Ÿu
(f¨FÃJ¡Ôub≤R¡≈ t<Ft° Ÿu) tu| ~>°u¸>°-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° S°, J¡FÙ* ≈≤ Ÿ¥∫Õ Ju¡ |°un°u* fiu F≤u |°Ÿ
J¡∑ N°„aJ¡° Ÿu J¡°Ôu J¡°Ôu f°ÌÔ°u* J¡°u <fiyÔ ±>°Ô° S° $ J¡FÙ* ≈≤ Ìubw°N°u* Ju¡ fiy≤ Ÿu ∆∫°›w
S°, J¡FÙ* ≈≤ ÌæÃ∫°u* Ju¡ fiy≤°u* J¡° w°aw° Ôy° S°, bu Ô°uy ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ fiy≤ J¡°u fiFÙ* ≈° ŸJ¡wu Su,
•∫°u*<J¡ fiJu¡ fiy≤°u* Ju¡ fÙª tu* ≈F°n°u* tu* ˚Ù ~>uÌ J¡≤fiu tu* ŸtSÕ ∫°fiÙ N<wfÔb°fig b°∫C J¡°
N°b°Ÿ S° $ J¡FÙ* ≈≤ JC¡Ô°ªÔ°u* Ju¡ (tu” N°<Ì Ÿ°w JC¡Ô ≈bÕw°u* Ju¡) wCv∫ <b„°Ô J¡°∫ fi°ª
≤Fu ˚æ≤b°u* Ÿu ıyty° ≤F° S°, J¡FÙ* ≈≤ ≈a©b°Ôu tF°fig ≈bÕw°u* Ju¡ wCv∫ <bfi°∫J¡ fi¨Ã∫ J¡≤ ≤Fu
Su $ J¡FÙ* ≈≤ ≈bÕw |n|n°F¸> N°æ≤ b°∫C Ju¡ H°uJ¡°u* Ju¡ Ÿ°S ≈*©°u* Ÿu nwu Su, J¡FÙ* ≈≤ y∏@b°u˘
J¡° fiy≤ S°, <ıŸtu* HC^±> J¡∑ HC^±> N›Ÿ≤°Î≥ <fib°Ÿ J¡≤wÙ SÙ* $ J¡FÙ* ≈≤ tu| n ≤Fu ≈bÕw°u*
π°≤° <~>∏fi-<˚∏fi wS° Ô°©°u* b¨s°u* π°≤° ~>°wu Ju¡ Ÿt°fi «¡≈≤ w°fiu y∫u Su, J¡FÙ* ≈≤ bF t°∫°
π°≤° <fi<tÕw N°J¡°„ J¡t<ÔfiÙ (J¡tÔ∫C•w Ÿ≤°ub≤) Ju¡ ıÔ Ÿu „ÙwÔ S° $ J¡FÙ* ≈≤ b°∫C
ª∏B<J¡≤d°u* Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu „ÙwÔ N°æ≤ N°á°ÌJ¡°≤Ù S°, w°u J¡FÙ* Ÿ¥∫Õ<J¡≤d°u* Ÿu w›w b°∫C Ÿu
(Ô¥ Ÿu) ≈bÕw, ≈un N°æ≤ tu| ıÔ ≤Fu Su $ J¡FÙ* ≈≤ b°∫C Ju¡ NÃ∫∏w „°∏w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
<fÔJC¡Ô Ÿ∏fi°¸>° ~>°∫° S°, J¡FÙ* ≈≤ ≈F°n°u* Ju¡ Ÿt°fi <b„°ÔJ¡°∫ tu|°u* Ju¡ ŸæJ¡n°u* <„©≤Ÿt¥F
<Ìw F°u ≤Fu Su $ J¡FÙ* ≈≤ Ÿtu* bT°ÕM¡wC Ju¡ œ°t N°æ≤ <fi<fn tu|t^±>Ô Ju¡ yıÕfi J¡∑
ynyn°F¸> F°u ≤FÙ SÙ, J¡FÙ* ≈≤ ≈®b¨W (F°u ≤Fu) Ìub°ŸC≤Ÿay®°t Ju¡ J¡°≤d ı°fi° fn° J¡<™>fi
S° $ J¡FÙ* ≈≤ N°J¡°„J¡t<ÔfiÙ tu* ≤Ffiub°ÔÙ FaŸÙ N≈fiu t@C≤ _b≤ Ÿu f®Ê°ıÙJu¡ b°Ffi FaŸ
J¡° N°à°fi J¡≤wÙ SÙ, J¡FÙ* ≈≤ b°∫C t∏Ì°<J¡fiÙ Ju¡ wÙ≤ J¡∑ J¡t<Ô<fi∫°u* J¡∑ ŸCy¿∏@ ªC≤° ≤F°
S° y*y°<Ì ≈C^∫ fi<Ì∫°u* J¡∑ Ÿ<∏fi<@ F°ufiu Ÿu t~>ÔÙ, ty≤, Ju¡J¡nu, buwŸ (fu*w Ju¡ b¨s) J¡~C>Î
Ìubw°N°u* J¡° „≤Ù≤ @°≤d J¡≤ nwu Su $ ˚¥y°uÔ Ju¡ ª°≤°u* N°u≤ Ÿ¥∫Õ Ju¡ |¥tfiu≈≤ ≈¨<SbÙ J¡∑
~>°∫° ˚Ù |¥twÙ Fæ, ıf Ÿ¥∫Õ ≈°w°Ô tu* ı°w° Fæ, wf ≈¨<SbÙ J¡∑ ~>°∫° «¡≈≤ J¡°u kæ¡ÔwÙ Fæ,
J¡°ÔÙ F°ufiu Ÿu bFÙ J¡°J¡ ™>F≤Ù, ŸJu¡ N°J®¡td°u* Ÿu <J¡∏FÙ* <J¡∏FÙ* t^±>Ô°u* tu* ª∏B N°æ≤ Ÿ¥∫Õ
t^±>Ô tu* y®Fd Ôy° S° $ J¡FÙ* ≈≤ <bt°fiª°≤Ù Ìubw°N°u* π°≤° N≈fiÙ N*yfi°N°u* Ju¡ <b_t∫ Ju¡
N I°fiÙ Ju¡ ⁄Ì∫ tu* ˚Ù Ÿ‡≈¥dÕ <b„uTd Ôy°fiu ª°<FÎ $ bF Âÿ∫ ≈Ì°S°u˘ tu* N°Ÿ<•w Ÿu „¥∏∫,
_bh~>, NI°fiR¡≈Ù N°b≤d Ÿu ≤<Fw, N°fi∏Ìt∫, J¡°utÔ, „°∏w N°æ≤ ≤ı°uyCd Ÿu ≤<Fw F°uw° Fæ $
" ∫Ω<≈ ŸbÕ` N<Àfi J¡° b°Ffi tuT FÙ ≈®<Ÿ] Fæ, wS°<≈ ∫F°≥ Ju¡ J¡Sfi Ÿu N<Àfi J¡° b°Ffi
„CJ¡ ˚Ù Fæ, ÎuŸ° ı°fifi° ª°<FÎ $
306
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
<ÔÎ ≤<ªw t°<∫J¡ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ b°∫CN°u* π°≤° t°∫°<fi<tÕw k¥¡Ô°u* J¡° ffi <FÔ°∫° ı°w° S°, NwÎb
<y≤ ≤Fu ≈C‹≈R¡≈Ù <Ft J¡∑ Ôy°w°≤ b¨<‹¸> Ÿu <bt°fiª°≤Ù Ìubw°N°u* J¡∑ N*yfi°Î≥ ˚∫˚Ùw F°u ≤FÙ
SÙ* $$8-64$$
oŸ ≈®J¡°≤ N°J¡°„ J¡° bdÕfi J¡≤fiu ≈≤ Ô°uy°u* J¡°u N°J¡°„ª°¿≤∫°u* Ju¡ bæ˚b tu* ≤°y fi F°u,
oŸ<ÔÎ ∏Fu* wCh~> J¡≤wu F…Î J¡Fwu Fæ* $
bu Ì°ufi°u* ÔÔfi°Î≥ <ıŸtu* y¥Ô≤ Ju¡ k¡Ô Ju¡ N∏Ì≤ Ju¡ ~>°u¸>u ~>°u¸>u t„J¡°u* J¡∑ fi°o˘ <`ıywgtº∫bwÙÕ ≈®°<dbyÕ |¥t ≤F° S°, ÎuŸu N°J¡°„ J¡°u «¡≈≤ wJ¡ Ô°≥|J¡≤ <k¡≤ ≈¨ØbÙwÔ tu* ı°fiu
Ju¡ <ÔÎ Ωw F…oÕ $$65$$
ª°æfÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
≈ªÙŸb°≥ ŸyÕ
Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ N°æ≤ ÔÙÔ° π°≤° ‹¸> Ÿ°w ŸtCB N°æ≤ Ÿ°w πÙ≈°u* Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>,
f®Ê°^±>R¡≈ N°b≤d Ÿu ∫C•w N≈¥bÕ ˚Cbfi J¡° bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏B, N°J¡°„-t^±>Ô Ÿu ≈bÕwy®°t J¡°u ı° ≤FÙ* fi
Ì°ufi°u* ÔÔfi°N°u* fiu N≈¥bÕ ˚¥<twÔ J¡°u Ìu©°, ı°u <J¡ Ÿ≤_bwÙ Ju¡ tfi tu* S° ∫°fiÙ <ıŸJ¡°u
Ÿ≤_bwÙ ÔÙÔ° J¡°u <Ì©Ô°fi° ª°FwÙ SÙ $$1$$
ŸÙ ˚¥<twÔ J¡° f®Ê°^±>R¡≈Ù ≈C”T Ju¡ ⁄Ì∫J¡tÔR¡≈ Ÿu bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
bF tFÙwÔ f®Ê°^±>R¡≈Ù ≈C”T J¡° <b„°Ô ⁄Ì∫ J¡tÔ S°, N°™>°u* <Ì„°Î≥ ŸJ¡∑ ≈≥©C¿n∫°≥
SÙ, ≈bÕwR¡≈Ù Ju¡Ÿ≤°u* Ÿu ™>Ÿ°™>Ÿ ˚≤° S°, tfi J¡°u N°J¡TÕd J¡≤fiub°ÔÙ ŸCy¿∏@ Ÿu ŸJ¡∑
tfi°uF≤w° J¡FÙ* N<@J¡ f»Ù ª»Ù SÙ $ Ÿ¿≤w°Î≥ FÙ ŸJ¡∑ Nb°∏w≤ „°©°Î≥ (Ju¡Ÿ≤ J¡∑
Nb°∏w≤„°©°Î≥) SÙ, J¡°≤d <J¡ bu Ju¡Ÿ≤R¡≈ ≈bÕw°u* Ÿu <fiJ¡ÔÙ SÙ, <FtJ¡d FÙ fiJu¡ fi°Ô
Ju¡ fÙª tu* ¿_Sw t@C<f∏Ì… Su, ≤°<` ŸJ¡∑ ˚≥b≤Ù SÙ (≤°<`R¡≈Ù ˚≥b≤Ù Ÿu bF ˚®<t∫C•w S°),
NŸÙt ≈®°dÙbyÕ ŸJu¡ t„J¡ Su (≈®°dÙŸa|R¡≈ sCB ≈<w*y°u* Ÿu bF ∆∫°JC¡Ô S°) $ ˚°uÀ∫ b_wCN°u*
Ju¡ yCd ŸJu¡ fi°ÔÌ^±> Ju¡ ˚Ùw≤ Ju¡ w∏wC Su, fiŸu bF ∆∫°›w S°, ıÔ ≈®b°F J¡°u fF°fiub°Ôu
≈°w°Ô N°<Ì <fÔ ŸJu¡ ŸC∏Ì≤ fi°Ô<~>B Su, fiŸu bF ≈¿≤b¨W S° N°æ≤ Ÿ¥∫Õ Ju¡ ≈®J¡°„ Ÿu
NÃ∫∏w J¡°¿∏wb°Ô° S° $ õ¨ay°≤ N°<Ì fi°æ ≤Ÿ ŸJu¡ tJ¡≤∏Ì Su, fiŸu bF Ÿ≤Ÿ S°, N°J¡°„
tu* |¥t ≤F° FaŸ (Ÿ¥∫Õ) ŸJ¡° FaŸ S°, f®Ê°J¡∑ ≤°<`R¡≈ ≤°<` tu* (≈®Ô∫J¡°Ô tu*) ŸaJ¡°uª J¡°u
≈®°›w F°uw° S° (!), ≈°w°ÔR¡≈Ù ≈aJ¡ tu* <fitÀfi „uTfi°y ŸJ¡° t¨d°Ô Ì^±> S° $ J¡˚Ù
N°Z∫˚¥w (N) tF°Ÿ°y≤ Ju¡ J¡‡≈fi Ÿu •w ˚CbfiR¡≈Ù ⁄Ì∫J¡tÔ J¡∑ ≈≥©C≤ÙR¡≈ ÌŸ°u*
! J¡tÔ°u* J¡° ≤°<` tu* ŸaJ¡°uª J¡°u ≈®°›w F°ufi° ≈®<Ÿ] Fæ, •w J¡tÔ ≈®Ô∫R¡≈Ù ≤°<` tu* ŸaJ¡°uª J¡°u
≈®°›w F°uw° Fæ $
N "wΩÌ≈°a „≤ N°ŸÙWßtF∏∫w Ÿ° ≈¨<S∆∫˚bwg' (ı°u ıÔ J¡° „≤-|fiÙ˚¥w ˚°y S° bF ŸaFw F°uJ¡≤
≈¨ØbÙ F…N°) ∫F ZC<w oŸtu* ≈®t°d Fæ, wS° ≈C≤°d°u* tu* ˚Ù ∫F f°w N°oÕ F…oÕ Fæ <J¡ ˚yb°fig b≤°F fiu ≈¨ØbÙ
J¡° ]°≤ J¡≤ ıÔ Ju¡ «¡≈≤ ŸJ¡∑ _S°≈fi° J¡∑ SÙ, oŸŸu ≈¨ØbÙ J¡° N°Z∫ tF°Ÿ°y≤ J¡F° y∫° Fæ $
ŸyÕ - 25]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
307
<Ì„°Î≥ J¡¿‡≈w F°u ı°wÙ SÙ, fi°Ô Ju¡ N@°u˚°y tu* ¿_Sw Nfi∏w ÌæÃ∫ Ì°fib FÙ ŸJu¡ Nfi∏w
J¡°≥¸>u Su, ŸJ¡° t¨d°ÔJ¡∏Ì Ÿ∏w<wR¡≈Ù ≈®°<d∫°u* J¡∑ fÙı˚¥w, Ÿa∫°uy Ÿu ŸCJC¡t°≤, NŸC≤°u* Ju¡
˜ÙŸt¥FR¡≈Ù t¨d°ÔJ¡<ÔJ¡° N°<Ì bvÔ≤Ù π°≤° ≈®°›w J¡≤fiu ∫°uÀ∫ tF°fÙı _S°fiÙ∫ tu”
N°<Ì ≈bÕw°u* J¡° ⁄Ì∫ Ju¡ Ÿt°fi ıÙbfi J¡° FuwC S° $ Ÿ ˚CbfiR¡≈ J¡tÔ tu* ∏F°u*fiu
<b„°ÔJ¡<dÕJ¡° J¡°u Ìu©°, ı°u ı‡fCπÙ≈ fi°t Ÿu ≈®<Ÿ] SÙ $ Ÿtu* Ÿ¿≤w°Î≥ FÙ Ju¡Ÿ≤ J¡∑
Nb°∏w≤ „°©°N°u* Ju¡ fi°ÔÌ^±> Su, fiy≤ N°æ≤ y®°t FÙ Ÿtu* Ju¡Ÿ≤ Su $ bF ı‡fCπÙ≈R¡≈Ù
J¡<dÕJ¡° WC*y Ÿ°w JC¡Ô ≈bÕwR¡≈Ù fÙı°u* Ÿu (J¡tÔy\>°u* Ÿu) fnÙ ˚ÔÙ ÔywÙ SÙ $ tº∫bwÙÕ
NÃ∫∏w WC*y tF°tu”R¡≈Ù fÙı Ÿu (J¡tÔy\>u Ÿu) N°J¡°„ J¡°u _≈„Õ J¡≤ ≤FÙ SÙ, Ÿ≤°ub≤
ŸJu¡ N°uŸ J¡∑ f¥≥Ì Su $ bfi N°æ≤ ı*yÔ ŸJu¡ ≈≤°y Su wS° J¡<dÕJ¡° Ju¡ NyÔ-fyÔ Ju¡
_S°fi°u* tu* ª°≤°u* N°u≤ t^±>Ô Ju¡ tº∫ tu* ≤Ffiub°Ô° ıfiŸtCÌ°∫ FÙ N<Ôb¨∏Ì S° $ bF (ı‡f¥πÙ≈
fi°tJ¡ J¡<dÕJ¡°) ≈®Ã∫uJ¡ ≈¥<dÕt° tu* tnfiub°Ôu, ª°≤°u* <Ì„°N°u* tu* ¿_Sw wS° Ÿ°æ ∫°uıfi
<b_wÙdÕ ŸtCBR¡≈Ù ˚®t≤°u* Ÿu ∆∫°›w SÙ $ N°™>°u* <Ì„°R¡≈Ù ≈≥©C¿≤∫°u* tu* ¿_Sw <Ì•≈°Ô°u* Ju¡
Ÿ<Fw Ÿ°y≤ ŸJu¡ T¸>g≈Ì Su $ ŸJu¡ ˚B°ÿb, Ju¡wC≈°Ô N°<Ì fi°æ ˚°o∫°u* fiu, ı°u <J¡ ≤°ı° Su,
fi°æ <b˚°y <J¡∫u Su, wS° bF Ô°©°u* ∫°uıfi <b_wÙdÕ SÙ N°æ≤ ≤ı#J¡d°u* Ÿu ∆∫°›w SÙ $ NfiuJ¡
ıfi≈Ì (Ìu„) Ÿt¥F ŸJu¡ ¿_S≤ <FtJ¡d Ju¡ ŸÙJ¡≤ Su $ bF ı‡f¥πÙ≈R¡≈Ù J¡<dÕJ¡° oŸ πÙ≈
Ÿu ($) Ì…yfiu ≈¿≤t°db°Ôu s°≤ŸtCB Ÿu, „a©bÔ∫ Ÿu t<df∏@ J¡∑ fi°o˘, ª°≤°u* N°u≤ <|≤Ù
F…oÕ SÙ $ wÌfi∏w≤ ŸŸu ˚Ù Ì…yCfiu ÌuF J¡°u @°≤d J¡≤ ≤FÙ „°J¡fi°tJ¡ πÙ≈≤u©° Ÿu <|≤Ù F…oÕ
ıyBq≈ ≈µÔw° Ÿu ∆∫°›w SÙ, wÌfi∏w≤ ŸŸu ˚Ù („°J¡πÙ≈ Ÿu ˚Ù) Ì…yCfiu N°J¡°≤ @°≤d
J¡≤fiub°ÔÙ _b°Ì… N°æ≤ „ÙwÔ fibÙfi sÙ≤Ÿu ≈¥dÕ ŸtCB≤u©° Ÿu ∫°fiÙ sÙ≤Ÿ°y≤ Ÿu ∆∫°›w SÙ $
wÌfi∏w≤ sÙ≤Ÿ°y≤ Ÿu ˚Ù Ì…yCfiu N°J¡°≤ J¡°u @°≤d J¡≤ ≤FÙ NfiuJ¡ ıfi°u* Ÿu NÔ*J¨¡w JC¡„fi°tJ¡
πÙ≈≤u©° Ÿu bu<‹¸>w SÙ $ wÌfi∏w≤ JC¡„πÙ≈ Ÿu ˚Ù Ì…yCfiu N°J¡°≤b°ÔÙ Ì<@ŸtCB J¡∑ ≤u©° Ÿu,
ı°u Ÿww Ìubw°N°u* Ju¡ Ÿt¥F°u* J¡°u w¨›w J¡≤wÙ Fæ, bu<‹¸>w SÙ, wÌfi∏w≤ Ì<@ŸtCB Ÿu ˚Ù Ì…yCfiu
≈¿≤t°db°ÔÙ J¡°æaªfi°tJ¡ <π≈≤u©° Ÿu, fibÙfi ≤°ıfiy≤Ù J¡∑ w≤F, <|≤Ù F…oÕ SÙ $ wÌfi∏w≤
J¡°æaªπÙ≈ Ÿu Ì…yCfiu N°J¡°≤b°ÔÙ |¨wŸtCB J¡∑ ≤u©° Ÿu <|≤Ù SÙ, wÌw∏w≤ |¨wŸtCB Ÿu Ì…yCfiu
Îba ŸC≤°ŸtCB Ÿu ≈¿≤b¨w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ≈°≈≈¥dÕ „°vtÔÙπÙ≈≤u©° Ÿu bu<‹¸>w SÙ $ wÌfi∏w≤
ıæŸu „uTfi°y J¡∑ ÌuFR¡≈Ù Ôw° Ÿu ˚yb°fig ZÙJ¨¡‹d J¡∑ t¥<wÕ bu<‹¸>w ≤FwÙ Fæ, bæŸu FÙ ≈C‹≈ Ju¡
Ÿt°fi N<w„C˚® ŸC≤°ŸtCB J¡∑ ≤u©° Ÿu bu<‹¸>w SÙ, wÌfi∏w≤ ŸC≤°ŸtCB Ÿu ≈¿≤t°d tu* Ì…yCfiÙ
y°u˚uÌJ¡ fi°tJ¡ πÙ≈≤u©° Ÿu (t<d≈®@°fi ›ÔsπÙ≈≤u©° Ÿu) ≈¿≤bu<‹¸>w SÙ, wÌfi∏w≤ ŸŸu
˚Ù Ì…yCfiÙ osCŸtCB J¡∑ ≤u©° Ÿu ı°u <Ftb°fig Ju¡ <„©≤ Ju¡ Ÿt°fi „C] SÙ, N°b¨W SÙ $ wÌfi∏w≤
osCŸ°y≤ Ÿu Ì…yCfiu ≈¿≤t°db°Ôu ≈C‹J¡≤πÙ≈ J¡∑ ≤u©° Ÿu <|≤Ù F…oÕ SÙ, wÌfi∏w≤ oŸŸu ˚Ù Ì…yCfiu
$ "πÙ≈°Ì <πyCdtg' oÃ∫°<Ì ∫Ω<≈ ≈°æ≤°<dJ¡ ≈®<J®¡∫° Ÿu <b”] Fæ wS°<≈ N∏∫ f®Ê°a±> J¡°u
ÔuJ¡≤ b柰 J¡F° y∫° Fæ ∫F Ÿ¨<‹¸> J¡°u t°<∫J¡ <Ÿ] J¡≤fiu tu* tC¶∫ w°Ã≈∫Õ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d b柰 J¡F°
y∫° Fæ ∫F ŸtHfi° ª°<FÎ $
308
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
≈¿≤t°db°Ôu _b°Ì…ıÔ Ju¡ ŸtCB Ÿu <|≤Ù F…oÕ SÙ $ wÌfi∏w≤ bF J¡<dÕJ¡° •w _b°Ì…ıÔŸtCB
Ÿu Ì„yCfi° N<@J¡ ≈¿≤t°db°Ôu ≈°w°ÔwÔy°tÙ y±>gi>°u* Ju¡ Ÿt¥FR¡≈ <fi©°wbÔ∫ Ÿu
(<fi‡fiÌu„R¡≈ bÔ∫ Ÿu), ı°u ≈°w°Ô tu* ı°fiub°Ô°u* J¡° tF°˚∫≈®Ì t°yÕ Fæ, bu<‹¸>w SÙ $ wÌfi∏w≤
oŸŸu ˚Ù Ì„yCfi° N<@J¡ ≈¿≤t°db°Ôu ª°≤°u* <Ì„°N°u* tu* N°J¡°„≈∫Õ∏w yw°u˘ Ju¡ Ÿt¥F Ÿu ˚Ù
NÃ∫∏w ˚∫aJ¡≤, ÌqŸ≤u N@Õ˚°y tu* ∏‡Ô°fi ∫°fiÙ Ÿ¥∫Õ Ju¡ ≈®J¡°„ Ju¡ fi <tÔfiu Ÿu ÀÔ°<fi J¡°u
N≈®°›w wS° ÌqŸ≤u ∫°fiÙ «¡≈≤ Ju¡ N@Õ˚°y tu* Ÿ¥∫Õ Ju¡ ≈®J¡°„ Ju¡ Ÿa∫°uy Ÿu N∏@J¡°≤Ju¡ fi ≤Ffiu
Ju¡ J¡°≤d ‡Ô°fi≈®°∫ N∏@J¡°≤R¡<≈dÙ fiÙÔJ¡tÔ°u* J¡∑ ≈a<•w Ÿu ©<ªw S° <b<b@ ≈®J¡°≤ Ju¡
t°<d•∫°u* Ju¡ <„©≤R¡≈Ù ≤•wJ¡tÔ N°æ≤ ÿbuwJ¡tÔ°u* Ÿu ∫C•w Ô°uJ¡°Ô°uJ¡ ≈bÕwR¡≈Ù N<wWC*y
<b„°Ô N°æ≤ Ÿ°æ≤U∫°<Ì yCd°u* Ÿu Zu‹™> t°Ô° Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w SÙ NwÎb wÙfi°u* ıyw°u* J¡∑ Ô‚tÙ
J¡∑¡Ô¸>J¡∑ ≤ªfi° J¡∑ fi°o˘ ŸC„°u<˚w F°u ≤FÙ SÙ $ wÌfi∏w≤ oŸŸu ˚Ù Ì„yCfi° N<@J¡
≈¿≤t°db°Ôu NI°w ıÙbŸaª°≤ fi°tb°Ôu N≤^∫ Ÿu bF N°b¨W SÙ $ Nfi∏w≤ NI°w˚¥wŸaª°≤
fi°tJ¡ ı*yÔ Ÿu ˚Ù Ì„yCfi° N<@J¡ ≈¿≤t°db°Ôu N≈¿≤<tw ıÔ Ÿu, N°J¡°„ Ju¡ Ÿt°fi,
ª°≤°u* <Ì„°N°u* tu* bF ∆∫°›w SÙ $ wÌfi∏w≤ N≈¿≤<tw ıÔ Ÿu ˚Ù Ì„yCfi° N<@J¡ ≈¿≤t°db°Ôu,
tu” N°<Ì ≈bÕw°u* J¡°u ˚Ù BbÙ˚¥w J¡≤fiu tu* (≈®Ô∫ J¡≤fiu tu*) ŸtSÕ ˚ÙTd ≠b°Ô°N°u* Ÿu bu<‹¸>w
SÙ $ wÌfi∏w≤ ≠b°Ô°N°u* Ÿu ˚Ù N<@J¡ Ì„yCfiu ≈¿≤t°db°Ôu tu” N°<Ì ≈bÕw°u* Ju¡ Ÿt¥F J¡°u
<wfiJu¡ N°æ≤ @¥<ÔJ¡d Ju¡ ŸÂ„ Ôu ı° ≤Fu ∫°fiÙ N<wŸ°tØ∫Õb°fig, fnu- fnu ≈bÕw°u* tu* <b_k¡°u¸>
≈æÌ° J¡≤fiub°Ôu, N∏∫ ˚¥w°u* Ju¡ buy J¡°u F≤fiub°Ôu t¥wÕ ≈Ì°S°u˘ Ÿu ≈®<w|°w fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
„ÆÌ≤<Fw Îba fF ≤Fu ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ b°∫C Ÿu ª°≤°u* N°u≤ ≈¿≤b¨w S° $ wÌfi∏w≤ ≈¥b°uÕ•w Ÿf Ÿu
˚Ù Ì„yCfi° fnu Ju¡bÔ ÎJ¡ „¥∏∫R¡≈Ù N°J¡°„ Ÿu ª°≤°u* N°u≤ <|≤° S° $ wÌfi∏w≤ Ÿ°æ J¡≤°un
∫°uıfi ≈¿≤t°db°ÔÙ ©¥f |fiÙ Ì°uF≤Ù ŸCbdÕt∫ f®Ê°^±> J¡∑ ÌÙb°≤°u* Ÿu ∆∫°›w S° $ oŸ ≈®J¡°≤
Ÿ°y≤, tF°≈bÕw, Ô°uJ¡≈°Ô, _byÕ, N°J¡°„ N°æ≤ ˚¥wÔ Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w ıywg J¡° tº∫ Ìu©J¡≤
ÔÙÔ° fiu wC≤∏w ≈¨<SbÙ tu* N≈fiu t¿∏Ì≤ J¡° N°@°≤˚¥w <y¿≤y®°t J¡° NbJ¡°„ Ìu©° $$2-35$$
≈ªÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
~>ÆfÙŸb°≥ ŸyÕ
N≈fiu |≤ tu* N≈fiu ≈C` N°<Ì N°ÃtÙ∫°u* J¡°u Ìu©J¡≤ N°æ≤
fiJ¡° <bÔ°≈ ŸCfiJ¡≤ fiJu¡ «¡≈≤ ÔÙÔ° J¡° NfiCy®F wS° ıywg Ju¡ w[b J¡° bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tıÙ, bu Ì°ufi°u* ÔÔfi°Î≥ ≤°ı° ≈µ <ıŸtu* ≤Fw° S°, Ÿ
f®Ê°^±>t^±>Ô Ÿu <fiJ¡Ô J¡≤ ÌqŸ≤u f®Ê°^±>t^±>Ô tu*, <ıŸtu* Ÿ b<Ÿ‹™>fi°t Ju¡ f®°Êd J¡°
|≤ S°, ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu ≈F…≥ªÙ $$1$$ wÌ…≈≤°∏w fi Ì°ufi°u* <Ÿ] ÔÔfi°N°u* fiu N∏∫ Ô°uy°u* Ju¡
Â<‹¸>y°uª≤ F…Î <ffi° FÙ f®°Êd J¡° <fib°Ÿ˚¥w t^±>≈ N≈fi° |≤ oŸ ≈®J¡°≤ Ìu©° $ y¨F_b°tÙ
Ju¡ t≤ ı°fiu Ju¡ J¡°≤d Ÿtu* Ì°<Ÿ∫°≥ „°uJ¡ Ÿu ∆∫°JC¡Ô SÙ, N°æ≤w°u* Ju¡ tC≥F N°≥ŸCN°u* J¡∑ @°≤°N°u*
Ÿu Ÿ≤°f°u≤ Su, N°≥Ÿ¥ N°æ≤ @¥<Ô Ÿu t<Ôfi F°ufiu N°æ≤ N°˚¥Td N°æ≤ <wÔJ¡ Ÿu „¥∏∫ F°ufiu Ju¡
ŸyÕ - 26]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
309
J¡°≤d ŸfJu¡ tC≥F ≈≤ |fiÙ Ì°ŸÙ ~>°oÕ SÙ, NwÎb ŸfJu¡ tC≥F Ÿ J¡tÔ Ju¡ wCv∫ Su, <ıŸJ¡∑
≈≥©C¿n∫°≥ Hn yoÕ F°u* $ f®°Êd Ju¡ N°_≈Ì˚¥w Ÿ f®Ê°^±> Ju¡ ≈®°∫# Ÿ˚Ù fiy≤ ßb„¥∏∫
Su, NwÎb bF tF<TÕ Ny_Ã∫ıÙ π°≤° <≈∫u y∫u ŸtCB Ju¡ Ÿt°fi, y®Ù‹t M¡wC Ÿu tCH°ÕJ¡≤ ııÕ≤
F…Î Ω°fi J¡∑ fi°o˘ N°æ≤ <fıÔÙ <y≤fiu Ÿu ıÔu F…Î b¨s Ju¡ wCv∫ N°≥©°u* J¡°u ªÙ≤w° N°æ≤ b°∫C Ÿu
<~>∏fi <˚∏fi F…Î tu| Ju¡ Ÿt°fi wCT°≤≈°w Ÿu ıÔu F…Î J¡tÔ Ju¡ Ÿt°fi Îba Ÿ ÌÙ≈ Ju¡ Ÿt°fi
<ıŸJ¡° <J¡ wuÔ N°æ≤ fWÙ ªCJ¡ yoÕ F°u, NÌ„ÕfiÙ∫ S° $$2-5$$ bF |≤ y¨F≈<w Ju¡ <b∫°uy Ÿu
Fw≈®˚ F°u y∫° S°, ŸJ¡∑ tC©J¡°¿∏w J¡”d° Ÿu („°uJ¡ J¡°u f»°fiub°Ôu ÎJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ ˚°b Ÿu)
k¡∑J¡∑ ≈n yoÕ SÙ, NwÎb bF N°Ÿ∏fi t¨Ã∫Cb°Ôu ≈C”T J¡∑ fi°o˘ <Ì©°oÕ Ìuw° S° $ bF <ª≤J¡°Ô
J¡∑ Nfi°b¨<‹¸> Ÿu @¥<Ô@¥Ÿ≤ Ìu„ J¡∑ fi°o˘ R¡©° S° N°æ≤ S° Ÿ ffi Ju¡ Ÿt°fi <b”≈ <ıŸJu¡
b¨s°u* Ju¡ ≈C≤°fiu Ÿf ≈Wu Hn y∫u F°u* $$6$$ bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, Nf ŸC∏Ì≤Ù ÔÙÔ° <fitÕÔ I°fi
J¡° <ª≤J¡°ÔwJ¡ NU∫°Ÿ J¡≤fiu Ÿu Ìubw°N°u* J¡∑ fi°o˘ ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ N°æ≤ ŸÃ∫tfi°u≤S F°u yoÕ
SÙ $ Ÿfiu ŸaJ¡v≈ <J¡∫° <J¡ tCHu N°æ≤ ÌubÙ Ÿ≤_bwÙ J¡°u ∫u tu≤u f∏@Cf°∏@b Ÿ°@°≤d ˜Ù Ju¡
buT tu* Ìu©u* $ ŸJu¡ ∫°u* ŸaJ¡v≈ J¡≤fiu Ju¡ ≈≤°∏w |≤ Ju¡ Ô°uy°u* fiu bF°≥ ≈≤ Ô‚tÙ N°æ≤ ≈°bÕwÙ Ju¡
wCv∫ Ì°u N*yfi°N°u* J¡°u Ìu©° $ ∏F°u*fiu N≈fiÙ J¡°¿∏w Ÿu Ÿ |≤ J¡°u ıyty° ≤•©° S°, <Ÿ≤Ÿu
ÔuJ¡≤ ≈æ≤ wJ¡ ˚°≥<w-˚°≥<w J¡∑ NfiuJ¡ N‡Ô°fi (fi JC¡‡FÔ°oÕ F…oÕ ) t°Ô°N°u* Ju¡ ≈¿≤bu‹¸>fi Ÿu
fiJ¡∑ ŸFı ŸC∏Ì≤w° J¡FÙ* N<@J¡ f»Ù ª»Ù SÙ, NwÎb Ì°u bŸ∏wÔ¿‚t∫°u* Ju¡ ŸÂ„ ∏F°u*fiu
N≈fiu ŸFı Ÿ°æ≤˚ Ÿu bfi N°æ≤ ≈bfi°u* J¡°u ŸCy¿∏@w J¡≤ <Ì∫° S° $ ∫u Ì°u ÔÔfi°Î≥ •∫° SÙ
N≈fiÙ ª°≥ÌfiÙR¡≈ ŸC@° Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ N°æT<@∫°u* J¡°u ≈¥dÕ J¡≤ ≤Fu, „ÙwÔ wS° N°á°ÌŸC© Ìufiub°Ôu
<Ìw F…Î Ì°u ª∏Bt° Su $ bu Ì°ufi°u* Ô¸>J¡ ≤Fu NÔJ¡R¡≈Ù Ôw°N°u* J¡∑ Ÿa<fi<@ tu* ªaªÔ F°ufiu Ju¡
J¡°≤d ˚®t≤R¡≈ Ÿu ≈¿≤dw Ô°uªfi°u* π°≤° <bÔ°uJ¡fi°u* Ÿu fiÙÔ J¡tÔ°u* Ÿu <t<Zw t°ÔwÙ≈C‹≈°u* Ju¡
(c) ≈Caı°u* J¡°u t°fi°u* f≤Ÿ° ≤FÙ SÙ $ <≈|Ô°∫u y∫u ŸCbdÕ Ju¡ ≤Ÿ J¡°u fF°fiub°ÔÙ fiÌÙ Ju¡ buy Ju¡
ŸÂ„ tfi°uF≤ N≈fiu „≤Ù≤ J¡∑ J¡°¿∏w Ju¡ ≈®b°F Ÿu ∏F°u*fiu N°Ÿ≈°Ÿ Ju¡ ffi°u* J¡°u ŸCbdÕt∫ ffi°
<Ì∫° S° $ bu Ì°ufi°u* ÔÔfi°Î≥ •∫° SÙ, „≤Ù≤ J¡∑ ≈®°J¨¡<wJ¡ (_b°˚°<bJ¡) „°u˚°R¡≈Ù Ô‚tÙJ¡∑
J®¡∑n° Ju¡ <ÔÎ ffi°∫u y∫u H¥Ôu Ju¡ Ÿt°fi <bÔ°Ÿ J¡≤fiub°Ôu N≈fiu Ÿ°æ∏Ì∫ÕR¡≈Ù ŸtCB J¡∑ Zu‹™>
w≤*yu* SÙ $ J¡tÔ J¡∑ fi°o˘ Ô°Ô F°S°u* Ÿu ∫C•w ªaªÔ Ì°u ˚CıÔw°N°u* Ÿu fi¥wfi fi¥wfi _bdÕt∫
J¡v≈b¨sÔw°N°u* Ju¡ ffi J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡≤ ≤FÙ SÙ $ ˚°b ∫F <J¡ fi Ì°ufi°u* tu* ≈®Ã∫uJ¡ ˚CıÔw°N°u*
N°æ≤ fiJu¡ Ny®˚°y tu* ¿_Sw Ô°Ô F°S°u* Ju¡ <FÔfiu-±C>Ôfiu Ju¡ J¡°≤d ≈®<wsd <b∏∫°Ÿ˚uÌ Ÿu
≈FÔu J¡¿v≈w bfi J¡∑ N≈us° fi¥wfi J¡v≈b¨sÔw°bfi J¡° <fitÕd J¡≤ ≤FÙ SÙ $ fiJu¡ ª≤d
•∫° Su, Nt¨<Ìw (fi tŸÔu F…Î) N°æ≤ N‡Ô°fi (fi JC¡‡FÔ°∫u F…Î) k¥¡Ô N°æ≤ J¡°utÔ ≈vÔb Su
N°æ≤ _SÔJ¡tÔ J¡∑ ≈≥©C¿≤∫°u* J¡∑ t°Ô° SÙ $ ÎuŸu J¡°utÔ N°æ≤ Ô°Ô ª≤d°u* Ÿu bu ˚¥<twÔ J¡°
_≈„Õ fiFÙ* J¡≤wÙ SÙ $ bu N≈fiu Â<‹¸>≈°wR¡≈ Nt¨w Ju¡ Ÿu*J¡ Ÿu Ÿ¥©u F…Î NwÎb Ÿku¡Ì ≤ay Ju¡
c J¡¸>°s°u* J¡∑ fiÙÔ Ÿu <t<Zw „C˚® ~><f F°uwÙ Fæ, NwÎb fiJ¡∑ fiÙÔ J¡tÔ°u* Ÿu <t<Zw t°ÔwÙ
Ju¡ ≈C‹≈°u* Ju¡ R¡≈ Ÿu Ã≈®us° J¡∑ yoÕ Fæ $
310
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
w°Ô N°æ≤ wt°Ô Ju¡ b¨s°u* Ju¡ ©^±>°u* tu* fi¥wfi fi¥wfi ≈vÔb°u* J¡°u ≈æÌ° J¡≤ ≤FÙ SÙ $ wÌfi∏w≤
≠∫u‹™>„t°Õ fiu |≤ Ju¡ N∏∫°∏∫ ıfi°u* Ju¡ Ÿ°S "bfiÌu<b∫°u* Ju¡ <ÔÎ fit_J¡°≤' J¡FJ¡≤ ≈C‹≈°*ı<Ô
~>°unÙ $ |≤ tu* fiJu¡ ≈æ≤°u* ≈≤ ≈C‹≈°aı<Ô ÎuŸu <y≤Ù ıæŸu J¡tÔ J¡∑ Ôw° Ju¡ J¡tÔ°u* ≈≤ <FtıÔ
Ju¡ ŸÙJ¡≤°u* (~>°u¸>u ~>°u¸>u <f∏Ì…N°u*) J¡∑ b¨<‹¸> <y≤wÙ Fæ $$7-19$$ ≠∫u‹™>„t°Õ N°<Ì fiu J¡F° # Fu
bfi-Ìu<b∫°u*, N°≈ Ô°uy°u* J¡∑ ı∫ F°u, t°Ô¥t F°uw° Fæ <J¡ N°≈ Ì°ufi°u* Ft°≤u Ì…#© J¡°u <fib¨W
J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ N°oÕ Fæ*, •∫°u*<J¡ ≈®°∫# ÌqŸ≤°u* J¡∑ ≤s° J¡≤fi° FÙ ŸÃ≈C”T°u* J¡° _b˚°b Fæ $$20$$
≠∫u‹™>„t°Õ Ju¡ ∫F J¡Ffiu Ju¡ f°Ì fi bfi-Ìu<b∫°u* fiu fnu N°Ì≤ Ÿu ≈¥~>° N°≈ Ô°uy N≈fi° Ì…#©
J¡<F∫u, <ıŸ Ì…#© Ÿu ∫u Ÿ˚Ù Ô°uy Ì…#©Ù <Ì©°oÕ Ìuwu Fæ* $ fi ≠∫u‹™>„t°Õ N°<Ì Ÿffiu J®¡t„#
•w bfi-Ìu<b∫°u* Ÿu f®°Êḋ≈<w∫°u* J¡° t≤dR¡≈ Ì…#© J¡F° $$21,22$$ ≠∫u‹™>„t°Õ N°<Ì
fiu J¡F° # Fu Ìu<b∫°u*, oŸ _S°fi tu* N<w<SŸÃJ¡°≤ J¡≤fiub°Ôu f®°Êḋ≈wÙ ≤Fwu Su, fiJ¡°
N°≈Ÿ tu* fn° _fiuF S°, bu <πı°<w∫°u* J¡∑ t∫°ÕÌ° Ju¡ _w‡˚ Ju¡ Ÿt°fi N°@°≤ Su N°æ≤ ≈C`≈°æ`
N°<Ì Ÿ∏w<w Ju¡ ıfiJ¡ Su $ bu Ft°≤u t°w°-<≈w° oŸ Ÿt∫ ≈C`, o‹¸>-<t` N°æ≤ ≈„CN°u* Ju¡
Ÿ<Fw |≤ J¡° Ã∫°yJ¡≤ _byÕ tu* ªÔu y∫u Fæ* $ oŸÙ J¡°≤d Ftu* ∫F Ÿ°≤° ıywg „¥∏∫ <Ì©Ô°oÕ
Ìuw° Fæ $$23,24$$
≈¥dÕ# ≈¥dÕ ıyÃ≈ÿ∫uwg J¡°tCJ¡# J¡°tCJa¡ ıywg $ N°w°u&›∫°<wÕt∫a <bÿba ÔCÆ@°u ÔCÆ@a _b<ªWbwg $
(≈¥dÕ ≈C”T N≈fiÙ <ªWb¨<W Ju¡ NfiCŸ°≤ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡°u ≈¥dÕ Ìu©w° Fæ, J¡°tÙ ≈C”T
N≈fiÙ <ªWb¨<W Ju¡ NfiCŸ°≤ Ÿ°≤u ıywg J¡°u J¡°tÙ Ìu©w° Fæ, Ì…#©Ù ≈C”T N≈fiÙ <ªWb¨<W Ju¡
NfiCŸ°≤ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡°u Ì…#©t∫ Ìu©w° Fæ N°æ≤ Ô°u˚Ù ≈C”T N≈fiÙ <ªWb¨<W Ju¡ NfiCŸ°≤
Ÿ‡≈¥dÕ ıywg J¡°u Ô°u˚Ù Ìu©w° Fæ $) oŸ ∏∫°∫ Ju¡ NfiCŸ°≤ ∏F°u*fiu J¡F° #
Fu Ìu<b∫°u*, Ìu<©∫u, ≈sÙ |≤ Ju¡ «¡≈≤ fæ™>J¡≤ ≈®<wsd N°J¡°„ tu* N≈fiÙ ÌuF J¡°u ≈¸>J¡wu
F…Î t¨wJ¡ Ju¡ ≈®<w ˚<•w Ÿu t@C≤ „ÆÌ°u* π°≤° „°uJ¡ ≈®J¡¸> J¡≤wu Fæ* $ Ÿf ≈bÕw ÌÙ|Õ yC≤-yC≤
„ÆÌR¡≈Ù <bÔ°≈ Ÿu ≈¥dÕ yCF°R¡≈Ù tC©°u* Ÿu ∫C•w N°æ≤ ∆∫°JC¡Ô F°uJ¡≤ fiÌÙR¡≈Ù N°≥Ÿ¥J¡∑ @°≤°N°u*
Ÿu ≤°uwu Fæ* $ <ÌJg¡≈°Ô Ìubw°N°u* Ju¡ N°Ô°≈R¡≈ ≤°uÌfi J¡≤fiub°ÔÙ, w≈u F…Î <fi#ÿb°Ÿ b°∫C Ÿu
t<Ôfi Îba <ıfiJu¡ tu|°u* fiu (_wfi°u* fiu) N°J¡°„ J¡° (b˜ J¡°) Ã∫°yJ¡≤ <Ì∫° Fæ, ÎuŸÙ <Ì„°R¡≈Ù
N*yfi°Î≥ NÃ∫∏w J¨¡„w° J¡°u ≈®°›w F…oÕ Fæ $ y®°tb°ŸÙ Ÿ‡≈¥dÕ Ô°uy°u* Ju¡ Ÿb°˘y t°≤u „°uJ¡ Ju¡ ˚¥<t
tu* Ô°u¸>fiu, ~>°wÙ ≈Ù¸>fiu N°<Ì Ÿu sw<bsw F°u y∫u Fæ*, ª°≤°u* N°u≤ J¡”d ≤Ÿ J¡° Ÿ®°uw fF°fiub°Ôu
tC•w J¡^™> ”Ìfi Ÿu Ÿf ııÕ¿≤w F°u ≤Fu Fæ*, J¡°uoÕ ˚Ù ˚°uıfi y®Fd fiFÙ* J¡≤w°, Ÿ˚Ù ÌÙfi-FÙfi
Ì„° tu* Fæ* N°æ≤ Ÿ˚Ù t≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®_wCw Fæ* $ ≈®<w<Ìfi b¨s°u* Ju¡ yCh~>R¡≈Ù Ô°uªfiJ¡°u„°u* Ÿu
N°uŸR¡≈Ù NZC<f∏Ì… „°uJ¡ Ÿu (@¥≈ Ÿu) ytÕ F°uJ¡≤ fiÙªu <y≤wu Fæ* $ <ıfitu* ıfi°u* J¡° Ÿaª°≤ „°∏w
Fæ Îba @¥<Ô Ÿu t<Ôfi ŸnJu*¡ N°fi∏Ì≤<Fw Îba „¥∏∫ ⁄Ì∫ <b@b° Ju¡ Ÿt°fi Fæ* $ J¡°u∫Ô N°æ≤
˚®t≤°u* Ju¡ „ÆÌ Ÿu <bÔ°≈ J¡≤fiub°ÔÙ, b¨<‹¸>R¡≈Ù f°‹≈ Ÿu N°Fw N°æ≤ NÃ∫∏w ‹d
<fi#ÿb°Ÿb°ÔÙ Ôw°Î≥ ≈vÔbR¡≈Ù F°S°u* Ÿu N≈fiu „≤Ù≤ J¡°u ≈Ù¸>wÙ Fæ* $ ∫u H≤fiu „°uJ¡ Ÿu N<w
Ÿ∏w›w F°uJ¡≤ fnu ˚°≤Ù ywÕ Ju¡ <„Ô°wÔ tu* N≈fiu Ÿ°æ ¸C>J¡nu J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ <y≤ ≤Fu Fæ* $ y°»
ŸyÕ - 26]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
311
N∏@J¡°≤ („°uJ¡) Ÿu ∆∫°›w, FTÕ J¡∑ ªª°Õ Ÿu „¥∏∫ Îba <ıŸJu¡ N∏Ì≤ ¿_Sw fwÕfi N°<Ì
Ÿ°ty®Ù wFŸ-fiFŸ Fæ ÎuŸu |≤ <fi_Ÿ∏ÌuF ywZÙ („°u˚°<bFÙfi) F°uJ¡≤ N≤^∫R¡≈ tu* ≈¿≤dw
F°u y∫u Fæ* $ ˚®t≤°u* Ju¡ yCaı°≤ Ÿu ≤°uÌfi J¡≤ ≤Fu Ω°fi Ju¡ k¥¡Ô°u* Ÿu ŸC∏Ì≤ N°t°uÌfi°tJ¡ Ì…yÕ∏@
<fiJ¡Ô ≤FÙ Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ Ω°fi°u* Ju¡ ≈C‹≈°u* Ÿu ∫Ω<≈ ŸC∏Ì≤ Ÿ°æ≤˚ <fiJ¡Ô ≤FÙ Fæ <k¡≤ ˚Ù
fi°<ŸJ¡° J¡°u Ì…#©Ì°∫Ù F°ufiu Ÿu „°uJ¡°wÕ ≈C”T Ì…yÕ¿∏@ J¡F J¡≤ ŸJ¡∑ <fi∏Ì° J¡≤wu Fæ* $ fŸ∏w
M¡wC Ju¡ b¨s°u* J¡°u ŸC„°u<˚w J¡≤fiub°ÔÙ Ôw°Î≥ <Ìfi-≈®<w<Ìfi <b≤Ÿ N°æ≤ J¨¡„ F°uJ¡≤ yCh~>R¡≈Ù
Ô°uªfi°u* J¡°u ŸaJC¡<ªw J¡≤wÙ F…oÕ „ÙdÕ-<b„ÙdÕ F°u ≤FÙ Fæ* $ fiF≤ N°æ≤ fi<Ì∫°≥ Ÿ°y≤ tu* N≈fiu
„≤Ù≤ J¡°u ±C>f°fiu Ju¡ <ÔÎ ytfi°JC¡Ô F°uJ¡≤ ≈¨<SbÙ tu* N≈fiu „≤Ù≤ J¡°u J¡ÔJ¡Ô<fifi°Ì≈¥bÕJ¡
Ì°uÔ°∫t°fi J¡≤ ≤FÙ Fæ $ ∫u f°b<n∫°≥ ≈FÔu Ô°uy°u* Ju¡ _S°fi, ıÔ t≤fi° N°<Ì ∆∫bF°≤ Ÿu
NÃ∫∏w ª≈Ôw° J¡°u @°≤d J¡≤wÙ SÙ, <J¡∏wC Nf ofitu* th~>≤ Ju¡ <y≤fiu Ÿu F°ufiub°Ôu _≈∏ÌJ¡∑
˚Ù Ÿa˚°bfi° fiFÙ* Fæ, ∫°u* <fi_≈∏Ì˚°b Ÿu _b_bR¡≈ tu* Ÿt°<@<fi‹™> F…oÕ ıæŸÙ ¿_Sw Fæ $ Fu
Ìu<b∫°u*, <ıŸ ≈®Ìu„ tu* <J¡∏fi¿≤∫°≥, y∏@bÕ, <bΩ°@≤ N°æ≤ Ìubw°N°u* J¡∑ N*yfi°Î≥ y°∫fi J¡≤ ≤FÙ
Fæ*, Ÿ _byÕ ≈®Ìu„ J¡°u N°ı Ft°≤u t°w° N°æ≤ <≈w° fiu NÔaJ¨¡w <J¡∫° Fæ, oŸtu* JC¡~> Ÿ∏ÌuF
fiFÙ* Fæ $ Fu Ìu<b∫°u*, Ft°≤u „°uJ¡ J¡° <bfi°„ J¡∑<ı∫u $ tF°fiC˚°b°u* J¡° Ì„Õfi J¡˚Ù <fi‹k¡Ô fiFÙ*
F°uw°, oŸ<ÔÎ Ftu* N°„° Fæ <J¡ N°≈ Nbÿ∫ Ft°≤u „°uJ¡ J¡° <bfi°„ J¡≤°uyÙ $ ıæŸu ıÔ Ÿ¥©
ı°fiu ≈≤ J¡t<ÔfiÙ fit® F°uJ¡≤ N≈fiu ≈vÔb Ÿu t¥Ôy®¿∏S J¡° (ınJ¡°) _≈„Õ J¡≤wÙ Fæ, bæŸu FÙ
≈C` Ju¡ ÎuŸ° J¡Ffiu Ju¡ ≈ÿª°wg ÔÙÔ° fiu N≈fiu F°S Ÿu ŸJu¡ t_wJ¡ J¡° _≈„Õ <J¡∫° $ ıæŸu bT°Õ
M¡wC Ju¡ tu|°u* Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu ≈bÕw y®Ù‹t M¡wC Ju¡ Ÿ∏w°≈ J¡° Ã∫°y J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ ÔÙÔ° Ju¡ Ÿ
_≈„Õ Ÿu ≠∫u‹™>„t°Õ fiu Ì…#©Ì…˚°ÕÀ∫R¡≈Ù <b≈<W J¡° Ã∫°y <J¡∫° $ fi Ìu<b∫°u* Ju¡ Ì„Õfi Ÿu |≤
˚≤ Ju¡ Ÿf Ô°uy Ìubw°N°u* J¡∑ fi°o˘ Ì…#©≤<Fw N°æ≤ Ô‚tÙb°fig F°u y∫u $$25-42$$
ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u ∫F „aJ¡° F…oÕ <J¡ ÔÙÔ° w°u ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ SÙ, NwÎb Ÿfiu ≈FÔu Ju¡
(f®°Êd N°æ≤ f®°ÊdÙ Ju¡ ı∏t Ju¡) t°w° Ju¡ „≤Ù≤ Ÿu FÙ ≈C` Ju¡ N°ÿb°Ÿfi Ju¡ <ÔÎ Ì„Õfi •∫°u*
fiFÙ* <Ì∫° ? ŸÙ „aJ¡° J¡°u bu ∆∫•w J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, ÔÙÔ°ÌubÙ fiu ≈C` ≠∫u‹™>„t°Õ J¡°u t°w° Ju¡ „≤Ù≤ Ÿu Ì„Õfi
•∫°u* fiFÙ* <Ì∫° ? oŸ <bT∫ tu* tu≤u t°uF J¡° (NI°fi J¡°) N°≈ <fi≤°J¡≤d J¡∑<ı∫u $$43$$
ÔÙÔ° Ju¡ ≈C` Ju¡ |≤ tu* N°ytfi "≈®≈aª <tØ∫° Fæ' oŸJ¡∑ ≈≤Ùs° Ju¡ <ÔÎ F…N° S°,
≈C`_fiuF≈®∫C•w w°u F…N° fiFÙ* S° $ ≈C` N°<Ì ŸaŸ°≤ tu* <tØ∫°Ãb I°fi F°ufiu ≈≤ ≈C`_fiuF J¡F°≥
≤F°, Nw# w[bI°fi Ju¡ ≈ÿª°wg t¥Ô°<bΩ° Ju¡ f°@ Ju¡ Nfi∏w≤ bwÕt°fi „≤Ù≤ Ÿu N<w¿≤•w
˚°æ<wJ¡ „≤Ù≤ @°≤d J¡≤fiu J¡° J¡°uoÕ FuwC fiFÙ* S° $ oŸ<ÔÎ ÔÙÔ°fiu ≈¥bÕ „≤Ù≤ @°≤d fiFÙ*
<J¡∫°, ∫°u* ≈≈<W Ÿ<Fw W≤ Ìufiu Ju¡ <ÔÎ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ˚¥<tJ¡° f°≥@wu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, <ıŸ NI°fiÙ ≈C”T fiu <tØ∫° ≈¨<SbÙ N°<Ì J¡° Ÿa|°wR¡≈
„≤Ù≤ ≈¨<SbÙ N°<Ì Ju¡ f°u@ Ÿu ŸÃ∫ ı°fi <Ô∫°, ŸJ¡∑ Â<‹¸> tu* b_wCw# Ju¡bÔ N<πwÙ∫
<ªÌ°J¡°„ FÙ ˚®°¿∏w Ÿu <≈^±>R¡≈w° J¡°u @°≤d J¡≤w° Fæ $ w[bI ≈C”T J¡∑ Â<‹¸> tu* w°u ŸJ¡°
312
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
FuwC NI°fi fi F°ufiu Ÿu Ju¡bÔ N<πwÙ∫ <ªÌ°J¡°„ FÙ ¿_Sw ≤Fw° Fæ $$44$$ ıæŸu f°ÔJ¡ J¡°u
˚®t Ÿu ≈C”T J¡° I°fi fi F°ufiu Ÿu, buw°Ô ≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ˚®tb„ ≈¨<SbÙ N°<Ì J¡° I°fi
F°ufiu Ÿu NŸwg FÙ ≈¨<SbÙ N°<Ì Ÿwg Ÿu ≈®wÙw F°uwu Fæ* (N) $$45$$ ıæŸu _b›fi°b_S° tu* ≈¨<SbÙ
N°<ÌR¡≈ Ÿu ≈®wÙw ≈Ì°SÕ ∫F _b›fi Fæ, ÎuŸ° I°fi F°ufiu ≈≤ sd˚≤ tu* N≈¨<SbÙ N°<Ì R¡≈ F°u
ı°wu Fæ*, bæŸu FÙ ı°y®Ìb_S° tu* ˚Ù _≈‹¸> Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ ˚®tb„ ı°y®Ìb_S° tu* ≈¨<SbÙ
N°<ÌR¡≈ Ÿu ≈®wÙw ≈Ì°SÕ I°fi F°ufiu Ju¡ ≈≤°∏w wC≤∏w N≈¨<SbÙ N°<ÌR¡≈ F°u ı°wu Fæ* $ ≈¨<SbÙ
N°<Ì ∫<Ì N°J¡°„R¡≈ Ÿu ı°fiu ı°∫, w°u ∫u N°J¡°„ FÙ Fæ*, ÎuŸ° NfiC˚b F°uw° Fæ $ Ìu<©∫u fi !
<b<s›w Ô°uy°u* J¡°u Ì≤b°ıu Ju¡ ŸÂ„ ≈®wÙw F°ufiub°ÔÙ _k¡<¸>J¡J¡∑ ÌÙb°≤°u* ≈≤ „¥∏∫ tu* ı柰
Ωt <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ ∫°fiÙ ∏Fu* Ì≤b°ıu ŸtHJ¡≤ bu |CŸfiu J¡∑ ªu‹¸>° J¡≤wu Fæ* $ _b›fi°b_S°
tu* fiy≤ „¥∏∫R¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ N°æ≤ Ÿt ≈¨<SbÙ ywÕR¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uwÙ Fæ $ _b›fi J¡∑
N*yfi° ∫Ω<≈ „¥∏∫ Fæ, Ÿwg fiFÙ* Fæ, wS°<≈ bF tfiC‹∫°u* J¡∑ ≈°ÌŸab°Ffi N°<Ì <J®¡∫° J¡≤wÙ Fæ $
∫<Ì N°J¡°„ J¡∑ ≈¨<SbÙ N°<ÌR¡≈ Ÿu ≈®wÙ<w F°u yoÕ, w°u N°J¡°„ sd˚≤ tu* ≈¨<SbÙ N°<Ì F°u
ı°w° Fæ $ t¥h~>°Õb_S° tu* <J¡ŸÙ <J¡ŸÙ J¡°u ≈≤Ô°uJ¡ ˚Ù ≈®Ã∫s <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ $ f°ÔJ¡ N°J¡°„
J¡°u FÙ buw°Ô, t≤ ≤F° ≈C”T N°J¡°„ tu* bfi, N∏∫ ≈C”T Ÿu JC¡^±>Ô°J¡°≤ Ju¡„°u* J¡° y°uÔ° R¡≈
N°æ≤ ÌqŸ≤° ≈C”T ŸJ¡°u t°u<w∫°u* J¡° ŸtCÌ°∫ R¡≈ Ìu©w° Fæ $ ˚∫˚Ùw, ≈°yÔ, N°@° Ÿ°u∫°
N°æ≤ N°@° ı°y° F…N° ≈C”T wS° fi°æJ¡° π°≤° ªÔfiub°Ôu ≈C”T ŸÌ° FÙ N°J¡°„ tu* buw°Ô, bfi
N°æ≤ b¨s N°<Ì Ìu©wu Fæ* N°æ≤ wÃ≈®∫C•w ≈Ô°∫fi N°<Ì J¡°∫Õ J¡° NfiC˚b J¡≤wu Fæ* $ oŸŸu ∫F
<Ÿ] F…N° <J¡ ofi ≈Ì°S°u˘ J¡° N≈fiÙ N≈fiÙ ˚°bfi° Ju¡ NfiCŸ°≤ NU∫°Ÿ Ÿu Ã≈∏fi F…N° „≤Ù≤
Fæ, ≈≤t°SÕw# J¡°uoÕ ÎJ¡ (<fi∫w) „≤Ù≤ fiFÙ* Fæ $ ÔÙÔ° fiu w°u ˚®°¿∏wR¡≈ Ÿu (<tØ∫°≈®≈aªR¡≈
Ÿu) <Ìw F…N° N°J¡°„ FÙ Âÿ∫ ≈Ì°SÕR¡≈ Ÿu ≈®wÙw F°uw° Fæ, ∫°u* ≈¨<SbÙ N°<Ì J¡∑ fi°¿_ww°
(N˚°b) R¡≈ ∫S°SÕ b_wC J¡° I°fi ≈®°›w J¡≤ <Ô∫° S° $ f®ÊR¡≈ ÎJ¡ <ªÌ°J¡°„t°` Ju¡ I°fi
Ÿu Ÿ‡≈∏fi tC<fi Ju¡ ≈C`, <t`, J¡Ô` N°<Ì J¡°æfi, Jæ¡Ÿu, J¡F°≥ Ÿu N°æ≤ J¡f F°u*yu ? Âÿ∫ ≈FÔu FÙ
Ã≈∏fi fiFÙ* F…N°, ı°u ≈®wÙw F°uw° Fæ, bF Nfi°<Ì Nfi∏w ≈≤f®Ê FÙ Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ ∫S°SÕ
I°fib°Ôu Ô°uy°u* J¡∑ ≤°y-πuTÂ<‹¸>∫°≥ Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? $$46-55$$
∫<Ì ÔÙÔ° J¡° N≈fiu ≈C` N°<Ì ≈≤ _fiuF fiFÙ* S°, w°u Ÿfiu fiJu¡ <Ÿ≤≈≤ F°S Jæ¡Ÿu
ku¡≤° ? oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
≠∫u‹™>„t°Õ Ju¡ <Ÿ≤ ≈≤ ÔÙÔ° fiu ı°u F°S ku¡≤°, bF ≈C`≈®ut J¡° k¡Ô fiFÙ* S°, <J¡∏wC
≠∫u‹™>„t°Õ Ju¡ ˚°bÙ J¡v∫°d Ju¡ <ÔÎ <ıŸtu* ≈¥bÕı∏t Ju¡ ≈C^∫ N°æ≤ fiJ¡° k¡Ô w[bI°fi
¿_Sw Fæ, ÎuŸÙ Ÿb°Õ<@‹™>°fi˚¥w <ª<w J¡° FÙ <bbwÕR¡≈ k¡Ô S° $$56$$ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, f°u@
N ıæŸu f°ÔJ¡ J¡°u NŸwg FÙ buw°Ô, ≈C”T tu* buw°Ô fC<] F°ufiu Ÿu, Ÿwg ≈®wÙw F°uw° Fæ, bæŸu
FÙ ≈¨<SbÙ N°<Ì Ju¡ fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù ˚®°¿∏wb„ N<@‹™>°fi˚¥w f®Ê tu* ≈¨<SbÙ N°<Ì J¡° f°u@ F°ufiu Ÿu
NŸwg ˚Ù ≈¨<SbÙ N°<Ì Ÿwg-Ÿu ≈®wÙw F°uwu Fæ* $
ŸyÕ - 27]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
313
≈FÔu ıæŸu FÙ ≈Ì°S°u˘ J¡° <ª∏wfi J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ ≈Ì°SÕ „Ù|® N°˚°<Ÿw F°uwu Fæ* $ f°u@ _b∫a
N°J¡°„ Ÿu ˚Ù Ÿ¥‚t wS° NÃ∫∏w „C] Fæ $ f°u@ FÙ ŸbÕ` ≈Ì°SÕŸa| Fæ, _b›fi°u* tu* N°æ≤ J¡¿v≈w
fiy≤°u* tu* ∫F f°w „w„# NfiC˚¥w Fæ $$57$$
~>ÆfÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ŸW°oÕŸb°≥ ŸyÕ
N°ÿª∫ÕtÀfi ÔÙÔ° π°≤° <k¡≤ N≈fiu ≈<w Ju¡ Ì„Õfi J¡∑ N<˚Ô°T° ∆∫•w J¡≤fi° wS°
Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ Ju¡ ≈Ìu„ Ÿu f°u@ ≈®°›w J¡≤ N≈fiu ≈¥bÕ ı∏t°u* J¡° bdÕfi J¡≤fi° $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, Ÿ ≈bÕw<„©≤ Ju¡ y®°t tu* Ÿ f®°Êd Ju¡
|≤ Ju¡ t^±>≈°J¡°„ tu* FÙ bF°≥ ≈≤ ≠∫u‹™>„t°Õ N°<Ì Ju¡ Ÿ°tfiu ¿_Sw bu Ì°ufi°u* ÔÔfi°Î≥ „Ù|®
N∏w<FÕw F°u yoÕ $ Ft Ô°uy°u* ≈≤ bfiÌu<b∫°u* fiu NfiCy®F <J¡∫°, ÎuŸ° <bª°≤ J¡≤ ≠∫u‹™>„t°Õ N°<Ì
|≤ Ju¡ Ô°uy°u* J¡° Ì…#© <t¸> y∫° N°æ≤ bu N≈fiu y¨FJ¨¡Ã∫ tu* ŸaÔÀfi F°u y∫u $ wÌ…≈≤°∏w
y¨Ft^±>≈°J¡°„ tu* N∏∫ Ô°uy°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* N∏w<FÕw <b_t∫ Ÿu ªC≈ª°≈-ŸÙ fæ™>Ù F…oÕ
∆∫°utR¡<≈dÙ ÔÙÔ° Ÿu ∆∫°utR¡≈° („¥∏∫R¡≈ ŸaJ¡v≈„≤Ù≤b°ÔÙ) Ÿ≤_bwÙ fiu J¡F° $$1-3$$
Ô°uJ¡ tu* ≈®<Ÿ] Fæ <J¡ ÌqŸ≤u Ju¡ ŸaJ¡v≈„≤Ù≤ J¡°u ÌqŸ≤° fiFÙ* Ìu© ŸJ¡w°, ÎuŸÙ Nb_S° tu*
ŸaJ¡v≈„≤Ù≤@°¿≤dÙ fi Ì°ufi°u* J¡° Ÿab°Ì Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ oŸ „aJ¡° J¡°u
fiJ¡∑ N°J¨¡<w Ÿu ˚°≥≈J¡≤ _b∫a ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
Ô°uJ¡ tu* <ıfiJ¡° Ìubw° Ju¡ ≈®Ÿ°Ì N°<Ì Ÿu T° N°æ≤ N<fi”] J¡∑ fi°o˘ Ÿt°fi FÙ
≈≤_≈≤Ÿab°ÌÙ ŸaJ¡v≈ ∫° _b›fi F…N°, fiJ¡° Ÿ ŸaJ¡v≈ N°æ≤ _b›fi tu* ≈≤_≈≤ Ÿab°Ì
ıæŸu Ÿab°Ì Ju¡ Nfi∏w≤ F°ufiub°ÔÙ <J®¡∫°R¡≈ tu* ≈¿≤dw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ÔÙÔ° N°æ≤ I<›wÌubÙ
J¡° Ÿab°Ì ˚Ù F…N° $$4$$ ıæŸu _b›fi N°æ≤ ŸaJ¡v≈ tu* ≈¨<SbÙ N°<Ì N<@˚¥w N°æ≤ fi°nÙ,
≈®°d N°<Ì Ÿu ≈Ô<sw „≤Ù≤ Ju¡ <ffi° ˚Ù Ÿab°Ì J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ N<@˚¥w
(≈¨<SbÙ N°<Ì) N°æ≤ Nº∫°Ãt (fi°nÙ, ≈®°d) N°<Ì Ÿu ≈Ô<sw „≤Ù≤ Ju¡ <ffi° ˚Ù fiJ¡∑
bF Ÿab°Ì≈®wÙ<w F…oÕ $$5$$
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ≈®Ÿ*yw# fÙª tu* N°oÕ F…oÕ „aJ¡° J¡° Ÿt°@°fi J¡≤ ≈®_wCw J¡S° J¡°u J¡Fwu Fæ* $
ZÙŸ≤_bwÙıÙ fiu J¡F° # ˚Bu, wCtfiu I°w∆∫ b_wC Ÿ‡≈¥dÕw∫° ı°fi ÔÙ Fæ, B‹¸>∆∫ ≈Ì°SÕ
Ìu© <Ô∫u Fæ*, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ∫F f®ÊŸW° Fæ $ fw°N°u, Nf N°æ≤ •∫° wCt ≈¥~>wÙ F°u ?$$6$$
ÔÙÔ° fiu J¡F° # ÌubÙıÙ, tu≤u t¨w ≈<w J¡° ıÙb ıF°≥ ≈≤ ≤°≠∫ J¡≤w° Fæ, bF°≥ ≈≤ tCHu fi Ô°uy°u*
fiu •∫°u* fiFÙ* Ìu©°, ı柰 <J¡ ∫F°≥ ≈≤ tu≤u ≈C` fiu tCHu Ìu©° ? oŸJ¡° •∫° J¡°≤d Fæ ?$$7$$
ZÙŸ≤_bwÙıÙ fiu J¡F° # bßu, Ÿ Ÿt∫ NU∫°Ÿ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d wC‡F°≤° πæwI°fi (≈®≈aª
ŸÃ∫ Fæ oÃ∫°J¡°≤J¡ I°fi) <fi#„uT fi‹¸> fiFÙ* F…N° S° $ ı°u ≈C”T ˚uÌJ¡ N<bΩ° Ju¡ h~>uÌ Ÿu
Nπæw J¡°u ≈®°›w fiFÙ* F…N° Fæ, ŸJ¡° ŸÃ∫ŸaJ¡v≈Ãb N°<Ì <J®¡∫°N°u* Ÿu Jæ¡Ÿu Ÿ‡f∏@ F°u ŸJ¡w°
Fæ ? @¥≈ tu* fæ™>u F…Î ≈C”T J¡°u ~>°∫° tu* fæ™>u F…Î ≈C”T J¡° „ÙwÔw° J¡° NfiC˚b Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w°
314
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Fæ ? $$8,9$$ Fu ŸC∏Ì≤Ù, ıf NU∫°Ÿ fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d tæ* ÔÙÔ° ÌuF FÙ Fq≥, ÎuŸ° wC‡F°≤° »
Ÿa_J¡°≤ <bfi‹¸> fiFÙ* F…N° S°, wf wC‡F°≤Ù ŸÃ∫ŸaJ¡v≈w° Ã≈∏fi fiFÙ* F…oÕ SÙ $ N°ı wCt
ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ F°u yoÕ F°u, oŸ<ÔÎ "tCHu tu≤° ≈C` Ìu©u' wC‡F°≤Ù ∫F N<˚Ô°T° Ÿk¡Ô F…oÕ
Fæ $$10,11$$ oŸ Ÿt∫ ∫<Ì wCt N≈fiu ≈<w Ju¡ ŸtÙ≈ tu* ı°N°u, w°u ŸJu¡ Ÿ°S wC‡F°≤°
Ÿ‡≈¥dÕ ∆∫bF°≤ ≈FÔu J¡∑ fi°o˘ (ıf<J¡ bF ıÙ<bw S° Ÿ Ÿt∫ Ju¡ Ÿt°fi) F°uy° $$12$$
∫°u* ≈®Ã∫s Ì„Õfi N°æ≤ ≈Ìu„ π°≤° Ÿ≤_bwÙ ÌubÙŸu <fi<ÌÕ‹¸> NSÕ tu* ÔÙÔ° J¡∑ NŸa˚°bfi°
J¡∑ „aJ¡° <fib¨W F°u yoÕ, NwÎb bF t^±>≈°J¡°„ Ju¡ N∏Ì≤ FÙ N≈fiu ≈<w Ju¡ Ì°ufi°u* ≈≤Ô°uJ¡°u*
J¡∑ wS° Fı°≤°u* f®Ê°^±>°u* J¡∑ Ã≈<W J¡° NfiCb°Ì J¡≤wÙ F…oÕ <k¡≤ N≈fiu ≈<w Ju¡ t^±>Ô J¡°u
<Ì©Ô°fiu J¡∑ ≈®°SÕfi° J¡≤wÙ Fæ $
ÔÙÔ° fiu J¡F° # Ìu<b, oŸÙ t¿∏Ì≤ Ju¡ N°J¡°„ tu* tu≤u ≈<wÌub f®°Êd F…Î, oŸÙ tu* t≤u N°æ≤
<k¡≤ oŸÙ tu* Ã≈∏fi F°uJ¡≤ ≤°ı° F…Î $$13$$ N∏∫ ˚¥t^±>ÔR¡≈ fiJ¡° bF ŸaŸ°≤ ˚Ù ∫FÙ
t¿∏Ì≤°J¡°„ Fæ, oŸtu* fiJ¡∑ ≤°ı@°fiÙ Ju¡ fiy≤ tu* tæ* fiJ¡∑ (≤°ı° ≈µJ¡∑) R¡≈ Ÿu ¿_Sw
Fq≥ $$14$$ ∫FÙ* ≈≤ Ÿ N∏w#≈C≤ tu* tu≤u ≈<wÌub ≤°ı° ≈µ J¡∑ t¨Ã∫C F…oÕ SÙ, oŸÙ N∏w#≈C≤°J¡°„
tu* Ÿ fiy≤ tu* bu ≤°ı° F…Î $$15$$ bu ≈¨<SbÙwÔ tu* NfiuJ¡ fiy≤°u* Ju¡ N<@≈<w F°u y∫u $ ≈°≤t°<SÕJ¡
f®Ê tu* J¡¿v≈w t°<∫J¡ ªÔfi N°<Ì <bJ¡°≤ oŸ ≈®J¡°≤ Ÿu oŸ t^±>≈°J¡°„ tu* FÙ ∆∫b¿_Sw
Fæ $ ıæŸu Ì°ufiu Ju¡ N∏Ì≤ Ÿ≤Ÿ°u* J¡∑ ≤°<„ ≤FwÙ Fæ, bæŸu FÙ oŸÙ y¨F°J¡°„ tu* Ÿ‡≈¥dÕ f®Ê°^±>˚¥<t∫°≥
¿_Sw Fæ*, ÎuŸ° tæ* t°fiwÙ Fq≥ $ J¡FÙ* ≈°Ÿ tu* ¿_Sw N≈fiu ≈<w Ju¡ t^±>Ô J¡°u ŸÌ° N<w<fiJ¡¸>bwÙÕ
ŸtHwÙ Fq≥, Ÿu tæ* ∫F°≥ ≈≤ ıæŸu Ìu©¥≥, b柰 ≈°∫ N°≈ J¡∑<ı∫u $$16-18$$
oŸ t^±>≈°J¡°„ tu* Ju¡bÔ N°@C<fiJ¡ ≈Ì°SÕ FÙ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC NwÙw, N°y°tÙ Ÿ˚Ù
≈Ì°SÕ Fæ* $ fi ≈Ì°S°u˘ tu* wC‡F°≤u NfiuJ¡ ı∏t°u* Ju¡ NfiuJ¡ ≈<w∫°u* Ju¡ „≤Ù≤ Fæ*, ŸfJ¡° Ì„Õfi
ÎJ¡ Ÿ°S F°ufi° w°u NŸ‡˚b Fæ, fitu* Ÿu wC‡Fu* J¡°æfi-Ÿ° <Ì©Ô°«≥¡, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu
ÌubÙıÙ fiu J¡F° $
ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # Fu ≈C<`, Fu ˚¥wÔ J¡∑ N”∏@wÙ, oŸ Ÿt∫ wC‡F°≤u wÙfi ≈<w F…Î
NSb° ŸæJ¡n°u* ≈<w F…Î $ NÃ∫∏w Ÿa<fiJ¡¸> wÙfi ≈<w∫°u* tu* Ÿu b<Ÿ‹™> f®°ÊdR¡≈ ≈<w w°u
ıÔJ¡≤ ˚_t F°u y∫° Fæ N°æ≤ ≈µ≤°ı°R¡≈ ≈<w k¥¡Ôt°Ô°N°u* J¡∑ ≤°<„ Ÿu i>J¡° F…N° „bR¡≈
Ÿu N∏w#≈C≤ tu* ¿_Sw Fæ $$19,20$$ oŸ ŸaŸ°≤t^±>≈ tu* wC‡F°≤° wÙŸ≤° ≈<w bŸC@°<@≈<w Fæ,
bF ŸaŸ°≤R¡≈Ù tF°Ÿ°y≤ tu* ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ ˚®t J¡°u ≈®°›w F°u y∫° Fæ $$21$$ ˚°uyR¡≈Ù fnÙ fnÙ
ÔF≤°u* J¡∑ J¡v≈fi°N°u* π°≤° <b<s›w F°u y∫° Fæ, oŸÙ J¡°≤d ŸJ¡∑ fC<] t<Ôfi F°u yoÕ Fæ $ fC<]
J¡∑ t<Ôfiw° Ÿu fC<] Ju¡ N∏Ì≤ ≈®<w<f¿‡fw ŸJ¡∑ <ªWb¨<W ˚Ù ≈®°∫# <„<SÔ F°u yoÕ Fæ, bF
ŸaŸ°≤R¡≈Ù Ÿ°y≤ J¡° J¡~C>N° ffi y∫° Fæ $$22$$ NfiuJ¡°fiuJ¡ J¡<™>fiw≤ ≤°ıJ¡°∫°u˘ J¡°u J¡≤w°
F…N° ˚Ù bF oŸ ŸaŸ°≤R¡≈Ù ˚®t tu* Ÿ°u∫° ≈n° Fæ, ın F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ı°yw° fiFÙ* Fæ $$23$$ tæ*
≤°ı° Fq≥, tæ* ˚°≥<w ˚°≥<w Ju¡ ˚°uy°u* J¡° ˚°u•w° Fq≥, tæ* <Ÿ] Fq≥, fÔb°fig Fq≥, ŸC©Ù Fq≥, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑
NI°fiR¡≈ fnÙ ≤_ŸÙ Ÿu bu<‹¸>w F°uJ¡≤ N_bw∏`w° J¡°u ≈®°›w F°u y∫° Fæ $ Fu ŸC∏Ì≤Ù, J¡F°u,
ŸyÕ - 27]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
315
wC‡Fu* fi wÙfi°u* tu* Ÿu, ıæŸu N°≥@Ù ŸCy∏@≈≤‡≈≤° J¡°u ÎJ¡ bfi Ÿu ÌqŸ≤u bfi tu* Ôu ı°wÙ Fæ, bæŸu
FÙ <J¡Ÿ ≈<w Ju¡ ŸtÙ≈ Ôu ı°«≥¡ ? $$24,25$$ bßu, bF N∏∫ FÙ ŸaŸ°≤ Fæ, N∏∫ FÙ
f®Ê°^±>t^±>≈ Fæ, bF°≥ N∏∫ FÙ <b<b@ ∆∫bF°≤ F°uwu Fæ* $$26$$ ∫Ω<≈ bu ≈¥b°uÕ•w ŸaŸ°≤t^±>Ô
oŸ t^±>≈°J¡°„ tu* N<@‹™>°fi˚¥w <ªÌgÂ<‹¸> Ÿu ≈°Ÿ tu* FÙ ¿_Sw Fæ*, wS°<≈ Ÿ°aŸ°¿≤J¡ Â<‹¸> Ÿu
fi tu* J¡°u<¸>-J¡°u<¸> ∫°uıfi Ìq≤Ù J¡° N∏w≤ (∆∫b@°fi) Fæ $$27$$ ofi ŸaŸ°≤t^±>Ô°u J¡°
≈°≤t°<SÕJ¡ _bR¡≈ w°u t^±>≈ Ju¡ tº∫ tu* ¿_Sw Ju¡bÔ <ªÌ°J¡°„ FÙ Fæ, ∫F wCt ≈Cfi# ≈Cfi#
NfiC˚b J¡≤°u $ ofi ŸaŸ°≤t^±>Ô°u* tu* ÎJ¡ fiFÙ* J¡°u<¸> J¡°u<¸> tu” N°æ≤ t∏Ì≤ ≈bÕw ¿_Sw Fæ* $ ıæŸu
H≤°u©u N°<Ì Ÿu |≤ Ju¡ N∏Ì≤ yoÕ F…oÕ Ÿ¥∫Õ<J¡≤d°u* tu* `Ÿ≤udC _kC¡¿≤w F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ tF°ªæw∏∫
Ju¡ ≈≤t°dC tu* <b<˚∏fi <b<b@ Ÿ¨<‹¸>∫°≥ <fif°Õ@R¡≈ Ÿu _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ (≈¥bÕÌ<„Õw
f®Ê°^±> Ju¡ Ÿt°fi FÙ) bu f®Ê°^±> ˚Ù ∫Ω<≈ fnu fnu πÙ≈, ŸtCB, ˚Cbfi N°<Ì Ÿu <b„°Ô FÙ
Fæ, wS°<≈ <ªÌgÂ<‹¸>R¡≈ wCÔ° Ÿu ∏Fu* Ìu©° ı°∫, w°u bu b¸>fÙı°u* Ju¡ f≤°f≤ ˚Ù fiFÙ* F°uwu Fæ* $
ıæŸu N°J¡°„ tu* ˚®tb„ bfi J¡∑ fi°o˘ <b<b@ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≤Ãfi°u* J¡° <fitÕÔ ≈®J¡°„ ≈®wÙw F°uw° Fæ,
bæŸu FÙ b_wCw# ≈¨<SbÙ N°<Ì ˚uÌ Ÿu ≤<Fw FÙ <ª¿w N<bΩ°ı<fiw » b°Ÿfi° Ÿu ıyBq≈
≈®wÙw F°uwÙ Fæ $$28-31$$
˚®°¿∏w Ÿu ıywg J¡∑ ≈®wÙ<w F°ufiu ≈≤ ˚Ù b_wC˚¥w N°Ãt° tu* J¡˚Ù ˚Ù JC¡~> ˚Ù fiFÙ* F…N°
ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ $
<ªwg J¡° FÙ ˚®tb„ oŸ ıywg N°<ÌR¡≈ Ÿu <bJ¡°Ÿ F°uw° Fæ $ Nw# Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°<Ì tu* FÙ
≈¨<SbÙ N°<Ì JC¡~> fiFÙ* F…N°, Nw# ŸŸu N°Ãt° tu* J¡˚Ù JC¡~> ˚Ù °Ÿ, b¨<] N°<Ì <bJ¡°≤
fiFÙ* F…N° $$32$$ ıæŸu w°Ô°f tu* ÔF≤u* F°u F°uJ¡≤ ≈Cfi# F°uwÙ Fæ*, bæŸu FÙ <b<ª` N°J¡°≤b°Ôu
J¡°Ô, J¡°Ô Ju¡ Nb∫b <Ìfi, ≤°<` N°<Ì, f®Ê°^±> Îba fiJu¡ Nb∫b ˚Cbfi N°<Ì Ìu„ tF°<ª<w
tu* F°u F°uJ¡≤ ≈Cfi# F°uwu Fæ* $$33$$ ÔÙÔ° fiu J¡F° # Fu ıyfig t°w°, ı柰 N°≈ J¡FwÙ Fæ*, ∫F f°w
™>ÙJ¡ bæŸÙ Fæ $ tCHu oŸ Ÿt∫ _t≤d F…N° Fæ <J¡ ∫F°≥ ≈≤ ∫F tu≤° ı∏t ≤°ıŸ Fæ, w°tŸ ∫°
Ÿ°¿[bJ¡ fiFÙ* Fæ $ oŸ ı∏t tu* Ì…#© N°æ≤ ≈¿≤w°≈ J¡∑ ≈®ªC≤w° Fæ N°æ≤ "tº∫u <w‹™>¿∏w ≤°ıŸ°#'
(≤ı°uyCd≈®ªC≤ Ô°uy tº∫Ô°uJ¡ tu* ≤Fwu Fæ*) ÎuŸÙ _t¨<w ˚Ù Fæ, oŸŸu <fiÿª∫ Fæ <J¡ tu≤° ∫F
ı∏t ≤°ıŸ Fæ $ oŸ J¡v≈ Ju¡ N°≤‡˚ tu* ıf N∏w#J¡≤dR¡≈ ≈°<@ J¡∑ Ã≈<W F°ufiu Ju¡
Nfi∏w≤ Ÿtu* ≈®<w<f‡fR¡≈ Ÿu tæ* NbwÙdÕ F…oÕ wfŸu N°ı wJ¡ tu≤u <b<˚∏fi ∫°u<fi∫°u* tu* N°™>
Ÿ°æ ı∏t fÙw ªCJu¡ Fæ*, ∏Fu* tæ* N°ı ≈Cfi# Ÿ°s°wg Ìu©-ŸÙ ≤FÙ Fq≥ ∫°fiÙ _≈‹¸>R¡≈ Ÿu fiJ¡°
_t≤d J¡≤ ≤FÙ Fq≥ $ Fu Ìu<b, ≈FÔu <J¡ŸÙ ÌqŸ≤u ŸaŸ°≤t^±>Ô tu* <bΩ°@≤Ô°uJ¡R¡≈ J¡tÔ J¡∑
˚≥b≤Ù tæ* <bΩ°@≤≤°ı J¡∑ ≈ÃfiÙ F…oÕ $ wÌ…≈≤°∏w Ì…b°ÕŸfi°N°u* Ÿu J¡ÔC<Tw ⁄Ì∫b°ÔÙ tæ* t°fiCTÙ
(˜Ù) F…oÕ, wÌfi∏w≤ ÌqŸ≤u ŸaŸ°≤t^±>Ô tu* tæ* ≈∏fiy≤°ı J¡∑ J¡°<tfiÙ F…oÕ $ wÌfi∏w≤ tæ* J¡Ì‡f,
JC¡∏Ì, ı°tCfi N°æ≤ J¡≤*ı°u* Ju¡ bfi tu* ≤Ffiub°ÔÙ, b¨s°u* Ju¡ ≈W°u* Ju¡ b˜ ≈Ffifiub°ÔÙ J¡°ÔÙ
<˚ÔfiÙ F…oÕ $ wÌfi∏w≤ bfi J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu t¥» F…oÕ ∫°fiÙ @tÕt∫°ÕÌ° J¡°u fi ı°fifiub°ÔÙ NwÎb
Ì…‹J¡t°u˘ Ju¡ Ÿaª∫ Ÿu ]w F…oÕ tæ* k¥¡Ô°u* Ju¡ yCh~>uR¡≈ fiu`b°ÔÙ, ≈WuR¡≈Ù F°Sb°ÔÙ, bfi tu*
316
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
<bÔ°Ÿ J¡≤fiub°ÔÙ ≈C^∫ N°Zt J¡∑ yCÔCh~> Ôw° F…oÕ, wÌfi∏w≤ tC<fi∫°u* Ju¡ ŸaŸyÕ Ÿu ≈<b`
F°uJ¡≤ tæ* bfi°<Àfi Ÿu ıÔJ¡≤ ∏FÙ* (≈FÔu <ıfiJu¡ N°Zt tu* Ôw° F…oÕ SÙ) tF°tC<fi J¡∑ J¡∏∫°
F°u yoÕ $ wÌ…≈≤°∏w ≈C”TÃbR¡≈ k¡Ô Ìufiub°Ôu ı°u J¡tÕ tæ*fiu <J¡∫u Su, fi ≈FÔu ı∏t°u* tu* Ÿa<ªw
J¡t°u˘ Ju¡ k¡Ô_bR¡≈ tæ* Ÿ°æ≤°‹¸A> Ìu„ tu* ≈¥≤u Ÿ°æ bT°u˘wJ¡ ZÙt°fig ≤°ı° F…oÕ $ wÌ…≈≤°∏w ≤°ı° Ju¡
≈≤B∆∫F≤d N°<Ì Ì…‹J¡t°u˘ Ÿu w°ÔÙb¨s Ju¡ wÔu ¿_Sw <J¡ŸÙ ıÔ°„∫ ≈®Ìu„ tu* fi°æ bTÕ wJ¡
JC¡‹™>>N°æ≤ <bJ¡Ô°*y fiubÔÙ F…oÕ $ Fu Ìu<b, wÌfi∏w≤ tæ*fiu N°™> bTÕ ŸC≤°˝A> Ìu„ tu* Ì…‹¸> wS° NI
Àb°Ô°u* J¡∑ w°nfi, NfiC@°bfi N°<Ì J®¡∑n° Ju¡ Ÿ°S y°∫¡∫°u<fi tu* ı∏t ÔuJ¡≤ <fw°∫u $ •w
y°∫ ∫°u<fi tu* ı∏t J¡° NfiC˚b J¡≤fiu tu* tu≤° NI°fi FÙ J¡°≤d F…N° $ wÌ…≈≤°∏w tæ* ≈<s∫°u<fi
J¡°u ≈®°›w F…oÕ $ ≈<s∫°u<fi tu* tæ*fiu NJ¡°≤d bæ≤Ÿu FÙ ∆∫°@°u* π°≤° <f~>°∫u y∫u ı°Ô°u* J¡°u Ì…‹¸>
πæwb°Ÿfi°N°u* Ju¡ Ÿt°fi fnu •Ôu„ Ÿu <~>∏fi <˚∏fi <J¡∫° $ wÌfi∏w≤ tæ* ˚®t≤Ù F…oÕ, tæ*fiu J¡tÔ
Ju¡ tCJC¡Ô°u* Ju¡ (J¡<Ô∫°u*Ju¡) tº∫ tu* ˚≤≈u¸> Ju¡Ÿ≤ ©°J¡≤ J¡<dÕJ¡° Ju¡ (J¡tÔ Ju¡ ~>°w°u*Ju¡)
tº∫R¡≈ „˙∫° tu* ˚®t≤ Ju¡ Ÿ°S ÎJ¡°∏w tu* <bZ°t <J¡∫° $ wÌ…≈≤°∏w tæ* tfi°uF≤ fiu`b°ÔÙ
F¿≤dÙ F…oÕ $ F¿≤dÙ ∫°u<fi tu* tæ*fiu <J¡≤°w°u* π°≤° tt°ÕFw F°uJ¡≤ «≥¡ªu «≥¡ªu <„©≤°u* Ÿu ∫C•w
≤tdÙ∫ bfi_S<Ô∫°u* tu* ˚®td <J¡∫° $ wÌ…≈≤°∏w tæ* t~>ÔÙ F…oÕ $ tÃ_∫∫°u<fi tu* ŸtCB Ju¡ fnu
fnu J¡vÔ°uÔ°u* π°≤° fF°oÕ ı° ≤FÙ tæ* <Ìyg˚®t F°ufiu ≈≤ ıf t~C>N°u* Ju¡ k¡∏Ìu tu* N° yoÕ, w°u tæ*fiu
t~C>N°u* π°≤° Ôl>Ù N°<Ì Ÿu N≈fiu tC≥F ≈≤ <J¡∫u y∫u ≈®F°≤°u* J¡°u fnÙ fnÙ ÔF≤°u* N°æ≤ J¡~C>N°u* J¡∑
≈Ù™> J¡∑ Fß>Ù≈≤ <y≤fiu Ÿu ∆∫SÕ F°uwu Ìu©° $ wÌfi∏w≤ tæ* ≈C<Ô∏ÌÙ F…oÕ $ •w ı∏t tu* ªtÕ^bwÙ
fiÌÙ Ju¡ <J¡fi°≤u t@C≤ _b≤ y°∫fi J¡≤ ≤FÙ tæ* Ÿa˚°uy Ju¡ ≈ÿª°wg fi°¿≤∫Ô°u* Ju¡ ≤Ÿ J¡° N°Ÿb
≈ÙwÙ SÙ $ wÌ…≈≤°∏w tæ* Ÿ°≤ŸÙ F…oÕ $ J¡t<ÔfiÙ tu* ≈®ut∫C•w ˚®t≤Ù J¡∑ fi°o˘ <fiÿªÔ ≤FwÙ F…oÕ
tæ*fiu Ÿa˚°uyJ¡°Ô Ju¡ ŸÙÃJ¡°≤ Ÿu t@C≤_b≤≈¥bÕJ¡ ∫Suh~> J¡°tªu‹¸>°N°u* Ÿu Ÿ°≤Ÿ≤°ı N≈fiu ≈<w
Ÿ°≤Ÿ J¡°u ©¥f ≈®Ÿ∏fi <J¡∫° $ wÌfi∏w≤ ªaªÔbÌfi N°æ≤ ªaªÔfi∫fib°ÔÙ tæ*fiu w°ÔÙ N°æ≤
wt°Ô°u* Ju¡ <fiJCa¡ı°u* tu* tÌ∫C•w J¡¸>°s Ì„Õfi Ÿu Ã≈∏fi J¡°t°uœÙ≈fi Ÿu ≈<w J¡° NbÔ°uJ¡fi
<J¡∫° $ wÌ…≈≤°∏w tæ* N›Ÿ≤° F…oÕ $ _byÕ tu* ˚Ù tCH N›Ÿ≤°R¡≈Ù J¡t<ÔfiÙ fiu ˚®t≤R¡≈Ù Ìubw°N°u*
J¡°u _bdÕ Ju¡ Bb (≤Ÿ) Ju¡ Ÿa|°w Ju¡ wCv∫ tfi°uF≤ N*yR¡≈Ù <≈*ı≤°u* Ÿu N°<Ô*yfi N@≤≈°fi
N°<Ì π°≤° ©¥f Ÿ∏wC‹¸> <J¡∫° $ ŸÙ N›Ÿ≤° Ju¡ ı∏t tu* t<d, ŸCbdÕ, t°<d•∫, t°u<w∫°u* Ÿu
ınÙ ˚¥<tb°Ôu J¡v≈b¨s°u* Ju¡ bfi°u* Ÿu ≈¥dÕ tu”≈bÕw tu* ∫CbJ¡°u* Ju¡ Ÿ°S ≤td <J¡∫° $ wÌfi∏w≤
ŸtCB J¡∑ fnÙ fnÙ w≤*y°u* Ÿu N°JC¡Ô, ıÔ≈®°∫ ≈®Ìu„°u* Ÿu ∫C•w, k¥¡Ô°u* Ju¡ yCh~>°u* Ÿu „°u<˚w
Ôw°N°u* Ÿu bu<‹¸>w ŸtCB Ju¡ w¸>bwÙÕ bfi°u* J¡∑ yCk¡°N°u* tu* <ª≤J¡°ÔwJ¡ tæ* J¡~C>oÕR¡≈Ÿu ≤FÙ $
ªaªÔ ÔF¿≤∫°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Ÿ≤°ub≤°u* tu* tæ*fiu N≈fiu ªaªÔ b˜ J¡∑ fi°o˘ „C˚® ≈s°u* J¡∑ ≈a¿•w∫°u* ≈≤
J¡tÔ Ju¡ ˚®t Ÿu fæ™>u F…Î ˚®t≤°u* Ju¡ H¥Ôfiu Ju¡ Ÿ°@fi ≤°ıFa<ŸfiÙÃb J¡° NfiC˚b <J¡∫° ∫°fiÙ tæ*
≤°ıFa<ŸfiÙ ffiÙ tu≤u b˜ Ju¡ Ÿt°fi „C˚® ªaªÔ ≈≤°u* ≈≤ J¡tÔ Ju¡ ˚®t Ÿu fæ™>u F…Î ˚≥b≤°u* fiu H¥Ô°
©uÔ° $ H¥Ô ≤Fu ÎJ¡ Ÿu*t≤ Ju¡ ≈Wu tu* ªaªÔ F…Î NfiuJ¡ th~>≤°u* tu* Ÿu ÎJ¡ th~>≤ bF°≥ Ÿu <y≤ y∫°,
<k¡≤ bF°≥ fi fæ™> ŸJ¡fiu Ju¡ J¡°≤d bF fuª°≤° H¥Ô° ©uÔfiu Ÿu ba<ªw ≤F°, ŸJ¡∑ ∫F Ì∫fiÙ∫
ŸyÕ - 28]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
317
Nb_S° Ìu©J¡≤, ∫Ω<≈ tæ* F≥ŸÙ SÙ wS°<≈ Ÿ th~>≤ J¡∑ Ì∫fiÙ∫ Ì„° Ju¡ Ÿa_J¡°≤ Ÿu FÙ tæ*
t≤Ù NwÎb th~>≤ ffiJ¡≤ ÌÙfi FÙfi Ì„° tu* tCHu ≤Ffi° ≈n°, •∫°u*<J¡ ≈®°dÙ <ıŸ <ıŸ ˚°b
J¡° _t≤d J¡≤wu F…Î ≈®°d Ã∫°y J¡≤w° Fæ, ŸJ¡∑ b°Ÿfi° Ÿu b°<Ÿw F°uJ¡≤ bF ŸÙ ˚°b J¡°u
≈®°›w F°uw° Fæ, ÎuŸ° ˚yb°fig J¡° bªfi Fæ $ wÌ…≈≤°∏w tæ*fiu ıÔbuwŸg J¡∑ ÔÙÔ° Ÿu ∫°fiÙ ıÔbuwŸg
J¡∑ ∫°u<fi tu* fnÙ fnÙ ÔF¿≤∫°u* Ÿu ∆∫°›w ≈bÕwÙ∫ fi<Ì∫°u* tu* ª≈Ô w≤*y°u* Ju¡ Ny®˚°y Ju¡ ªC‡ffi
π°≤° ˚®td <J¡∫° $$34-56$$
_S°b≤≈∫Õ∏w N@t ∫°u<fi∫°u* tu* ı∏t J¡FJ¡≤ Nf Wt ı∏t°u* J¡°u ˚Ù J¡FwÙ Fæ $
≈FÔu tæ*fiu y∏@t°Ìfi ≈bÕw tu* ¿_Sw t∏Ì°≤b¨s°u* Ju¡ <fiJCa¡ı tu* J¡°t≈Ù<nw <bΩ°@≤ Ju¡
JC¡t°≤°u* J¡°u N≈fiu ª≤d°u* ≈≤ <y≤°∫° S°, J¡°t≈Ù<nw <bΩ°@≤ JC¡t°≤°u* fiu tu≤° NfiuJ¡ ≈®J¡°≤ Ÿu
NfiCfi∫ <bfi∫ <J¡∫° S° $$57$$
bF°≥ ≈≤ ˚Ù Ì…#©≈®ªC≤w° Ì„°ÕwÙ Fæ* $
ıæŸu ª°≥ÌfiÙ ª∏B<f‡f tu* Ô°u¸>-≈°u¸> ÔuwÙ Fæ, bæŸu FÙ •w <bΩ°@≤ JC¡t°≤°u* Ju¡ <b∫°uyı<fiw
Ì…#© Ÿu ≈Ù<nw F°uJ¡≤ tæ* J¡≈¥≤ Ju¡ ª¥dÕ Ÿu ˚≤≈¥≤ „˙∫°N°u* tu* <ª≤J¡°Ô wJ¡ Ôu¸>Ù ≤FÙ $ w≤°ı¥
Ju¡ ≈Ônu J¡∑ fi°o˘ «¡ºbÕy<w («¡≈≤ ™>fi°) N°æ≤ N@°uy<w (fiÙªu <y≤fi°) Ÿu ∆∫°JC¡Ô<ªW Îba
ŸaŸ°≤R¡≈Ù <b„°Ô fiÌÙ J¡∑ ªaªÔ w≤*yR¡≈ tæ*fiu b°wF¿≤dÙ Ju¡ (b°w≈®utÙfi°tJ¡ ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑
F¿≤d ı°<w Ju¡) Ì…b°Õ≤ytfiJ®¡t Ÿu (") ˚°≥<w-˚°≥<w Ju¡ ŸæJ¡n°u* Ì…#©°u* Ÿu ∫C•w NfiuJ¡ ∫°u<fi∫°u*
tu* ˚®td <J¡∫° $$58,59$$
ŸW°oÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
Nl>°oÕŸb°≥ ŸyÕ
‹¸> ≈®≈aª Ju¡ NŸÃ∫ F°ufiu Ÿu <ªÌ°J¡°„ J¡∑ ŸÃ∫w° N°æ≤ ≈bÕw wS° <y¿≤y®°t J¡° <b_w°≤ Ÿu bdÕfi$
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, bı® Ju¡ Ÿt°fi » ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu NfiuJ¡ J¡≤°un
∫°uıfi ˚ÔÙ˚°≥<w ≈C‹¸> tº∫˚°yb°Ôu NÃ∫∏w <fi<fn f®Ê°^±> J¡∑ ÌÙb°≤ Ÿu bu NfÔ°Î≥ Jæ¡Ÿu
<fiJ¡ÔÙ $ ˚°b ∫F <J¡ _b›fi tu* <tØ∫°˚¥w ÌÙb°≤ ˚Ù ytfi J¡∑ ≈®<w≤°u@J¡ Ìu©Ù yoÕ Fæ, Nw#
Ÿ ≈®J¡°≤ J¡∑ » N°æ≤ |fi ÌÙb°≤ Ÿu <fiJ¡Ôfi° NŸa˚b ≈®wÙw F°uw° Fæ $$1$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ
fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, J¡F°≥ f®Ê°^±> Fæ, J¡F°≥ ŸJ¡∑ ÌÙb°≤ Fæ N°æ≤ J¡F°≥ Ÿtu* bı®
Ju¡ wCv∫ J¡™>°u≤w° Fæ ? ≤°ı≤°fiÙ ÔÙÔ° N°æ≤ Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ Ì°ufi°u* FÙ b_wCw# ŸÙ N∏w#≈C≤
Ju¡ N°J¡°„ tu* ¿_Sw SÙ $ ŸÙ ≈bÕwy®°t tu* ŸÙ y¨F°J¡°„ tu* ≈¥b°uÕ•w b<Ÿ‹™>fi°tJ¡ f®°Êd
<bÌq≤S F°uJ¡≤ ≤°≠∫ Ju¡ Îuÿb∫ÕJ¡° ˚°uy J¡≤w° Fæ $ Ÿfiu ≤°ı° ≈µ ffiJ¡≤ ŸÙ t^±>≈°J¡°„
Ju¡ J¡°ufiu J¡°u ı°u <J¡ Ju¡bÔ „¥∏∫t°` Fæ, ª°≤ Ÿ°y≤°u* Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w ˚¥wÔ ŸtH° bF b<Ÿ‹™>
N°æ≤ bF N”∏@wÙ Ì°ufi°u* Ÿ „¥∏∫_bR¡≈ t^±>≈°J¡°„ tu* ª°≤°u* ŸtCB ≈∫Õ∏w ≈¨<SbÙ Ÿtu*
" ÎuŸÙ ≈®<Ÿ<] Fæ <J¡ b°w≈®utÙ t¨y _b˚°bw# b°∫C J¡∑ y<w Ju¡ NfiCŸ°≤ Ÿt-<bTt ≈®Ìu„°u* tu*
Ì°ænw° Fæ, Ÿu J¡°uoÕ ≤°uJ¡ fiFÙ* ŸJ¡w° $
318
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
≤°ı@°fiÙR¡≈ fiy≤ N°æ≤ ≤°ı@°fiÙ tu* ≤°ıtFÔ J¡° NfiC˚b J¡≤wu Fæ* (!) $ bF N”∏@wÙ
FÙ ÔÙÔ°fi°t J¡∑ ≤°ı≤°fiÙ (≈¸>≤°fiÙ) F…oÕ, Ÿfiu Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ J¡∑ ≈°Ÿfi° J¡∑ $ wÌfi∏w≤
bF Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ Ju¡ Ÿ°S NÌg˚Cw Ì„Õfi Ÿu ≤tdÙ∫ N°J¡°„ J¡°u Ô°≥| J¡≤ y¨F°uÌ≤bwÙÕ
<fÔ_w˚≤ N°J¡°„ tu* FÙ ÌqŸ≤u f®Ê°^±> J¡°u ≈®°›w F…oÕ N°æ≤ wÌfi∏w≤ ≈FÔu f®Ê°^±> Ÿu
Ÿtu* N°J¡≤ <y¿≤y®°tt¿∏Ì≤R¡≈ N≈fiu |≤ tu* N°oÕ $ ıæŸu <J¡ „˙∫° tu* Ÿ°u∫° F…N° ≈C”T
ÎJ¡ _b›fi Ÿu ÌqŸ≤u _b›fi J¡°u ≈®°›w J¡≤w° Fæ, „˙∫° tu* FÙ <b<b@ Ìu„°u* tu* <b<b@ _bR¡≈°u*
Ÿu ˚®td J¡≤w° Fæ $ N°J¡°„R¡≈ ∫F Ÿf ˚®°¿∏wt°` FÙ Fæ, fi f®Ê°^±> Fæ, fi ŸaŸ°≤ Fæ, fi
ÌÙb°≤ N°<Ì Fæ N°æ≤ fi Ìq≤Ù Fæ $ fiJ¡° N≈fi° <ªW FÙ Ju¡bÔ b°Ÿfi°t°` Ÿu wwg wwg <b<b@
≈Ì°S°u˘ Ju¡ ∆∫bF°≤ J¡° _bR¡≈ @°≤d J¡≤ b柰 ≈®wÙw F°uw° Fæ $ J¡F°≥ f®Ê°^±> Fæ N°æ≤ J¡F°≥
ŸaŸ°≤ Fæ ? <fi≤°b≤d N°æ≤ <fi_ŸÙt oŸ <ªÌ°J¡°„ J¡∑ FÙ ∏F°u*fiu N≈fiu <ªW Ÿu JC¡~>
(f®Ê°^±>R¡≈) J¡v≈fi° J¡∑ $ ıæŸu N°J¡°„ FÙ _≈∏Ì Ju¡ Ÿ‡f∏@ Ÿu b°∫CR¡≈ Ÿu J¡¿v≈w
F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ∏F°u*fiu <ªÌ°J¡°„ J¡∑ FÙ N≈fiu <ªW Ÿu f®Ê°^±>R¡≈ Ÿu J¡v≈fi° J¡∑ $ Ÿ˚Ù
ıyF ŸÌ° Nfi°<Ì N<bfi°„Ù <ªÌ°J¡°„ FÙ ∆∫°›w Fæ $ <ıŸu ŸJ¡° I°fi fiFÙ* Fæ, ŸJ¡∑
Â<‹¸> tu* bF _b∫a <ªwg F°ufiu Ÿu N≈fiu tu* N≈fiu Ÿu FÙ ıywg Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ $ <ıŸfiu
ŸJ¡°u ı°fi <Ô∫°, ŸJ¡∑ Â<‹¸> tu* ∫F ıywg N°J¡°„ Ÿu ˚Ù „¥∏∫ Fæ N°æ≤ <ıŸfiu fiFÙ*
ı°fi°, ŸJ¡∑ Â<‹¸> tu* ∫F ıywg bı® Ju¡ Ÿt°fi J¡™>°u≤ ≈bÕw Ju¡ wCv∫ Fæ $ ıæŸu _b›fi tu*
|≤ tu* FÙ ÌæÌÙ›∫t°fi fiy≤ J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ NŸÌg FÙ ∫F ıywg <ªÌ°J¡°„ tu*
≈®wÙw F°uw° Fæ $ ıæŸu t”˚¥<t tu* NŸwg ıÔ J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, ıæŸu ŸCbdÕ tu* N<bΩt°fi
J¡¸>J¡Ãb J¡∑ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ NŸwg ∫F Âÿ∫ ≈®≈aª N°Ãt° tu* Ÿwg Ÿ° ≈®wÙw F°uw°
Fæ $ - ÎuŸ° J¡FwÙ F…oÕ bu Ì°ufi°u* ŸC∏Ì≤ ÔÔfi°Î≥ ŸC∏Ì≤ y<w Ÿu |≤ Ju¡ f°F≤ <fiJ¡ÔÙ $ ∏Fu*
y®°tb°ŸÙ fiFÙ* Ìu© ≈°wu Su N°æ≤ bu Ÿ°tfiu Ju¡ ≈bÕw J¡°u Ìu© ≤FÙ SÙ $ bF WC*y ≈bÕw
yyfiªC‡fÙ S°, Ÿ¥∫Õt^±>Ô J¡°u _≈„Õ J¡≤w° S°, ≤ay-<f≤ay Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ k¥¡Ôu F…Î <b<ª` bfi°u*
Ÿu <fitÕÔ S° wS° Ÿtu* NfiuJ¡ H≤fi°u* J¡° J¡ÔJ¡Ô <fifi°Ì F°u ≤F° S° N°æ≤ bfi Ju¡ ≈a~>Ù
ªFªF° ≤Fu Su $ Ÿtu* «≥¡ªu «≥¡ªu b¨s°u* J¡∑ t*ı¿≤∫°u* Ju¡ ≈Caı°u* Ÿu <≈*ı≤ (Ô°<Ôt° ∫° ˚¥≤°≈fi
<Ô∫u F…Î ≈ÙÔu≈fi Ÿu ∫C•w) NwÎb ≤ay-<f≤ay Ju¡ tu|t^±>Ô Su, oŸ<ÔÎ bF ŸC∏Ì≤ tu|°u*
Ÿu ∫C•w S°, Ÿtu* yCÔCh~> Ôw°N°u* J¡∑ ±>°<Ô∫°u* tu* ≈sÙ N°æ≤ Ÿ°≤Ÿ fŸu≤° Ôu ≤Fu Su $ fnu
tıf¥w ıÔbu*wŸ°u* J¡∑ H°<n∫°u* Ÿu fi<Ì∫°u* Ju¡ w¸> ŸC≤<sw (<y≤fiu Ÿu fªu) Su, ª\>°fi°u* Ju¡
y±>gi>u tu* ≈æÌ° F…oÕ Ôw°N°u* J¡°u, <ı∏F°u*fiu ˚ÔÙ ˚°≥<w b¨s°u* J¡° NbÔ‡ffi fiFÙ* <J¡∫° S°, b°∫C
©¥f <FÔ° ≤F° S°, fiª° ≤F° S° $ <„©≤ Ju¡ b¨s°u* fiu, <ıfiJ¡∑ N°yu N°yu J¡∑ ¸>F<fi∫°≥ k¥¡Ô°u*
Ÿu ∆∫°›w SÙ, N°J¡°„ J¡∑ ÌÙb°≤ Ju¡ ŸÂ„ f°ÌÔ°u* J¡°u i>J¡ ≤•©° S° $ buy Ÿu fF ≤FÙ
! b<Ÿ‹™> fi°tJ¡ f®°Êd N°æ≤ N”∏@wÙ FÙ <bÌq≤S J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu Ã≈∏fi ≈µ N°æ≤ ÔÙÔ° J¡∑
N∏w≤°Ãtw° J¡°u ≈®°›w F…Î Su $ ÔÙÔ° J¡∑ N∏w≤°Ãt° J¡°u ≈®°›w N”∏@wÙ NfiC˚b J¡≤wÙ Fæ, ∫F
t°fiJ¡≤ bwÕt°fiJ¡°Ô J¡° <fiÌuÕ„ Ã≈∏fi F°uw° Fæ $
ŸyÕ - 28]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
319
<b„°Ô fiÌÙ J¡° Ÿ®°uw FÙ ŸJ¡∑ tC•w°t°Ô° S° $ Ÿ ≈bÕw Ju¡ fiÌÙw¸> <FÔ ≤Fu b¨s°u* Ju¡
b¨∏Ì°u* Ÿu ∫C•w bfi Ÿt¥F Ÿu ∆∫°›w Su, NwÎb ŸÌ° b°∫C Ÿu bu<‹¸>w ≤Fwu Su $ ŸJ¡°
≈®°∏w˚°y <b<b@ bfi°u* Ÿu ∆∫°›w S°, NwÎb ~>°∫° Ÿu ŸÌ° ™>^±>J¡ ≤FwÙ SÙ $$2-22$$
≈bÕw J¡° bdÕfi J¡≤ ≈bÕwy®°t J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
wÌfi∏w≤ fi Ì°ufi°u* ÔÔfi°N°u* fiu Ÿ Ÿt∫ bFÙ* _b∫a ≈bÕwy®°t J¡°u Ìu©°, bF N°J¡°„ Ÿu
<y≤u _byÕ Ju¡ ÎJ¡ ˚°y Ju¡ Ÿt°fi ≤tdÙ∫ S°, Ÿtu* ≤F¸>°u* Ju¡ ªÔfiu J¡° „ÆÌ F°u ≤F° S°, ıF°≥
wF°≥ J¡tÔ°u* Ÿu ∫C•w NfiuJ¡ ≈°u©≤u ffiu Su, ≈<s∫°u* Ju¡ J¡Ô≤b Ÿu Ÿ°≤° fiy≤ yCÔı°≤ S° N°æ≤
Ÿtu* J®¡∑n° Ju¡ <ÔÎ ffiu F…Î Wt <fi‡fi_S°fi N°æ≤ ıÔ≈®Ìu„ Su $ y°uª≤˚¥<t tu* ªÔ ≤FÙ** y°∫°u*
Ju¡ ≤°a˚fiu Ÿu ŸJu¡ Ÿ‡≈¥dÕ <fiJCa¡ı „ÆÌ°∫t°fi F°u ≤Fu Su, N°æ≤ JCa¡ı°u* H°<n∫°u*, ~>°∫°Ì°≤ Ÿ|fi
F≤u |°Ÿ Ju¡ tæÌ°fi°u* Ÿu bF ∫C•w S° $ Ÿtu* Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤d°u* J¡° ≈®bu„ fnÙ J¡<™>fi°oÕ Ÿu F°uw°
S°, bF <„Ô°N°u* wS° fiÙF°≤ Ÿu ˚_t<Ô›w J¡∑ fi°o˘ @¥Ÿ≤ S° $ «≥¡ªÙ-«≥¡ªÙ taı¿≤∫°u* Ÿu ı¸>°
J¡∑ fi°o˘ Ô‡f°∫t°fi ŸJ¡∑ J¡<w≈∫ <„©°Î≥ SÙ $ ª\>°fi°u* Ju¡ tº∫ tu* ıÔ Ju¡ ¸>J¡≤°fiu Ÿu
<ıfitu* t°uwÙ Ju¡ ŸÂ„ <f∏Ì… ~>Ô ≤Fu Su ÎuŸu H≤fi°u* fiu Ÿtu* t∏Ì≤°ªÔ Ÿu tSu ı°wu F…Î
sÙ≤Ÿ°y≤ Ju¡ ıÔ J¡∑ „°u˚° J¡° _t≤d J¡≤° ≤©° S° $ k¡Ô N°æ≤ k¥¡Ô°u* Ÿu ÔÌu F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
fnu Nh~>u ≈®wÙw F°ufiub°Ôu N°≥yfi Ju¡ b¨s°u* Ÿu bF ∆∫°›w S° $ bu b¨s ÎuŸu ≈®wÙw F°uwu Su t°fi°u*
≈C‹≈≤°<„ J¡°u Ô°J¡≤ ©nu F°u ≤Fu F°u* $ Ÿtu* ªaªÔ w≤*y°u* J¡°u tC©¿≤w J¡≤fiub°Ôu ≈bfi°u* π°≤°
<FÔ°∫u y∫u, tJ¡≤∏Ì Ÿu ∆∫°›w b¨s ˚Ù N<w<S∫°u* ≈≤ k¥¡Ô f≤Ÿ°wu Su <k¡≤ ≈®ut≈¥dÕ N<w<S
ŸÃJ¡°≤ J¡≤fiub°Ôu tfiC‹∫°u* Ÿu bF N<@<‹™>w S° oŸtu* J¡Ffi° FÙ •∫° Fæ ? f≤°f≤ ≈°T°d°u* Ÿu
<y≤ ≤FÙ* ıÔ J¡∑ f¥≥Ì°u J¡∑ ¸>aJ¡°≤ºb<fi Ÿu, yCÔuÔ N°æ≤ @fiCT Ju¡ „ÆÌ Ju¡ wCv∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d,
˚∫ Ju¡ ∫°uÀ∫ fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù ˚∫˚Ùw NwÎb <~>≈uF…Î ≈<s∫°u* fiu Ÿtu* JC¡~> J¡Ô≤b J¡≤ ≤•©°
S° $ bF fiÌÙ tu* WC*y ÔF≤°u* tu* fæ™>u F…Î N°æ≤ w≤*y Ju¡ ıÔ<f∏Ì…N°u* Ju¡ N°_b°Ìfi Ÿu „°∏w <ªW
Îba fis`°u* Ju¡ ≈¿≤bwÕfi Ju¡ Ÿt°fi ≈¿≤bwÕfib°Ôu FaŸ°u* Ÿu ≈¿≤b¨w S° $ «≥¡ªu-«≥¡ªu w°Ô b¨s°u* ≈≤
fæ™>u F…Î J¡°æN°u* J¡°u Ìu©J¡≤ ∫u Ft°≤u J¡ÔubuJ¡°u ©° fi ı°∫u, oŸ ≈®J¡°≤ „a<J¡w F…Î f°ÔJ¡°u* π°≤°
≈®°w#J¡°Ô J¡° ©°fi° ≈ª ı°fiu Ju¡ f°Ì Ft oŸu ©°∫u*yu oŸ fC<] Ÿu Ÿtu* N°<ts° (~>ufi°)
<~>≈°oÕ yoÕ SÙ $ Ÿ fiy≤ tu* f°ÔJ¡°u* fiu k¥¡Ô°u* Ju¡ FÙ tCJC¡¸> N°<Ì <Ÿ≤ Ju¡ N°˚¥Td N°æ≤ b˜
≈Ffiu Su, Ÿ fiy≤ Ju¡ N°Ÿ-≈°Ÿ ©ı¥≤, fiÙ*fC, ı‡fÙ≤ Ju¡ <fi<fn bfi Su, NwÎb bF ŸÌ°
„ÙwÔ ≤Fw° S° $$23-33$$
Ÿ fiy≤ tu* ≤Ffiub°ÔÙ ˚ÙÔ N°<Ì Ì¿≤B°u* J¡∑ <˜∫°u* J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
Ÿtu* Ì¿≤B, fiÙª N°æ≤ N°ÔŸÙ Ô°uy°u* J¡∑ <˜∫°≥ NÔŸÙJ¡∑ „°©°N°u* J¡°u FÙ, ŸCÔ˚
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d, b˜R¡≈ tu* ≈Ffifiub°ÔÙ, f°æ≤°u* J¡° J¡dÕk¥¡Ô ≈FfiÙ F…oÕ Îba ˚¥© N°æ≤ ›∫°Ÿ
Ÿu J¨¡„ F°uJ¡≤ y<Ô∫°u* tu* |¥twÙ SÙ $ fi<Ì∫°u* J¡∑ ÔF≤°u* Ju¡ N°≈Ÿ tu* ¸>J¡≤°fiu Ju¡ „ÆÌ Ÿu
Ô°uy°u* J¡° N°Ô°≈ fiFÙ* ŸCfi°oÕ ≈nw° S°, <„v≈ N°<Ì J¡°∫Õ J¡≤fiu J¡∑ Ìsw° fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d
˚∫˚Ùw t¥©Õ N°æ≤ N°ÔŸÙ Ô°uy ÎJ¡°∏w tu* fæ™>° ≤Ffi° ª°Fwu Su $ ÌFÙ Ÿu tC≥F, F°S N°æ≤
320
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
J¡∏@°u* J¡°u ≈°uwu F…Î, J¡°utÔ J¡°utÔ ~>°u¸>Ù Ôw°N°u* J¡°u <Ô∫u F…Î, y°uf≤ N°æ≤ J¡∑ªn tu* Ÿfiu
F…Î f°ÔJ¡°u* Ÿu •w fiy≤ Ju¡ ª°æw≤u ˚≤u Su $ Ÿtu* f°Ô¥t∫ w¸>˚¥<t fiÌÙ Ju¡ w¸>bwÙÕ <Ÿb°≤
J¡∑ Ôw°N°u* J¡°u H¥Ôu Ju¡ Ÿt°fi <FÔfiub°Ôu w≤*y°u* Ÿu fF°∫u ı°wu F…Î ıÔ J¡∑ ≤u©°N°u* Ÿu Na<J¡w
SÙ $ Ÿtu* ÌFÙ N°æ≤ Ìq@ J¡∑ |fi ŸCy∏@ Ÿu ∏tW F°uJ¡≤ t¿•©∫°≥ t∏S≤y<w SÙ N°æ≤ N≈fiÙ
o¿h~>w b_wC ©°fiu Ju¡ <ÔÎ ≤°u ≤Fu fuª°≤u ≈≤°@Ùfi f°ÔJ¡°u* J¡° tC≥F N°≥ŸCN°u* J¡∑ @°≤°N°u* Ÿu
ııÕ¿≤w F°u ≤F° S° $ Ì°<Ÿ∫°u* Ju¡ F°S Ju¡ J*¡J¡d y°uf≤ Ÿu Ÿfiu F…Î Su, NwÎb fi≈≤ yC_Ÿ°
F°uJ¡≤ ©CÔu F…Î Ju¡„°u* J¡°u f°≥@fiu tu* ÔyÙ F…oÕ <˜∫°u* J¡°u Ìu©J¡≤ Ô°uy fiJ¡∑ F≥ŸÙ J¡≤ ≤Fu Su $
Ÿtu* ≈F°nÙ J¡°æÎ „°∏w tC<fi∫°u* π°≤° ±>a±>u N°æ≤ i>uÔu N°<Ì Ÿu n°fiu Ÿu J¡FÙ* ∏Fu* ª°u¸> fi
Ôy ı°∫ oŸ J¡°≤d k¥¡Ô°u* NSb° ≈W°u* π°≤° n°∫u ı°fiu≈≤ ˚Ù ≈¥ı° Ju¡ Nsw ©°fiu Ju¡
<ÔÎ <k¡≤ <k¡≤ n ≤Fu Su $ |≤°u* N°æ≤ y<Ô∫°u* Ju¡ Ì≤b°ı°u* ≈≤ Ÿtu* J¡<™>fi ≈ÙÔÙ J¡¸>æ∫° Ju¡
≈un f©u≤u Su $ |≤ Ju¡ ŸtÙ≈ Ju¡ yw°ŭ J¡°u JCa¡ı°u* Ÿu, ı°u ≈®kC¡<vÔw N°æ≤ „°u˚°∫t°fi SÙ, ≈®<w<Ìfi
≈®°w#J¡°Ô ¸>©fi°u* wJ¡ N°≥yfi°u* tu* k¥¡Ô f≤Ÿ°∫u y∫u Su $ ŸJu¡ ıayÔ |°Ÿ ª≤ ≤Fu ˚°≥<w˚°≥<w Ju¡ t¨y N°æ≤ ≈<s∫°u* Ÿu ≈¥dÕ Su, yC*ı°k¡Ô Ju¡ <fiJCa¡ı°u* tu* ıtu F…Î |°Ÿ Ju¡ F≤u F≤u <wfiJ¡°u*
tu* t¨y°u* Ju¡ fhªu Ÿ°u∫u Su (c) $$34-42$$ ÎJ¡°∏w _S°fi tu* Ÿ°u∫u F…Î f~>nu Ju¡ ÎJ¡ J¡°fi
Ju¡ J¡‡≈fi Ÿu t¿•©∫°≥ n ≤FÙ SÙ, y°u≈°u* (y°æN°u* J¡°u ≈°Ôfiub°Ôu NFÙ≤ N°<Ì) π°≤° ¿h~>‹¸>
∫°fiÙ ı¥™>° ~>°unu F…Î ÌFÙ tu* N°æ≤ tC≥F Ju¡ N°Ÿ≈°Ÿ t¿•©∫°≥ ¿˚fi¿˚fi° ≤FÙ SÙ $ Ÿ y°≥b Ju¡
Ÿ‡≈¥dÕ |≤°u* tu* t@Ct¿•©∫°u* J¡° s∫ J¡≤Ju¡ t@C Ÿa<ªw <J¡∫° y∫° S°, k¥¡Ôu F…Î N„°uJ¡ Ju¡
bfi°u* tu* Ô°F Ÿu ≤≥yu F…Î ŸC∏Ì≤ J®¡∑n°t¿∏Ì≤ ffiu F…Î Su $ ŸÙJ¡≤°u* J¡∑ (~>°u¸>u-~>°u¸>u ıÔJ¡d°u*
J¡∑) HnÙ Ôy°fiub°Ôu b°∫C Ÿu <fiÃ∫ N°BÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿ˚Ù b¨s ≈®kC¡vÔ Su, k¥¡Ô°u* Ju¡ ˚°≤
Ÿu ÔÌu Su, J¡Ì‡f°u* J¡∑ J¡<Ô∫°u* Ÿu Ÿtu* Ÿ‡≈¥dÕ ~>°Ìfi w¨d N°uw≈®°uw Su $ Ju¡wJ¡∑ Ju¡ k¥¡Ôfiu
tu* ı°u Ôw°Î≥ f°@J¡ SÙ, fi Ôw°N°u* Ju¡ J¡°¸> ±>°Ôfiu Ju¡ J¡°≤d <fif°Õ@R¡≈ Ÿu k¥¡Ôu F…Î
Ju¡w<J¡∫°u* Ju¡ Ÿt¥F Ÿu Ÿ°≤° y°≥b Ÿku¡Ì F°u ≤F° S° $ Ÿ y®°t Ju¡ <J¡ŸÙ <J¡ŸÙ ≈®Ìu„ tu* ıÔ
J¡∑ fi°ÔÙ π°≤° ıÔ yC” yC” „ÆÌ J¡≤w° F…N° fFw° S° $ tu|t^±>Ô ŸJu¡ H≤°u©°u* Ÿu
<fiJ¡ÔJ¡≤ fnÙ-fnÙ N\>°<ÔJ¡°N°u* tu* <bZ°t Ôuwu Su $ ıÔ Ÿu Ôf°Ôf ˚≤u F…Î NfiuJ¡ ≈°u©≤°u*
tu* ≈¥dÕ ª∏Bt° Ju¡ Ÿt°fi <©Ôu F…Î J¡tÔbfi°u* Ÿu ŸJ¡∑ „°u˚° J¡∑ ŸÙt° fi ≤F yoÕ SÙ $
Ÿtu* Ÿ|fi b¨s°u* J¡∑ ~>°∫° Ÿu „ÙwÔ Ÿ°k¡ ŸCS≤u F≤u tæÌ°fi Su N°æ≤ Ÿ‡≈¥dÕ F≤Ù-≤FÙ |°Ÿ
Ju¡ <Ÿ≤°u* ≈≤ ı°u N°uŸ J¡∑ f¥≥Ìu* SÙ, fitu* w°≤°u* J¡° ≈®<w<f‡f ≈n ≤F° S° $ Ôy°w°≤ <y≤ ≤Fu
<©Ôu k¥¡Ô°u* J¡∑ b¨<‹¸> Ÿu N°æ≤ <Ftb¨<‹¸> Ÿu Ÿ y®°t Ju¡ Ÿf tJ¡°fi Ÿk¡uÌ F°u y∫u Su $ Ÿ
y®°t Ju¡ Ÿf b¨s ˚°≥<w-˚°≥<w J¡∑ t*ı¿≤∫°u*, k¥¡Ô°u*, ≈W°u* N°æ≤ ŸC∏Ì≤ k¡Ô°u* Ÿu ÔÌu Su $ Ÿ
|≤ J¡∑ J¡°u™>≤Ù Ju¡ N∏Ì≤ <~>≈u F…Î f°ÌÔ°u* tu* ∫Cb<w∫°≥ Ÿ°uwÙ SÙ N°æ≤ N\>°<ÔJ¡°N°u* tu* ¿_Sw
c ∫F°≥ ≈≤ y°≥b J¡° bdÕfi ªÔ ≤F° Fæ $ "y°≥b' „ÆÌ y°≥b J¡∑ ŸÙt° N°æ≤ ˚¥<t Ju¡ Ÿ<Fw y°≥b
J¡° b°ªJ¡ Fæ, oŸ<ÔÎ ŸJu¡ N∏wyÕw y°uª≤˚¥<t, ıayÔ, <fiJCa¡ı N°<Ì J¡° bdÕfi J¡≤fiu ≈≤ ˚Ù J¡°uoÕ
<b≤°u@ fiFÙ* Fæ $
ŸyÕ - 28]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
321
tu| J¡∑ <fıÔÙ Ÿu Ô°uy°u* J¡°u ÌÙ≈J¡ ıÔ°fiu J¡∑ N°bÿ∫J¡w° fi ≤FwÙ SÙ, •∫°u*<J¡ ÌÙ≈J¡ J¡∑
N°bÿ∫J¡w° <fıÔÙ Ÿu ≈¥≤Ù F°u ı°wÙ SÙ $ Ÿ y°≥b tu* Ÿf |≤ yCk¡°N°ua J¡∑ b°∫C J¡∑ HaJ¡°≤
Ÿu tu| J¡∑ fi°o˘ y≤ıwu Su, |≤°u* Ju¡ N°Ÿ≈°Ÿ ªJ¡°u≤, F°≤Ùw N°æ≤ <F≤fi |¥twu Su, NwÎb bu
fnu tfi°uF≤ Ôywu Su $ <©Ôu F…Î J¡∏ÌÔ ≈C‹≈°u* Ÿu <fi#Ÿ¨w ≈®ªC≤ ŸCy¿∏@ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ t∏Ìt∏Ì fFfiu Ju¡ <ÔÎ Ωw b°∫C π°≤° ŸJu¡ b¨s N°æ≤ Ôw°N°u* Ju¡ ≈vÔb ªaªÔ Su $ ŸCÀy°,
tæfi° N°æ≤ Ôb° J¡∑ f°uÔÙ R¡≈Ù J®¡∑n° tu* ÔÔfi°Î≥ wvÔÙfi SÙ* $ ªJ®¡b°J¡, J¡°u∫Ô, ≈F°nÙ
J¡°æN°u* Ju¡ J¡°uÔ°FÔ J¡° ª°≤°u* N°u≤ Ÿt°a f≥@° S° $ Ÿ°Ô, w°n, wt°Ô N°æ≤ J¡tÔ wS° fiJu¡
fiÙÔu k¡Ô°u* J¡°, <ı@≤ Ìu©°u @≤, w°≥w° f≥@° S° $ >bF°≥ ≈≤ Ôw°N°u* Ju¡ bÔ∫°J¡°≤ bu‹¸>fi Ÿu
b¨s ≈¿≤bu<‹¸>w Su $ •w <y¿≤y®°t Ju¡ t¿∏Ì≤°u* J¡∑ „°u˚° J¡° ≈¥dÕR¡≈ Ÿu bdÕfi J¡°æfi J¡≤ ŸJ¡w°
Fæ ? bu ªaªÔ ≈vÔbb°ÔÙ NŸa¶∫ Ôw°N°u* Ju¡ Ÿ∏w°fi Ju¡ N°Z∫ Su, <©Ôu F…Î J¡∏ÌÔ Ju¡
k¥¡Ô°u* J¡∑ ŸCy¿∏@ Ÿu Ÿ≤°f°u≤ Su, fiJu¡ t^±>≈°u* tu* w°ÔÙ, wt°Ô N°<Ì Ju¡ ≈Wuu fi°ªwu, f°y
tu* <©Ôu F…Î k¥¡Ô°u* Ju¡ b¨s°u* Ÿu fitu* fnÙ ™>^±>J¡ ≤FwÙ SÙ, fiJ¡∑ y°æÎ≥ ≤≥˚°wÙ FoÕ ıÔ tu*
wæ≤fiu tu* N°JC¡Ô SÙ, fiJu¡ N°Ÿ≈°Ÿ ª°≤°u* N°u≤ Ju¡ ÔÔÔF°wu F…Î @°fi Ju¡ ©uw°u* N°æ≤ k¥¡Ô°u*
Ju¡ fyÙª°u* Ÿu fiJ¡∑ „°u˚° J¡FÙ* N<@J¡ f» yoÕ SÙ, w¸> Ju¡ b¨s°u* J¡∑ J¡w°≤ Ÿu fiÌÙ J¡° ≈®b°F
<~>≈ y∫° S°, k¥¡ÔÙ F…oÕ Ÿ|fi Ôw°N°u* Ju¡ Ny®˚°y FÙ ŸJu¡ <bw°fi (ª≥Ìbu) Su fyÙª°u* Ju¡
JC¡∏Ì ≈C‹≈°u* Ju¡ tJ¡≤∏Ì J¡∑ (≈C‹≈≤Ÿ J¡∑) ˚ÙfiÙ-˚ÙfiÙ ŸCy∏@ Ÿu bu ŸCy¿∏@w Su, ŸCy¿∏@ Ÿu
N∏@u ffiu F…Î ˚®t≤°u* fiu <y¿≤y®°t Ju¡ |≤°u* Ju¡ N°Ÿ-≈°Ÿ Ju¡ J¡tÔ°u* J¡°u N°h~>∏fi J¡≤ <Ì∫°
S°, fi |≤°u* fiu N≈fiÙ ŸC∏Ì≤w° Ÿu o∏B ˚bfi J¡°u fiÙª° <Ì©° <Ì∫° S°, J¡tÔ°u* Ju¡ ≈≤°y Ÿu
∏F°u*fiu N°J¡°„ J¡°u ŸCfiFÔ° ffi° <Ì∫° S°, fitu* buy Ÿu fF ≤FÙ <y¿≤fiÌÙ J¡° |≤-|≤ „ÆÌ
ŸÌ° ffi° ≤Fw° S°, JC¡∏Ì≈C‹≈ Ju¡ Ÿt°fi Ÿ˚uÌtu|°u* J¡∑ ~><b Ÿu bu ÌæÌÙ›∫t°fi F°u ≤Fu Su ,
N¸>°¿≤∫°u* ≈≤ N°R¡» k¥¡ÔÙ F…oÕ <b„°Ô Ôw°N°u* Ju¡ bu N°Z∫ Su, fi |≤°u* tu* ≈≤_≈≤ J®¡∑n°
Ÿu ªaªÔ t@C≤ ºb<fib°Ôu ≈<s∫°u* J¡° N°b°Ÿ S°, wC≤∏w <©Ôu F…Î ≈C‹≈°u* J¡∑ ≈≥©C¿n∫°u* Ÿu
∫CbJ¡°u* J¡∑ „˙∫° ≈¥dÕ SÙ, <˜∫°≥ ≈æ≤ Ju¡ N≥y¥™>u wJ¡ Ô¸>J¡∑ F…oÕ t°Ô°Î≥ ≈FfiÙ SÙ, Ÿ˚Ù ıyF
ŸC∏Ì≤-ŸC∏Ì≤ fi¥wfi NaJC¡≤ yu Su, <ıfiŸu bu |≤ Ì∏wCÔ Ÿu (<ıŸJu¡ ~>°u¸>u-~>°u¸>u Ì°≥w <fiJ¡Ôu
F°u ÎuŸu) ≈®wÙw F°uwu Su, NÃ∫∏w ŸC„°u<˚w ŸC∏Ì≤ Ôw°N°u* Ÿu Ÿ≤J¡^±>u <|≤u Su, yÙ F…oÕ
J¡°utÔ-J¡°utÔ Ôw°Î≥ N°æ≤ J¡tÔ°u* J¡∑ fitu* ˚≤t°≤ SÙ, ¿_S≤ tu|R¡≈Ù b˜°u* Ÿu |≤°u* Ju¡
J¡t≤u N°h~>°<Ìw (<bw°fi∫C•w) Su, N°uŸ J¡∑ f¥≥ÌR¡≈Ù t°u<w∫°u* J¡∑ ÔF≤°u* Ÿu ∫C•w F≤Ù |°Ÿ
Ju¡ tæÌ°fi°u* Ÿu ıF°≥-wF°≥ fiJ¡∑ fnÙ ¶∫°<w SÙ, N¸>°<≤∫°u* tu* ”Ju¡ F…Î tu| J¡∑ <fıÔÙ Ÿu
|≤°u* tu* <˜∫°≥ N°JC¡Ô F°u ≤FÙ SÙ, fiÙÔ J¡tÔ°u* Ÿu <fiyÕw ŸCy¿∏@ Ÿu fiJ¡∑ ŸC∏Ì≤w° J¡FÙ*
N<@J¡ f» yoÕ SÙ, bF°≥ J¡∑ y°æÎ≥ ≤a˚°fiu Ÿu fnÙ ˚ÔÙ Ôyfiub°ÔÙ N°æ≤ F≤Ù |°Ÿ J¡°u ª≤fiu tu*
ŸaÔÀfi SÙ, |≤ Ju¡ N°≥yfi tu* ŸC∏Ì≤ t¨y <fi#„aJ¡ N° ı° ≤Fu Su, •w |≤ <fi<fn ıÔ<f∏Ì…N°u*
J¡∑ b¨<‹¸> J¡≤fiub°Ôu H≤fi°u* Ÿu ∫C•w Su, NwÎb b¨<‹¸> J¡∑ ˚®°¿∏w Ÿu fitu* t∫¥≤ N≈fi° fi¨Ã∫
J¡≤wu Su, bu ŸCy¿∏@ Ÿu tW J¡∑ fi°o˘ ˚®°∏w ≈bfi Ÿu w°<nw NwÎb <bJ¡Ôw° J¡°u ≈®°›w F…Î
322
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Su, ÌÙb°≤°u* tu* yÙ F…oÕ N°æT<@R¡≈Ù (≠∫°u<wÔÕw°R¡≈Ù) N<Àfi Ÿu bu |≤ ÌÙ≈J¡°u* J¡°u ˚¥Ô y∫u
Su, N°æT<@∫°u* Ÿu FÙ fitu* ÌÙ≈J¡°u* J¡° J¡°t ªÔ ı°w° S°, ≈<s∫°u* Ju¡ J¡Ô≤b Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ
NfiuJ¡ |°u*ŸÔ°u* Ÿu bu |≤ ∆∫°›w Su, ŸæJ¡n°u* H≤fi°u* Ju¡ N¿b≤w J¡Ô≤b Ÿu Ô°uy°u* J¡∑ f°uÔª°Ô <~>≈ yoÕ SÙ, t°u<w∫°u* J¡∑ Ô≤Ù Ju¡ Ÿt°fi ŸC∏Ì≤ <f∏Ì…N°u* Ju¡ <y≤fiu Ÿu fiJu¡ Ÿ‡≈¥dÕ
b¨s, Ôw°, w¨d N°æ≤ ≈vÔb „ÙwÔ Su N°æ≤ fiJu¡ k¥¡Ô°u* J¡° <bJ¡°Ÿ J¡˚Ù f∏Ì fiFÙ* F°uw°
S° ÎuŸu <y¿≤y®°t Ju¡ t*<Ì≤°u* J¡∑ „°u˚° J¡° bdÕfi J¡°æfi J¡≤ ŸJ¡w° Fæ ? $$43-63$$
Nl>°oÕŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
fiwÙŸb°≥ ŸyÕ
ÔÙÔ° Ju¡ ≈¥¥bÕ ı∏t°u* Ju¡ ª¿≤`°u* J¡∑ ≈®Ã∫<˚I° J¡° bdÕfi wS° Ô°uJ¡°ua J¡∑
≤°<„∫°u* Ÿu t¿^±>w N°J¡°„tu* ytfi bdÕfi $
ıæŸu N°ÃtI°fiÙ NwÎb „°∏w ≈C”T tu* ˚°uyZÙ N°æ≤ t°usZÙ ≈®°›w F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ŸC„ÙwÔ
ŸC≤‡∫ Ÿ <y¿≤y®°t tu* bu Ì°ufi°u* Ìu<b∫°≥ ≈F…≥ªÙ $ owfiu Ÿt∫ tu* •w NU∫°Ÿ Ÿu ÔÙÔ° Ju¡bÔ
„C] I°fiR¡≈ ÌuFb°ÔÙ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ˚¥w, ˚<b‹∫wg N°æ≤ bwÕt°fiR¡≈ wÙfi°u*J¡°Ô°u* J¡°u ˚ÔÙ˚°≥<w
Ìu©fiub°ÔÙ F°u yoÕ SÙ $ wÌfi∏w≤ Ÿu ŸaŸ°≤ J¡∑ ≈®°•wfi ı∏tt≤dR¡≈ Ÿ‡≈¥dÕ y<w∫°u* J¡°
Nfi°∫°Ÿ FÙ _t≤d F°ufiu Ôy° $$1-3$$ ÔÙÔ° fiu J¡F° # Fu Ìu<b, oŸ Ìu„J¡°u Ìu©J¡≤ N°≈Ju¡
≈®Ÿ°Ì Ÿu tæ* ∫F°≥ ≈≤ NfiuJ¡ ≈¥bÕı∏t°u* J¡∑ Ÿf <b<b@ ªu‹¸>°N°u* Ju¡ _t≤d J¡≤wÙ Fq≥ $ ≈FÔu tæ*
∫F°≥ ≈≤ f¥»Ù f®°ÊdÙ F…oÕ SÙ $ tu≤° Ÿ°≤° „≤Ù≤ fiŸ°u* Ÿu ∆∫°›w N°æ≤ J¨¡„ S° $ Ju¡„ Ÿku¡Ì Su $
Ÿ¥©u F…Î JC¡„°u J¡∑ fi°u*J¡ Ÿu <~>Ìfiu Ju¡ J¡°≤d tu≤Ù FSuÔÙ ııÕ¿≤w SÙ $ tæ* N≈fiu ≈<wÌub Ju¡ JC¡Ô
J¡∑ b¨<] J¡≤fiub°ÔÙ ˚°∫°Õ SÙ $ fF…w Ÿu fhª°u* J¡∑ t°w° N°æ≤ N<w<S∫°u* J¡° ŸÃJ¡°≤ J¡≤fiub°ÔÙ
y¨<FdÙ SÙ $ Ìubw° N°æ≤ Ÿ∏w tF°Ãt°N°u* J¡∑ ˚•w SÙ $ tu≤° „≤Ù≤ |Ù N°æ≤ ÌFÙ-Ìq@ Ÿu
ÔS≈S ≤Fw° S° $ tæ* ˚°w ≈J¡°fiu J¡∑ f¸>Ô°uFÙ, ∫I-ª” J¡°u ≈J¡°fiu Ju¡ ≈°`, N∏∫°∏∫ ≈°`°u*
N°æ≤ Ÿ°ty®Ù J¡°u t°aı, @°u-≈°u*~>J¡≤ Ÿ°k¡-ŸCS≤° ≤©wÙ SÙ $ tu≤° ≈®J¡°u‹™> (≈F…≥ª°) ŸÌ°
N∏fi Ÿu ŸfiÙ F…oÕ ÎJ¡ J¡°≥ª J¡∑ ª¥nÙ Ÿu ∫C•w ≤Fw° S° $ tæ* ıt°oÕ, fu¸>Ù, ˚°oÕ, <≈w° N°æ≤ t°w°
J¡∑ ŸÌ° ≈¥ı°-Nª°Õ J¡≤wÙ SÙ $ ÌuF≈°w F°ufiu wJ¡ |≤ Ju¡ FÙ J¡°t-@°t tu* tu≤u <Ìfi ≤°w fÙwwu
Su $ tæ* ≈C`, fFq N°æ≤ fi°æJ¡≤-ª°J¡≤°u* Ÿu „Ù|® J¡°t J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ, wCtfiu fF…w Ìu≤Ù tu* _fi°fi
<J¡∫°, wCtfiu •∫°u* Ìu≤Ù Ôy°oÕ, w…t •∫°u* <bÔ‡f J¡≤ ≤Fu F°u , oÃ∫°<Ì bªfi J¡FwÙ ≤FwÙ SÙ
N°æ≤ _b∫a J¡°∫Õ tu* ∆∫y® ≤FwÙ SÙ $ tæ* J¡°æfi Fq≥ N°æ≤ ∫F ŸaŸ°≤ J¡F°≥ wJ¡ Ÿhª° Fæ ? oŸ f°wJ¡°
J¡˚Ù _b›fi tu ˚Ù tæ*fiu <bª°≤ fiFÙ* ¿J¡∫° S° $ tu≤u ≈<wÌub ˚Ù tu≤Ù fi°o˘ |≤ tu* NÃ∫∏w N°Ÿ•w
Su, fiJ¡∑ fC<] <b„C] fiFÙ* F…oÕ SÙ, bu J¡°u≤u Z°u<`∫ Su $ tæ* Ÿ<t@, „°J¡ N°æ≤ J¡^±>°u* Ju¡ Ÿay®F
tu* <fiÃ∫ ÌW<ªW ≤FwÙ SÙ $ tu≤° <„≤°N°u* Ÿu (fiŸ°u* Ÿu) ˚≤° ÌCfÔ°-≈wÔ° „≤Ù≤ tæÔu J¡‡fÔ
Ÿu i>J¡° ≤Fw° S° $ tæ* J¡˚Ù f<~>∫° J¡∑ J¡fi≈¸>Ù Ju¡ J¡∑nu <fiJ¡°Ôfiu tu* wÃ≈≤ ≤FwÙ w°u J¡˚Ù |≤
Ju¡ ≈°Ÿ Ÿu „°J¡Ju¡ ©uw°u* J¡°u ŸÙ*ªfi Ju¡ <ÔÎ ŸÙ*ªfiub°Ôu fi°æJ¡≤°ua J¡°u ≈CJ¡°≤wÙ SÙ, J¡˚Ù ıÔ J¡∑
ŸyÕ - 29]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
323
ÔF≤°u* J¡∑ N¿∏wt ŸÙt°R¡≈ w¸>°u* tu yu F…Î F≤Ù F≤Ù |°Ÿ Ju¡ <wfiJ¡°u*Ÿu f¿~>∫°u* J¡∑ w¨<›w
J¡≤wÙ SÙ $ ≈®<wsd |≤ Ju¡ Ì≤b°ıu ≈≤ Ôu≈fi N°æ≤ Îu≈fi <Ì∫° J¡≤wÙ SÙ $ |≤ Ju¡ fi°æJ¡≤ª°J¡≤°ua J¡°u <bfi∫, ŸÌ°ª°≤ N°<Ì <Ÿ©Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ JC¡~> ÌÙfiw° Ju¡ Ÿ°S "ÎuŸu Ô°uy°u* Ju¡ |≤ tu*
oŸ w≤F Ju¡ N<bfiÙw fi°æJ¡≤-ª°J¡≤ Jæ¡Ÿu ≤Fwu Fæ*" ÎuŸ° Ô°uy J¡Fu*yu, ∫°u* ıfi-<fi∏Ì° J¡° <ÌÀÌ„Õfi
J¡≤°∫° J¡≤wÙ SÙ $ t∫°ÕÌ° Ju¡ <fi∫tR¡≈ ŸtCÌ® J¡∑ buÔ°ŸÌ¨„ tæ* _b∫a J¡˚Ù ˚Ù N≈fiu J¡wÕ∆∫ Ÿu
˚®‹¸> fiFÙ* F°uwÙ SÙ, ∫°u*u N≈fiu ª¿≤` Ÿu ˚Ù ∏Fu*u <„s° <Ì∫° J¡≤wÙ SÙ $$4-14$$
f®°ÊdÙ ı∏t tua oŸ w≤F <ª≤J¡°Ô Ÿu J¡°∫Õ tu* ∆∫°b¨w ÔÙÔ° J¡∑ fC»°≈u Ju¡ N°J®¡td Ÿu
J¡°fi tu* f<F≤°≈fi, <„≤#J¡‡≈fi, J¥¡fn°≈fi, Ô°™>Ù ÔuJ¡≤ ªÔfiu J¡∑ fi°æfw N°fiu≈≤ ı°u Ì„°
FoÕ, ŸJ¡° bF bdÕfi J¡≤wÙ Fæ $
tæ* bF°≥ ≈≤ ≈C≤°fiu ≈Wu Ju¡ Ÿt°fi bdÕb°Ôu „≤Ù≤ J¡° ı°u ÎJ¡ J¡°fi, <„≤ Ju¡ J¡‡≈fi Ÿu H¥Ôfiu
Ju¡ J¡°≤d, bFÙ* ™>F≤° H¥Ô°, Ÿtu* ª»Ù FCoÕ ŸÙ, ¸>uJ¡fiu J¡∑ Ôl>Ù Ju¡ ™>°fiu ≈≤ ŸŸu w°nfi
J¡≤fiu Ju¡ ∫°uÀ∫ ŸÙ, fC»°≈u Ÿu ˚∫˚Ùw-ŸÙ, N¿∏wt ıÙbfi b¨<W Ÿu <ª<Öw ŸÙ FCoÕ $ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ
fiu J¡F° # ∫F J¡FJ¡≤ ≈bÕw y®°t Ju¡ tº∫ tua ˚®td J¡≤ ≤FÙ ÔÙÔ° fiu |¥t ≤FÙ Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ J¡°u
<b_t∫≈¥bÕJ¡ ¿Ì©Ô°∫° Fu Ìu<b, ≈°¸>Ô b¨s°u* Ÿu NÃ∫∏w ŸC„°u<˚w ∫F tu≤Ù ≈C‹≈b°<¸>J¡° Fæ $
∫F tu≤Ù Ω°fi t^±>≈ J¡∑ N„°uJ¡b°<¸>J¡° <©ÔÙ F…oÕ Fæ $ ∫F ≈°u©≤° Fæ, <ıŸJu¡ w¸> Ju¡ ≈un°u* tu*
f~>nu f≥@u Fæ* $ ∫F J¡<dÕJ¡° fi°t J¡∑ tu≤Ù f<~>∫° Fæ, oŸfiu tu≤u <b∫°uy Ì…#© Ÿu |°Ÿ ~>°un ÌÙ Fæ $
∫F fuª°≤Ù tu≤Ù ≈¿fiF°¿≤ Fæ, tu≤u <b∫°uy-Ì…#© Ÿu oŸu N≈fi° J¡°t J¡≤fiu J¡∑ kC¡wÙÕ fiFÙ* Fæ, ∫F
@¥<Ô Ÿu ≈¥dÕ Fæ $ N°ı ≈¥≤u N°™> <Ìfi F°u y∫u Fæ* oŸJ¡∑ N°≥©J¡° ≈°fiÙ fiFÙ* Ÿ¥©°, fuª°≤Ù
Ôy°w°≤ ≤°uwÙ Fæ $$15-19$$ Fu Ìu<b, ∫F°≥ ≈≤ tæ*fiu ˚°uıfi <J¡∫° $ ∫F°≥ ≈≤ <fib°Ÿ <J¡∫°, ∫F°≥
≈≤ tæ* fæ™>Ù, ∫F°≥ Ÿ°uoÕ, ∫F°≥ ıÔ ¿≈∫°, ∫F°≥ <Ì∫° N°æ≤ ∫F°≥ k¡Ô, N∏fi N°<Ì Ô°oÕ $ ∫F tu≤°
≠∫u‹™>„t°Õ fi°t J¡° ≈C` |≤ tu* ≤°u ≤F° Fæ $ ∫F tu≤Ù Ì…@°≤ y°∫¡ıayÔ tu* F≤Ù |°Ÿ ª≤ ≤FÙ Fæ $
bŸ∏w Ju¡ N°≤‡˚ tu* F°uÔÙ ıÔ°fiu Ju¡ <ÔÎ ffi°∫° y∫°, ˚_tŸu @¥Ÿ≤, ≈°≥ª <©n<J¡∫°u*b°Ô°
∫F f≤°tÌ° ≈°≥ª I°fiu¿∏B∫°u*Ÿu ∫C•w tu≤Ù ÌuF Ju¡ Ÿt°fi tu≤° <≈®∫ Fæ, oŸu Ìu©°u $ t°fi°u* _b∫a
ª»J¡≤ ≈ÔÙ F…oÕ <wwÔ°u J¡∑ J¡∑ Ôw°N°u* Ÿu ~>w tu* bu<‹¸>w fnÙ fnÙ fiŸ°u*Ÿu bu<‹¸>w tu≤u „≤Ù≤
Ju¡ ŸÂ„ ∫F ≤Ÿ°uoÕ |≤ Fæ $ ŸaŸ°≤ tu* tu≤u f∏@fiR¡≈ Ÿu f∏@Cf°∏@b, N<Àfi N°æ≤ J¡°‹™> Ô° ≤Fu
Fæ*, ŸÌ° ≤°ufiu Ju¡ J¡°≤d ofi fuª°≤°u* J¡∑ N°≥©u* Ô°Ô F°u yoÕ Fæ* N°æ≤ f°ı¥f∏Ì°u* tu* ∫u ”B°s @°≤d
<J¡∫u Fæ $$20-24$$ ∫F y¨Ft^±>≈ <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ, ı°u <J¡ <„Ô°t∫ w¸ ˚¥¿t tu* k¥¡Ô°u* Ju¡
yCh~>°u* J¡°u ŸÌ° ¸>•J¡≤ Ìufiub°ÔÙ, w¸>bwÙÕ Ôw°N°u* Ju¡ ≈W°u* J¡°u ~¥>fiub°ÔÙ, N°Ÿ ≈°Ÿ Ju¡ F≤u
tæÌ°fi°u* wS° ŸC∏Ì≤ Ôw°N°u* J¡°u ŸÙJ¡≤°u* Ÿu ∆∫°›w J¡≤fiub°ÔÙ Îba <„Ô° ≈≤ ¸>•J¡≤ Ôyfiu Ÿu
ku¡fi∫C•w N°æ≤ fiÙÔJ¡tÔ J¡∑ y∏@ Ÿu ŸCb°<Ÿw ıÔJ¡d°u* Ÿu ≈¥dÕ ÔF≤°u* Ÿu i>J¡° F…N° Fæ,
tº∫°Ö Ju¡ Ÿ¥∫Õ J¡∑ ¿J¡≤d≤°<„∫°u* J¡°u ˚Ù fkÕ¡ Ju¡ ŸÂ„ „ÙwÔ J¡≤fiub°Ôu, k¥¡Ôu F…Î Fæ, tº∫°Ö
Ju¡ Ÿ¥∫Õ J¡∑ ¿J¡≤d≤°<„∫°u*¡ J¡°u ˚Ù fkÕ¡ Ju¡ ŸÂ„ „ÙwÔ J¡≤fiub°Ôu, k¥¡Ôu F…Î k¥¡Ô°u* J¡∑ ≤°<„ ≈≤
t≥±>≤°fiu b°Ôu ˚®t≤°u* Ju¡ yC≥ı°≤ Ÿu ÃJ¡<^™>w ÎuŸu fÙª fÙª tu* Ÿa<fi<b‹™> k¥¡Ôu F…Î ≈Ô°„ b¨s°u*
324
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
J¡∑ ~><f Ÿu ∫C•w NwÎb t¥ay°u* Ju¡ b¨s°u* Ju¡ wCv∫ ≈®wÙw F°ufiub°Ôu Îba ≈C‹≈≤°<„ J¡° <bJ¡°Ÿ
J¡≤fiub°Ôu w¸>bwÙÕ b¨s°u* Ÿu ∆∫°›w y®°tÙd fiF≤ Ÿu, <ıŸJu¡ ≈®b°F tu* fF ≤Fu N°t N°<Ì k¡Ô°u*
J¡°u Ôufiu tu* y®°tÙd Ôn<J¡∫°≥ N<w∆∫y® Fæ*, ı°u ≈®ªC≤ J¡ÔJ¡Ô „ÆÌ J¡≤fiub°Ô∑ ıÔ˚°æ*¿≤∫°u* Ÿu
tÌtWŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ, <|≤° F…N° Fæ, fnÙ wuıÙ Ÿu fFfiub°Ôu ıÔ Ÿu <ıŸJu¡ ≈ÃS≤ |CÔu F…Î
Fæ*, Ÿ|fi ≈Wub°Ôu b¨s°u* J¡∑ <fi<fn ~>°∫° Ÿu ı°u ŸÌ° „ÙwÔ Fæ, k¥¡ÔÙ F…oÕ Ôw°N°u* Ju¡ ≈¿≤bu‹¸>fi
Ÿu fn° ˚Ô° ≈®wÙw F°uw° Fæ N°æ≤ <©Ô ≤FÙ yCÔCh~>Ôw° Ÿu <ıŸJ¡∑ <©n<J¡∫°≥ N°h~>∏fi Fæ* $
oŸtu* tu≤u ≈<wÌub ıÙb°J¡°„ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d <fi¿‹J®¡∫ F°uwu F…Î ˚Ù ª°≤ Ÿ°y≤≈∫Õ∏w ≈¨<SbÙ Ju¡
_b°tÙ ffi J¡≤ ≤Fwu Su $ F°≥, tCHu _t≤d F…N° <J¡ » ŸaJ¡v≈b°Ôu o∏F°u*fiu ≈FÔu tæ* „Ù|® ≤°ı°
F°u«≥¡, ÎuŸÙ N<˚Ô°T° J¡∑ SÙ, oŸ<ÔÎ Fu ÌubÙ, N°™> FÙ <Ìfi°u* tu* o∏F°uafiu Ÿt¨<]„°ÔÙ ≤°≠∫
≈®°›w <J¡∫°, ı°u <J¡ <ª≤J¡°Ô J¡∑ ≈®wÙ<w Ìufiub°Ô° S° $$25-34$$ ıæŸu N°J¡°„ tu* b°∫C
NÂÿ∫ F°uJ¡≤ ≤Fw° Fæ N°æ≤ ıæŸu b°∫C tu* ŸCy¿∏@ NÂÿ∫ F°uJ¡≤ ≤FwÙ Fæ bæŸu FÙ oŸ |≤ Ju¡
N°J¡°„ tu* ∫F tu≤u ≈<w J¡° ıÙb ≤°ı° ≤Fw° Fæ $ ∫FÙ* N*y…‹™>t°` y¨F°J¡°„ tu* FÙ ¿_Sw ≈≤t°SÕ
b_wC (≈≤f®Ê) J¡°u ˚®t Ÿu tæ*fiu J¡≤°un°u* ∫°uıfi <b_w¨w tu≤u ≈¿w J¡° ≤°≠∫ ŸtH° $ Fu ÌubÙ, Ft
Ì°ufi°u* <ªÌ°J¡°„ FÙ Fæ*,tu≤u ≈<wÌub J¡° ≤°≠∫ ı°u <J¡ Fı°≤°u* ≈F°n°u* Ÿu ≈¥dÕ Fæ, N°J¡°„ tu* ¿_Sw
Fæ, ∫F fF…w fnÙ t°∫° kæ¡ÔÙ F…oÕ Fæ $ Fu ÌubÙ ≈<w Ju¡ fiy≤ tu* ≈Cfi# ı°fiu J¡∑ tu≤Ù oh~>° Fæ,
oŸ<ÔÎ N°o∫u bF°≥ ªÔu $ Ω°u<y∫°u* Ju¡ <ÔÎ •∫° Ìq≤ Fæ ?$$35-38$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° #
ZÙ≤°tª∏BıÙ, ÌubÙ Ÿu ∫F J¡FJ¡≤ fiwt_wJ¡ F…oÕ ÔÙÔ° H¸>≈¸> y¨F t^±>≈ tu* ≈®bu„ J¡≤ ÌubÙ
Ju¡ Ÿ°S <ª<n∫° J¡∑ fi°o˘ wÔb°≤ Ju¡ wCv∫ fiÙÔu N°J¡°„ tu* nÙ $ ≈ÙŸu F…Î Naıfi Ju¡ i>u≤ Ju¡
ŸÂ„ ÿ∫°t, <fiÿªÔŸ°y≤ Ju¡ Ÿt°fi tfi°uF≤, ˚yb°fig ZÙ<b‹dC J¡∑ N*yJ¡°¿∏w Ju¡ wCv∫
ÿ∫°tÔ, ˚≥b≤u J¡∑ ≈Ù™>Ju¡ ŸÂ„ <fitÕÔ J¡°¿∏wb°Ôu N°J¡°„J¡°u Ô°≥|J¡≤, ≈®bF N°<Ì fiª°Ÿ
b°∫CN°u* Ju¡ Ô°uJ¡ J¡°u Ô°≥| J¡≤, wÌfi∏w≤ Ÿ¥∫Õt°yÕ N°æ≤ ª∏Bt°yÕ J¡° vÔa|fi J¡≤, @®CbÔ°uJ¡
Ju¡ «¡≈≤ ≈F…≥ªJ¡≤, <Ÿ]°u* Ju¡ Ô°uJ¡ tu* ı°J¡≤, <Ÿ]°u* Ju¡ Ô°uJ¡ J¡°u Ô°≥|J¡≤,_byÕt^±>Ô Ÿu
«¡≈≤ ª»J¡≤, f®ÊÔ°uJ¡ tu* ı°J¡≤ wC<Tw°u* (<fiÃ∫Ÿ∏wC‹¸>°u*) Ju¡ Ô°uJ¡ tu* (bæJC¡^™> tu*) ≈F…≥ªJ¡≤,
wÌfi∏w≤ J®¡t„# y°uÔ°uJ¡, <„bÔ°uJ¡ N°æ≤ <≈w¨Ô°uJ¡ J¡° N<wJ®¡td J¡≤, <bÌuF N°æ≤ ŸÌuF
tC•w°u*Ju¡ N<wÌq≤bwÙÕ Ô°uJ¡ J¡°u ≈°≤ J¡≤ NÃ∫∏w Ìq≤ ı°J¡≤ ÔÙÔ° JC¡~> ≈®fC] F…oÕ $ Ìq≤ ı°J¡≤
ıf fiÙªu ª∏Bt°, w°≤° N°<Ì JC¡~> ˚Ù fiFÙ* <Ì©°oÕ Ìuwu Su, <Ì„°R¡≈Ù yw°Õua J¡°u ˚≤fiub°Ô°
ÎJ¡t°` Ÿ°y≤ Ju¡ ŸÂ„, ≈ÃS≤Ju¡ tº∫˚°y Ju¡ Ÿt°fi ™>°uŸ,<fiÿªÔ N°æ≤ y‡˚Ù≤ N∏@J¡°≤ FÙ
N∏@J¡°≤ S°, wf Ÿfiu ≈Ù~>u NwÙw N°J¡°„_SÔ J¡°u Ìu©° $$39-46$$ ÔÙÔ° fiu J¡F° # Fu
Ìu<b, Ÿ¥∫Õ N°<Ì J¡° wuı fiÙªu J¡F°≥ ªÔ° y∫°, ≈ÃS≤ Ju¡ tº∫˚°yJu¡ Ÿt°fi <fi<fn NwÎb
tCl>Ù tu* Ôufiu ∫°uÀ∫ ∫F N∏@J¡°≤ J¡F°≥ Ÿu N° y∫° Fæ ? J¨¡≈∫° ∫F tCHŸu J¡<F∫u $$47$$ ZÙÌubÙ
fiu J¡F° # ˚Ì®u, w…t <J¡wfiu Ìq≤ N°J¡°„t°yÕ tu N° yoÕ F°u, ıF°≥ Ÿu Ÿ¥∫Õ N°<Ì wuı <Ì©°oÕ FÙ
fiFÙ* Ìuwu Fæ* $ ıæŸu fnu ˚°≤Ù N∏@u JC¡Î≥ Ju¡ fiÙªu <bΩt°fi ı¥yfi¥≥ fF…w Ìq≤ «¡≈≤ fæ™>u F…Î ≈C”T J¡°u
fiFÙ* <Ì©°oÕ Ìuw° Fæ bæŸu ∫F°≥ Ÿu fF…w fiÙªu ¿_Sw Ÿ¥∫Õ ˚Ù fiFÙ* <Ì©°oÕ Ìuw° $$48,49$$ ÔÙÔ°
ŸyÕ - 30]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
325
fiu J¡F° # ÌubÙıÙ, N°u F°u ! •∫° Ft Ô°uy owfiu Ìq≤ t°yÕ tu* N° y∫u, <ıŸŸu Ÿ¥∫Õ wJ¡ ≈≤t°dC Ju¡
Ÿt°fi fiÙªu w<fiJ¡ ˚Ù <Ì©°oÕ fiFÙa Ìuw° Fæ $ t°≥, oŸŸu N°yu ÌqŸ≤° t°yÕ J¡°æfi N°æ≤ Jæ¡Ÿ° F°uy°
N°æ≤ Ÿtu* Jæ¡Ÿu ı°fi° F°uy° ? Fu Ìu<b, ∫F Ÿf N°≈ tCHŸu J¡¿F∫u $$50,51$$ ZÙÌubÙıÙ fiu
J¡F° # ˚Bu, oŸJu¡ f°Ì N°yu f®Ê°^±>Ÿa≈C¸> Ju¡ «¡≈≤Ju¡ J¡≈°Ô tu* wCtJ¡°u ı°fi° Fæ, ª∏Bt°
N°<Ì <ıŸ f®Ê°^±>Ÿa≈C¸> Ju¡ «¡≈≤ Ju¡ J¡≈°Ô Ju¡ @¥<ÔJ¡d Ÿu Ã≈∏fi F…Î Fæ* $$52$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ
fiu J¡F° # ZÙ≤°tª∏BıÙ, ıæŸu Ì°u ˚®t¿≤∫°≥ ≈bÕw Ju¡ <~>B≤<Fw (™>°uŸ) ˚°y J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ*,
bæŸu FÙ oŸ ≈®J¡°≤ N°≈Ÿ tu* ≈®ÿfi°uW≤ J¡≤ ≤FÙ* bu Ì°ufi°u* ÔÔfi°Î≥ f®Ê°^±>Ÿa≈C¸> Ju¡ «¡≈≤b°Ôu
©›≈≤ ≈≤ ≈F…≥ªÙ $$53$$ bu bF°≥ Ÿu, ıæŸu J¡°uoÕ N°J¡°„ Ÿu <fiJ¡Ôu bæŸu FÙ Nfi°∫°Ÿ <fiJ¡ÔÙ $
ı°u b_wC ŸÃ∫w° Ju¡ Nº∫bŸ°∫tu* ¿_Sw F°u ∫°fiÙ ∫F b_wC ŸÃ∫ Fæ ÎuŸu Nº∫bŸ°∫ Ÿu ∫C•w
F°u, bF bı® Ju¡ Ÿt°fi ™>°uŸ F°uwÙ Fæ N°æ≤ ı°u •w Nº∫bŸ°∫ Ÿu ∫C•w fiFÙ* Fæ bF <tØ∫°ÃbfC<]
Ÿu f°<@w F°u ı°wÙ Fæ $ ÔÙÔ° J¡° <bI°fi N°b≤d„¥∏∫ S°, NwÎb Ÿfiu f®Ê°^±>Ÿa≈C¸>Ju¡
«¡≈≤b°Ôu J¡≈°Ô Ju¡ f°Ì f®Ê°^±> Ju¡ N°≤ ≈°≤ NÃ∫∏w ˚°©≤ ıÔ°<Ì N°b≤d J¡°u ∆∫°›w
Ìu©° $ f®Ê°^±> Ÿu ÌŸ yCfi° ıÔ bF°≥ ≈≤ Fæ, bF ıæŸu N©≤°u¸> Ju¡ «¡≈≤ ŸJ¡° f°F≤Ù <~>ÔJ¡°
Ÿu ∆∫°›w J¡≤Ju¡ ≤Fw° Fæ, bæŸu FÙ f®Ê°^±> J¡°u ∆∫°›w J¡≤Ju¡ ¿_Sw Fæ $ ŸJu¡ f°Ì ŸŸu
ÌŸyCfiÙ N<Àfi Fæ, ŸJu¡ f°Ì ŸŸu ÌŸyCfi° b°∫C S°, ŸJu¡ Nfi∏w≤ ŸŸu ÌŸyCfi° N°J¡°„
Fæ wÌfi∏w≤ „C] <ªÌ°J¡°„ Fæ $ Ÿ ≈≤t°J¡°„ tu* b∏º∫°≈C` Ju¡ b¨W°∏w°u* J¡∑ fi°o˘, N°<Ì,
tº∫ N°æ≤ N∏w J¡∑ J¡v≈fi°Î≥ JC¡~> ˚Ù <Ìw fiFÙ* F°uwÙ ∫°fiÙ bF N≈¿≤¿h~>∏fi Fæ $ bF N<πwÙ∫,
NŸÙt, „°∏w, J¡°≤d ≤<Fw, ˚®t„¥∏∫, N°<Ì N∏w N°æ≤ tº∫≤<Fw Fæ Îba N≈fiÙ t<Ft° tu*
¿_Sw Fæ $ ∫<Ì Ÿ <fitÕÔ <ªÌ°J¡°„ tu* J¡v≈≈∫Õ∏w fnu ˚°≤Ù buy Ÿu «¡≈≤ Ÿu ≈ÃS≤ fiÙªu J¡°u
<y≤u N°æ≤ fiÙªu Ÿu y”n «¡≈≤ J¡°u fnu buy Ÿu J¡v≈≈∫Õ∏w nu N°æ≤ fiJu¡ fÙª tu* fiJ¡°
Ÿ∏@°fi J¡≤fiu tu* ŸtSÕ b°∫C ÎJ¡ buy Ÿu Ì°Î≥-f°Î≥ Ì°ufi°u*N°u≤ Ÿu fFu, w°u bF ˚Ù fiŸu <tÔ fiFÙ*
ŸJ¡w° <k¡≤ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ŸJu¡ N∏w ≈°fiu J¡∑ w°u f°w FÙ •∫° Fæ ? bF ª°≤°u* N°u≤ Ÿu NŸÙt
N°æ≤ N≈¿≤¿h~>∏fi Fæ $$54-60$$
fiwÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
wÙŸb°≥ ŸyÕ
ıæŸu f®Ê°^±> J¡° ≈FÔu bdÕfi <J¡∫° y∫° Fæ bæŸu FÙ N°æ≤ ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡
<b<ª` J¡≤°un°u* f®Ê°^±>°u* J¡°u ÔÙÔ° fiu <ªÌ°J¡°„tu* ≈≤t°dC Ju¡ wCv∫ Ìu©° oŸJ¡° bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ≈¨<SbÙ, ıÔ, N<Àfi, b°∫C N°æ≤ N°J¡°„ Ju¡ W≤°uW≤ ÌŸyCfiu fnu
N°b≤d°u* J¡°u ÎJ¡ sd tu* Ô°≥|J¡≤ ÔÙÔ° fiu ≈¥b°uÕ•w ≈¿≤t°dŸ<Fw N<bΩ°„f<Ôw <ªÌ°J¡°„
Ìu©°, •w N°J¡°„ tu* ıæŸu ∫F f®Ê°^±>R¡≈ ıywg <b_w¨w Fæ bæŸu FÙ Ÿ‡≈¥dÕ f®Ê°^±>°u* J¡°u ˚Ù
Ÿfiu <b_w¨w Ìu©° $$1,2$$ ıæŸu N°J¡°„ tu*, @¥≈ tu*, J¡≤°un°u* `Ÿ≤udC ̨<‹¸>y°uª≤ F°uwu Fæ* bæŸu
FÙ ÔÙÔ° fiu Ÿf f®Ê°^±>°u* tu* bæŸu N°b≤db°ÔÙ J¡≤°un°u* Ÿ¨<‹¸>∫°u* J¡°u Ìu©°, ı°u <J¡ _b≈®J¡°„
326
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
N<@‹™>°fi ªæw∏∫ Ÿu ˚°<Ÿw SÙ $ N<bΩ°R¡≈ ıÔ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ tF°J¡°„R¡≈Ù tF°Ÿ°y≤ tu*
tF°ªæw∏∫ Ju¡ _kC¡≤dR¡≈ BbÙ˚°b Ÿu Ã≈∏fi NŸa¶∫ f®Ê°^±>R¡≈Ù fCÌgfCÌ°u* J¡°u ÔÙÔ° fiu
Ìu©° $$3,4$$
oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ Fı°≤°u* J¡≤°un f®Ê°^±> Fæ*, •∫°u*<J¡ ≈®@°fi ∫°fiÙ N<@‹™>°fi ªæw∏∫ ŸbÕy°tÙ
Fæ, oŸ<ÔÎ bu <w≤~>u, «¡≈≤, fiÙªu, Ÿf ıyF <_Sw Fæ*, oŸ ≈C≤°dbªfi Ju¡ NfiCŸ°≤ J¡Fwu Fæ* $
Ÿfiu wwg-wwg f®Ê°^±>°u* Ju¡ N<˚t°fiÙ ıÙb°u* Ju¡ I°fi°fiCŸ°≤ fitu* Ÿu JC¡~> J¡°u fiÙªu <y≤wu
F…Î, JC¡~>J¡°u «¡≈≤ nwu F…Î, JC¡~> J¡°u <w≤~>u ªÔwu F…Î N°æ≤ JC¡~> J¡°u <fiÿªÔR¡≈Ÿu <_Sw
Ìu©° $ <ıfi-<ıfiJ¡∑ ıF°≥-ıF°≥ ≈≤ ıæŸÙ ˚°bfi° F…oÕ, fi-fi J¡∑ Â<‹¸> tu* bF°≥-bF°≥ ≈≤
b柰-b柰 R¡≈ <Ìw F…N° $ ∫F NfiC˚b J¡≤fiub°Ô°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu J¡F° y∫° Fæ, b°_wb tu*
<ªÌ°J¡°„ tu* N°æ≤ f®Ê°^±>tu* ˚Ù JC¡~> fiFÙ* Fæ, fi w°u «¡≈≤ J¡° ≈®Ìu„ Fæ, fi fiÙªu J¡° ≈®Ìu„ Fæ
N°æ≤ fi f®Ê°^±>°u* Ju¡ ytfi-N°ytfi FÙ Fæ*, <J¡∏wC b°dÙ N°æ≤ tfi J¡° Ny°uª≤ <Ìyg<b˚°y N°<Ì
Ÿf πæw°u* Ÿu ≤<Fw ÌqŸ≤Ù FÙ b_wC Fæ, oŸ<ÔÎ ı°u f®Ê°^±>°u* J¡° bdÕfi <J¡∫° Fæ, bF NI°fiÙ
Ô°uy°u* J¡∑ Â<‹¸> Ju¡ N<˚≈®°∫ Ÿu <J¡∫° Fæ, ÎuŸ° ŸtHfi° ª°<FÎ $ _b∫a Ÿa<bwg FÙ N<bΩ°Ÿu
Ã≈∏fi N≈fiu ŸaJ¡v≈°u* Ÿu, f°ÔJ¡°u* Ju¡ ŸaJ¡v≈°u* J¡∑ fi°o˘ Ã≈∏fi ŸÙ F°uwÙ Fæ N°æ≤ Ã≈∏fi F°uJ¡≤
„°∏w ŸÙ F°uwÙ Fæ $$5-8$$
∫<Ì N<@‹™>°fiw[b tu* <Ìyg<b˚°y fiFÙ* Fæ, w°u Nº∫_w tu* ˚Ù fiFÙ* F°uy°, •∫°ua<J¡ Nº∫_w
Ju¡bÔ N<@‹™>°fi Ì„° tu* <_Sw ≤Fw° Fæ, ÎuŸ° <fi∫t Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu ZÙ≤°tª∏BıÙ „aJ¡°
J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, ∫<Ì N<@‹™>°fiw[btu* FÙ ≈FÔu «¡ºbÕ, N@#, <w∫ÕJg¡
fiFÙ* S°, w°u J¡v≈fi° π°≤° ≈®wÙw F°u ≤Fu ıywg tu* •∫° fiÙªu F°uy°, •∫° «¡≈≤ F°uy° N°æ≤ •∫°
<w≤~>° F°uy° NS°Õwg N<@‹™>°fitu* J¡<v≈w ıywgtu* N@#, «¡ºbÕ N°æ≤ <w∫ÕJg¡ J¡° Ÿa˚b Jæ¡Ÿu
Fæ ? f®Êfig, ∫F N°≈ J¨¡≈°≈¥bÕJ¡ tCHu ŸtH°o∫u $$9$$
∫F ıywg t°<∫J¡ Fæ, Nw# t°<∫J¡ ≈®≈aªtu* oŸ ≈®J¡°≤ Ju¡ <fi∫t J¡° ∆∫<˚ª°≤ Ì°uT°bF
fiFÙ* Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu ≈FÔu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ W≤ Ìuwu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß, ıæŸu N°J¡°„ tu* ˚®tb„ Ju¡„°u* J¡° JC¡^±>Ô°J¡°≤ y°uÔ° <Ì©Ô°oÕ
≈nw° Fæ bæŸu FÙ NI°fi Ÿu Ìq<Tw ̨<‹¸>b°Ôu ≈C”T J¡°u NŸÙt tF°fig <ªÌ°J¡°„tu* Ÿ‡≈¥dÕ
N°b≤d°u*Ÿu ∫C•w ∫u f®Ê°^±> ≈®wÙw F°uwu Fæ* $$10$$
NSb° Ÿf b_wCÎ≥ oÕÿb≤uh~>°@Ùfi Fæ*, oŸ<ÔÎ ≈¥b°uÕ•w <fi∫t J¡° vÔa|fi Ì°uTÌ°∫J¡
fiFÙ* Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* $
N_bw∏` F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿ˚Ù ≈Ì°SÕ buy Ÿu o@≤-@≤ ˚°y ≤Fu Fæ* $ fitu* ≈≤_≈≤ N°J¡TÕd
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d bu <y≤wu fiFÙ* Fæ $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ ıæŸu J¡Ì‡f Ju¡ k¥¡Ô Ju¡ Ju¡Ÿ≤°u* J¡∑ N°@°≤˚¥w
ı°u J¡<dÕJ¡° Fæ, ŸJ¡∑ N≈us° Ÿu FÙ fiJu¡ t¥ÔÌu„ J¡∑ J¡v≈fi° F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ f®Ê°^±>°u* tu*
<ıwfiu ≈Ì°SÕ Fæ*, fi ŸfJ¡∑ ≈¨<SbÙ t¥ÔÌu„ t°fiÙ ı°wÙ Fæ $ ∫F°≥ ≈≤ ÎuŸÙ „aJ¡° fiFÙ* J¡≤fiÙ
ŸyÕ - 30]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
327
ª°<FÎ <J¡ b°_w<bJ¡ N@°u Ìu„ J¡° N<_wÃb fi F°ufiu Ÿu k¡Ô J¡∑ ±>a™>Ù Ÿu <y≤u F…Î k¡Ô Ju¡ yC”
(bıfiÌ°≤) F°ufiu Ÿu fiÙªu <y≤fiu tu* J¡°uoÕ FuwC fiFÙ* F°uy° $ •∫°u*<J¡ yC”Ãb <bT∫°u* J¡° J¡°uoÕ N∏∫
yCd fiFÙ* Fæ, ıæŸu <bT∫°u* tu* N≈fiÙ-N≈fiÙ o¿∏B∫ J¡∑ N°J¡TÕd „<•w FÙ yC”Ãb Fæ $ NwÎb
f°fl <Ìyg<b˚°y fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NÃ∫∏w yC”wt f®Ê°^±> fiFÙ* <y≤wu Fæ* N°æ≤ fi fiJu¡ N°b≤d
˚¥w ıÔ N°<ÌŸu fiJ¡° <bÿÔuTd FÙ F°uw° Fæ $ oŸ<ÔÎ N<@‹™>°fi ªæw∏∫ tu* <Ìyg <b˚°y J¡∑
N°bÿ∫J¡w° FÙ fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu ÌqŸ≤° Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
f®Ê°^±> tu* tF°≈¨<SbÙR¡≈ ı°u f®Ê°^±> J¡° ˚°y Fæ bF Ÿ‡≈¥dÕ ˚°æ<wJ¡ ≈Ì°S°u˘ Ju¡ fiÙªu Fæ
N°æ≤ ŸŸu N∏∫ N°J¡°„ ˚°y «¡≈≤ Fæ, ÎuŸÙ J¡v≈fi° Fæ $$11$$
bF ≈®J¡°≤ ≠∫°u<wÿªJ®¡ Ju¡ N°@°≤˚¥w ©y°uÔ Ÿu ˚¥y°uÔ J¡°u ª°≤°u* N°u≤ Ÿu bu<‹¸>w t°fifiub°Ôu
≠∫°u<wT„°_`J¡°≤°u* J¡°u ˚Ù t°∏∫ Fæ, ∫F Ì„°Õfiu Ju¡ <ÔÎ fiJu¡ π°≤° Ì°⁄w ‹¸>°∏w J¡≤wu Fæ* $
ıæŸu y°uÔ ≈ÃS≤ ∫° i>uÔu tu* ªÙ*<¸>∫°≥ <ª≈J¡∑ ≤FwÙ Fæ*, <ıŸ N°u≤ ªÙ*<¸>∫°au Ju¡ ≈æ≤ F°uwu
Fæ* bF fiÙªu J¡° ˚°y Fæ N°æ≤ <ı@≤ ≈Ù™> ≤FwÙ Fæ bF «¡≈≤ J¡° ˚°y Fæ, bæŸu FÙ ÌŸ°u* <Ì„°N°u*
tu* ŸaÔÀfi Ô°uy°u* Ju¡ ≈æ≤ fiÙªu J¡°u FÙ F°uwu Fæ* N°æ≤ ≈Ù™> «¡≈≤ J¡°u F°uwÙ Fæ, ∫F Ÿf Ÿ¥∫Õ<Ÿ]°∏w
tu* J¡F° y∫° Fæ $$12$$
oŸ ≈®J¡°≤ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ „aJ¡° J¡° Ÿt°@°fi J¡≤ ≈®_wCw f®Ê°^±>°u* J¡∑ <b<ª`w° J¡°
bdÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ˚¥<tJ¡° f°≥@wu Fæ* $
<J¡∏FÙ* f®Ê°^±>°u* Ju¡ N∏Ì≤ J¡∑ ˚¥<t b¨s°u* N°u≤ b°<t∫°u* Ÿu ∆∫°›w Fæ $ fitu* tfiC‹∫°u* J¡°
fi°t<fi„°fi fiFÙ* Fæ N°æ≤ <fitÕÔ N°J¡°„ Ìubw°N°u*, fi≤<˚∏fi N°æ≤ fi≤wCÔ <J*¡≈C”T°u* N°æ≤ ÌæÃ∫°u*
Ÿu N°J®¡°∏w Fæ $ ıæŸu ≈J¡° F…N° N©≤°u¸> J¡° k¡Ô Ãbª° Ÿu (~>°Ô Ÿu) bu<‹¸>w ≤Fw° Fæ bæŸu FÙ
JC¡~> f®Ê°^±> wC≤∏w J¡v≈fi°ÃtJ¡ ª°≤ ≈®J¡°≤ Ju¡ ≈®°<d∫°u* Ju¡ Ÿ°S FÙ y®°t, fiy≤, ≈bÕw°u* Ÿu
∫C•w F°uJ¡≤ Ã≈∏fi F…Î Fæ* $ ıæŸu ¿b∏º∫°ªÔ Ju¡ <b„°Ô bfi tu* F°SÙ ≈æÌ° F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ
≈≤t°Ãt° Ju¡ t°∫°„fÔ_S°fi tu* f®Ê°^±>R¡≈Ù `Ÿ≤udC Ã≈∏fi F°uwu Fæ* $$13-15$$
ıæŸu f®Ê°^±> <ªÌ°J¡°„ Ju¡ Ÿ°tfiu NdCbwg Ÿ¥‚t Fæ bæŸu FÙ <J¡ŸÙ ÌqŸ≤u ≈Ì°SÕ Ju¡ Ÿ°tfiu
<ªÌ°J¡°„ ˚Ù •∫°u* fi ≈≤t°dCwCv∫ Ÿ¥‚t F°u ? oŸ „aJ¡° ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
¿_S<wJ¡°Ô tu* Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°SÕ <ªÌ°J¡°„ tu* ≤Fwu Fæ*, Ÿ¨<‹¸>J¡°Ô tu* ŸŸu Ã≈∏fi F°uwu Fæ*,
≈®Ô∫ tu* Ÿf ŸÙ tu* ÔÙfi F°u ı°wu Fæ* $ ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* Ÿf <Ì„°N°u* tu* Ÿf J¡°Ô°u tu* N°æ≤
Ÿf b_wCN°u* tu* bFÙ* Fæ,ŸŸu N<w¿≤•w J¡°uoÕ fiFÙ* Fæ $ bFÙ <fiÃ∫ ŸbÕt∫ N°Ãt° Fæ, Ÿ ≈®J¡°≤
J¡° bF <J¡ŸJu¡ ≈®<w NdC F°uy° ? <J¡ŸÙ Ju¡ ≈®<w ˚Ù bF NdC fiFÙ* F°u ŸJ¡w° Fæ, ∫F NSÕ
Fæ $$16$$ „C] f°u@R¡≈ wS° ≈≤t ≈®J¡°„ Ju¡ Ÿ°y≤ <ªÌ°J¡°„ tu* f®Ê°^±>fi°tJ¡ ÔF≤u* <fiÃ∫
™>J¡≤ <bÔÙfi F°uwÙ Fæ* $$17$$
fitu* JC¡~> f®Ê°^±> N∆∫°J¨¡w FÙ ˚Ùw≤ Fæ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
≈¥bÕ J¡v≈ Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ ŸaJ¡v≈°u* Ju¡ fÙı <Ô*yR¡≈ ≈°<@ J¡° s∫ F°ufiu ≈≤ N∏@J¡°≤_bR¡≈
≤°<`∫°u* Ju¡ Ÿt°fi N∆∫°J¨¡w JC¡~> f®Ê°^±> ˚Ùw≤ ¿_Sw Fæ* $ ıÔtu* w≤*y°u* J¡∑ fi°o˘ „¥∏∫w°R¡≈
328
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Ÿ°y≤ tu* fiJ¡∑ ≈®J¡TÕ Ÿu wJÕ¡fi° F°uwÙ Fæ $ "Jæ¡Ÿu NŸwg Ÿu Ÿwg Ã≈∏fi F°uy° ?' oÃbSÕJ¡
ZC<w ∫C<•w Ÿu bu Fæ* ÎuŸÙ wJÕ¡fi° J¡∑ ı°wÙ Fæ, ∫F NSÕ Fæ $$18$$ <J¡∏FÙ* f®Ê°^±>°u* Ju¡ ˚Ùw≤
≈®Ô∫ Ÿt°›w F°ufiub°Ô° |≤-|≤ „ÆÌ ≈®b¨W Fæ, _b°˚°<bJ¡ NI°fi Ÿu <bT∫°u* tu* ≈®Ù<w Ÿu
∆∫°JC¡Ô F…Î N∏∫ Ô°uy°u* fiu fi Ÿu J¡˚Ù ŸCfi° N°æ≤ fi ı°fi° FÙ, •∫°*u<J¡ bu _b°˚°<bJ¡ NI°fi
Ÿu <bT∫°u* tu* ı°u ≈®Ù<w F°uwÙ Fæ ŸŸu N°JC¡Ô Fæ* $ N∏∫ f®Ê°^±>°ua tu* ≈®°S<tJ¡ J¡v≈, ∫Cy
N°<Ì Ju¡ N°≤‡˚ tu* ≈®St Ã≈∏fi ≈®°<d∫°u* π°≤° Ìq<Tw fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d „C] ˚Cbfi°u*tu* ıæŸu
ıÔ Ÿu ŸÙ*ªu F…Î fÙı°u* Ju¡ J¡°uT Ÿu Ÿku¡Ì N*JC¡≤ <fiJ¡Ôw° Fæ bæŸu FÙ Ÿ¨<‹¸> F°uwÙ Fæ $ <J¡∏FÙ*
f®Ê°^±>°u* tu* tF°≈®Ô∫ J¡∑ ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ ıæŸu Ÿ∏w°≈ Ôyfiu Ÿu <FtJ¡d yÔwu Fæ*, bæŸu FÙ
Ÿ¥∫Õ, N<Àfi N°æ≤ <fı<Ô∫°≥ ≈FÔu ˚Cbfi°u* J¡°u ıÔ°J¡≤ _b∫a yÔfiu Ôywu Fæ* $ JC¡~> f®Ê°^±>
N°@°≤ ˚¥<t J¡°u fi ≈°J¡≤ J¡v≈≈∫Õ∏w <y≤wu FÙ ≤Fwu Fæ*, ıf wJ¡ <J¡ <fÔJC¡Ô ª¥≤ª¥≤ F°uJ¡≤
<k¡≤ fi ≈æÌ° F°u* $$19-22$$
„aJ¡° - ≈FÔu N°≈ f®Ê°^±>°u* Ju¡ ≈wfi J¡° NŸ‡˚b J¡F ªCJu¡ Fæ*, ŸJ¡∑ •∫° y<w F°uyÙ ?
Ÿt°@°fi - bu f®Ê°^±>≈wfi Ÿa<bwgt∫ Fæ* $ ÎuŸu f®Ê°^±>°u* tu* ≈wfi J¡° J¡°uoÕ <b≤°u@ fiFÙ* Fæ* $
JC¡~> f®Ê°^±> N°J¡°„ tu* Ju¡„°u* Ju¡ y°uÔu J¡∑ fi°o˘ <fiÿªÔ Ÿu ¿_Sw Fæ* N°æ≤ _≈∏Ì°ÃtJ¡ b°Ÿfi°
Ÿu Ã≈∏fi F…Î JC¡~> f®Ê°^±> b°∫C Ÿu _≈∏Ìfi J¡∑ fi°o˘ ≈®wÙw F°uwu Fæ* $$23$$
∫<Ì J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u <J¡ "@°w° ∫S° ≈¥bÕtJ¡v≈∫wg" (f®Ê° fiu ≈¥bÕ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ NfiCŸ°≤ FÙ
f®Ê°^±>°u* J¡∑ ≤ªfi° J¡∑) ∫F ZC<w Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ¨<‹¸>∫°u* J¡∑ ÎJ¡R¡≈w° J¡° bdÕfi J¡≤wÙ Fæ, ŸŸu
<b”] Ÿ¨<‹¸>∫°u* J¡∑ <bÔsdw° J¡° ≈®<w≈°Ìfi Jæ¡Ÿu J¡≤wu Fæ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
•w ZC<w ≈¥bÕ J¡v≈ tu* ıæŸÙ f®Ê° J¡∑ Ÿ¨<‹¸> SÙ bæŸÙ FÙ ÌqŸ≤Ù, wÙŸ≤Ù N°<Ì Ÿ¨<‹¸>∫°≥
F°uwÙ Fæ*, ÎuŸ° ≈®<w≈°Ìfi J¡≤wÙ Fæ $ buÌ-„°_`°u* Ÿu Ÿ‡f∏@ ≤©fiub°Ôu ≈¥bÕ ı∏t Ju¡ J¡tÕ-I°fi
Ju¡ NfiC‹™>°fiR¡≈ ŸÌ°ª°≤ Ÿu f®Ê˚°b J¡°u ≈®°›w F…Î f®Ê° J¡° ≈FÔu J¡∑ Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N∏∫
Ÿ¨<‹¸>J¡w°ÕN°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> Ÿu <bÔsd R¡≈ Ÿu <Ìw F°ufiu ≈≤ N°yu Ju¡ J¡v≈°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸>∫°u* J¡°
N°≤‡˚ ˚Ù ≈¥bÕ J¡∑ fi°o˘ F°u, Ôu<J¡fi N∏∫ Ÿ¨<‹¸>J¡w°ÕN°u* J¡° Ÿ¨<‹¸> J¡∑ N≈us° oŸJ¡° J®¡t
N<fi∫w FÙ ™>F≤° $ oŸ ≈®J¡°≤ Ÿ¨<‹¸>∫°u* J¡∑ <bÔsdw° <Ÿ] F…oÕ $$24$$
"≈≤t <≈w° ≈≤tuÿb≤ J¡°u N≈fiÙ-N≈fiÙ w≈_∫° Ÿu ≈®Ÿ∏fi J¡≤ N°≈Ÿ tu* ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡°u
ıÙwfiu J¡∑ oh~>° J¡≤fiub°Ôu f®Ê°, <b‹dC, <„b ≈≤_≈≤ Ÿu Ã≈∏fi F°uwu Fæ*", oŸ ≈®J¡°≤ ≈C≤°d°u*
tu* f®Ê°, <b‹dC N°æ≤ ”B J¡∑ J¡v≈ Ju¡ ˚uÌ Ÿu ≈≤_≈≤ Ÿu Ã≈<W J¡FÙ yoÕ Fæ $ <ıŸ J¡v≈ tu* ı°u
Ã≈°ÌJ¡ F°uy°, ŸJ¡∑ ≈®@°fiw° F°ufiu ≈≤ fiJu¡ yCd°u*Ju¡ ˚uÌ Ÿu J¡˚Ù Ÿ[byCd J¡∑ ≈®@°fiw°
F°uyÙ, J¡˚Ù ≤ı°uyCd J¡∑ N°æ≤ J¡˚Ù wt°uyCd J¡∑ ≈®@°fiw° F°uyÙ, ∫°u* Ÿ[b N°<Ì yCd°u* J¡∑ ≈®@°fiw°
Ju¡ J¡°≤d ˚Ù Ÿ¨<‹¸> tu* <b<ª`w° J¡° F°ufi°, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
JC¡~> f®Ê°^±>°u* Ju¡ f®Ê° FÙ Ÿ¨<‹¸>J¡w°Õ Fæ*, JC¡~> Ju¡ <b‹dC FÙ N<@≈<w Fæ*, JC¡~> Ju¡ ”B,
˚æ≤b, Ì…y°Õ, <bfi°∫J¡ N°<Ì Nº∫s Fæ*, •∫°u*<J¡ fiJu¡ tF°Ã‡∫ J¡° bdÕfi J¡≤fiub°Ôu ≈C≤°d°u*
tu* bu ˚Ù f®Ê° Ju¡ <fi∫∏w° J¡Fu y∫u Fæ* $ JC¡~> f®Ê°^±>°u* tu* t¨y, ≈sÙ N°<Ì ı∏wC <J¡ŸÙ Ju¡
ŸyÕ - 30]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
329
<fi∫∏`d Ju¡ <ffi° FÙ _bh~>∏Ì ≤Fwu Fæ* $$25$$ JC¡~> f®Ê°^±> <b<ª` Ÿ¨<˝ >N°æ≤ <b¿ª`
N<@≈<wb°Ôu Fæ*, JC¡~> f®Ê°^±> ≈®°<d∫°u* Ju¡ J¡tÕ N°æ≤ b°Ÿfi°N°u* Ju¡ <bÔsd F°ufiu Ÿu Îba
Ÿ¨<‹¸>J¡w°ÕN°u* J¡∑ oh~>° N°æ≤ I°fi Ju¡ <b<ª` F°ufiu Ÿu ≈„C-≈<s∫°u* Ÿu FÙ ˚≤u Fæ*, JC¡~>
f®Ê°^±> Ju¡bÔ ÎJ¡t°` ŸtCB Ÿu ˚≤u Fæ*, JC¡~> ıÙb-ı∏wCN°u* Ÿu „¥∏∫ Fæ*, JC¡~> f®Ê°^±>
<„Ô° Ju¡ wCv∫ <fi<fn Fæ*, JC¡~> Ju¡ N∏Ì≤ J¡∑nu-FÙ-J¡∑nu Fæ*, JC¡~> tu* Ìubw°N°u* J¡° FÙ
N°b°Ÿ Fæ N°æ≤ JC¡~> tu* tfiC‹∫ FÙ ≈®ªC≤t°`° tu* ≤Fwu Fæ*, JC¡~> J¡˚Ù fi‹¸> fi F°ufiub°Ôu N∏@J¡°≤
Ÿu N°b¨W Fæ*, fitu* bæŸu FÙ ≈®°dÙ Â<‹¸>y°uª≤ F°uwu Fæ*, •∫°u*<J¡ vÔCN°u* J¡° N≥@u≤u tu*
Ì„Õfi∆∫bF°≤ Ìu©° ı°w° Fæ; JC¡~> ŸÌ° ≈®J¡°„ Ÿu ≈¥dÕ Fæ*, fitu* bæŸu FÙ ≈®°d٠‹¸> F°uwu Fæ* $
JC¡~> y¥Ô≤ Ju¡ k¡Ô J¡∑ w≤F th~>≤°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Fæ*, JC¡~> f®Ê°^±>°u* J¡° tº∫˚°y ŸÌ° „¥∏∫
≤Fw° Fæ, JC¡~> Ju¡ ıÙb y<w„¥∏∫ Fæ* $ ≈¥b°uÕ•w ≈®J¡°≤ J¡∑ Ÿ¨<‹¸>Ÿu ≈¥dÕ JC¡~> ÌqŸ≤u f®Ê°^±>
N°J¡°„ Ÿu ≈¥dÕ ≈bÕw J¡∑ fi°o˘ ∫°u<y∫°u* J¡∑ Ÿ<bJ¡v≈J¡I°fi<bT∫w° J¡°u ˚Ù ≈®°›w fiFÙ* F°uwu $
N°J¡°„ Ÿu ≈¥dÕ ≈bÕ Ju¡ Ÿt°fi N°J¡°„ „¥∏∫ _b˚°b Fæ N°æ≤ tF°J¡°„ w°u b柰 <b_w¨w Fæ
<J¡ ∫<Ì <b‹dC N°<Ì N≈fiÙ N°∫C˚≤ ∫<Ì <J¡wfi° fn° Fæ, ∫F ı°fifiu Ju¡ <ÔÎ Ì°ænu w°u ˚Ù
ŸJ¡∑ ŸÙt° fiFÙ* ı°fi ŸJ¡wu $$26-31$$
∫<Ì J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u ¿J¡ ˚Ôu FÙ Nfi∏w f®Ê°^±>> F°u* N°æ≤ ≈≤_≈≤ <bÔsd ˚Ù F°u*, Ôu<J¡fi
fiJu¡ f°F≤ ¿_Sw ıÔ°<Ì N°b≤d J¡°u, fiJ¡°u @°≤d fi J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d fiJ¡° <bÿÔuTd
•∫°u* fiFÙ* F°uw°, ÎuŸÙ „aJ¡° J¡≤ ≈¥b°uÕ•w N°J¡TÕd „<•w J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ fiJ¡° <bÿÔuTd
fiFÙ* F°uw°, ÎuŸ° Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
N≈fiu _b˚°b Ÿu FÙ ≈®Ã∫uJ¡ f®Ê°^±>y°uÔJ¡ J¡∑ ˚¥w°u* J¡°u N°J¨¡‹¸> J¡≤fiub°ÔÙ ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑
„<•w bÔ∫ tu* ınu F…Î ≤Ãfi Ju¡ Ÿt°fi ª°≤°u* N°æ≤ Ÿu ∆∫°›w J¡≤ ¿_Sw Fæ*, oŸ J¡°≤d fiJ¡°
<bÿÔuTd fiFÙ* F°uw° $$32$$
N≈fiÙ N„<•w _S°≈fi Ju¡ fF°fiu ıyw <b_w°≤ bdÕfi J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu Fæ* $
tF°twu, ıywg Ju¡ bdÕfi Ju¡ <bT∫ tu* Ft°≤Ù fC<] J¡° ı°u Ÿ‡≈¥dÕ bæ˚b S°, Ÿu Ft
<Ì©Ô° ªCJu¡ Fæ* $ ŸJu¡ f°Ì ı°u ıywg Fæ, bF Ft°≤Ù fC<] J¡° <bT∫ fiFÙ* Fæ $ ŸJu¡ bdÕfi
J¡∑ tCHtu* „<•w fiFÙ* Fæ $$33$$
tCHtu* N∏∫°∏∫ ıywg Ju¡ bdÕfi J¡∑ „<•w fi F°ufiu Ÿu owfiu FÙ ıywg Fæ, ÎuŸ° fiFÙ*
Ÿ°uªfi° ª°<FÎ <J¡∏wC N∏∫ Ô°uy°u* π°≤° N‹¸> (NI°w) Nfi∏w ıywg Fæ*, •∫°u*<J¡ t°∫° tu*
Nfi∏w ıyw°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡≤fiu J¡∑ NŸÙt Ÿ°tØ∫Õ Fæ, ÎuŸ° ‹¸>°∏w≈¥bÕJ¡ J¡Fwu Fæ* $
˚ÙTd N∏@J¡°≤ Ÿu ∆∫°›w fnu ˚°≤Ù N≤^∫ tu* ıæŸu tÌ°u∏tW ˚¥wyd ≈≤_≈≤ ÎJ¡ ÌqŸ≤u
Ju¡ _bR¡≈ J¡°u Ìu©u <ffi° fi°ª J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ N<bΩ° Ÿu N°b¨w f®Ê tu* fF…w Ÿu tF°ıywg
_kC¡¿≤w F°uwu Fæ* $$34$$
wÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
330
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
oJ¡wÙŸb°≥ ŸyÕ
<k¡≤ ÔÙÔ° Ju¡ N∏w#≈C≤ J¡°u Ìu©fiu J¡∑ oh~>°, N∏∫°∏∫ f®Ê°^±>°u* Ju¡ ≈®usd,
„¥≤bÙ≤°u* Ju¡ <ªÖ°u* Ÿu-J¡bª, <„≤˜°d N°<Ì Ÿu-Ÿ∏fi] Ÿufi° Ju¡ <fi≤Ùsd J¡° bdÕfi $
N≈fiu ≈¥bÕı∏t Ju¡ ŸaŸ°≤ Ÿu <fiJ¡ÔJ¡≤ ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu Nfi∏wJ¡°u<¸> f®Ê°^±>>°u* J¡∑ <b<ª`w°
J¡°u Ìu©wÙ F…oÕ bu fitu* Ÿu <J¡ŸÙ f®Ê°^±> tu* H¸>≈¸> ≈®<b‹¸> F…oÕ bF°≥ ∏F°u*fiu N∏w#≈C≤ J¡°u
Ìu©°, bF°≥ bu <ª≤J¡°Ô wJ¡ fiFÙ* ≤FÙ, wC≤∏w FÙ <fiJ¡Ô N°oÕ $ Ÿ N∏w#≈C≤ tu* ≈C‹≈≤°<„ Ÿu
≈¿≤≈¥dÕ tF°≤°ı J¡°¡ tF°fig „b ≤•©° S°, „b Ju¡ ≈°Ÿ Ÿt°<@ tu* N°”» <ªWb°Ô° ÔÙÔ°
J¡° „≤Ù≤ fæ™> ° S°, „°uJ¡ Ju¡ J¡°≤d ≤°<` Ju¡ fF…w ÌÙ|Õ F°ufiu Ÿu Ÿtu* Ô°uy S°unÙ-S°unÙ ŸCTC<›w
Ÿu (y°» <fiB° Ÿu) ∫C•w Su, @¥≈, ª∏Ìfi, J¡≈¥≤ N°æ≤ JC¡tJC¡t J¡∑ ŸCy¿∏@ Ÿu bF ˚≤° S° $
ŸJ¡°u Ìu©J¡≤ ≈<w Ju¡ ÌqŸ≤u ŸaŸ°≤ J¡°u ı°fiu J¡∑ ÔÙÔ° J¡°u oh~>° F…oÕ, ÔÙÔ° ŸaJ¡v≈t°` ÌuF
Ÿu N∏w#≈C≤ tu* FÙ ¿_Sw ≈¥b°uÕ•w t^±>≈°J¡°„ tu* ≈F…≥ªÙ $ ŸaŸ°≤ R¡≈ N°b≤d J¡°u w°unJ¡≤ N°æ≤
f®Ê°^±> Ju¡ ©›≈≤ J¡°u k¡°unJ¡≤ JC¡~> <b_w¨w ≈<w Ju¡ ŸaJ¡v≈ ŸaŸ°≤ tu* ≈®<b‹¸> F…oÕ $ bF •w
ÌubÙ Ÿu Ÿ°S <k¡≤ N°b≤d°u* Ÿu ∫C•w <b_wÙdÕ f®Ê°^±>t^±>≈ tu* buy Ÿu ≈F…≥ªÙ N°æ≤ Ÿtu* ≈®bu„
J¡≤ ıæŸu <Ÿ*<FfiÙ N∏@J¡°≤ N°æ≤ tu|°u* Ju¡ J¡°≤d ≈aJ¡∫C•w J¡∑ fi°o˘ ¿_Sw ≈bÕw J¡∑ yCk¡° J¡°u
Ìu©wÙ Fæ bæŸu FÙ Ÿfiu N≈fiu ≈<w Ìub Ju¡ ŸaJ¡v≈ıywg J¡°u Ìu©° ı°u J¡∑ªn Ÿu ˚≤Ù F…oÕ wÔæ∫°
Ju¡ Ÿt°fi S° $ <ªÌ°J¡°„t∫ fi Ì°ufi°u* Ìu<b∫°u* fiu f®Ê°^±> Ju¡ tº∫bwÙÕ „¥∏∫°ÃtJ¡ ıywg tu*
ıæŸu Ì°u ªÙ*<¸>∫°≥ ≈Ju¡ F…Î NwÎb J¡°utÔ <fvbk¡Ô tu* ≈®bu„ J¡≤wÙ Fæ, bæŸu ≈®bu„ <J¡∫° $ bF°≥
≈≤ N∏∫°∏∫ Ô°uJ¡°u*, NfiuJ¡°u* ≈bÕw°u* N°æ≤ N°J¡°„ J¡°u Ô°≥|J¡≤ bu <b<b@ ≈bÕw°u* N°æ≤ ŸtCB°u* Ÿu
≈¿≤≈¥dÕ ˚¥<twÔ ≈≤ N°∫Ù $ wÌfi∏w≤ tu” ≈bÕw Ÿu NÃ∫∏w ŸC„°u<˚w N°æ≤ fi°æ©^±>°u tu* <b˚•w
ı‡f¥πÙ≈ tu* ı°J¡≤ ˚°≤wbTÕ tu* ÔÙÔ° Ju¡ _b°tÙ Ju¡ ≤°≠∫tu* ≈F…≥ªÙ $ oŸÙ Ÿt∫ ≈¨<SbÙ Ju¡
˚¥Td_bR¡≈ Ÿ ≤°≠∫tu* <J¡ŸÙ ÎJ¡ ≤°ı° fiu (<Ÿ∏@C≤°ı° fiuu), N≈fiu ŸF°∫˚¥w Ÿ°t∏w°u* Ÿu
<ıŸJ¡∑ „<•w J¡°k¡∑ f»Ù-ª»Ù SÙ, N°J®¡td <J¡∫° S° $ •w <Ÿ∏@C≤°ı Ju¡ Ÿ°S Ÿay®°t
<~>nfiu ≈≤ •w Ÿay®°t J¡°u Ìu©fiu <ÔÎ N°∫u F…Î wÙfi°u* Ô°uJ¡°u* Ju¡ ıÙb°u* J¡∑ N°J¡°„ tu* fnÙ ˚Ùn
ÔyÙ SÙ $ ˚∫-„aJ¡° ≤<Fw F°uJ¡≤ N°oÕ F…oÕ fi Ìu<b∫°u* fiu N°J¡°„ª°≤Ù <Ÿ] y∏@b°u˘ Ÿu N°J®¡°aw
Ÿ N°J¡°„ J¡°u tu|t^±>Ô Ÿu <|≤° F…N° Ÿ° Ìu©° $ bF <Ÿ], ª°≤d, y∏@bÕ N°æ≤ <bΩ°@≤yd
Ÿu ∫C•w S°, „¥≤-bÙ≤ ≈C”T°u* Ju¡ y®Fd tu* w°bÔÙ J¡≤fiu b°ÔÙ _byÕÔ°uJ¡ J¡∑ N›Ÿ≤°N°u* Ÿu
N°b¨w S°, Ÿtu* ∏tW ˚¥w, ≤°sŸ N°æ≤ <≈„°ª ”<@≤ N°æ≤ t°aŸ Ju¡ <ÔÎ w°J¡ tu* fæ™>u Su,
Ÿtu* ÎuŸÙ ≈C‹≈b¨<‹¸> F°u ≤FÙ SÙ <J¡ ŸŸu <bΩ°@≤°ua J¡∑ <˜∫°u* Ju¡ F°S ˚≤ y∫u Su, ∫C]Ì„Õfi
tu* NÃ∫∏w N<˚Ô°T°b°Ôu N˜-„˜°u* Ju N°|°w Ÿu N≈fi° fª°b J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈bÕw Ju¡ w¸>°u*
≈≤ fæ™>u F…Î buw°Ô (ÎJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ ˚¥w), ∫s N°æ≤ J¥¡‹t°^±>°u* Ÿu bF ≈¿≤b¨w S°, N˜°u* Ju¡
t°yÕ˚Ùw ŸtÙ≈bwÙÕ N°J¡°„ ˚°y Ÿu, _b≤s°SÕ, Ÿ‡≈CdÕ ˚¥wyd Ÿtu* ˚°y ≤Fu Su,
≈°æ”T°<˚t°fi Ÿu sCÆ@ ∫°u]°yd Ì„ÕJ¡°u* J¡° N°t°uÌ-≈®t°uÌ J¡≤ ≤Fu Su $ Ÿf Ô°uy ≈≤_≈≤
ŸyÕ - 31]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
331
<fiJ¡¸>bwÙÕ ˚ÙTd Ÿay®°t J¡∑ ªª°Õ J¡≤ ≤Fu Su, J®¡∑n° tu* F°Ÿ N°æ≤ <bÔ°Ÿ°u* tu* ÃJ¡¿^™>w ŸC∏Ì¿≤∫°u*
fiu N≈fiu F°S°u* tu* ª≥b≤ Ôu ≤•©u Su $ NÃ∫∏w @t°ÕÃt° F°ufiu Ÿu N∏∫ Ô°uy°u* Ju¡ Â<‹¸>y°uª≤ fi F°u
ŸJ¡fiu b°Ôu ∫°uyfÔ Ÿu Zu‹™> tC<fi∫°u* π°≤° Ìubw°N°u* Ju¡ _w°u` ıywg J¡∑ „°¿∏w Ju¡ <ÔÎ bF°≥ ≈»u
ı° ≤Fu Su, NfiuJ¡ Ô°uJ¡≈°Ô°u* π°≤° N›Ÿ≤°N°u* Ÿu Ÿ‡f∏@ ≤©fiub°ÔÙ NbŸ≤°u<ªw _wC<w∫°≥ J¡∑
ı° ≤FÙ SÙ, ˚°b ∫F <J¡ N›Ÿ≤°Î≥ Ftu* ~>°unJ¡≤ fi¥wfi ∫°uÀ∫ J¡°∏w°u* J¡° NfiCŸ≤d fi J¡≤u*, ∫°u*
Ô°uJ¡≈°Ô fiJ¡∑ _wC<w J¡≤ ≤Fu Su $ _byÕ tu* _S°fi ≈°fiu ∫°uÀ∫ „¥≤bÙ≤ ≈C”T°u* J¡°u Ô°fiu tu* ∆∫y®
o∏B Ju¡ ∫°u]°N°u* Ÿu bF ªtJ¡ ≤F° S°, Ÿtu* „¥≤bÙ≤ ≈C”T°u* Ju¡ <ÔÎ «≥¡ªu «≥¡ªu Ô°uJ¡≈°Ô
fi°tJ¡ ∫°fiÙ Îu≤°bw N°<Ì F°SÙ Ÿı°Î y∫u Su, _byÕ J¡∑ N°u≤ N° ≤Fu ≤d˚¥<t tu* N°Fw „¥≤°u* Ju¡
N°yw-_b°yw R¡≈ Ÿ‡t°fi tu* y∏@bÕ N°æ≤ ª°≤d J¡<¸>f] Su, bF°≥ „¥≤bÙ≤ ≈C”T°u* ≈≤ N°J¨¡‹¸>
F°ufiub°ÔÙ N›Ÿ≤°Î≥ J¡¸>°s°u* Ÿu Nh~>u-Nh~>u ∫°u]°N°u* J¡°u Ìu©wÙ SÙ, bF bÙ≤ ≈C”T°ua Ju¡ f°F…Ì^±>°u* J¡° N°<Ôayfi J¡≤fiu tu* sCÆ@ ŸF˜°u* <˜∫°u*Ÿu ˚≤° S°, „¥≤ ≈C”T°u* Ju¡ „C˚® ∫„ fiu bF°≥ ≈≤
Ÿ¥∫Õ J¡°u ª∏Bt° ffi° <Ì∫° S°, ˚°b ∫F <J¡ ∫„ J¡∑ „ÙwÔw° Ÿu ‹dw° Ju¡ Ìf ı°fiu Ÿu Ÿ¥∫Õ
ª∏B Ÿ° t°Ô¥t F°uw° S° $$1-22$$
≈®Ÿayb„ „¥≤ N°<Ì Ju¡ Ôsd J¡°u ı°fifiu J¡∑ oh~>° Ÿu ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈¥~>wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, „¥≤ „ÆÌ Jæ¡Ÿu ∫°u]° J¡° b°ªJ¡ Fæ ? J¡°æfi ∫°u]° _byÕ J¡°
NÔaJ¡°≤ Fæ N°æ≤ J¡°æfi <±>‡˚°Fb ∫°u]° Fæ ? ∫Ω<≈ ∫F°≥ ≈≤ <±>‡˚°Fb ∫°u]° J¡FÙ* ≈≤ fi w°u
•w FÙ N°æ≤ fi <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿ¥<ªw FÙ Fæ wS°<≈ ∫F°≥ ≈≤ ŸJu¡ Ôsd Ju¡ ≈®ÿfi J¡°u, _byÕ Ju¡
NÔaJ¡°≤ R¡≈Ù „¥≤ Ÿu <˚∏fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d, ≈®°Ÿa<yJ¡ ı°fifi° ª°<FÎ $$23$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu
J¡F° # bß, „°˜°u* tu* ≈®<w≈°<Ìw ŸÌ°ª°≤ Ÿu ∫C•w ≤°ı° Ju¡ <ÔÎ ≤d˚¥<t tu* ı°u ∫C] J¡≤w°
Fæ, bF ª°Fu ≤d tu* t¨Ã∫C J¡°u ≈®°›w F°u, ª°Fu <bı∫Ù F°u, bF „¥≤ Fæ N°æ≤ „¥≤°u<ªw Ô°uJ¡ J¡°
˚°ıfi Fæ $ ≈¥b°uÕ•w <b<@ Ÿu <b≈≤Ùw ∫°fiÙ NŸÌ°ª°≤Ù ≤°ı° Ju¡ <ÔÎ <ıŸfiu ≈®°<d∫°u* J¡°
Nayh~>uÌfi <J¡∫° Fæ, bF ∫<Ì ≤d tu* t¨Ã∫C J¡°u ≈®°›w F°u, w°u bF <±>‡˚°Fb tu* t°≤° y∫° J¡FÔ°w°
Fæ N°æ≤ bF fi≤J¡y°tÙ F°uw° Fæ $$24,25$$
•w NSÕ J¡°u FÙ <b„uTR¡≈ Ÿu _≈‹¸> J¡≤wu F…Î J¡Fwu Fæ* $
¿ıŸ _b°tÙ J¡° N°ª≤d „°˜°fiCJ¥¡Ô fiFÙ* Fæ, ŸJu¡ <ÔÎ ı°u ≈C”T ≤d˚¥<t tu* ∫C]
J¡≤w° Fæ, bF ∫<Ì Ÿay®°t-˚¥<t tu* t≤u, w°u ŸJ¡°u „°ÿbw fi≤J¡ J¡∑ ≈®°<›w F°uwÙ Fæ $$26$$ ı°u
∫S°Ÿa˚b „°˜≈®<w≈°<Ìw <b<@ Ju¡ NfiCJ¡qÔ N°æ≤ Ô°uJ¡°ª°≤ Ju¡ NfiCJ¡qÔ N°ª≤d J¡≤fiub°Ô°
F°uJ¡≤ ≤d tu* ∫C] J¡≤w° Fæ N°æ≤ bæŸu FÙ ŸÌ°ª°≤Ù _b°tÙ J¡° ˚•w F°u, bF „¥≤ J¡FÔ°w°
Fæ $$27$$ ŸCtwu, y°∫¡Ju¡ ≤sd Ju¡ <ÔÎ, f®°Êd Ju¡ ≤sd Ju¡ <ÔÎ, <t` Ju¡ ≤sd Ju¡ <ÔÎ,
„≤d°yw Ju¡ ≤sd Ju¡ <ÔÎ ∫C] R¡≈ ≈°∫ π°≤° ı°u t¨Ã∫C J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, bF _by°ÕÔaJ¡°≤
Fæ $$28$$ Nbÿ∫ ≈¿≤≈°ÔfiÙ∫ (≤sdÙ∫) N≈fiu Ìu„ J¡∑ tC¶∫b¨<W Ÿu ≤sd tu* ı°u ≤°ı° ŸÌ°
ΩtÙ Fæ, ŸJ¡∑ <bı∫ Ju¡ <ÔÎ ı°u ∫C>] J¡≤wu Fæ* bu bÙ≤ Fæ* N°æ≤ ∏Fu* bÙ≤°u* J¡° Ô°uJ¡ ≈®°›w
F°uw° Fæ $$29$$ ≈®ı°N°u* Ju¡ ≈®<w ŸÌ° JC¡~> fi JC¡~> ≈Bb J¡≤fiu b°Ôu ≤°ı° NSb° ≤°ı° Ÿu
332
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
<˚∏fi ıtÙ*Ì°≤ N°<Ì ≤°ı° Ju¡ <ÔÎ ı°u ∫C] tu* t≤wu Fæ*, bu <fi_Ÿ∏ÌuF fi≤J¡y°tÙ F°uwu Fæ* $$30$$
„°˜°fiCJ¥ Ô N°ª≤d fi J¡≤fiub°Ôu J¡° N°Z∫ Ôufi° FÙ fi≤J¡ J¡° FuwC Fæ, Ÿ ≈≤ ∫<Ì bF
≈®ı°N°u* Ju¡ ≈®<w ≈Bb J¡≤fiub°Ô° F°u, w°u ŸJ¡° N°Z∫ Ôufi° fi≤J¡ J¡° FuwC Fæ, oŸtu* J¡Ffi°
FÙ •∫° Fæ ? oŸ N°„∫ Ÿu <k¡≤ ≈¥b°uÕ•w f°w J¡°u J¡Fwu Fæ* $
„°˜°fiCJ¥¡Ô N°ª≤d fi J¡≤fiub°Ôu N°æ≤ ≈®ı° J¡°u ≈Ù<nw J¡≤fiub°Ôu ≤°ı°N°u* NSb° ≤°ı°N°u*
Ÿu <˚∏fi t°<ÔJ¡°u* J¡∑ <bı∫ Ju¡ <ÔÎ ı°u ≤d tu* <~>∏fi-<˚∏fi „≤Ù≤ F°uJ¡≤ t≤wu Fæ*, bu <fiÿª∫
fi≤J¡y°tÙ F°uwu Fæ* $$31$$
@°<tÕJ¡ _b°tÙ J¡° N°<Zw F°ufiu ≈≤ ˚Ù ∫<Ì N@tÕ Ÿu ∫C] J¡≤w° F…N° ∫°u]° t°≤° ı°∫>,
w°u ŸJ¡°u _byÕ ≈®°›w fiFÙ* F°uw°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì @tÕ≈¥bÕJ¡ ∫C] F°u, w°u ∫C] tu* t¨w ∫°u]° J¡∑ _byÕ tu* ¿_S<w F°uwÙ Fæ $ ∫<Ì N@‡∫Õ ∫C]
Ÿu t°≤u y∫u ≈C”T J¡°u _byÕ ≈®°›w F°u, wf w°u tW ≈C”T ≈≤Ô°uJ¡ Ju¡ ˚∫ Ÿu ≤<Fw F°uJ¡≤ NÃ∫∏w
N@‡∫Õ ∫C] Ÿu ˚Ù ÌqŸ≤u Ô°uy°u* J¡°u fi‹¸> J¡≤ ±>°Ôu* $$32$$
∫<Ì ÎuŸÙ f°w Fæ, w°u '≈≤≈®°d°fig <fiı≈®°dæ# ≈dÙJ¨¡Ã∫°uΩw°∫C@# $ ∫` ∫` Fw# „¥≤#
_byÕ_w` ≈Ìu ≈Ìu $$"(N≈fiu ≈®°d°u*Ÿu ÌqŸ≤u Ju¡ ≈®°d°u* J¡∑ f°ıÙ Ôy°J¡≤ „˜ J¡°u ™>°J¡≤ „¥≤
ıF°≥ ıF°≥ ˚Ù t°≤° ı°∫ bF°≥ Ÿu ≈Ì ≈Ì ≈≤ _byÕ Fæ) oÃ∫°<Ì Ÿ°@°≤d Ô°uJ¡≈®b°Ì°u* J¡∑ •∫°
y<w F°uyÙ ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
„¥≤ ıF°≥-ıF°≥ ≈≤ ˚Ù t°≤° ı°∫, bF°≥ Ÿu ≈Ì ≈Ì ≈≤ _byÕ Fæ' oÃ∫°<Ì Nb„ Ô°uy°u* J¡∑
<•w∫°≥ Fæ*, <J¡∏wC @tÕ Ju¡ <ÔÎ ∫C] J¡≤fiub°Ô° ≈C”T „¥≤ Fæ, „°˜ J¡° w°u ∫FÙ <fiÿª∫
Fæ $$33$$ ı°u Ô°uy „°˜≈®<w≈°¿Ìw N°ª≤db°Ôu ≈®˚CN°u* Ju¡ <ÔÎ ©±gy J¡∑ @°≤ J¡°u ŸFwu Fæ*,
bu „¥≤ J¡Fu ı°wu Fæ* „uT Ô°uy <±>‡˚°Fb tu* t°≤u y∫u J¡Fu ı°wu Fæ* $$34$$ fiJu¡ <ÔÎ ≤d˚¥<ttu*
N°æ≤ N°J¡°„ tu* „¥≤w° J¡°u ≈®°›w tF°fÔ„°ÔÙ J¡°u <≈®∫ J¡Ffiu b°ÔÙ ŸC≤°ayfi°Î≥ ÃJ¡<^™>w
F°uJ¡≤ ©nÙ ≤FwÙ Fæ* $$35$$ <bΩ°@≤°u* J¡∑ Nayfi°N°u* Ju¡ t@C≤ N°æ≤ t∏Ì t∏Ì y°∫fi Ÿu yCÔı°≤,
taÌ°≤ Ju¡ k¥¡Ô°u* J¡∑ t°Ô°N°u* Ju¡ y¥≥Sfiu tu* ∆∫y® J¡°<t<fi∫°u*Ÿu ∫C•w N°æ≤ <ıŸtu* Ìubw° N°æ≤ <Ÿ]°u*
Ju¡ ŸCC∏Ì≤ ŸC∏Ì≤ <bt°fi°u* J¡∑ ≈*<•w <bZ°t Ôu ≤FÙ SÙ, ÎuŸ° N°J¡°„, ßb Ju¡ <ÔÎ fF…w f»Ù
ª»Ù „°u˚°Ÿu ∫C•w Ÿ° NÃ∫∏w „°u<˚w S° $$36$$
oJ¡wÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
fWÙŸb°≥ ŸyÕ
ŸaJ¡v≈t∫ <bt°fi tu* fæ™>Ù F…oÕ Ÿ≤_bwÙ Ìub∑ wS° ÔÙÔ° π°≤° Ìu©Ù yoÕ
Ônfiu Ju¡ <ÔÎ ßCJ¡ „˜-N˜ Ÿu ŸCŸ<≠ıw Ì°u Ÿufi°N°u* Ju¡ bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu Ÿ°æ‡∫, wÌfi∏w≤ „¥≤bÙ≤ <≈®∫ <ÔÎ ÃJ¡^™>°≈¥bÕJ¡ fi¨Ã∫ J¡≤ ≤FÙ*
N›Ÿ≤°N°u* Ÿu ≈¥dÕ N°J¡°„ tu* ¿_Sw Ÿ≤_bwÙ ÌubÙŸu ∫C•w ÔÙÔ° fiu ≈¨<SbÙ tu* N≈fiu ≈<wÌub
Ÿu N≈fiu ≤°‹¸A>t^±>Ô tu* ŸC≤<sw, ªwC≤a<ydÙ Ÿufi° ≈¿≤b¨w, <Ÿ*F, ˚°Ô¥, <fh~¥>, ≤°sŸ N°<Ì
ŸyÕ - 32]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
333
J¡° N°b°Ÿ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ÌqŸ≤u N°J¡°„ J¡∑ fi°o˘ <J¡ŸÙ <b„°Ô bfi tu* Ì°u tF°Ÿ°y≤°u* Ju¡ wCv∫
≈≤_≈≤ Ÿf ≈®J¡°≤ Ÿu sCÆ@ Ì°u Ÿufi°N°u* J¡°u Ìu©° $ bu tW Ÿufi°Î≥ tF°fig J¡°∫°uÕΩ°uuy°u* Ÿu ∫C•w SÙ,
Ì°ufi°u* ≈s°u* Ju¡ Ì°u ≤°ı° fitu* <bΩt°fi Su, ∫C]Ju¡ <ÔÎ bu ŸCŸ<≠ıw SÙ, J¡bª, <Ÿ≤˜°d,
F≤b° F<S∫°≤ Ÿu ÔæŸ SÙ, Nw# ÌæÌÙ›∫t°fi N<Àfi J¡∑ fi°o˘ bu fnÙ NÌg˚Cw ≈®wÙw F°uwÙ SÙ,
≈FÔu ≈®F°≤-≈°w J¡°u Ìu©fiu Ju¡ <ÔÎ sCÆ@ NŸa¶∫ fiu` ∏Fu* Ìu© ≤Fu Su, Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* tu* ≈®F°≤
Ju¡ <ÔÎ ™>°oÕ yoÕ ªtªt°wÙ F…oÕ wÔb°≤ @°≤°Î≥ FÙ t°fi°u* ıÔ@°≤°Î≥ ™>F≤Ù ∏Fu* Ô°uy ŸF ≤Fu
Su, JC¡vF°nu, f~>uÕ, f∏ÌqJ¡, w°u≈ N°æ≤ tCÌgy≤ N°<Ì N˜-„˜ ªtªt° ≤Fu Su, y”n Ju¡ ≈≤°u*
Ÿu <fsCÆ@ bfi Ÿa|°w Ju¡ Ÿt°fi Ì°ufi°u* Ÿufi°Î≥ ªaªÔ SÙ*, fitu* Ì∫J¡°Ô Ju¡ Ÿ¥∫Õ Ju¡ ŸCfiFÔu
N°Ô°uJ¡ (≈®J¡°„) Ju¡ Ÿt°fi Ÿ°ufiu Ju¡ J¡bª ÌæÌÙ›∫t°fi F°u ≤Fu Su, ∫°u]° N°æ≤ ≈®<w∫°u]°> π°≤°
ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ tC©Ì„Õfi Ÿu Ã≈∏fi F…Î J¡°u≈ Ÿu ≈≤_≈≤ N˜-„˜ ™>°∫u y∫u Su, ∫°u]° N°æ≤
≈®<w∫°u]°> ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ «¡≈≤ ¸>J¡¸>J¡∑ Ôy°J¡≤ Ìu©fiu Ju¡ J¡°≤d ˚Ùw tu* <Ô©u y∫u <ª` Ÿu
t°Ô¥t F°uwu Su, ©¥f Ô‡fÙ ©Ù*ªÙ F…oÕ Ì°u Ÿufi°N°u* Ju¡ fÙª J¡∑ ≤u©° R¡≈Ù t∫°ÕÌ° Ÿu (ŸÙt° Ÿu)
Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* J¡∑ ¿_S<w <fi∫w J¡≤ ÌÙ yoÕ SÙ, fnÙ ˚°≤Ù Ì°u Ÿufi°N°u* tu* ÎJ¡<`w ∫°u]°N°u* Ju¡
N<fib°∫Õ FvÔu-yCvÔu Ju¡ J¡°≤d Ô°uy°u* J¡°u* ≈≤_≈≤ N°Ô°≈ fiFÙ* ŸCfi°oÕ Ìuw° S°, ≤°ı° J¡∑
N°I° Ju¡ <ffi° ≈FÔu b°≤ fi F°u, oŸ „aJ¡° Ju¡ J¡°≤d fF…w Ìu≤Ù wJ¡ Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* tu* ≤dÌ…∏Ì…˚Ù
„°∏w S°, ≈®°∫# N≈fiu-N≈fiu _S°fi tu* ZudÙf] ∫°u]°R¡≈Ù ≈®@°fi Nb∫bb°ÔÙ Ÿ‡≈¥dÕ ŸF°∫J¡
Ÿufi°N°u* Ÿu Ì°ufi°u*a Ÿufi°Î≥ ≈¿≤≈¥dÕ SÙ*, ıæŸu ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ tF°b°∫C Ÿu <bsCÆ@ ÎJ¡t°` ŸtCB Ì°u
<b˚°y°u* tu <b˚•w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ bu Ì°ufi°u* Ÿufi°Î≥ Ju¡bÔ Ì°u @fiCT ≈¿≤t°d Ju¡ ıfi„¥∏∫
tº∫˚°yR¡≈Ù ÎJ¡ ≈CÔ Ÿu <b˚•w SÙ*, Ÿtu* Ì°ufi°u* ≈s°u* Ju¡ ≤°ı° N≈fiu „≤Ù≤ ≈≤ buy Ÿu
≈¿_Sw F…Î ŸaJ¡¸> J¡∑ <ª∏w° Ÿu y®_w Su, Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* tu* ±>≤≈°uJ¡ Ô°uy°u* J¡∑ ⁄Ì∫R¡≈Ù yCk¡°
f°uÔ ≤Fu tu»J¡ Ju¡ J¡^™> J¡∑ Ãbª° J¡∑ fi°o˘ k¡≤k¡≤° ≤FÙ SÙ, Ì°ufi°u* ≈s°u* tu NŸa¶∫ Ÿæ<fiJ¡
≈®°dR¡≈Ù ŸbÕ_b J¡° Ã∫°y J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ωw Su, J¡°fi wJ¡ ©Ù*ªu y∫u f°d Ÿt¥FR¡≈Ù ≈®b°F
J¡°u ~>°unfiu Ju¡ <ÔÎ @fiC@°Õ≤Ù wÃ≈≤ Su, ≈®F°≤ J¡≤fiu J¡∑ N°I° J¡∑ ≈®wÙs° tu* NŸa¶∫ Ÿæ<fiJ¡
<ª`bwg <fiÿªÔ ©nu Su, ≈≤_≈≤ ∫°u]° N°æ≤ ≈®<w∫°u]° tu* ∫C] J¡∑ ÃJ¡^™>° Ÿu Ã≈∏fi N<w„∫
J®¡°u@ Ÿu f≥@Ù F…oÕ ˚®CJC¡<¸>∫°u* Ÿu Ì°ufi°u* Ÿufi°Î≥ Ì…‹≈®u‚∫ F°u yoÕ SÙ*, ∫°u]° N°æ≤ ≈®<w∫°u]° Ju¡ ≈≤_≈≤
N<˚|°w Ÿu J¡bª°u* J¡∑ J¡dÕJ¡¸C> ¸>aJ¡°≤ ºb<fi F°u ≤FÙ SÙ, bÙ≤ ∫°u]°N°u* J¡∑ tC©°<Àfi Ÿu ıÔu
F…Î Ÿu NwÎb J¡°Ôu tC©b°Ôu ±>≤≈°uJ¡ Ô°uy <~>≈fiu Ju¡ <ÔÎ ≈F°n°u* J¡∑ ©°uF »q≥» ≤Fu Su, ≈≤_≈≤
∫C] Ju¡ Ì„Õfi ≈∫Õ∏w <ıfiJ¡° ıÙbfi <fi¿ÿªw S°, Ì°ufi°u* ≈s°u* tu* F°SÙ N°æ≤ tfiC‹∫ ©nu F…Î
≤°u*y¸>°u* Ÿu ∆∫°›w F°ufiu Ju¡ J¡°≤d «¡≈≤ J¡∑ N°u≤ «≥¡ªu N°æ≤ NyÔ-fyÔ f»u F…Î Su, ≈®St ≈®F°≤
J¡∑ N°I° J¡∑ ≈®wÙs° tu* ∆∫y® <ªW F°ufiu Ÿu Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* tu* J¡°uÔ°FÔJ¡° „ÆÌ „°∏w S°,
NwÎb bu <ıŸJu¡ fi≤fi°≤Ù y°» fiÙ*Ì tu* Ÿ°u∫u Fæ*, ÎuŸu fiy≤ Ju¡ wCv∫ ≈®wÙw F°uwÙ SÙ*, „a©°u*,
wC≤<F∫°u* N°æ≤ Ì…∏Ì…<˚∫°u* J¡° „ÆÌ „°∏w S°, Ÿf @¥<ÔJ¡d N°æ≤ f°ÌÔ J®¡t„# ˚¥<twÔ N°æ≤
N°J¡°„ tu* ÔÙfi Su, ˚°yfiu tu* wÃ≈≤ ±>≤≈°uJ¡ Ô°uy°u* fiu Ÿufi° Ju¡ NÔ*J¡°≤R¡≈Ù „¥≤bÙ≤°u* J¡°u ≈Ù~>u
334
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
~>°un <Ì∫° S°, fnu-fnu ty≤°u* J¡° N°æ≤ t~><Ô∫°u* J¡° <ıŸtu* ∫C] F°u ≤F° F°u, ÎuŸu Ÿ°y≤ J¡∑
fi°o˘ Ÿ Ÿufi°N°u* J¡∑ ~><b <~>¸>J¡ ≤FÙ SÙ, ≈w°J¡°N°u* tu* ÔyÙ F…oÕ ªtJ¡Ì°≤ H°Ô≤°u* fiu N°J¡°„
Ju¡ w°≤°u* J¡°u ıÙw <Ô∫° S°, HC^±> Ju¡ HC^±> F°<S∫°u* π°≤° «¡≈≤ ™>°oÕ yoÕ Ÿ¥≥n°u* fiu N°J¡°„ Ju¡
tº∫J¡°u bfi ffi° ±>°Ô° S° $$1-19$$ N°J¡°„ tu* wæ≤ ≤FÙ* ªaªÔ ≈®J¡°„≤°<„∫°u* Ÿu ŸJ¡Ô
„˜-N˜ ≈¥≥~> Ÿu ∫C•w Ÿu F°u ≤Fu Su, Ì…∏Ì…˚Ù N°<Ì Ju¡ "@tg, @tg" „ÆÌ°u*Ÿu N°æ≤ tC©b°∫C Ÿu
F°ufiub°Ôu „a© N°<Ì Ju¡ „ÆÌ°u* Ÿu Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* J¡° N°J¡°„t^±>Ô „ÆÌ°∫t°fi S° $$20$$
Nf Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* Ju¡ ≈®bu„t°yÕ Ju¡ ˚uÌ Ÿu <b<˚∏fi ∆∫¥F≤ªfi° J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
J¡FÙ* ≈≤ ªJ®¡°J¡°≤ ∆∫¥F J¡° <fit°Õd J¡≤fiub°Ôu ≈C”T°u* Ÿu, ÌqÌ°Õ∏w ÌæÃ∫°u* ≈≤ N°J®¡td <J¡∫u
F…Î Ìubw°N°u* J¡∑ fi°o˘, Ì°ufi°u* Ÿufi°Î≥ ÌæÌÙ›∫t°fi SÙ*, J¡FÙ* ≈≤ fitu* y”n∆∫¥F Ju¡ <fit°Õd Ÿu
Ÿ≈°u˘ Ju¡ Ÿt¥F (ÿÔuTb„ F°<S∫°u* Ju¡ HC^±>) buy Ju¡ Ÿ°S ˚°y ≤Fu Su, ÿ∫ufi Ju¡ ∆∫¥F Ÿu ≈®<w≈<s∫°u*
J¡° Ÿufi°<„<b≤ Ì°u ˚°y°u* tu* <b˚•w <J¡∫° y∫° S°, NwÎb Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* tu* yyfi˚uÌÙ
J¡ÔJ¡Ô„ÆÌ F°u ≤F° S°, J¡FÙ* ≈≤ ≈≤_≈≤ f°F…N°u* tu* ı°u≤ J¡∑ ¸>•J¡≤ Ôyfiu Ju¡ J¡°≤d buy Ÿu
ŸfJu¡ Ÿf Ÿt¥F ˚¥<t tu* <y≤ ≤Fu Su, J¡FÙ* ≈≤ ∆∫¥F≤ªfi° Ÿu N°yu <fiJ¡Ôu F…Î bÙ≤°u* Ju¡ <b<b@
ŸC∏Ì≤ „ÆÌ F°u ≤Fu Su, J¡FÙ* ≈≤ F°S°u* π°≤° ™>°fiu Ÿu Ã≈∏fi F…Î vÔ°Ÿ Ÿu tW J¡∑ fi°o˘
tCÌgy≤ fi°ª ≤Fu Su, J¡FÙ* ≈≤ J¡°Ôu-J¡°Ôu „˜°˜°u* J¡∑ <J¡≤d°u* Ÿu t°fi°u* Ã≈∏fi F…Î tu|°u* fiu
Ÿ¥∫Õ J¡°u <w≤°u<Fw J¡≤ <Ì∫° S°, J¡FÙ* ≈≤ b°∫C π°≤° J≥¡≈°∫u y∫u ≈v∫¥Ô°u* Ju¡ (ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ |°Ÿ
Ju¡) Ÿ¥ÃJ¡°≤ Ju¡ (b°∫C Ju¡ Ÿa|TÕ Ÿu Ã≈∏fi Ÿ¥wg oÃ∫°J¡≤J¡ „ÆÌ Ju¡) Ÿt°fi f°d°u* J¡∑ ºb<fi F°u
≤FÙ SÙ, ≈®Ô∫ J¡≤fiu tu* ŸtSÕ NfiuJ¡ ≈C‹J¡≤°bwÕ N°<Ì tu|°au Ÿu t°fi°u* Ì°ufi°u* Ÿufi°Î≥ Ny®˚°y tu*
Ÿa|Ù˚¥w F°uJ¡≤ ¿_Sw SÙ, bu Ì°ufi°u* Ÿufi°Î≥ ≈®Ô∫ Ju¡ b°∫C Ju¡ <bsCÆ@ ÎJ¡t°` Ÿ°y≤ Ju¡ Ÿt°fi
<Ìw F…oÕ SÙ, wC≤∏w J¡¸>u F…Î, NwÎb k¡nk¡n°wu F…Î tF°tu” Ju¡ Ì°u ≈≤°u* Ju¡ Ÿt°fi SÙ,
NÃ∫∏w „°u˚°∫C•w b°∫C Ÿu J≥¡≈°∫u y∫u ªªaÔ ≈bÕw Ju¡ Ÿt°fi SÙ, ≈°w°ÔR¡≈Ù ywÕ Ÿu <fiJ¡Ôu
F…Î sCÆ@ N∏@J¡°≤ J¡∑ fi°o˘ SÙ, ≈bÕw Ju¡ Ÿt°fi SÙ, ≈°w°ÔR¡≈Ù ywÕ Ÿu <fiJ¡Ôu F…Î sCÆ@
N∏@J¡°≤ J¡∑ fi°o˘ SÙ, ∏tW fi¨Ã∫ Ÿu ªaªÔ N°æ≤ ÌæÌÙ›∫t°fi w¸>b°Ôu Ô°uJ¡°Ô°uJ¡ ≈bÕw J¡∑
fi°o˘ SÙ N°æ≤ ≈¨<SbÙ J¡°u w°unJ¡≤ <Ìw F…Î tF°fi≤J¡°u* Ju¡ Ÿa|°w J¡∑ fi°o˘ SÙ $ t°fi°u* bu Ì°ufi°u*
Ÿufi°Î≥ ª*ªÔ f~>uÕ, t¥ŸÔ, wÔb°≤ N°æ≤ JC¡vF°n°u* Ju¡ <J¡≤d°u* Ÿu J¡°Ôu Ÿu ≈®wÙw F°u ≤Fu
Ÿ¥∫Õ≈®J¡°„R¡≈Ù ıÔ Ju¡ ≈®b°F Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ ˚¥bfiJ¡°uT J¡°u ÎJ¡t°` Ny°@ Ÿ°y≤ ffi°fiu Ju¡ <ÔÎ
Ωw SÙ $$21-28$$
fWÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
wæ*wÙŸb°≥ ŸyÕ
ŸaJ¡v≈ı<fiw <bt°fi tu* ¿_Sw Ÿ≤_bwÙ N°æ≤ ÔÙÔ° π°≤° Ìu©u y∫u Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* Ju¡ Ÿay®°t J¡° bdÕfi $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig oŸ ∫C] J¡° JC¡~> Ÿasu≈ Ÿu tCHŸu bdÕfi J¡∑<ıÎ, •∫°u*<J¡
ofi <•w∫°u* Ÿu Z°uw° Ju¡ J¡°fi°u* J¡°u fn° N°fi∏Ì <tÔw° Fæ $$1$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° #
ŸyÕ - 33]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
335
≤°tª∏BıÙ, wÌ…≈≤°∏w bu Ìu<b∫°≥ Ÿ Ÿay®°t J¡°u Ìu©fiu Ju¡ <ÔÎ bFÙ* ≈≤ ≤°uJu¡ y∫u tfi Ÿu
J¡¿v≈w ŸC∏Ì≤ ¿_S≤ <bt°fi ≈≤ ª»Ù $ oŸÙ fÙª tu* fi Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* J¡∑ ≈≤_≈≤ tC™>˚un
F°ufiu ≈≤ „`C J¡∑ Ÿufi° Ÿu ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi Ÿ°y≤ Ju¡ J¡vÔ°uÔJ¡∑ fi°o˘ <fi˚Õ∫ ∫°u]° <fiJ¡Ô° $
J¡°uoÕ ∫°u]° ≈≤ ŸJu¡ ≈®F°≤ J¡≤fiu J¡∑ oh~>° J¡≤fiu ≈≤ ÔÙÔ° Ju¡ ≈¥bÕı∏t Ju¡ ≈<w ≤°ı° <bÌq≤S
fiu, ŸJu¡ ∆∫bF°≤ J¡°u ŸFfi J¡≤fiu tu* NŸtSÕ F°uJ¡≤, ≈bÕw Ju¡ <„©≤ ≈≤ ≈ÃS≤ Ju¡ Ÿt°fi
ŸJ¡∑ ~>°wÙ ≈≤ tCÌgy≤ Ÿu ≈®F°≤ <J¡∫° $ wÌ…≈≤°∏w Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* tu* ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ Ÿ°y≤ Ju¡
buy Ÿu N<Àfi J¡∑ (N<Àfi ŸÂ¨„ „˜°˜°u*) N°æ≤ <fıÔÙ J¡∑ (<fıÔÙ J¡∑ w≤F „˜°u* J¡∑
J¡°¿∏w J¡∑) b¨<‹¸> J¡≤w° FCN° „˜Ÿa≈°w F°ufiu Ôy° $$2-5$$ ÎuŸ° |t°Ÿ°fi ∫C] F…N° <J¡
N°J¡°„ tu* wæ≤ ≤Fu N˜-„˜°u* J¡∑ ªaªÔ @°≤ Ju¡ Ny®˚°y Ÿu N°J¡°„t^±>Ô ≤u©°a<J¡w Ÿ°
≈®wÙw F°uw° S°, Ÿtu* F°u ≤Fu J¡d-J¡d „ÆÌ Ju¡ fÙª tu* @fiCT°u* Ju¡ ¸>aJ¡°≤ J¡° „ÆÌ ŸCfi°oÕ
Ìuw° S°, bÙ≤°u* Ju¡ F…aJ¡°≤ Ÿu <tÔfiu Ju¡ J¡°≤d N<@J¡°<@J¡ y‡˚Ù≤ F°uw° F…N° ŸJ¡° „ÆÌ
y®Ù‹t M¡wC Ju¡ N∏w Ju¡ tu| Ju¡ yıÕfi„ÆÌ J¡°u N≈fiu tu* <~>≈° Ìuw° S°, @fiCT Ÿu ~¥>¸>Ù F…oÕ
f°d@°≤° Ju¡ Ny®˚°y tu* ≈®<w<f¿‡fw Ÿ¥∫Õ J¡∑ <J¡≤d Ÿtu* <bw°fi J¡° J¡°t Ìu ≤FÙ SÙ, f°d
N°æ≤ wÔb°≤ Ju¡ b°≤°u* Ÿu fı ≤Fu J¡bª°u* Ÿu ¸>aJ¡°≤ Ju¡ Ÿ°S N°y J¡∑ <ªfiy°¿≤∫°≥ nwÙ SÙ,
≤d-_SÔ Ju¡ N°J¡°„ tu* ≈≤_≈≤ N°|°w Ÿu <~>∏fi-<˚∏fi F…Î wÔb°≤ N°<Ì „˜°u* Ju¡ ¸C>J¡nu
≈<s∫°u* J¡∑ ˚°≥<w n ≤Fu Su, bÙ≤°u* J¡∑ ˚¥ı°R¡≈Ù b¨s°u* Ju¡ ow_ww# Ÿaª°≤ Ÿu ∫C] ˚¥<tJ¡°
fi˚_wÔ ıæŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ SÙ, t°fi°u* Ÿtu* ªÔfiu <k¡≤fiub°Ôu ffi |¥t ≤Fu F°u* $ Ÿtu* @fiCT°u*
J¡∑ ≤°<„∫°u* Ju¡ ¸>aJ¡°≤ Ÿu Ìubayfi°Î≥ t°≤u ˚∫ Ju¡ ˚°y ≤FÙ SÙ*, Ÿfiu fnu ˚°≤Ù J¡°uÔ°FÔ „ÆÌ
Ÿu tu| Ju¡ „ÆÌ J¡°u ˚≥b≤u J¡∑ y≥¥ı°≤ Ÿ° ~>°u¸>° J¡≤ <Ì∫° S°, ıæŸu ≈≤t°Ãt˚°b°≈∏fi F°ufiu Ÿu
<fi<bÕJ¡v≈Ÿt°¿@ ≈C”T f°fl „ÆÌ N°<Ì J¡° NfiC˚b fiFÙ* J¡≤wu Fæ, bæŸu FÙ bF ≤dŸay®°t
˚Ù f°fl „ÆÌ N°<Ì J¡° NfiC˚b fiFÙ* J¡≤w° S°, (J¡F° ˚Ù Fæ # ∫°uyÙ Ÿt°<@ tu* ıf wJ¡
f°fl„ÆÌ N°<Ì J¡° NfiC˚b J¡≤w° Fæ wf wJ¡ bF Ÿ<bJ¡v≈ Ÿt°<@ Fæ ŸJu¡ f°Ì ∫°fiÙ
ıf f°fl „ÆÌ N°<Ì J¡° NfiC˚b fiFÙ* J¡≤w°, bF <fi<bÕJ¡v≈ Ÿt°<@ Fæ) $$6-10$$ Ÿtu*
N@Õª∏B°J¡°≤ fi°uJ¡b°Ôu f°d°u* J¡∑ Ôy°w°≤ b¨<‹¸> Ÿu „¥≤bÙ≤°u* Ju¡ <Ÿ≤ N°æ≤ F°S J¡°¸>u y∫u Su,
≈≤_≈≤ Ju¡ J¡∏@°u* J¡∑ ¸>•J¡≤ Ÿu fı ≤Fu J¡bª°ua Ÿu bF ∫C]_SÔ ±>≤°bfi° S°, „˜°u* Ju¡ ˚ÙTd
Ÿa|\> Ÿu Ã≈∏fi J¡dÕJ¡¸C> ¸>aJ¡°≤ ºb<fi bÙ≤°ua Ju¡ F…≥J¡°≤ Ÿu t∏Ì ≈n yoÕ SÙ - <w≤_J¨¡w F°u yoÕ
SÙ, ©±>gy@°≤° w≤ayR¡≈Ù tu|°u* Ÿu Ÿ ∫C]˚¥<t Ju¡ Ÿ˚Ù <Ì*ytC© Ì∏wC≤ Ÿu (JC¡~> «≥¡ªu Ÿu)
t°ÔCt ≈nwu Su, Ÿ |t°Ÿ°fi ∫C] tu* wÔb°≤ Ju¡ ≈®F°≤ Ÿu „`C J¡°u J®¡°u@ F°ufiu ≈≤ ŸJu¡ Ÿ≤
J¡°u J¡°¸>fiu Ju¡ <ÔÎ ≈®b¨W F…Î F°S J¡°u <Ÿ≤ Ju¡ fi <tÔfiu Ÿu Hyg-Hyg „ÆÌ tC<‹¸> tu* ≈J¡nfiu
Ju¡ ∫°uÀ∫-Ÿ° F°uw° S°, bF°≥ ≈≤ <ª≤J¡°Ô wJ¡ f°F…N°u* ≈≤ w°Ô ™>°u*J¡fiu b°Ôu „¥≤bÙ≤ Ô°uy°u*
Ju¡ w°Ô ™>°u*J¡fiu Ÿu ª¸>-ª¸> „ÆÌ t°fi°u* <y≤ ≈nwu Su, bF°≥ ≈≤ „Ù|®w° Ÿu ‡∫°fi Ÿu <fiJ¡Ô
≤FÙ wÔb°≤°u* J¡° Ô°uFu J¡∑ ‡∫°fi Ju¡ Ÿa|TÕ Ÿu Ã≈∏fi F…Î ŸÙÃJ¡°≤ „ÆÌ Ÿu ∫C•w ıÔ ≤Fu
_kC¡<vÔy°u* J¡∑ Ÿdg Ÿdg ºb<fi F°uwÙ SÙ, wuıÙ Ÿu Ô‚∫Ìu„ J¡∑ N°u≤ ı° ≤Fu Ô‚∫ Ìu„ tu*
336
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
ı°J¡≤ k¡æÔfiub°Ôu „≤°u*J¡∑ Ÿtu* ©≤-©≤ ºb<fi F°u ≤FÙ SÙ, bÙ≤°u* Ju¡ J¡¸>u F…Î J¡^™>°u* Ÿu @yg
@yg „ÆÌ Ju¡ Ÿ°S ≈®°d N°æ≤ N°æ≤ ©¥fi <fiJ¡Ô ≤F° S°, J¡¸>u FCÎ f°F…N°u*, <Ÿ≤°u* N°æ≤ wÔb°≤
Ju¡ ¸C>JC¡n°u* Ÿu N°J¡°„ ≈¸> y∫° S°, J¡bª tu* ¸>•J¡≤ Ôyfiu Ÿu <fiyÕw ÌÙ›w N<Àfi J¡∑ ı¸>°wCv∫
≠b°Ô°Î≥ bÙ≤°u* Ju¡ Ju¡„°u* J¡° _≈„Õ J¡≤ ≤FÙ SÙ, ≈≤_≈≤ ¸>•J¡≤ Ôyfiu Ÿu fı ≤FÙ N°æ≤ J¡¸>J¡≤
<y≤ ≤FÙ* wÔb°≤°u* J¡° ı°u Hd-Hd „ÆÌ F°u ≤F° S°, Ÿfiu „¥≤°u* Ju¡ <ªW J¡°u ≈®kC¡<vÔw
N°æ≤ „≤Ù≤ J¡°u ≤d°uß°F Ÿu Ì…yfi° ffi° <Ì∫° S°, fh~>°Õ Ÿu <~>∏fi-<˚∏fi F°<S∫°u* J¡∑ ÌuF Ÿu
W≤a<yw ≤•w ≈®b°F fFw° S°, F°<S∫°u* Ju¡ Ì°≥w°u* Ju¡ ¸¥>¸>fiu Ÿu F…Î ÌÙ|Õwt ªÙÃJ¡°≤„ÆÌ Ÿu
bF NÃ∫∏w ˚ÙTd ≈®wÙw F°uw° S°, t¥ŸÔ Ju¡ ≈®F°≤Ÿu ª¥≤-ª¥≤ F…Î Ô°uy°u* J¡∑ J¡‹¸>t∫ J¡°w≤
F°F°J¡°≤ ºb<fi F°u ≤FÙ SÙ, J¡¸>J¡≤ N°J¡°„ tu* wæ≤ ≤Fu „¥≤°u* Ju¡ ¿Ÿ≤ R¡≈Ù ≈µ°u* Ju¡ Ÿt¥F Ÿu
N°J¡°„ <fÔJC¡Ô N°h~>∏fi S°, J¡¸>J¡≤ N°J¡°„ tu* ku*¡J¡∑ y∫Ù* bÙ≤˚Cı°Î≥ FÙ Ÿtu* Ÿ≈Õ≤°ı
Su N°æ≤ ª°≤°u* N°u≤ N°h~>∏fi @¥<Ôt∫ FÙ tu| Su, <ıfiJu¡ N˜-„˜ J¡¸> y∫u Su, ÎuuŸu ≈C”T°u*
π°≤° N˜-„˜ Ju¡ J¡°¸>fiu J¡° fÌÔ° ªCJ¡°fiu Ju¡ <ÔÎ Ju¡„°Ju¡<„ ∫C] F°u ≤Fu Su, ≈≤_≈≤ π°≤°
≈≤_≈≤ Ju¡ fi©°u* Ÿu N°≥©u*, fi°J¡, J¡°fi, N°u™> N°æ≤ J¡∏@u fi°uªu ı° ≤Fu Su, <ıfi tF°tvÔ°u* Ju¡
N˜ J¡¸> ªCJu¡ Su, bu J®¡∑n°≈¥bÕJ¡ f°F…∫C] Ÿu <bı∫ ≈®°›w J¡≤ ≤Fu Su, „˜°u* J¡∑ ª°u¸> Ÿu <y≤
≤Fu tÌ°u∏tW F°<S∫°u*Ÿu Ja¡≈°∫u y∫u |°∫Ô F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ì°ænfiu tu* NŸtSÕ Ô°uy ≈¨<SbÙ tu*
buy Ÿu Ô°u¸> ≤Fu Su, „ÆÌ°∫t°fi ≤S Ju¡ buy Ÿu ffiu F…Î t°y°u˘ tu* sw-<bsw ∫°u]°N°u* Ju¡ „≤Ù≤
Ÿu <fiJ¡Ô ≤Fu ©¥fi J¡∑ fiÌÙ fF ≤FÙ SÙ $$11-21$$ ªwC≤a<ydÙ Ÿufi° Ju¡ ŸaªÔfi Ÿu nÙ F…oÕ
@¥ÔÙ Ÿu bF°≥ ≈≤ ª°≤°u* N°u≤ JC¡F≤° ~>° y∫° S°, ªtªt° ≤Fu N˜-„˜ ªÔ ≤Fu Su, ÎJ¡<`w
≈®ªC≤ J¡°u≈∫C•w Ÿufi°R¡≈Ù Ÿ°y≤ J¡° ≈®<wsd yıÕfi F°u ≤F° S°, ∏tW F°Ÿ N°æ≤ <bÔ°Ÿb°Ôu
J¡°Ô Ÿu NŸa¶∫ ∫°u]° ªf°Î ı° ≤Fu Su, tÌ°u∏tW ≈bÕw wCv∫ <b„°ÔJ¡°∫ yı≤°ı°u* fiu N≈fiu
yıÕfi Ju¡ Ÿ°tfiu Ÿ°y≤ Ju¡ yıÕfi J¡°u wCh~> ffi° <Ì∫° S°, bF°≥ b¨s, ywÕ N°æ≤ w¸>°u*Ju¡ ŸF°≤u
„`CN°u* ≈≤ b°≤ J¡≤ ≤Fu Ô°uy°u* J¡°u t°≤fiu Ju¡ <ÔÎ ~>°unu y∫u „<•w, wÔb°≤ N°æ≤ tCÌgy≤ b¨s,
ywÕ N°<Ì tu* ”J¡ ı°wu Su, ∫°u]°R¡≈Ù ≈bÕw Ju¡ tº∫˚°y f°dR¡≈Ù tJ¡nÙ Ju¡ ı°Ô°u* Ÿu <fi≤∏w≤
y¥≥Su F…Î Su, tu|°u* Ju¡ N°J®¡td°u* Ÿu ∫° tu|°u* tu* <bZ°∏w <fıÔÙ N°<Ì Ÿu ≈w°J¡°N°u* Ju¡ b˜
N°æ≤ ª≥b≤ <~>∏fi<˚∏fi F°u y∫u Su, bF°≥ ≈≤ su≈dÙ∫∏`°u* Ÿu (ÎJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ yCÔuÔ°u*Ÿu) ku*¡Ju¡
y∫u ≈ÃS≤°u* N°æ≤ ªJ®¡°ua Ÿu ≈sÙ N°<Ì N°J¡°„ª°≤Ù fF…w Ìq≤ ˚°y y∫u Su, t≤fiu Ju¡ <ÔÎ ~>¸>≈¸>°
≤Fu sw<bsw „≤Ù≤ (fC≤Ù w≤F |°∫Ô) ∫°u]°N°u* Ju¡ J¡≤°Ffiu Ÿu bF°≥ wuuı |≤ |≤ „ÆÌ F°u
≤F° S°, JC¡™>°≤°u* Ju¡ N°|°w°u* Ÿu ∫°u]°N°u* Ju¡ t_wJ¡ J¡¸> ≤Fu Su, fF…w «≥¡ªu N°J¡°„ tu* nu
F…Î ªtªt° ≤Fu ©±>gy°u* Ju¡ ¸C>J¡n°u* Ÿu N°J¡°„ w°≤°u* Ÿu ˚≤° ≈®wÙw F°uw° S°, ≈¥≤u fÔ Ÿu ~>°unu
y∫u „<•w fi°tJ¡ N°∫C@°u* Ju¡ Ÿa|°w Ÿu J¡°¸>u y∫u F°<S∫°u* Ÿu ˚¥<t ≈¸> yoÕ SÙ $$22-27$$
bF°≥ Ÿufi°Ì„Õfi Ÿu ∆∫°JC¡Ô F…oÕ buw°Ô°u* J¡∑ ¿˜∫°≥ tCÌgy≤ ~>°un ≤FÙ SÙ, N°J¡°„ tu* «≥¡ªu ™>°∫u
F…Î „¥≤bÙ≤°u* Ju¡ w°ut≤ (y≥n°Ÿu) w°u≤dt°Ô° Ÿu ≈®wÙw F°uwu Su, ˚C„C^±>Ù Ÿu <~>∏fi<˚∏fi wÔb≤°u*
Ju¡ ¸C>J¡n°u* J¡° Ÿt¥F N°J¡°„ J¡° Ju¡„ı°Ô Ÿ° t°Ô¥t F°uw° S°, bF°≥ ≈≤ ÌæÌÙ›∫t°fi ˚°Ô°u*
ŸyÕ - 33]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
337
J¡∑ ~><f ˚°Ô°u* Ju¡ Ÿt¥FR¡≈ budCbfi tu* ~>°unÙ F…oÕ bfi°<Àfi Ju¡ ŸÌ¨„ N°J¡°„ tu* ªtJ¡ ≤FÙ
SÙ $$28,29$$ bF°≥ ≈≤ N≈fiu Ÿæ<fiJ¡°u* J¡∑ wÔb°≤ N°æ≤ ~¥>¿≤∫°u* J¡∑ JC¡„Ô b¨<‹¸> Ÿu Ÿ∏wC‹¸>
F…Î ≤°ı°N°u* π°≤° fiJ¡° Ÿ‡t°fi <J¡∫° ı° ≤F° S°, „¥Ô°u* ≈≤ ¸>≥yu F…Î Nh~>u Nh~>u „¥≤°u* J¡°u
y®Fd J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ N›Ÿ≤°Î≥ Ωt„ÙÔ SÙ, <Ftb¨¿‹¸> Ÿu yÔ ≤Fu J¡tÔ°u* Ju¡ wCv∫ yÌ°N°u*
Ju¡ <y≤fiu Ÿu ∫°u]°N°u* Ju¡ tC≥F <y≤ ≤Fu Su, ˚°Ô°u* Ÿu ıf≤fig JC¡ªÔ <Ì∫u y∫u ∫°u]°N°u* J¡∑ Ì…#©≈®Ì
ªu‹¸>°N°u* Ÿu ˚ÙTd Âÿ∫ F°u ≤F° S°, ªJ®¡°u* N°æ≤ N°≤°u* Ju¡ ≈®F°≤ Ÿu |°unu, tfiC‹∫ N°æ≤ F°SÙ
<~>∏fi <˚∏fi <J¡∫u y∫u Su, NfiuJ¡ JC¡vF°n°u Ju¡ b°≤°u* Ÿu tÌ°u∏tW F°<S∫°u*J¡° Ÿt¥F <y≤ ≤F°
S° $ bF°≥ ≈≤ fnÙ-fnÙ Ô<l>∫°u*Ÿu y°æN°u* J¡∑ ˚°≥<w F°≥J¡fiu Ÿu J¡°uoÕ ∫°u]° <~>≈ y∫u Su, J¡°uoÕ
˚°y ≤Fu Su, wS° b¨s, ˚Ùw N°æ≤ i>°ÔŸu N≈fiu J¡°u N°uHÔ J¡≤ ≤Fu Su, su≈dÙ∫∏` Ÿu ku*¡Ju¡
y∫u ≈ÃS≤°u* Ÿu ≤S°u* N°æ≤ b¨s°u* tu* ÔyÙ F…oÕ ≈w°J¡°Î≥ ª¥≤ª¥≤ F°u yoÕ SÙ, wÔb°≤ Ÿu <ıfiJu¡
Ì^±> J¡°¸>u y∫u Su ÎuŸu ~>`°u* N°æ≤ bÙ≤°u*Ju¡ J¡d°Õ˚≤d R¡≈ J¡tÔ°u* Ÿu Ÿ°≤° ≤d_SÔ Ÿku¡Ì S°,
N˜°u* Ju¡ su≈dı<fiw s°u˚ Ÿu Ÿæ∏∫s°u˚ „°∏w F°u y∫° S°, Ÿæ<fiJ¡°u* Ju¡ s°u˚ J¡∑ bF°≥ J¡°uoÕ
<yfiwÙ fiFÙ* SÙ, J¡f∏@°u* Ju¡ (<Ÿ≤ J¡¸>fiu ≈≤ ˚Ù ªÔfiub°Ôu @n°u* Ju¡) N°<Ôayfi°u* Ÿu ıÙ<bw
≤S fi°∫J¡°u* Ju¡ <y≤fiu Ÿu <fi∫∏`d fi F°ufiu Ju¡ J¡°≤d fu ≤°F ªÔfiub°Ôu ≤S N°<Ì Ÿu N°Ÿ≈°Ÿ
ªÔfiub°Ôu NfiuJ¡ ∫°u]° ≈ÙŸu ı° ≤Fu Su, NaJC¡„∫C•w tF°bw°u* Ju¡ NaJC¡„ Ju¡ N°|°w Ÿu N°Fw
F°ufiu ≈≤ ˚Ù ∫C] tu* ≈®F°≤ J¡≤fiub°Ôu bÙ≤ F°<S∫°u* J¡°u ˚y° ≤Fu Su, JC¡vF°n°u* Ju¡ b°≤ Ÿu tÌ°u∏tW
NŸa¶∫ F°SÙ <y≤ ≤Fu Su, ≈°„°u* Ju¡ ∫C] tu* <b„°≤Ì bÙ≤ ª°≤°u* N°u≤ N≈fiu ≈®°d°u* J¡∑ f°ıÙ
Ôy° ≤Fu Su, ~¥>≤°u* Ÿu ≈u¸> J¡°u J¡°¸>fiu Ju¡ J¡°≤d ⁄Ì∫J¡tÔ <y≤ ≤Fu Su N°æ≤ ∫°u]° @≤°„°∫Ù F°u
≤Fu Su, <`„¥Ô°u* Ju¡ fÔ Ÿu ∏tW „¥≤bÙ≤ ≈®fÔ ∫°u]° fi°ª J¡≤ ≤Fu Su, Ì°æn ≤Fu @fiC@°Õ¿≤∫°u*
Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ ÌÔ N_k¥¡¸> N°æ≤ t@C≤ yÙw y° ≤Fu Su, <˚¿∏Ìb°Ô Ju¡ N∫°Ô°u* Ju¡ N°±>‡f≤ N°æ≤
NF*J¡°≤≈¥dÕ bªfi°u* Ÿu bF°≥ ≈≤ fi¸> fi¨<Ÿ*FbuT J¡° NfiCJ¡≤d J¡≤ ≤Fu Su, tvÔ Ô°uy°u* J¡∑
bı®tC<‹¸> Ÿu ≈ÙŸu y∫u N∏∫ ∫°u]°N°u* J¡° bF°≥ ≈≤ w°aw° Ôy° S°, ŸC∏Ì≤ ≈<\>„ N°J¡°„t°yÕ
tu* f°ı J¡∑ fi°o˘ n ≤Fu Su, „¥≤ ≈C”T°u* Ju¡ ≤S°u*, F°<S∫°u* N°æ≤ |°un°u* J¡∑ ≈w°J¡°Î≥ NaJC¡„°u* Ÿu
©Ù*ªÙ ı° ≤FÙ SÙ, „`CN°u* Ju¡ fÙª tu* NªÔ ≤Ffiu b°Ôu „¥≤bÙ≤ ∫°u]° FÔ°u* π°≤° <J¡∫u ı° ≤Fu
∫C] tu* t°≤u y∫u N°æ≤ J¡°¸>u yÎ Ô°uy°uua J¡∑ NbFuÔfi° J¡≤fiu tu* ∆∫y® Su $$30-40$$ fnu-fnu
w°n Ju¡ b¨s°u*¡ Ju¡ Ÿt°fi «≥¡ªu ≈C”T°u* Ÿu, ı°u <J¡ F°S tu* JC¡Ì°ÔÙ <ÔÎ Su, bfi˚¥<t∫°≥ ©°uÌÙ
yoÕ N°æ≤ Ÿt J¡∑ yoÕ SÙ, ıF°≥ wJ¡ f°d ku*¡J¡° ı° ŸJ¡w° Fæ, ŸŸu Ju¡bÔ Ìqfiu ≈®Ìu„ tu* ∫C]
Ÿ*ª°≤ Ju¡ ŸC˚Ùwu Ju¡ <ÔÎ Ô°uy F¸>° <Ì∫u y∫u Su, ª\>°fi°u* J¡∑ ≈a<•w∫°≥ J¡°¸> ~>°≥¸>J¡≤ f≤°f≤
J¡≤ ÌÙ yoÕ SÙ $ N°≤°u* Ju¡ Ì°ufi°u* fyÔ°u* Ÿu tW t°way J¡°¸> ±>°Ôu y∫u Su, Ÿay®°tR¡≈Ù
«¡©Ôt¥ŸÔ Ÿu ∫°u]°R¡≈Ù @°fi°u* J¡°u J¥¡¸>fiub°Ôu tCŸÔ∫C] ≈®b¨w S° $ bF°≥ N_`°u* J¡∑ J¡°¿∏w
J¡∑ Z¨*©Ô°R¡≈ ı°Ô tu* Ÿufi°R¡≈Ù ≈sÙ k¡°≥Ÿu y∫u Su, ªaªÔ wÔb°≤ J¡°u F°S tu* <ÔÎ F…Î
bÙ≤°u* J¡∑ wÔb°≤°u* Ÿu bu bæb_bw Ju¡ ∫°fiÙ ∫t≤°ı Ju¡ |≤°u* tu* ≈F…≥ª°∫u y∫u Su, NS°Õwg ∫t FÙ
∆∫°@°u* J¡° ≤°ı° Fæ, ∫<Ì ÎuŸ° fi F°uw° w°u Ÿufi°R¡≈ ≈sÙ ŸJu¡ N°≥yfi tu* •∫°u* ≈F…≥ª°Î ı°wu $
338
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
∫C]˚¥<t tu* <y≤u F…Î Zu‹™> ∫°u]°N°u* J¡°u yd„# Ôu ı° ≤Fu ∆∫°|® N°<Ì <F*ŸJ¡ ıÙb°ua Ju¡ |°u≤
yıÕfi Ÿu ≤d-_SÔ ≈¥dÕ S°, fi© <ıŸtu* ≈®@°fi Fæ*, ÎuŸu NayC‹™>°u* Ÿu <fiJ¡°Ôu ı° ≤Fu f°d°u* Ju¡
buy Ju¡ ≤d ≤d „ÆÌ°u* Ÿu, ıæŸu <tªÕ Ÿu ª¸>fiÙ tu* ı°∫J¡° N° ı°w° Fæ bæŸu FÙ, N∏∫ Ÿ‡≈¥dÕ
„ÆÌ ≤a<ıw F°u ≤Fu Su, Ÿæ<fiJ¡°u* π°≤° |nu tu* ˚≤J¡≤ k¡u*J¡∑ yoÕ N<Àfi Ÿu w<fiJ¡ ıÔu F…Î ≈®<w≈s
Ju¡ ∫°u]° „˜-N˜ w°fiJ¡≤ ©nu F°u ≤Fu Su N°æ≤ ≈®<w-≈s Ju¡ Ÿæ<fiJ¡°u* π°≤° ku*¡J¡∑ yoÕ •w
N<Àfi Ÿu N<@J¡ ıÔ ı°fiu Ju¡ J¡°≤d ∫°u]° N„<•w Ÿu „˜ Ã∫°y J¡≤ ≤Fu Su, ≈®<w≈s
Ÿæ<fiJ¡°u* π°≤° |nu tu* ≤©J¡≤ ~>°unu y∫u w≈u F…Î Nay°≤°u* Ÿu ∫°u]°N°u* J¡∑ N°≥©u* ı°wÙ Fæ •w
Ÿæ<fiJ¡°u* π°≤° ~>°unu y∫u |nu tu* ¿_Sw <bT<t<Zw ıÔ Ÿu ∫°u]° <y≤ ≤Fu Su $ Ô°uFu Ju¡ f°d°u*
J¡∑ b¨<‹¸> R¡≈ ŸC∏Ì≤ ıÔ J¡°u bT°Õfiu b°Ôu bÙ≤Ÿa|R¡≈Ù twb°Ôu tu|°u* Ju¡ <bÔ°Ÿ Ÿu J¡f∏@R¡≈Ù
t∫¥≤ <ıŸtu* fi°ª J¡≤wu Su N°æ≤ buy Ÿu |¥t ≤Fu tW t°wayR¡≈Ù ≈bÕw°u* Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w bF
Ÿay®°t-Ÿa|TÕ ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ ŸÂ„ F…N° $$41-47$$
wæ*wÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ª°æ*wÙŸb°≥ ŸyÕ
Ÿay®°t Ì„ÕJ¡°u* Ju¡ tC≥F Ÿu ≈®J¡°≤°∏w≤ Ÿu ≈Cfi# ∫C] Ju¡ FÙ ªtÃJ¡°≤ J¡° bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, bF°≥ ∫C] <Ô›w ≤°ı°N°u*, ∫C]uh~C> ∫°u]°N°u*,
t¿∏`∫°u* N°æ≤ N°J¡°„t°yÕ Ÿu Ÿay®°t J¡°u Ìu©fiu b°Ôu Ìub, y∏@bÕ N°<Ì Ju¡ tC≥F Ÿu ∫u bªfi
≈®°Ì…˚¥Õw F…Î $$1$$ <ıŸtu* FaŸ, Ÿ°≤Ÿ N°<Ì ≈sÙ n ≤Fu Fæ* N°æ≤ J¡tÔ <FÔ ≤Fu Fæ* ÎuŸu w°Ô°f
Ju¡ Ÿt°fi „¥≤bÙ≤ ≈C”T°u* Ju¡ t_wJ¡°u* Ÿu ∆∫°›w N°J¡°„ w°≤°*<J¡w Ÿ° (<Ÿw°≤°u* Ÿu ∆∫°›w Ÿ°)
t°Ô¥t ≈nw° Fæ $$2$$ Ìu<©∫u, ”<@≤<f∏Ì…N°u* J¡∑ ≤°<„R¡≈Ù <Ÿ∏Ìq≤ Ÿu Ô°Ô F…Î b°∫C Ju¡ J¡°≤d
∫u tu| N°æ≤ Ÿ¥∫Õ <J¡≤d tº∫°Ö tu* Ÿ°∫aJ¡°Ô Ju¡ Ÿu (Ô°Ô Ÿu) ≈®wÙw F°uwu Fæ* $$3$$
J¡°uoÕ Ì„ÕJ¡ Ìq≤ Ÿu f°dŸtCÌ°∫ ≈≤°Ô J¡∑ ˚®°a¿w F°ufiu Ÿu ≈¥~>w° Fæ $
˚ybfig , ∫F N°J¡°„ ≈≤°Ô≤°<„ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ F…N° Fæ •∫° ? fiFÙ*, ˚ybfi ∫F ≈≤°Ô fiFÙ*
Fæ, ∫u bÙ≤ ≈CC‹T°u* Ju¡ f°d≤°<„R¡≈ tu| Fæ* $$4$$ ”<@≤ Ÿu ≈¨<SbÙ tu* <ıwfiu ≤d≤ud¥ (≤d˚¥<t
Ju¡ @¥<ÔJ¡d) ŸÙ*ªu ı°wu Fæ*, wfiu Fı°≤ bT°uÕ wJ¡ ∫°u]°N°u* J¡° _byÕ tu* N°b°Ÿ F°uw° Fæ $
˚°oÕ, tw ±>≤°u, fiÙÔ J¡tÔ J¡∑ ≈a©CnÙ Ju¡ wCv∫ J¡°¿∏wb°ÔÙ ∫u wÔb°≤u* fiFÙ* Fæ*, ∫u bÙ≤°u* Ju¡
<fi≤Ùsd J¡≤fiub°ÔÙ ı∫Ô‚tÙ Ju¡ fiu`<b˚®t Fæ* $$5,6$$ bÙ≤ ≈C”T°u* J¡° N°<Ôayfi J¡≤fiu Ju¡
<ÔÎ Ÿ_≈¨F ŸC≤°ayfi°N°u* Ju¡ ı|fi_SÔ tu* ¿_Sw tu©Ô°N°u* J¡°u <„<SÔ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ J¡°tÌub
wÃ≈≤ F°u y∫° Fæ $$7$$ ŸC∏Ì≤ ˚CıÔw°N°u* Ÿu tfi°uF≤, Ô°Ô ≈vÔb°u* Ju¡ ŸÂ„ J¡°utÔ F°S°u*
Ÿu ∫C•w, ≈°¿≤ı°w N°<Ì, ≈C‹≈taı¿≤∫°u* Ju¡ Ì„Õfi Ÿu <ıfiJu¡ fiu` N°á°<Ìw Fæ*, N°Ÿb J¡∑
NÃ∫∏w ŸCy¿∏@ Ÿu ŸCy¿∏@w, t@C≤ ŸC≤ Ÿu y° ≤FÙ fi∏Ìfibfi J¡∑ Ìu<b∫°≥ wC‡F°≤u N°ytfi J¡∑
N°„aJ¡° Ÿu fi°ªfiu Ju¡ <ÔÎ wÃ≈≤ F°u yoÕ Fæ* $$8,9$$ ıæŸu y®°tÙd ŸC∏Ì≤Ù N≈fiu J¡¸>°s <fi≤Ùsd°u*
Ÿu N≈fiu ≈<w Ju¡ N∏w#J¡≤d J¡°uu N@Ù≤ J¡≤ ÌuwÙ Fæ, bæŸu FÙ ∫F Ÿufi° J¡<™>fi JC¡vF°n°u* Ÿu
ŸyÕ - 34]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
339
≈®<w≈sÙ Ÿufi° J¡°u J¡°¸> ≤FÙ Fæ $ ©uÌ Fæ, tu≤u <≈w°ıÙ J¡° ÌæÌÙ›∫t°fi JC¡^±>Ô Ÿu ∫C•w <Ÿ≤
˚°Ôu Ÿu J¡°Ô Ju¡ N‹¸>y®F J¡∑ fi°o˘ Ÿ¥∫Õ Ju¡ <fiJ¡¸> ˚uı <Ì∫° y∫° Fæ $$10,11$$ ≈æ≤°u* wJ¡
Ô¸>J¡∑ F…oÕ ıaıÙ≤ tu* y¥≥Su F…Î Ì°u fnu fnu ≈ÃS≤°u* Ÿu ∫C•w <ª` Ì^±>fi°tJ¡ ªJ®¡ J¡°u buy Ÿu
|Ct° ≤F° «¡≈≤ J¡°u f°Fq kæ¡Ô°∫° F…N° ∫F ∫°u]° ∫t J¡∑ fi°o˘ ≈®wÙw F°uw° Fæ, Ì<sd <Ì„°
Ÿu ª°≤°u* N°u≤ Ÿufi° J¡° ŸaF°≤ J¡≤w° F…N° o@≤ N°w° Fæ, Nw# ªÔ°u, ıF°≥ Ÿu Ft N°∫u Su
bFÙ* ªÔu* (∫F ±>≤≈°uJ¡ J¡∑ ±>≤≈°uJ¡¡Ju¡ ≈®<w <•w Fæ) $$12,13$$ Ìu<©∫u, wC≤∏w J¡¸>u F…Î
J¡^™>>¿h~>B°u* tu* ±C>fJ¡∑ Ôy° ≤Fu Ÿku¡Ì ªÙÔ°u* Ÿu ∆∫°›w, ∫C] Ju¡ f°ıu Ju¡ w°Ô Ÿu ~>Ô ≤Fu
J¡f∏@ ≤d˚¥<t tu* fi°ª ≤Fu Fæ* $$14$$ Ìubyd°u* J¡∑ y°u<‹™>∫°u* tu* ≈≤_≈≤ ∫F ªª°Õ ªÔÙ SÙ <J¡
J¡°æfi @Ù≤ ≈C”T, J¡f, Jæ¡Ÿu N°æ≤ <J¡Ÿ<ÔÎ _byÕ N°<Ì Ô°uJ¡°u* tu* ı°∫u*yu $$15$$ NF°u, ∫F
<bJ®¡°∏w ∫°u]°, ıæŸu Ÿ°y≤ tÃ_∫ N°æ≤ ty≤ Ju¡ Ÿt¥F°u* Ÿu ∫C•w fi<Ì∫°u* J¡°u <fiyÔ ı°w° Fæ
bæŸu FÙ tÃ_∫°J¡°≤ N°æ≤ tJ¡≤°J¡°≤ ∆∫¥Fb°ÔÙ Ÿ∏tC© N°oÕ F…oÕ Ÿufi°N°u* J¡°u <fiyÔw° Fæ $$16$$
F°<S∫°u* Ju¡ y^±>_SÔ°u*tu* <f©≤u F…Î @°≤°J¡°≤ f°d°u* J¡∑ ≈a<•w∫°≥ ≈bÕw°u* Ju¡ <„©≤°u* ≈≤ <y≤Ù
F…oÕ Ÿ‡≈¥dÕ b¨¿‹¸>∫°u* Ju¡ Ÿt°fi „°u<˚w F°uwÙ Fæ* $$17$$ F°, ˚°Ôu fiu tu≤° <Ÿ≤ J¡°¸>°, ÎuŸ°
J¡Ffiu J¡∑ oh~>° J¡≤ ≤Fu tu≤u J¡¸> J¡≤ nu F…Î <Ÿ≤ fiu _by°Õ≤°uFd Ju¡ ßb J¡°u Ìu©fiuu Ÿu tæ*
ıÙ y∫° fi <J¡ t≤°, ∫°u* FTÕ≈¥bÕJ¡ ı°u N°J¡°„ tu* bªfi J¡F°, Ÿu ≈sÙ Ju¡ <bR¡w J¡∑ fi°o˘
Ô°uy°u* fiu ŸCfi° $ ı°u ∫F Ÿufi° su≈dÙ∫∏`Ÿu <fiJ¡Ôu F…Î ≈ÃS≤°u* J¡∑ b¨<‹¸> Ÿu Ftu* ŸÙ*ªwÙ Fæ,
Ÿu ıaıÙ≤°u* Ju¡ ı°Ô Ÿu ıf≤Ì_wÙ f°≥@ Ì°u, ÎuŸ° ÎJ¡ ∫°u]° ÌqŸ≤u ∫°u]° Ÿu J¡Fw°
S° $$18,19$$ ≈FÔu J¡∑ ≈ÃfiÙ N›Ÿ≤° ffi J¡≤ ≤d˚¥<ttu* t°≤u y∫u ≈<w J¡°u bÔÙ≈<Ôw Ÿu
<fitCÕ•w ∫°fiÙ Ìub˚¥w ı°fiJ¡≤ y®Fd J¡≤ ≤FÙ Fæ, ∫F Ìubw°N°u* J¡∑ <•w Fæ $$20$$ ˚°Ô°u*
Ju¡ Ÿt¥F°u* J¡∑ ≈®˚°Î≥ t°fi°u* bÙ≤°u* Ju¡ _byÕ tu* ª»fiu Ju¡ <ÔÎ ffi°oÕ yoÕ _byÕ ≈∫Õ∏w kæ¡ÔÙ F…oÕ
ŸÙ<»∫°≥ Fæ* $$21$$ ı°u ∫°u]° J¡∑ ≈ÃfiÙ _bw# ŸC∏Ì≤ N°æ≤ _bd°Õ˚≤d°u* Ÿu ŸC∏Ì≤ ≈<w Ju¡
bs#_SÔ tu* t≤Ù F…oÕ Ìu©Ù yoÕ SÙ, bF ∫F N›Ÿ≤° F°uJ¡≤ ˚w°Õ J¡∑ ©°uı tu* wÃ≈≤ <Ì©°oÕ
ÌuwÙ Fæ $ ıæŸu tF°≈®Ô∫ Ju¡ J¡vÔ°uÔ°u* Ÿu ŸCtu” ≈bÕw N°Fw F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ]w tC<‹¸>b°Ôu
∫°u]°N°u* Ÿu Ft°≤Ù Ÿufi° t°≤Ù ı°wÙ Fæ, fn° ©uÌ Fæ, ∫F J¡°w≤ ≈C”T J¡∑ <•w Fæ $ Fu t¥»°u*,
N°yu f»J¡≤ Ôn°u N≈fiu |°∫Ô Ÿæ<fiJ¡°u* J¡°u Ôu ı°N°u, N@t°u*, ofi fuª°≤°u* J¡°u ≈æ≤°u* Ju¡ ≈®F°≤
Ÿu tw JC¡ªÔ ±>°Ô°u Ju¡„≈°„ J¡∑ ≤ªfi° tu* ∆∫y® NÃ∫∏w ÃJ¡<^™>w N›Ÿ≤°N°u* Ju¡ ŸtCÌ°∫
tu* <Ì∆∫ „≤Ù≤ Ÿu ŸtÙ≈ tu* ≈®°›w F…Î oŸ ∫°u]° J¡°u Ìu<©∫u $ <ıfitu* ŸCbd՟„ J¡tÔ
<bJ¡<Ÿw F…Î Fæ*, ÎuŸu t∏Ì°<J¡fiÙ Ju¡ w¸>°u* tu* ~>°∫°, ıÔ N°æ≤ b°∫C Ÿu Ìq≤ Ÿu N°∫u F…Î oŸ
≤d∫°u]°N°u* J¡°u <bZ°t J¡≤°N°u $$22-26$$ <b<b@ N°∫C@°u* J¡∑ ª°u¸> Ôyfiu Ÿu ¸C>¸>Ù F…o˘
NŸ*¶∫ fnÙ-fnÙ F<ß>∫°≥, ı°u <J¡ J¡dÃJ¡°≤ Ÿu (J¡d-J¡d „ÆÌ Ÿu) „ÆÌ°∫t°fi Fæ*,
N°J¡°„tu* ∆∫°›w w°¿≤J¡° ŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ* $ ıÙb”≈Ù fiÌÙ ≈®b°F b°Ôu, f°dR¡≈Ù ıÔb°Ôu
wS° ªJ®¡R¡≈Ù N°bwÕb°Ôu N°J¡°„R¡≈Ù Ÿ°y≤ tu* fnu fnu ≈bÕw ˚Ù NdCR¡≈w°J¡°u ≈®°›w F°u
≤Fu Fæ* $$27,28$$ y®F°u* Ju¡ t°yÕ tu* |¥tfiub°Ôu ≤°ı°N°u* Ju¡ <Ÿ≤°u*fiu N°J¡°„J¡°u <ıŸtu* fF ≤Fu
340
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
b°∫C Ÿu J¡tÔ ªaªÔ Fæ*, ÎuŸ° J¡tÔ°u* J¡° w°Ô°f ffi° <Ì∫° Fæ $ Ìu<©Î fi, N˜-„˜°u* J¡∑
<J¡≤du* FÙ •w <Ÿ≤R¡≈Ù J¡tÔ°u* J¡∑ Ôw°N°u* Ju¡ fi°ÔÌ^±> Fæ, fiŸu ÔyÙ F…oÕ wÔb°≤u* fiJu¡
≈Wu Fæ*, <`„¥Ô, ˚°Ôu N°<Ì fiJu¡ J¡°≥¸>u Fæ*, ≈w°J¡°N°u* Ju¡ b˜ fiJu¡ t¨d°Ô°u* Ju¡ Nay˚¥w
fnu ≈Wu Fæ* N°æ≤ f°dR¡≈Ù ˚≥b≤u fitu* Ôyu Fæ* $$29,30$$ ıæŸu ≈bÕw°u* tu* <≈≈Ù<ÔJ¡°Î≥ ÔÙfi
F°u ı°wÙ Fæ* wS° ıæŸu ≈C”T°u* Ju¡ bs_SÔ°u* tu* <˜∫°≥ ÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ*, bæŸu FÙ t≤u F…Î F°<S∫°u*
Ju¡ i>u≤ tu* ±>≤≈°uJ¡ Ô°uy ÔÙfi F°uwu Fæ* $$31$$ <bΩ°@≤°u* J¡∑ Nayfi°N°u* Ju¡ NÔJ¡°u* J¡°u NfiCJ¥¡ÔR¡≈
Ÿu <FÔ°fiub°Ôu NwÎb N˚¥w≈¥bÕ Wt Ÿ°æ∏Ì∫Õ Ÿu Ÿ‡≈∏fi J¡°∏w Ju¡ <tÔfi Ju¡ Ÿ¥ªJ¡ t∏Ì
t∏Ì b°∫C fFwu Fæ* $ ˚°b ∫F <J¡ b°∫C |≤ Ÿu N° ≤FÙ <bΩ°@≤°u* J¡∑ Nayfi°N°u* Ju¡ NÔJ¡°u* J¡°u
vÔ°<Ÿw J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d NfiCJ¥¡Ô F°ufiu Ÿu „JC¡fiR¡≈ Fæ* $ NwÎb tfi°u≤S<Ÿ<] Ju¡ Ÿ¥ªJ¡
Fæ* $$32$$ n ≤Fu N°J¡°„ tu* ¿_Sw ~>`°u* fiu t°fi°u* ª∏Bt° J¡° Ÿ‡≈°Ìfi <J¡∫°, ∫„R¡≈ t¥<wÕ
Ÿu ª∏Bt° fiu ˚¥<t tu* „C˚® ~>°w°u* J¡° Ÿ‡≈°Ìfi <J¡∫° $$33$$ ıæŸu Ÿ°u∫° F…N° ≈C”T ÎJ¡ <fituT
tu* _b›fifiy≤ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ∫°u]° ˚Ù t≤dJ¡°ÔÙ fi t¥~>°Õ Ju¡ f°Ì ÎJ¡ <fituT tu*
N≈fiu J¡tÕR¡≈Ù <„v≈Ù π°≤° <fi<tÕw <Ì∆∫ „≤Ù≤ J¡°u ≈®°›w F…N° $$34$$ N°J¡°„R¡≈Ù Ÿ°y≤
tu* <`„¥Ô, „<•w, wÔb°≤ N°æ≤ ªJ®¡°u* J¡∑ ∆∫y® b¨<‹¸>∫°≥ t~><Ô∫°u* N°æ≤ ty≤°u* Ÿu ∆∫°›w-ŸÙ
¿_Sw F…oÕ $$35$$ f°d°u* Ÿu J¡°fiu y∫u Ÿku¡Ì ~>`R¡≈Ù J¡ÔFaŸ°u* Ÿu N°J¡°„_SÔ Ÿa<ªw Ô°©°u*
≈¥duÕ∏Ì…-<f‡f°u*¡Ÿu N°b¨w Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ $ N°J¡°„ tu* nu F…Î ŸC∏Ì≤ |≤-|≤ „ÆÌ J¡≤fiu
b°Ôu ª≥b≤°u Ÿu N°J¡°„ b°∫C Ju¡ buy Ÿu <ıfiJ¡∑ ¿_S≤w° sCÆ@ F°u yoÕ F°u, ÎuŸu w≤ay°u* Ju¡ Ÿt¥F
J¡∑ J¡°¿∏wb°Ô° ffi°∫° ı° ≤F° Fæ $ N˜-„˜°u* Ÿu J¡°¸>u y∫u wS° N°J¡°„R¡≈Ù ©uw tu*
ku*¡Ju¡ y∫u ~>°wu, ª≥b≤ N°æ≤ ≈w°J¡°-b¨∏Ì ∫„R¡≈Ù @°fi°u* Ju¡ ≈un°u* J¡∑ fi°o˘ <Ì©°oÕ Ìuwu
Fæ* $$36-38$$ Fu JC¡„<Ôfig, ıæŸu k¡Ôfiu Ju¡ <ÔÎ wæ∫°≤ @°fi°u* J¡∑ „°u˚° J¡°u N°J¡°„tu* n
≤Fu <¸><ß>∫°u* J¡° ÌÔ fi‹¸> J¡≤ Ìuw° Fæ, bæŸu FÙ ŸtÙ≈ tu* N° ≤FÙ „¿•w∫°u* J¡∑ bT°Õ N°J¡°„ tu*
n ≤Fu f°d°u* Ÿu fi‹¸> J¡∑ yoÕ Fæ, Ìu©°u $$39$$ J¡<™>fi J¡bª Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ ∫F ˚¥ıÌ^±>°u*
J¡°u kæ¡Ô°∫u F…Î ∫°u]° Ju¡ wÔb°≤ J¡∑¡ b°≤ J¡∑ ºb<fi FÙ t°fi°u* t¨Ã∫C J¡∑ F…*J¡°≤ Fæ $$40$$ oŸ
ıfis∫ Ju¡ NbŸ≤ tu* wÔb°≤ N°<Ì N˜-„˜ R¡≈Ù ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ b°∫C Ÿu ≈≤°_w, Ì°≥wR¡≈Ù
H≤fiu Ju¡ ıÔ Ÿu ∫C•w (H≤fi°u* J¡∑ fi°o˘ Ì°≥w f°F≤ <fiJ¡Ôu ≤Fwu Fæ* N°æ≤ Ÿku¡Ì F°uwu Fæ* Nw#
H≤fi°u* Ju¡ Ÿ°S Ì°≥w°u* J¡∑ wCÔfi° J¡∑ yoÕ Fæ) |°∫Ô F°SÙ FÙ ≈bÕw°u* J¡∑ w≤F ≈®wÙw F°uwu
Fæ* $$41$$ F°, ©uÌ Fæ, ”<@≤ Ju¡ tF°fig w°Ô°f tu* ªJ®¡, ≤S°≤°uFÙ bÙ≤, Ÿ°≤<S N°æ≤ |°un°ua Ÿu
∫C•w wS° „˜°˜ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ≤SR¡≈Ù fiy≤ ”]y<w F°uJ¡≤ ~>¸>≈¸>° ≤F° Fæ $ fi°ª ≤FÙ
J¡°Ô≤°<`, bÙ≤°u* J¡∑ ˚Cı°N°u*, F°¿S∫°u* J¡∑ Ÿ¥≥n°u* N°æ≤ J¡bªR¡≈Ù bÙd° Ju¡ w°≤°u* tu* wÔb°≤ Ju¡
N°|°w Ÿu Ã≈∏fi b°Ìfi„ÆÌ°u* Ÿu t°fi°u* bÙd° fı°wÙ Fæ $$42,43$$ tfiC‹∫, F°SÙ, |°unu
N°æ≤ yÌF°u* Ÿu ı°u ©¥fi Ju¡ H≤fiu <fiJ¡Ôu fiJu¡ <f∏ÌCN°u* Ÿu Ÿ≤°f°u≤ b°∫C Ÿu Ô°Ô F…oÕ <Ì„°N°u*
J¡°u Ìu©°u $$44$$ ıæŸu tu| tu* <fıÔÙ J¡° ≈®°Ì…˚°Õb F°uw° Fæ, bæŸu FÙ J¡°ÔÙıÙ J¡∑ Ju¡„≤°<„
Ju¡ Ÿt°fi J¡°Ôu N˜-„˜°u* J¡∑ <J¡≤dR¡≈Ù tu| Ÿu ∫C•w N°J¡°„ tu* f°dR¡≈Ù J¡<Ô∫°u* Ju¡
ŸyÕ - 35]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
341
ŸtCÌ°∫ J¡∑ t°Ô° ≈®°Ì…˚Õ¥w F…oÕ Fæ $$45$$ NŸa¶∫, ”<@≤ Ÿu ÔS≈S, ¸¥>¸>u-k¥¡¸>u ˚¥©^±>°u*
N°æ≤ N˜-„˜°u* Ÿu ∆∫°›w ˚Cbfi N<ÀfiÔ°uJ¡ J¡∑ fi°o˘ ª°≤°u* N°u≤ Ÿu ™>Ù F…oÕ ≠b°Ô°N°u* Ÿu
∫C•w Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ $ Ÿ ∫C] _SÔ tu* ≈≤_≈≤ ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡°u J¡°¸>fiu N°æ≤ ~>uÌfi Ju¡ <ÔÎ
Ωw F_wŸt¥F°u* Ÿu ˚C„C^±>Ù (ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡° N˜) „<•w, <`„¥Ô, wÔb°≤, t¥ŸÔ N°æ≤
˚°Ô°u* J¡∑ b¨<‹¸>∫°≥ <y≤wÙ SÙ $$46,47$$ F¸>fiu tu* NŸtSÕ NfiuJ¡ ∫°u]°N°u* tu* ÎJ¡ „¥≤bÙ≤
π°≤° N<w„∫ F_wÔ°|b Ÿu ≈®F°≤ J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d <ıŸtu* ≤°sŸ°u* J¡∑ t°∫° Ju¡ wCv∫ „¥≤°u*
J¡∑ ªu‹¸>°Î≥ Fæ*, J®¡°u@ Ÿu <fi≤Ùsd J¡≤fiub°ÔÙ ∫°u]°N°u* J¡∑ fC<] Fæ, ÎuŸu ≤d J¡°u _b›fi Ju¡ Ÿt°fi
Ÿ°tfiu Ìu©w° F¥≥ $ _b›fi ≈s <bfi°„ Ju¡ NfiCJ¥¡Ô ~>uÌfi, ˚uÌfi, ŸaªÔfi N°<Ì Ÿu ≤<Fw
_b°¿›fiJ¡ ≈Ì°S°u˘ tu* ÎJ¡t°` ı°y≤d Ÿu ≈®F°≤ <J¡∫° ı°w° Fæ ∫°fiÙ f°@° ≈FCa≥ª°oÕ ı°wÙ Fæ,
oŸ<ÔÎ bF ≤°sŸ°u* J¡∑ t°∫° Ju¡ wCv∫ <tØ∫° Fæ N°æ≤ Ÿtu* N°Ãt≈®I° N°bu„ Ÿu Ì„Õfi J¡≤wÙ
Fæ $ |°∫Ô ∫°u]°N°u* Ju¡ s°u˚ Ÿu ≈®Ÿ∏fi F…N° ≤d˚æ≤b N∏∫°∏∫ „ÆÌ°u* Ju¡ Ÿa<tZd Ÿu ≤<Fw
<fi≤∏w≤ N∏∫°u∏∫ Ju¡ ≈®F°≤ Ÿu Ã≈∏fi HaJ¡°≤°u* Ÿu t°fi°u* y°∫fi J¡≤w° Fæ $$48,49$$ J¡¸>u F…Î
~>°wu FÙ <ıŸtu* w≤ay Ÿu ≈®wÙw F°u ≤Fu Fæ*, ÎuŸ° ≈≤_≈≤∫C] tu* ≈®∫C•w N˜-„˜°u* Ju¡ ≈®ªC≤
ª¥dÕ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ≤d˚¥<tR¡≈ Ÿ°y≤ f°Ô¥J¡°t∫ FÙ F°u y∫° Fæ $$50$$ <ıŸfiu t@C≤ kæ¡Ôfiub°Ôu
N°æ≤ wC≤FÙ N°<Ì f°ı°u* J¡∑ ≈®<wºb<fi∫°u* Ÿu buy Ju¡ Ÿ°S Ô°uJ¡≈°Ô°u* Ju¡ Ô°uJ¡ J¡°u ˚≤ <Ì∫° Fæ,
ÎuŸ° ≤dR¡≈Ù ∫F ≈bÕw ≈®Ô∫J¡°Ô tu* ∫C] tu* J¡™>°u≤ F…Î Ì°u Ÿufi°R¡≈Ù ≈≤°u* Ju¡ ≈®fÔ ≈≤_≈≤
≈®<wJ¥¡Ô ŸaªÔfi Ÿu N°J¡°„ tu* nfiu Ju¡ <ÔÎ wæ∫°≤ F…N°-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ $$51$$ fnu
©uÌ J¡∑ f°w Fæ, NÃ∫∏w J¡<™>fi J¡bª°u* J¡°u <ffi° w°unu FÙ J¡bª°u* tu* fiJu¡ ¸>J¡≤°fiu Ÿu N°J¡°„
tu* nÙ F…oÕ <fıÔÙ Ju¡ ŸÂ„ N<Àfi J¡∑ ≠b°Ô°N°u* Ÿu w≈u F…Î f°d ı°u <J¡ J®u*¡J¡°≤ ºb<fi Ju¡
Ÿ°S <b_w°¿≤w ≈®Ã∫*ª° Ÿu ~>°unu y∫u Fæ*, NwÎb „ÆÌ J¡≤ ≤Fu Fæ*, ŸtÙ≈bwÙÕ ≈bÕw J¡∑ <„Ô°N°u*
J¡°u ~>uÌJ¡≤ @°≤d J¡≤wu Fæ* $ J¡<™>fi J¡bª°u* ≈≤ <fi‹k¡Ô F…Î N≈fiu ≈®fÔ f°d°u* Ju¡ <ÔÎ „°uJ¡
J¡≤ ≤Fu bÙ≤°u* J¡∑ ∫F <•w Fæ $$52$$ Fu <t`, ∫C] Ÿu F…oÕ SJ¡°b¸> Ÿu N°≈J¡∑ ∫C]uh~>° „°∏w
F°u yoÕ Fæ, Nw# N°≈Ÿu tæ* <fiÌ°uÕT <Fw J¡∑ f°w J¡≤w° Fq≥ Ÿu ŸC<fiÎ $ ıf wJ¡ ıÔ ≤FÙ
N<Àfi Ÿu ≠≠bÔ f°d Ft Ô°uy°u* Ju¡ Nay°uu J¡°u ˚ay fiFÙ* J¡≤wu, wf wJ¡ ªÔ°u, „Ù|® Ì°ænJ¡≤
o@≤ Ÿu ªÔu ı°∫u*, •∫°u*<J¡ ∫F ª°æS° ≈®F≤ ∫t J¡° FÙ <Ìfi Fæ $$53$$
ª°æ*wÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
≈æ*wÙŸb°≥ ŸyÕ
ŸtCB, bfi, ≈®Ô∫ N°<Ì <b<b@R¡≈J¡°u* Ÿu ªwC≤a¿ydÙ Ÿufi° Ju¡ Ÿay®°t J¡° <b_w°≤ Ÿu bdÕfi $
≈FÔu ŸtCB Ju¡ R¡≈J¡ Ÿu Ÿay®°t J¡° bdÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ b<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, t°fi°u* nfiu Ju¡ <ÔÎ wæ∫°≤ |°unu FÙ <ıŸtu*
w≤ay J¡° R¡≈ @°≤d <J¡∫u F…Î Su, ÎuŸ° bF Ÿay®°tR¡≈Ù Ÿ°y≤ ]w w°^±>b fi¨Ã∫ J¡≤fiub°Ôu
∏tW Ju¡ wCv∫ F…N° $$1$$ •w ≤dŸ°y≤ tu* o@≤-@≤ <f©≤u F…Î ~>°wuR¡≈Ù ŸtCBku¡fi
342
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
tu* N¸>Ju¡ F…Î Ÿku¡Ì f°dR¡≈Ù ~>°u¸>Ù-~>°u¸>Ù t~><Ô∫°u* Ju¡ Ÿt¥F Su, |CnŸb°≤ Ÿæ<fiJ¡ R¡≈Ù
~>Ô ≤FÙ ªaªÔ J¡vÔ°uÔ°u*Ÿu (fnÙ ÔF≤°u* Ÿu) ŸJu¡ J¡°u¸>≤°u* tu* FÔªÔ tªÙ SÙ, ˚°≥<w˚°≥<w Ju¡ N˜„˜R¡≈Ù fi<Ì∫°u* tu* ffiu F…Î Ÿæ<fiJ¡R¡≈Ù N°bwÕ (ıÔ˚°æ*≤Ù) Ÿtu* ˚®td J¡≤
≤Fu Su, Ÿtu* tÌ°u∏tW F°<S∫°u* Ju¡ ÌÔR¡≈Ù N°t¥Ô ªaªÔ t∏Ì≤°ªÔ Su, ªtªt° ≤Fu
ŸæJ¡n°u* ªJ®¡R¡≈Ù N°bw°u˘ Ju¡ ˚®td Ÿu fiŸu (ªJ®¡°u* Ÿu) J¡°¸>u y∫u <Ÿ≤R¡≈Ù <wfiJu¡ Ÿtu* |¥t
≤Fu Su, @¥<ÔR¡≈Ù f°ÌÔ°u*fiu •w ≤dŸtCBtu* ªÔ ≤FÙ wÔb°≤°u* J¡∑ ≈®˚°R¡≈Ù ıÔ J¡°u ≈Ù
±>°Ô° S° (c) $$2-4$$ tJ¡≤°J¡°≤ ∆∫¥F°u* Ju¡ (ÎJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ Ÿufi° Ÿa<fibu„°u* Ju¡) <b_w°≤
Ÿu ∫°u]°ŸtCÌ°∫R¡≈Ù fi°æJ¡°Î≥ ˚Àfi N°æ≤ N˚Àfi SÙ, ıæŸu ıÔ-Ÿ°y≤ tu* fnu <b„°Ô ty≤°u*
Ju¡ J¡°≤d JC¡~> fi°æJ¡°Î≥ fi‹¸> N°æ≤ JC¡~> Nfi‹¸> ≤FwÙ Fæ*, bæŸu FÙ •w ≤dŸ°y≤ tu* tJ¡≤°J¡°≤
Ÿufi° ∆∫¥F Ju¡ <b_w°≤ Ÿu JC¡~> ∫°u]° ˚Àfi Su N°æ≤ JC¡~> N˚Àfi Su $ fnÙ ˚°≤Ù ynyn°F¸>
J¡≤fiub°Ôu ≤S°<ÌR¡≈Ù N°bwÕ Ju¡ „ÆÌ Ÿu •w ≤dŸ°y≤ tu* fnÙ fnÙ ≈bÕw°u* J¡∑ J¡∏Ì≤°Î≥
≈®<wºb<fiw F°u ≤FÙ SÙ $$5$$ ıæŸu Ÿ°y≤ tu* t~><Ô∫°u* Ju¡ Ÿt¥F°u* Ÿu Ã≈∏fi F…Î Ÿ≤ Ju¡ (J¡°„
Ju¡) fÙı°u* Ju¡ i>u≤ J¡∑ fi°o˘ Ÿ≤Ÿ°ua Ju¡ N°J¡°≤ Ju¡ Ÿku¡Ì N^±>u <f©≤u ≤Fwu Fæ*, bæŸu FÙ •w
Ÿay®°t˚¥<t tu* t≤uu F…Î Ô°uy°u* Ju¡ Ÿt¥F Ÿu ∏Fu* <~>∏fi-<˚∏fi J¡≤ <fiJ¡Ôu F…Î f°dR¡≈Ù Ÿ≤Ÿ°u*
J¡∑ <~><t∫°≥ <f©≤Ù SÙ, N˜-„˜R¡≈Ù ≈®@°fi ÔF≤°u* fiu ≈w°J¡°R¡≈Ù ~>°u¸>Ù ÔF≤°u* Ju¡
t^±>Ô J¡°u <~>∏fi-<˚∏fi J¡≤ <Ì∫° S°, wÔb°≤ N°<Ì „˜ R¡≈Ù ıÔŸu <fi<tÕw tu| Ju¡
Ÿt°fi N¿_S≤ N°bwÕ •w ≤dŸ°y≤ Ju¡ JC¡^±>Ô Su, t°≤u J®¡°u@ Ju¡ „Ù|® ªÔfiub°ÔÙ Ÿufi°
FÙ Ÿtu* <w<t N°æ≤ <w<ta<yÔ (N) (tF°tÃ_∫ ı°<w) Su, bF ≤dŸ°y≤ Ô°uFt∫ J¡bª°u*
J¡°u @°≤d J¡∑ F…oÕ o@≤-@≤ ªÔwÙ F…oÕ Ÿufi°R¡≈Ù ıÔ Ÿu ˚ÙTd S°, J¡bªR¡≈Ù ıÔ Ju¡
N°bwÕÕ J¡∑ ≈a<•w Ju¡ tº∫ tu* Ÿæ<fiJ¡°u* Ju¡ ˚¥Td ≈®<w<f¿‡fw Su $$6-8$$ f°dR¡≈Ù ıÔJ¡d°u*
Ju¡ JC¡F≤u Ÿu ÌŸ°u* <Ì„°Î≥ N∏@J¡°≤ ≈¥dÕ SÙ, Ÿ ≤dŸ°y≤fiu N≈fiu <fi|°uÕT Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ „ÆÌ°u*
J¡°u NŸabuΩ J¡≤ <Ì∫° S°, NwÎb Ÿtu* ÎJ¡t°` <fi<f±> |Ca|Ct „ÆÌ F°uw° S° $ <y≤fiu N°æ≤
~>Ôfiu Ÿu ∆∫y® <Ÿ≤°u* Ju¡ ©^±> FÙ Ÿtu* ıÔJ¡d Su, N°bwÕR¡≈Ù ªJ®¡°u* Ju¡ Ÿt¥F°u* tu*
∫°u]°R¡≈Ù J¡°‹™> |¥t ≤Fu Su $$9,10$$ •Ôu„J¡°≤J¡ ¸>aJ¡°≤b°Ôu @fiCTR¡≈Ù Ÿ≈°u˘ Ju¡ ~>uÌfi tu*
∫°u]° wÃ≈≤ Su, <fi„aJ¡ F°uJ¡≤ ≈°w°Ô Ÿu t°fi°u* <fiJ¡Ô ≤Fu Ÿæ<fiJ¡R¡≈Ù ÔF≤°u* Ÿu ∫C•w
S° $$11$$ ytfi N°æ≤ N°ytfi tu* wÃ≈≤ Nfi∏w ≈w°J¡° N°æ≤ ~>` FÙ Ÿtu* ku¡fi Su, fF ≤FÙ
”<@≤ J¡∑ fiÌÙ Ju¡ buy tu* ≤SR¡≈Ù b¨s fF°∫u ı° ≤Fu Su $$12$$ ”<@≤ Ju¡ fnu-fnu fCÌgfCÌg
c ıæŸu Ÿ°y≤ Ju¡ ıÔ J¡°u tu| ≈Ù ±>°Ôwu Fæ, bæŸu FÙ bF°≥ ≈≤ @¥<Ô≈¸>Ô fiu |¥t ≤FÙ wÔb°≤°u* J¡Ù
≈®˚° J¡°u¡ ≈Ù ±>>°Ô° S°, ∫°fiÙ <~>≈° <Ì∫° S° $ ∫F°≥ ≈≤ N°h~>°Ìfi J¡∑ fiÙÔR¡≈ Ÿu J¡v≈fi° J¡∑ yoÕ Fæ $
N N¿_w tÃ_∫_w<tfi°Õt „w∫°uıfi<b_w¨w# $ ˚≤w@¨wb°•∫ $ N¿_w tÃ_∫¿_w<tfi°Õt wS°
ª°¿_w <w<tayÔ# $ <w<t<ay<fiÔ°u&›∫¿_w w<{Ô°u&›∫¿_w ≤°@b# $$ ≤°t°∫db°•∫ $
(∫°fiÙ <w<t fi°t J¡∑ t~>ÔÙ Ÿ°æ ∫°uıfi J¡∑ Fæ, ŸJ¡°u <fiyÔfiub°ÔÙ t~>ÔÙ J¡° fi°t <w<ta<ayÔ Fæ
N°æ≤ <w<ta<ayÔ J¡°u <fiyÔfiub°ÔÙ t~>ÔÙ ˚Ù Fæ, ı°uu ≤°@b J¡FÔ°wÙ Fæ $)
ŸyÕ - 35]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
343
F°SÙ Ju¡ ŸÂ„ F°u y∫u Su, Ÿufi°R¡≈Ù ≈®b°F tu* F°SÙ-|°unu-R¡≈Ù ıÔ-ı∏wC bF°≥ o@≤@≤ ªÔ ≤Fu Su $$13$$ bF ≤dŸ°y≤ Ÿay®°t∫C•w N‡f≤y®°t Ju¡ (y∏@bÕfiy≤ Ju¡) ŸÂ„
tfiC‹∫°u* Ju¡ <ÔÎ fn° N°ÿª∫ÕJ¡°≤Ù F…N° $ bF Ÿay®°t •∫° Su, ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡° ≈®Ô∫ FÙ S°,
≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ ˚¥J¡‡≈ Ÿu J≥¡≈°∫u y∫u ≈bÕw°u* Ju¡ ŸÂ„ ª*ªÔ S°, Ÿtu* ≈sÙ wæu≤wÙ w≤ay°u* Ju¡
Ÿt°fi Su, yı|¸>°R¡≈Ù w¸> <y≤ ≤Fu Su $ ˚∫˚Ùw F¿≤d R¡≈Ù Ÿufi° J¡° |C|C≤ „ÆÌ
≈®Ô∫J¡°ÔÙfi bı®<fi|°uÕT Ju¡ wCv∫ S°, o@≤ Ÿu @≤ Ÿ≤Ÿ≤°wu f°d°u* J¡∑ ≈a<•w Ÿu ŸæJ¡n°u*
„Ô˚°u* Ju¡ (≈way°u* Ju¡) Ÿt°fi Ÿæ<fiJ¡ <y≤ ≤Fu Su, Ì°ænwu F…Î |°unu FÙ <ıŸtu* t¨y Su, f°d°u*
Ju¡ Ÿa|°w FÙ NSb° f°d@°≤Ù ∫°u]° FÙ Ÿtu* bfi≈¥dÕ ˚¥<t SÙ, Ÿtu* ªÔ ≤Fu Ÿæ<fiJ¡R¡≈Ù
˚®t≤°u* J¡° yCaı°≤ F°u ≤F° S°, fı ≤FÙ* wC≤FÙR¡≈ yCF°N°u* Ÿu ŸJ¡° <b_w°≤ J¡FÙ* N<@J¡ f»°
ª»° S°, Ÿufi°∫C•w yı N°<Ì FÙ Ÿtu* tu| Su, ÔC»J¡ ≤Fu ∫°u]° FÙ Ÿtu* <Ÿ*F Su,
ªwC≤a<ydÙ Ÿufi° Ju¡ Ÿaª°≤ Ÿu nÙ F…oÕ @¥<Ô tu|R¡≈ tu* ≈¿≤dw F°u yoÕ SÙ, Ÿæ<fiJ¡R¡≈Ù ≈bÕw
Ÿtu* yÔ ≤Fu Su, tF°≤S°u* Ju¡ Nb∫b ª¥≤ª¥≤ F°uJ¡≤ <y≤ ≤Fu Su, wÔb°≤u* N≈fi° ≈®w°≈ <Ì©°
≤FÙ SÙ, ≈Ì<ªÖR¡≈Ù k¥¡Ô°u* J¡∑ ≤°<„∫°≥¡n ≤FÙ SÙ, ≈w°J¡°N°u* N°æ≤ ~>°w°u* fiu tu|°u* J¡° R¡≈
@°≤d J¡≤ ≤•©° S°, F°SÙ fF ≤FÙ ”<@≤ J¡∑ fiÌÙ Ju¡ ≈®b°F tu* <y≤fiu Ju¡ J¡°≤d <ª*|°n
≤Fu Su, oŸ ≈®J¡°≤ J¡° bF Ÿt≤R¡≈Ù ≈®Ô∫ ıyw J¡°u <fiyÔfiu tu* fnÙ wÃ≈≤w° Ÿu ≈®b¨w
F…N° $ Ÿtu* ºbı°N°u*, ~>`°u* N°æ≤ ≈w°J¡°N°u* Ÿu ∫C>•w ≤SR¡≈Ù fiy≤ o@≤-@≤ N_w∆∫_w F°u ≤Fu Su, bÙ≤°u* Ju¡ «¡≈≤ <y≤ ≤Fu N˜-„˜°u* Ju¡ Ÿt¥FR¡≈Ù NfiuJ¡ ÌæÌÙ›∫t°fi Ÿ¥∫Õ
w≈ ≤Fu Su, |°u≤ ≈®°d≈Ùn° Ÿu Ÿf Ô°uy°u* Ju¡ tfi Ÿ∏w›w F°u ≤Fu Su, bÙ≤°u* Ju¡ @fiCTR¡≈Ù
≈C‹J¡≤°bw°u˘ (≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ tu|°u*) Ÿu <fiJ¡ÔÙ F…oÕ f°db¨<‹¸>R¡≈Ù t¥ŸÔ°@°≤ b¨<‹¸> Ÿu bF
ª°≤°u* N°u≤ ∆∫°›w S°, ªtªt° ≤FÙ* wÔb°≤°u* J¡∑ Ÿ°fi tu* wÙ©Ù J¡∑ yoÕ¡@°≤R¡≈Ù <fıÔÙ Ÿu
Ÿ°≤° N°J¡°„ ≈¿≤bu<‹¸>w S°, Ÿtu* J¡¸>u Ô°uy°u* Ju¡ „≤Ù≤°u* Ÿu <fiJ¡Ôu F…Î ”<@≤ Ju¡ ŸtCB tu*
F°SÙ R¡≈Ù ≈bÕw ±¥>f y∫u Su $ N°J¡°„ tu* kæ¡Ôu F…Î fiÙªu <y≤ ≤Fu N∏∫ ”<@≤<f∏Ì…N°u* Ÿu
<tÔJ¡≤ _S¥Ô F…Î (R¡<@≤<f∏Ì…) FÙ Ÿtu* w°≤u Su, NfiuJ¡ ªJ®¡°u* J¡∑ ≈≤‡≈≤°R¡≈Ù ~>°u¸>Ù
fi<Ì∫°u* Ÿu, ı°u <J¡ tu|≈®Ìu„ tu* |¥tfiu ≈≤ ≈®ªC≤ ˚°æ*≤Ùb°ÔÙ ≈®wÙw F°uwÙ SÙ, N°J¡°„t^±>Ô
N°æ≤ tu| ˚≤u Su, bF°≥ N˜„˜R¡≈ ≈®Ô∫°<Àfi Ÿu ıÔu F…Î Ÿæ<fiJ¡ ≈≤Ô°uJ¡ytfi J¡≤ ≤Fu Su,
„˜°˜°u* J¡∑ b¨<‹¸>R¡≈Ù bı® Ÿu ˚¥wÔR¡≈Ù <fitÕÔ ≈bÕw N°h~>∏fi Su, Ÿtu* yı≤°ıR¡≈Ù
≈bÕw°u* J¡∑ ≤°<„∫°u* Ju¡ <y≤fiu Ÿu ıfiŸt¥F ª¥≤-ª¥≤ F°u y∫° S° $$14-25$$ Ÿæ<fiJ¡R¡≈Ù tu|°u*
fiu <fi<f±> f°db¨<‹¸>R¡≈Ù bT°Õ Ÿu tFÙwÔ N°æ≤ N°J¡°„t^±>Ô J¡°u N°h~>∏fi J¡≤ <Ì∫° S°,
J®¡t„# tF°Ÿufi°R¡≈Ù Ÿ°y≤ Ju¡ Ÿas°u˚ Ÿu (J®¡°u@ Ÿu) Ã≈∏fi Ÿa|\> Ÿu ª°≤°u* N°u≤ ≈Ô°∫fi
F°ufiu Ôy° $$26$$ ıæŸu y® HaH°b°w Ÿu n°∫u y∫u ıÔ Ju¡ Ÿ°≥≈°u* Ÿu Ÿt¥B Ju¡ y˚Õ tu* ¿_Sw
≈bÕw ∆∫°›w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ≈≤_≈≤ ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡°u J¡°¸>fiu tu* ∆∫y®, t°fi°u* „˜ f≤Ÿ°fiub°Ôu
≈®Ô∫°uÃ≈°w tu* Ã≈∏fi F…Î „˜°u* Ÿu ≤d˚¥<t ∆∫°›w SÙ $$27$$ ≈≤_≈≤ ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡°u J¡°¸>fiu
Ÿu „ÆÌ J¡≤ ≤Fu N°æ≤ HC^±> Ju¡ Ÿ°S ÌŸ°u* <Ì„°N°u* tu* |¥t ≤Fu ÌæÌÙ›∫t°fi <`„¥Ô, wÔb°≤,
344
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
ªJ®¡, f°d, „<•w, yÌ°, w°u≈, ˚°Ôu N°<Ì fiu ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ wÙ‚d b°∫C Ÿu J≥¡≈°∫u ı° ≤Fu
(HJ¡H°u≤°u* Ju¡ Ÿ°S <FÔ°∫u ı° ≤Fu) ≈ÃS≤, b¨s, „˜ N°<Ì ≈Ì°S°u˘ Ju¡ <bÔ°Ÿ J¡°u @°≤d
<J¡∫° $$28$$
≈æ*wÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
~>WÙŸb°≥ ŸyÕ
Ÿt°fi N˜-„˜°u* Ÿu π∏π∫C] N°æ≤ ≈¥bÕ N°<Ì Ìu„°u* Ju¡ Ÿ°S
fi Ìu„°u* Ju¡ N<@≈<wR¡≈ ŸF°∫J¡°u* J¡° bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, tu|≈a<•w∫°≥ <ıfitu* <bZ°t Ôu ≤FÙ SÙ ÎuŸu
F°<S∫°u* Ju¡ „bR¡≈Ù ≈bÕw°u* tu* N<w ∏fiw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ¿_Sw f°d≤°<„∫°u* Ju¡ <„©≤ŸÂ„
F°ufiu ≈≤, |°∫Ô F…Î Ÿ‡≈¥dÕ ±>≤≈°uJ¡ ∫°u]°N°u* Ju¡ ÌŸ°u* <Ì„°N°u* J¡∑ N°u≤ ˚°yfiu ≈≤, ∫s,
≤°sŸ N°æ≤ <≈„°ª°u* Ju¡ ”<@≤ Ju¡ ŸtCB°u* tu* ıÔJ®¡∑n° J¡≤fiu ≈≤, yıÕ ≤Fu tu|°u* J¡∑ fi°o˘
Ÿhª¿≤`w°, wuı¿_bw° N°æ≤ fÔ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ, @tÕ<fi‹™>, „C], N≈fiu JC¡Ô Ju¡ J¡tÔR¡≈ ∫°fiÙ
N≈fiu ∫„ N°<Ì Ÿu JC¡Ô J¡∑ ≈®<w‹™>° f»°fiub°Ôu N°æ≤ ∫C] tu* ≈Ù™> fi <Ì©°fiub°Ôu tF°bÙ≤°u* Ju¡
π∏π ∫C] F…Î $ bu π∏π ∫C]°u* Ju¡ J¡w°Õ bÙ≤yd fi<Ì∫°u* Ju¡ ≈®b°F°u* Ju¡ Ÿt°fi ≈≤_≈≤ <tÔwu
Su $$1-4$$ ıæŸu ≈*ı≤ ≈aı≤ Ju¡ Ÿ°S <tÔw° Fæ, F°<S∫°u* J¡° HC^±> F°<S∫°u* Ju¡ HC^±> Ju¡ Ÿ°S
fnu buy Ÿu <tÔw° Fæ, ıæŸu bfi Ÿu ∫C•w ≈bÕw bfi ∫C•w N∏∫ ≈bÕw Ju¡ Ÿ°S <tÔw° Fæ, bæŸu FÙ
Ì°ufi°u* ≈s°u* Ju¡ bÙ≤ ≈≤_≈≤ fnu buy Ÿu <tÔu $$5$$ ıæŸu Ÿ°y≤ tu* w≤ay°u* Ju¡ Ÿt¥F Ÿu w≤ay°u* J¡°
Ÿt¥F „ÆÌ≈¥bÕJ¡ <tÔw° Fæ bæŸu FÙ Ÿ ∫C>] tu* |°un°u* Ju¡ Ÿt¥F Ÿu |°un°u* J¡° Ÿt¥F „ÆÌ≈¥dÕ buy
Ÿu <tÔ° $$6$$ ıæŸu b°∫C Ÿu ªaªÔ f°≥Ÿ°u* J¡° Ÿt¥F b°∫C Ÿu <FÔfiub°Ôu f°≥Ÿ°u* Ju¡ Ÿt¥F Ju¡ Ÿ°S
Ônw° Fæ bæŸu FÙ fi≤Ÿufi° fiu N≈fiu Ÿt°fi N°∫C@b°ÔÙ fi≤Ÿufi° Ÿu Ôn°oÕ J¡∑ $$7$$ ıæŸu n°
F…N° NŸC≤fiy≤ Ìubfiy≤ Ÿu N≈fiu Nay-≈®Ã∫ay°u* J¡°u ª¥≤ª¥≤ J¡≤u, bæŸu FÙ ≤S°u* Ju¡ Ÿt¥F fiu ≤S°u* Ju¡
Ÿt¥F Ÿu N≈fiu Nay-≈®Ã∫ay°u* J¡°u ©¥f ª¥≤ª¥≤ <J¡∫° $$8$$ <ıŸfiu f°d°u* Ÿu N°J¡°„ ≈°¸> <Ì∫° Fæ
ÎuŸu @fiC@Õ≤°u* J¡∑ Ÿufi° Ÿu Ÿ≤Ÿ≤°wu F…Î NŸa¶∫ f°d°u* J¡∑ t¥ŸÔ°@°≤ b¨<‹¸>Ÿu NÌg˚Cw tu|°u* J¡°
<fit°Õd J¡≤wu F…Î ∫C] <J¡∫° $$9$$ ıf fi <bTt°∫C@b°Ôu ∫C]°u* tu* ∫C]R¡≈Ù ≈®Ô∫°<Àfi ˚nJ¡∑
wf ˚∫˚Ùw <ªWb°Ôu ∫°u]° Ô°uy <J¡ŸÙ fi <J¡ŸÙ fF°fiu Ÿu ˚°yfiu Ôyu $$10$$ ≈≤_≈≤ ∫C] Ju¡
<ÔÎ Ÿayw F…Î ªJ®¡@°≤Ù Ô°uy°ua fiuu ªJ®¡@°≤Ù Ô°u*y°u* Ÿu, @fiC@Õ°¿≤∫°u* fiu @fiC@°Õ¿≤∫°u* Ÿu, wÔb°≤ Ÿu
Ônfiub°Ôu Ô°uy°u*fiu wÔb°≤@°¿≤∫°u* Ÿu, ˚C„C^±>Ù @°≤d J¡≤fiub°Ôu Ô°uy°u* fiu ˚C„C^±>Ù-@°¿≤∫°u*
Ÿu, tCŸÔ°u* Ÿu ∫C] J¡≤fiu tu* <b„°≤Ì ∫°u]°N°u* fiu tCŸÔ@°¿≤∫°u* Ÿu, ˚°Ôu @°≤d J¡≤fiub°Ô°u* fiu
˚°Ô° @°≤d <J¡∫u F…Î ∫°u]°N°u* Ÿu, M¡<‹¸> fi°tJ¡ F<S°∫°≤ Ÿu Ônfiub°Ô°u* fiu M¡<‹¸>@°¿≤∫°u* Ÿu,
fvÔ°u*Ÿu Ônfiub°Ô°u* fiu fvÔ@°¿≤∫°u* Ÿu, tCÌgy≤@°¿≤∫°u* fiu tCÌgy≤@°¿≤∫°u* Ÿu, yÌ°@°≤d <J¡∫u
F…Î ∫°u]°N°u* fiu yÌ°@°¿≤∫°u* Ÿu, „<•w Ÿu ∫C] J¡≤fiub°Ô°u* fiu „<•w@°¿≤∫°u* Ÿu, „¥Ô ªÔ°fiu tu*
Ìs ∫°u]°N°u* fiu „¥Ô@°¿≤∫°u* Ÿu, ≈®°Ÿ°u* J¡°u (˚°Ô°u* J¡°u) ªÔ°fiu tu* <fi≈Cd ∫°u]°N°u* fiu ≈®°Ÿ@°¿≤∫°u*
ŸyÕ - 36]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
345
Ÿu, JC¡vF°n°u* Ju¡ b°≤ tau ≈®<Ÿ<] ≈®°›w ∫°u]°N°u* fiu JC¡vF°n°@°≤Ù ∫°u]°N°u* Ÿu, Ì^±>@°¿≤∫°ua fiu
f°≥Ÿ°u* Ju¡ fnu-fnu ±>^±>°u*> J¡°u F°S°u* tu* ™>°∫u F…Î ∫°u]°N°u* Ÿu, ≈ÃS≤°u* Ÿu Ônfiub°Ôu ∫°u]°N°u* fiu
≈ÃS≤°u* Ÿu Ônfiub°Ôu ∫°u]°N°u* Ÿu, ≈°„ (ı°Ô) @°≤Ù ∫°u]°N°u*fiu ≈°„@°¿≤∫°u* Ÿu, J¡∑Ô @°≤d
J¡≤fiub°Ôu ∫°u]°N°u* fiu J¡∑Ô @°¿≤∫°u* Ÿu, ~¥>≤u @°≤d J¡≤fiub°Ôu ∫°u]°N°u* fiu ~¥>≤Ù @°≤d J¡≤fiub°Ôu
∫°u]°N°u* Ÿu, <˚¿∏Ì≈°Ô @°≤d J¡≤fiub°Ôu ∫°u]°N°u* fiu <˚<∏Ì≈°Ô@°¿≤∫°u* Ÿu, bı®R¡≈ tC<‹¸> J¡°u
@°≤d J¡≤fiub°Ôu ∫°u]°N°u* fiu bı®R¡≈Ù tC<‹¸> J¡°u @°≤d J¡≤fiub°Ôu ∫°u]°N°u* Ÿu, N*JC¡„°u* Ÿu
Ωw ∫°fiÙ N*JC¡„∫C] tu* <b„°≤Ì ∫°u]°N°u* fiu¡NaJC¡„@°≤Ù ∫°u]°N°u* Ÿu, FÔ Ÿu ∫C] J¡≤fiu tu*
N<˚I ∫°u]°N°u* fiu FÔ@°¿≤∫°u* Ÿu, <`„¥Ô@°¿≤∫°u* fiu <`„¥Ô@°¿≤∫°u* Ÿu, J¡bª J¡∑ fi°o˘ Ô°uFu J¡∑
ıaıÙ≤°u* Ju¡ ı°ÔÙÌ°≤ J¡°u¸> õ¨a©Ô°ı°Ô J¡FÔ°w° Fæ, ŸJ¡°u ≈Ffiu F…Î |CnŸb°≤ ∫°u]°N°u* fiu
ı°ÔÌ°≤ J¡bª ≈Ffiu F…Î |CnŸb°≤°u* Ÿu ÎuŸu ∫C] <J¡∫° ıæŸu <J¡ ≈®Ô∫J¡°Ô tu* <bsCÆ@ tF°Ÿ°y≤
J¡∑ N°J¡°„-≈°w°Ô ÎJ¡ J¡≤fiub°ÔÙ fnÙ-fnÙ ÔF≤°u* J¡∑ |¸>°Î≥ N°≈Ÿ tu* ¸>J¡≤°wÙ
Fæ* $$11-17$$ bF ∫C]°J¡°„R¡≈Ù ÎJ¡t°`Ÿ°y≤ N<w ŸC„°u<˚w F…N° $ Ÿtu* b°≤ J¡≤fiu Ju¡
<ÔÎ ∆∫°JC¡Ô ªJ®¡°u* J¡∑ ≤°<„∫°≥ FÙ N°bwÕ Su, b°∫C f°dR¡≈Ù ıÔJ¡d°u* Ÿu ∫C•w Su, N°∫C@R¡≈Ù
ty≤ o@≤-@≤ |¥t ≤Fu Su $$18$$ ≈¨<SbÙ N°æ≤ N∏w¿≤s J¡° tº∫˚°y R¡≈Ù bF Ÿ°y≤ Nt≤
(ıÙ<bw) Ô°uy°u* Ÿu ÌC_w≤ F…N°, Ÿtu* ªtªt° ≤Fu F<S∫°≤R¡≈Ù w≤ay°u* J¡∑ „°©°-≈®„°©°N°u*
Ÿu ıÔª≤R¡≈Ù ∫°u]° ∆∫°JC¡Ô Su $$19$$ N°∫C@ <bΩ°, fC<], fÔ, „¥≤w°, N˜„˜, |°unu,
≤S N°æ≤ @fiCT ∫u N°™> <ıfiJu¡ N≈®<wFw Fæ*, ÎuŸu ∫°u]°N°u* J¡∑ Ÿufi° ≈¥bÕ tu* ≈®<w≈°<Ìw π∏π„#
<tÔu F…Î Ì°u ≈s F°ufiu Ÿu Ì°ufi°u* J¡∑ Ÿufi°N°u* tu* N°@u-N°@u ˚°y tu* JC¡<≈w F°uJ¡≤ <_Sw ≤FÙ,
•∫°u*<J¡ Ì°ufi°u* ≤°ı° <bÌq≤S N°æ≤ <Ÿ∏@C≤°ı fiJu¡ NfiCJ¥¡Ô FÙ ¿_Sw ≤Fu $ NSb° ∫F t°fifi°
ª°<FÎ ∫s, ≤°sŸ <≈„°ª N°æ≤ NŸC≤ ÎJ¡ N°u≤, Ìubw°, y∏@bÕ, <J¡∏fi≤ N°æ≤ <bΩ°@≤ ÎJ¡
N°u≤ ∫°u* N°™> <Ì∆∫ ≈C”T°u* J¡° Ÿt¥F ˚°bÙ ı∫ N°æ≤ ≈≤°ı∫ Ju¡ NfiCŸ°≤ Ì°u ≈s°u* tu* f≥¸>J¡≤
Ÿ‡≈¥dÕ Ÿufi° Ju¡ N°@u N°@u ˚°y Ÿu JC¡<≈w F°uJ¡≤ ¿_Sw F…N°, •∫°u*<J¡ bu Ì°u ≤°ıu ˚Ù wÌfiCR¡≈
N‹¸> Ÿu ∫C•w Su $$20$$
Nf <bÌq≤S N°æ≤ <Ÿ∏@C≤°ı Ju¡ ŸF°∫J¡ Ô°uy°u* J¡° ≈¥bÕ N°<Ì <Ì„°N°u* Ju¡ ˚uÌ Ÿu J®¡t„#
bdÕfi J¡≤fiu J¡∑ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ≈®<wI° J¡≤wu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tıÙ, tº∫Ìu„ N°<Ì J¡∑ ydfi° tu* ≈¥bÕ <Ì„° Ÿu ÔÙÔ° Ju¡
_b°tÙ tF°≤°ı ≈µ J¡∑ ŸF°∫w° Ju¡ <ÔÎ N°∫u F…Î fiÙªu J¡Fu ı°fiub°Ôu Ìu„°u* Ju¡ N<@≈<w∫°u* J¡°u
t*æ N°≈Ÿu J¡Fw° Fq≥, N°≈ ŸC<fi∫u $$21$$ ≈¥bÕ <Ì„° Ju¡ J¡°u„Ô, J¡°„Ù, ty@, <t<SÔ°, ÃJ¡Ô,
tu©Ô, J¡JÕ¡≤, tCB, Ÿay®°t„°æ^±>J¡, tC¶∫, <Ft, ”BtC¶∫, w°t®<Ô›w, ≈®°yg≠∫°u<wT,
NÿbtC©, N‡f‹™>, ≈C”T°ÌJ¡, bdÕJ¡°u‹™>, Ÿ<bÿb°u`, J¡hªÙ t~>ÔÙ ©°fiub°Ôu, ∆∫°|® ŸÂ„
tC©b°Ôu, <J¡≤°w Ÿ°æbÙ≤ N°æ≤ ÎJ¡≈°ÌJ¡ ofi ª°æfÙŸ Ìu„°u* Ju¡ ŸF°∫J¡ N°Î>u Su $ t°v∫b°fig
fi°tJ¡ ≈bÕw, <„<b, N°*ıfi, b¨TÔ, ºbı, ≈µ wS° Ì∫ ≈bÕw oŸ Ÿ°w ≈bÕw°u* Ju¡ ŸF°∫J¡
N°∫u $ ≈¥bÕ-Ì<sd <Ì„° Ÿu ÔÙÔ° Ju¡ ≈<w ≈µ Ju¡ <b∏º∫ ≈bÕw Ju¡ ≈¥bÕ˚°y Ju¡ Ìu„, ªu<Ì, bß,
346
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Ì°„°dÕ, Nay, fay, ≈fay, J¡<Ôay, ≈C^±>, ı™>≤, <bÌ˚Õ, tuJ¡Ô, „b≤°fifi, „b≤bdÕ, J¡dÕ,
<`≈C≤, ≈¥≤J¡, J¡^¸>J¡_S, ≈¨ygÌÙ≈J¡, J¡°utÔ J¡d°Õ∏@®, ª°æ<ÔJ¡, ªtÕ^bwÙ Ju¡ <fiJ¡¸>bwÙÕ,
J¡°J¡J¡, FutJC¡±g∫, ÿtZC@≤, f<Ôy®Ùb, tF°y®Ùb, <J¡¿‹J¡∏@° N°æ≤ fi°¿≤Ju¡ÔÙ ofi ŸW°oÕŸ
Ìu„°u* N°æ≤ ª°≤ ≈bÕw°u* Ju¡ <fib°ŸÙ bÙ≤yd ŸF°∫J¡ Su $$22-29$$ Fu ≤°tıÙ, Ì<sd <Ì„° tu*
ÔÙÔ° Ju¡ ≈<w Ju¡ ŸF°∫J¡ bÙ≤ fi≤≈<w∫°u* J¡° tæ* vÔu© J¡≤w° Fq≥, ŸCfi°u $ <b∏º∫, JC¡ŸCt°≈Ùn,
tFu∏B, ÌÌ…Õ≤, tÔ∫, Ÿ¥∫Õb°fi, Ÿt¨<]„°ÔÙ NfiuJ¡ yd≤°≠∫, Nb∏wÙfi°t Ÿu ≈®<Ÿ],
„°‡fbwÙ, Ì„≈¥≤J¡, J¡S°ªJ®¡°≤, oÕ<TJ¡, N°wC≤J¡h~>≈, bfib°Ÿ°u≈<y¿≤, ˚B<y¿≤, fi°y≤,
Ì^±>J¡, ydw∏`≤°≠∫, ıfiw∏`≤°≠∫, Ÿ°F, „æ b , M¡‹∫t¥ J ¡, J¡J¡°u Õ ¸ ,> bfi<f‡fÔ,
≈‡≈°<fib°ŸÙyd, Jæ¡≤J¡Ìu„Ù∫, J¡JÕ¡bÙ≤J¡, _bu¿≤J¡, ∫°<ŸJ¡, @tÕ≈Ãfi, ≈°a<ªJ¡, J¡°<„J¡,
w¨d©vÔqÔ, ∫°Ì, w°t®≈dÕJ¡, y°ufiÌÕ, J¡fiJ¡, ÌÙfi≈Wfi, w°t®ÙJ¡ ̇k¡≤, N°J¡∑dÕJ¡, ŸFJ¡°≤,
ÎudJ¡, bæwC^±>J¡, wC‡fbfi°Ô, N<ıfiπÙ≈, J¡<dÕJ¡°J¡°≤, J¡<dÕJ¡, <„bÙ, J¡°u*J¡d, <ª`J¥¡¸>,
J¡d°Õ¸>, t^¸>b¸>J¡, tF°J¡¸><J¡J¡, N°∏@®, J¡°uÔ≈bÕw, N°b¿∏J¡, <bªu<≤J¡, ª^±>°∫W, ÌubfiJ¡,
J®¡°æ*ª, b°F, <„Ô°s°≤°uÌ, ˚°ufi∏Ì, tÌÕfi, tÔ∫ ofi <w≤Ÿ™> Ìu„°u* N°æ≤ ~># ≈bÕw°u* Ju¡ <fib°ŸÙ
wS° ÔaJ¡° Ju¡ ≤°sŸ $$30-39$$ ≈¿ÿªt N°æ≤ Ì<sd <Ì„° Ju¡ tº∫ tu* tF°≤°≠∫, ŸC≤°‹¸A>,
<J¡∏SCŸ Ÿ°æbÙ≤Ÿ „¥B, N°˚Ù≤, B<bn, J¡∑J¡¸>, <Ÿ]©^±>, J¡°<ÔR¡FŸ ŸCtu” ≈bÕw, ≤æbwJ¡
≈bÕw, ∫J¡≠~>, t∫b≤, <ıŸtu* ∫bfi ≤Fwu Su, ∫u ª°≤ ≈bÕw, f°FgÔÙJ¡Ÿ t°yÕd°b∏w, @t®,
wC‡fJ¡, Ô°ıyd N°æ≤ •w <Ì„° Ju¡ ≈bÕw Ju¡ <fib°ŸÙ, wS° ŸtCBw¸> Ju¡ N°æ≤ w°uJ¡<fi Ìu„ Ju¡
<fib°ŸÙ, Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ∫u Ÿf ≈¥b°uÕ•w ÔÙÔ° Ju¡ ≈<w Ju¡ ≈s Ju¡ Su $$40-43$$ Nf Fu
ZÙ≤°tª∏BıÙ, ÔÙÔ° Ju¡ ≈<w Ju¡ <b≈s tu* ¿_Sw bÙ≤°u* N°æ≤ fiJu¡ Ìu„°u* J¡°u tæ* N°≈Ÿu J¡Fw°
Fq≥, ŸC<fi∫u $ ≈¿ÿªt <Ì„° tu* ∫u fnu-fnu ≈bÕw Fæ* - t<dt°fig, „æÔu∏B, JC¡≤°≈dÕ<y¿≤, ffi,
NJÕ¡F , tu|k¡Ô, ªJ®¡b°fig N°æ≤ N_w°ªÔ $$44,45$$ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, J¡°„ wS° f®°Êd
Ju¡ Ÿt¥F°u* Ju¡ N∏wJ¡ ≈*ªfifi°tJ¡ıÔ N°æ≤ ˚°≤swS, ≈°≤J¡, „°¿∏w, „æÆ∫, N°≤t≤J¡°≤,
Nh~>, NyCF…Ãb, N<fi∫t, FæF∫, ŸCÊy°∫, w°<ıJ¡ N°æ≤ F…dJ¡, Ì<sd N°æ≤ W≤ tu* J¡wJ¡
Ìu„ Ju¡ <fiJ¡¸> tu* J¡JÕ¡, <y¿≤≈dÕ N°æ≤ Nbt o∏F°u*fiu Ÿf bdÕ @t°u˘ J¡∑ t∫°ÕÌ° J¡° ŸbS°Õ Ã∫°y
J¡≤ <Ì∫° Fæ, oŸ<ÔÎ ∫u ‡Ôuh~> J¡FÔ°wu Fæ* $$46-48$$ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, ŸJu¡ Nfi∏w≤ Ì°u
Ÿ°æ ∫°uıfi wJ¡ ≈¨<SbÙ ıfi≈Ì°u* Ÿu „¥∏∫ Fæ, N°æ≤ ŸJu¡ Nfi∏w≤ tFu∏B≈bÕw Fæ, <ıŸJ¡∑ ˚¥<t
tC•wt∫Ù wS° t<dt∫Ù Fæ $$49$$ ŸæJ¡n°u* ≈bÕw°u* Ÿu ∫C•w N°ÿbfi°tJ¡ ≈bÕw Fæ, ŸJu¡ Nfi∏w≤
˚∫aJ¡≤ tF°ŸtCB Fæ, <ıŸJu¡ w¸> ≈≤ ≈°¿≤∫°`fi°tJ¡ ≈bÕw Fæ $$50$$ ≈¿ÿªt N°æ≤ W≤ <Ì„°
Ju¡ N∏w≤°Ô ˚°y tu*, ı°u ≈bÕw≈®°∫ Fæ, budC≈<w N°æ≤ fi≤≈<w Ìu„ Fæ, ıF°≥ <fiÃ∫ ßb F…N°
J¡≤wu Fæ* $$51$$ k¡vy¥dJ¡, t°^±>∆∫, NfiuJ¡fiu`J¡, ≈C”JC¡∏Ì, ≈°≤, ˚°fiCt^±>Ô, ˚°bfi, b¿∏tÔ,
fi<Ôfi N°æ≤ oŸJu¡ ≈ÿª°wg ÌÙ|Õ Ju¡„, Nay, F_w ≈°Ô N°<Ì Ÿu ∫C•w tfiC‹∫b°Ôu F°ufiu Ju¡
J¡°≤d ÌÙ|Õfi°t Ju¡ Ìu„ Fæ* wS° ≤ay, _w<fiJ¡, yC”F N°æ≤ ÔCF fi°tb°Ôu Ìu„ Fæ*, oŸJu¡ Nfi∏w≤
NwCÔ ˜Ù≤°‹¸A> Fæ, ıF°≥ y°∫, fæÔ wS° Ÿ∏w°fi J¡°u ˚Ù ©° ı°wu Fæ* $ oŸJu¡ Nfi∏w≤ W≤
ŸyÕ - 37]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
347
<Ì„° tu* <Ftb°fi, J®¡°æ*ª N°æ≤ t@Ct°fig fi°t ≈bÕw Fæ* $$52-54$$ ofiJu¡ Nfi∏w≤ Jæ¡Ô°Ÿ,
bŸCt°fig N°æ≤ tu”≈bÕw Fæ*, fiJu¡ ŸF°∫J¡ ≈bÕw Zu<d∫°u* tu* ∫u tfiC‹∫ ≤Fwu Fæ*-tB, b°≤ub,
∫°æ@u∫, t°Ôb N°æ≤ „¥≤Ÿæ<fiJ¡ $$55$$ oŸJu¡ Nfi∏w≤ ∫u s<`∫ N°æ≤ Ìu„ Fæ*, ≤°ı∏∫,
NıCÕfi°wfi∫, <`ywÕ, ÎJ¡b°Ì, sCB, N°tfÔ N°æ≤ N_w°ªÔb°ŸÙ, NfÔ, f®©Ô, „°J¡,
sut, @¥<wÕ, Ì„ ≈®J¡°≤ Ju¡ fi°y, NbŸfiÙ, NÌ^±>, NF∏∫ŸF, @°fiÌ, Ÿ≤J¡, b°¸>@°fi, Nfi∏w≤
πÙ≈ Ju¡ <fib°ŸÙ, y°∏@°≤Ÿ b¿∏w N°æ≤ ŸC≤, oŸJu¡ Nfi∏w≤ Ìs<„Ô°, fÙÔb, y°u@fiÙ, oŸJu¡
Nfi∏w≤ ≈C‹J¡≤°bwÕ Ìu„ J¡∑ ∫„°ubwÙ fi°t J¡∑ ≈¨<SbÙ Fæ $ oŸJu¡ Nfi∏w≤ fi°<˚twÙ ˚¥<t Fæ
N°æ≤ ŸJu¡ b°Ì <ws° wS° J¡°Ôb≤°˚¥<t Fæ N°æ≤ J¡°FJ¡ wS° ŸC≤˚¥<w≈C≤ fi°tJ¡ fiy≤ Fæ*,
wÌfi∏w≤ ≤<wJ¡°Ì„Õ, N∏w≤°Ì„Õ <≈ayÔ Îba ≈°^±>∆∫ Ju¡ <fib°ŸÙ ıfi N°æ≤ ∫tCfi° Ju¡ wÙ≤b°ŸÙ
∫°wC@°fiJ¡, fi°ayfi, Futw°Ô, _btC© wS° <Ft°Ô∫, bŸCt°fig, J®¡°æ*aª N°æ≤ Jæ¡Ô°Ÿ ∫u ≈bÕw Fæ* $
wÌ…≈≤°∏w Ìu„≤<Fw N_ŸÙ ∫°uıfi <b_w¨w ˚¥<t Fæ $ wÌfi∏w≤ ≈¥bÕ N°æ≤ W≤ <Ì„° Ju¡ N∏w≤°Ô
Ju¡ J®¡t„# ofi Ìu„°u* J¡°u Ÿ¥<fi∫u J¡°Ô¥w, f®Ê≈C`, JC¡<dÌ, ©°<Ìfi, t°Ôb, ≤∏@®≤°≠∫, bfi,
≤°‹¸A>, Ju¡±>b_w, <Ÿ*F≈C`, b°tfi Ÿ°b°J¡wg, ı°≈ÔbF, J¡°<t≤, Ì≤Ì, N<˚Ÿ°ŸÌ, ı°b°ÕJ¡,
≈Ô°uÔ, JC¡<b, J¡°æ<wCJ¡, <J¡≤°w, ∫°tC≈°w, ÌÙÔ wÌ…≈≤°∏w _bdÕ ˚¥<t Fæ, wÌfi∏w≤
N<wŸC„°u<˚w Ìub_SÔ ˚¥<t Fæ, ŸJu¡ f°Ì y∏@bÕ≤°ı <bÿb°bŸC J¡° Wt t¿∏Ì≤ Fæ, wÌfi∏w≤
Jæ¡Ô°Ÿ˚¥<t Fæ, wÌfi∏w≤ taªCbfi fi°tJ¡° ≈bÕw Fæ, wÌfi∏w≤ <bΩ°@≤ N°æ≤ Ìubyd°u* J¡∑ <bt°fi
Ju¡ ŸÂ„ N<˚≤°t ˚¥<t Fæ $$56-67$$
~>WÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
Ÿæ*wÙŸb°≥ ŸyÕ
Ìu„°u* Ju¡ fi°t°u* Ju¡ Ÿ°S tº∫Ìu„Ù∫ Ô°uy°u* J¡° wS° fiJu¡ ı∫ N°æ≤ ≈≤°ı∫ J¡° bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tª∏BıÙ, buy Ÿu J¡°¸>u y∫u tfiC‹∫ N°æ≤ F°<S∫°u* Ÿu ˚ÙTd ≤d
tu*, <ıŸtu* Ÿæ<fiJ¡ Ô°uy "≈FÔu tæ* ≈FÔu tæ*' oŸ F°un Ÿu HC^±> Ju¡ HC^±> <b≈s Ÿufi° tu* ¸¥>¸> ≤Fu
Su, ≈®∫Ãfi Ÿu ≈®bu„ J¡≤ ≤Fu ≈¥b°uÕ•w N°æ≤ fiŸu N¿w¿≤•w ˚Ù NfiuJ¡ Ô°uy N<Àfi tu* ≈®bu„ J¡≤
≤Fu ≈wÙ*y°u* Ju¡ Ÿt°fi ˚_t F°u y∫u $ oŸ ∫C] tu* ÌqŸ≤u ∫°fiÙ tº∫ Ìu„ Ju¡ Ô°uy tæ*fiu fiFÙa J¡Fu,
ÔÙÔ° Ju¡ _b°tÙ Ju¡ ≈s˚¥w fi Ô°uy°u* J¡°u tæ* J¡Fq≥y°, N°≈ ŸC<fiÎ $ bu Su wœu<FJ¡, „¥≤Ÿufi, yCn,
Nÿb|fi°∫J¡, Wt≠∫°u<w˚B, tÌtº∫<tJ¡°<Ì, Ÿ°Ô¥J¡, NJ¡°uΩt°Ô°_∫, Ì°æIuÕ∫,
<≈›≈Ô°∫fi, t°^±>∆∫, ≈°^±>C>fiy≤, Ÿ°æy®Ùb°<Ì, yC”y®F, ≈°¿≤∫°`, JC¡≤°˝A>, ∫°tCfi, Ì…‡f≤,
≤°≠∫fi°tJ¡, <≠ıF°fi J¡°ÔJ¡°u<¸>J¡, t°SC≤, ≈°aª°Ô, @t°Õ¶∫ wS° W≤ N°æ≤ Ì<sd
≈°aª°ÔJ¡, JC¡”su` N°æ≤ Ÿ°≤_bw<fib°ŸÙ bÙ≤ Ÿæ<fiJ¡ yd $$1-7$$
ı°u ≈FÔu ∫u N°æ≤ ÌqŸ≤u ≤d tu* ˚_t F°u y∫u, ÎuŸ° J¡F° S°, ŸÙ J¡°u Ìu„°u* Ju¡ fi°t°u* J¡°
<b˚°y J¡≤ ŸyÕ J¡∑ Ÿt°<›w ≈∫Õ∏w J¡Fwu Fæ* $
≠ı<∫fiÙ J¡∑ ≤S≈a<•w JC¡¿∏wÌu„b°ŸÙ N°æ≤ ≈aªfiÌÌuu„b°<Ÿ∫°u* π°≤° ~>°unu y∫u „˜°u* Ÿu
348
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
˚∫≈¥bÕJ¡ J¡°≥≈wÙ N°æ≤ Ì°ænwÙ F…oÕ fnu ˚°≤Ù ≈bÕw≈®≈°w°u* tu* ¿y≤ ≈nÙ $$8$$ b˜bwÙ Ju¡ Ô°uy°u*
π°≤° J¡°¸>u y∫u NwÎb ˚¥<t tu* <y≤ ≤Fu J¡°u„f®Ê J¡∑ ŸÙt° Ju¡ Ô°uy F°<S∫°u* π°≤° JC¡ªÔ <Ì∫u
y∫u $$9$$ f°d J¡∑ ˚¥<t Ju¡ Ô°uy°u* fiu Ì°„≈C≤ Ju¡ „¥≤°u* J¡°u, <ıfiJu¡ J¡∏@u N°æ≤ ≈u¸> „˜°u* Ÿu J¡°¸>
±>°Ôu y∫u Su, ıÙwJ¡≤ N°™> J¡°u„ wJ¡ fiJ¡° ≈Ù~>° <J¡∫° N°æ≤ Ÿa∫°uyb„ t°yÕ tu* ≈®°›w w°Ô°f
tu* ∏Fu* ±C>f° <Ì∫° $$10$$ <bÌÙdÕ (k¡°nu y∫u) ≈u¸> Ÿu <fiJ¡ÔÙ F…oÕ N≈fiÙ N≥wnÙR¡≈Ù ≤¿_Ÿ∫°u*
tu* ÔHu F…Î NwÎb t∏Ìy<w F…Î „°¿∏wÌu„b°<Ÿ∫°u* J¡°u t°yÕ Ju¡ <≈„°ª°u* fiu ªf° ±>°Ô° $$11$$
≈®ª^±> ≤d|°uT J¡≤fiub°Ôu ˚B<y¿≤<fib°<Ÿ∫°u* fiu, ı°u <J¡ Ÿay®°tR¡≈Ù ∫I tu* ÌÙ<sw Su,
t≤Ìu„b°ŸÙ ∫°u]°N°u* J¡°u J¡~C>N°u* J¡∑ ˚°≥<w ≈¨<SbÙ Ju¡ yâ°u* tu* ku*¡J¡ <Ì∫° $ <ı∏F°u*fiu ≈FÔu fnufnu „`CN°u* J¡°u ˚y°∫° S°, ÎuŸu Ì¿^±>J¡°fiy≤Ù <fib°<Ÿ∫°u* J¡°u, <ıfiJu¡ „≤Ù≤°u* Ÿu ”<@≤ fF ≤F°
S°, FæF∫ba<„∫°u* fiu ∫°u* ˚y°∫° ıæŸu <J¡ b°∫C Ju¡ buy Ÿu b°w≈®utÙfi°tJ¡ F¿≤d ˚°ywu Fæ* $ F°<S∫°u*
Ju¡ Ì°≥w°u* Ÿu <bª¥<dÕw Ì≤ÌÌu„<fib°<Ÿ∫°u* J¡°u, <ı∏F°u*fiu N≈fiu „`CN°u* J¡°u <bfi‹¸> J¡≤ <Ì∫° S°,
”<@≤ J¡∑ tF°fiÌÙ ≈un Ju¡ ≈vÔb°u* J¡∑ ˚°≥<w fF° Ôu yoÕ $ N@Õª∏B°J¡°≤ f°d°u* Ÿu <~>∏fi<˚∏fi
|°∫Ô N@t≤u ªÙfi<fib°<Ÿ∫°u* fiu N≈fiu <ÔÎ ˚°≤_bR¡≈ ffiu F…Î N≈fiu „≤Ù≤°u* J¡°u Ÿ°y≤ Ju¡
N≈Õd J¡≤ <Ì∫° $$12-15$$ J¡d°Õ¸> Ìu„ Ju¡ Ìs ∫°u]°N°u* π°≤° b°∫C tu* ku*¡Ju¡ y∫u ˚°Ô°u* Ÿu
<ıfiJu¡ J¡∏@u J¡¸> y∫u Su, ÎuŸu fiÔÌÌu„ Ju¡ „¥≤ w°≤°u* Ju¡ Ÿt¥F J¡∑ fi°o˘ <b„ÙdÕ F°u y∫u $$16$$
ty≤°u* Ju¡ Ÿt¥F Ju¡ ŸÂ„ yı≤°ı°u* fiu <ıfiJu¡ „˜°˜ fnu buy Ÿu <~>∏fi <˚∏fi J¡≤ <Ì∫u Su, ÎuŸu
Ì°„J¡ N°æ≤ „J¡ Ju¡„°Ju¡¿„ ∫C] Ju¡ <ÔÎ (ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡° H°u¸>° ≈J¡n J¡≤ ı°u ∫C] F°uw° Fæ Ÿu
Ju¡ÿ°°Ju¡<„ ∫C] J¡Fwu Fæ*) Ÿ∏fi] F°uJ¡≤ <Ÿ*Ffi°Ì J¡≤wu Su $$17$$ ≈°„Ìu„b°<Ÿ∫°u* π°≤° ~>°unu
y∫u Z¨a©Ô°ı°Ô Ÿu ˚∫˚Ùw Ì°„°dÕ Ô°uy ıæŸu fu*w J¡∑ H<n∫°u* J¡∑ ın°u* tu* ≤Ffiub°ÔÙ t~><Ô∫°≥
J¡Ùªn tu* <~>≈ ı°wÙ Fæ bææŸu FÙ ≤•w R¡≈Ù J¡∑ªn tu* <~>≈ y∫u $ wayd Ô°uy°u* Ju¡ «¡≈≤ ~>Ôu F…Î
©±>gy°u* N°æ≤ „a©„wfi°tJ¡ „˜°u* fiu ≤d˚¥<t tu* yCıÕ≤Ÿufi° Ju¡ <bfi°„ Ÿu yCıÕ≤<˜∫°u* Ju¡ Ju¡„°u*
J¡° ÔCaªfi J¡≤° <Ì∫° $$18,19$$ ıæŸu bÙ≤°u* Ju¡ N°∫C@°u* Ju¡ ŸÂ„ J¡°¿∏wb°Ôu tu| N≈fiÙ f¥≥Ì°u*
Ÿu ıayÔ°u* J¡°u ŸÙ*ªwu Fæ*, bæŸu FÙ <ı∏F°u*fiu J¡°fi°u* J¡∑ ˚°≥<w N˜-„˜°u* J¡°u ©n° <J¡∫° S°,
ÎuŸu Ÿæ<fiJ¡°u* Ju¡ Ÿa| Ÿu <fiJ¡ÔÙ F…oÕ bÙ≤°∫C@≈®˚°R¡≈Ù <fıÔÙŸu tu|bwg ≈®wÙw F°u ≤Fu
<fiyCnÌu<„∫°u* fiu yCFÌu„Ù∫ ∫°u]°N°u* Ju¡ ≈®<w f°d°u* J¡∑ @°≤°Î≥ f≤Ÿ°oÕ $$20$$ ˚C„C^±>Ùfi°tJ¡
F¿S∫°≤ Ju¡ t^±>Ô J¡∑ J¡°¿∏w Ÿu J¡°<Ôt° J¡°u ≈®°›w Ÿ¥∫Õ FÙ ™>F≤° ÎJ¡ Ã≈°w (") (N„C˚
Ÿ¥ªJ¡ <ªÖ), ŸŸu ˚∫˚Ùw N°˚Ù≤ Ìu„b°<Ÿ∫°u* ≈≤ „`C ÎuŸu ¸¥>¸>u, ıæŸu F≤Ù |°Ÿ ≈≤ y°æN°u*
J¡° HC^±> ¸¥>¸> ≈nw° Fæ $$21$$ bß ZÙ≤°t, w°t®°u* (ÎJ¡ ≈®J¡°≤Ju¡ ∫bfi°u* ) J¡∑ Ÿay®°t Ju¡ <ÔÎ
wÃ≈≤ Ÿufi°R¡≈Ù J¡°∏wJ¡°aªfi<≈®∫° (<ıŸu ≈<w N°æ≤ ŸCbdÕ <≈®∫ Fæ) fi°<∫J¡° y°ænÌu„ ∫°u]°N°u*
π°≤° fi©sw N°æ≤ ˚°ŸJ¡Ìu„b°<Ÿ∫°u* fiu ≤d˚¥<t tu* b¨s°u* N°æ≤ ≈F°n°u* J¡°u wFŸ fiFŸ J¡≤ Ìufiu
" ∫<Ì ª∏B ob°&&<Ìw∫# Ÿ¿h~>B°u* ≤¿ÿttd±>Ô# $ J¨¡‹d≤•w°∏w≈∫Õ∏w_w≠ıfis∫Ôsdtg $$
∫¿Ì Ÿ¥∫Õ ª∏Bt° J¡∑ fi°o˘ F°u, ∫° <J¡≤dt^±>Ô tu* ~>uÌ <Ì©°oÕ Ìu NSb° ≤<b t^±>Ô ª°≤°u* N°u≤ J¡°Ô°
∫° Ô°Ô F°u ı°∫, w°u Ÿu tfiC‹∫°u* Ju¡ <bfi°„ J¡° FuwC ŸtHfi° ª°<FÎ $
ŸyÕ - 37]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
349
b°Ôu „ÆÌ°∫t°fi NŸa¶∫ ªJ®¡°u* Ju¡ b°≤°u* Ÿu ∫° ªJ®¡°u* π°≤° ~>uÌfi Ÿu waydÌu„b°<Ÿ∫°u* J¡°u <J¡fiJ¡°<J¡fiJ¡° ffi°J¡≤ J¡*J¡ (Ÿku¡Ì ªÙÔ) N°æ≤ yÙ@°u* tu* ¿f©u≤ <Ì∫° $ y°æn Ÿæ<fiJ¡°u* Ju¡ N_≈‹¸> f°uÔ
Ju¡ „ÆÌ J¡°u, ı°u fnÙ-fnÙ Ô°<™>∫°u* Ju¡ ˚®td Ÿu ≈Ô<sw S°, ŸCfiJ¡≤ y°uwCv∫ y°∏@≤Ìu„b°ŸÙ
B<bn°u* J¡∑ fi°o˘ ˚°y y∫u $$22-24$$ ≈bÕw°u* Ÿu fiÌÙ J¡∑ fi°o˘ w≤wu F…Î „J¡°u* Ju¡ ŸtCÌ°∫ fiu,
ı°u <J¡ J¡°ÔÙ ≈°u„°J¡ ≈Ffifiu Ju¡ J¡°≤d N°J¡°„¿_Sw Ÿ°y≤ Ju¡ wCv∫ S°, ≈°≤<Ÿ∫°u* J¡°u ≤°<`
Ju¡ <fi<fn N∏@J¡°≤ J¡° ˚®t J¡≤ <Ì∫° $$25$$ bF°≥ ≈≤ Ÿku¡Ì ≈°u„°J¡ ≈Ffiu F…Î ≈°≤<Ÿ∫°u* Ju¡
Ÿ°S ∫C] J¡≤fiub°Ôu „J¡°u* Ju¡ F<S∫°≤ t∏Ì≤ ≈bÕw Ju¡ N°Ô°u±>fi Ÿu «¡≈≤ J¡°u ~>Ôu F…Î NÃ∫∏w
_bh~> sÙ≤Ÿ°y≤ Ju¡ tº∫ tu* t∏Ì≤°ªÔ Ju¡ bfi°u* J¡∑ fi°o˘ <Ì©°oÕ <Ì∫u N°æ≤ Ì„ÕJ¡ Ô°uy°u* J¡°u
„`CR¡≈Ù <Ft°Ô∫ Ju¡ <„©≤ tu* <Ft°Ô∫ Ju¡ bfi°u* J¡∑ fi°o˘ <Ì©°oÕ <Ì∫u $$26$$ ˚¥<t¿_Sw Ô°uy°u*
fiu „˜ŸtCÌ°∫ J¡°u tu|°u* J¡∑ fi°o˘ N°J¡°„t^±>Ô tu* n° Ìu©°, N°J¡°„ tu* ¿_Sw Ô°uy°u* fiu Ÿu
Ÿ°y≤ tu* N∏∫ w≤ay°u* Ju¡ ›Ôbfi (wæ≤fiu) J¡∑ fi°o˘ Ìu©° $ Ô°uy°u* fiu N°J¡°„R¡≈Ù bfi J¡°u Ÿku¡Ì
~>°w°u* Ÿu ŸæJ¡n°u* ª∏B°u* Ÿu ∫C•w Ÿ° Ìu©°, f°d°u* Ÿu <¸><ß>∫°u* Ÿu NÃ∫∏w ∆∫°›w Ÿ° Ìu©° N°æ≤
„<•w∫°au Ÿu <fi≤bJ¡°„ Ìu©° $$27,28$$ Ju¡J¡∫Ìu„b°<Ÿ∫°u* fiu N≈fiu „`CN°u* J¡°u bÙ≤≈°fi tu*
(!) ≤°uÌfi J¡≤fiub°Ôu ffi° <Ì∫°, •∫°u*<J¡ N≈fiu Ÿyu-Ÿ‡f¿∏@∫°u* J¡° <bfi°„ F°ufiu Ÿu bÙ≤≈°fi
Ju¡ Ÿt∫ fiJ¡° ≤°ufi° _b°˚°<bJ¡ F…N° N°æ≤ J¡*J¡ Ìu„b°<Ÿ∫°u* fiu N≈fiu „`CN°u* J¡°u ªÙÔ°u* Ju¡
HC^±> Ÿu N°J®¡°∏w N°J¡°„ tu* œq<Ôw t_wJ¡b°Ôu ffi° <Ì∫° $$29$$ <bı∫≈®°¿›w ≈≤ J¡°uÔ°FÔ
J¡≤fiub°Ôu NayÌu„b°<Ÿ∫°u* fiu <J¡≤°w Ÿæ<fiJ¡R¡≈Ù J¡∏∫°N°u* J¡∑ <bÌuFw° J¡°u (Nay≤<FwÃb N°æ≤
J¡°t≈®°fv∫ J¡°u) ≈®°›wJ¡≤ ˚æ≤b°u* J¡∑ fi°o˘ NÃ∫∏w yıÕfi° J¡∑ $$30$$ t°∫° Ÿu ≈sÙ ffiu F…Î
NÂÿ∫ ŸtCBÙ tfiC‹∫°u* fiu kæ¡Ô°∫u F…Î N≈fiu ≈≤°u* Ÿu wœuFJ¡b°ŸÙ Ô°uy°u* ≈≤ ÎuŸ° N°J®¡td <J¡∫°
ı柰 <J¡ sC<˚w HaH°b°w @¥<ÔJ¡d°u* ≈≤ N°J®¡td J¡≤w° Fæ $$31$$ ∫C] Ÿu ∏tW, ©¥f
J≥¡≈°∫u y∫u N°æ≤ „˜°˜ wS° ≤d J¡∑ ≈°u„°J¡ J¡° Ã∫°y <J¡∫u F…Î fitÕÌ°wÙ≤b°<Ÿ∫°u* fiu ÎuŸ°
fi¨Ã∫, F°Ÿ N°æ≤ y°fi <J¡∫°, <ıŸŸu tfi°u<bfi°uÌ F°uw° S° $ ŸtÙ≈ tu* N°oÕ F…oÕ „<•w∫°u* J¡∑
b¨<‹¸>, <ıŸtu* ~>°u¸>Ù ~>°u¸>Ù |<^¸>∫°≥ fı ≤FÙ SÙ, Ÿ°vbÌu„b°<Ÿ∫°u* Ju¡ f°dR¡≈Ù b°∫C Ÿu J¡¿‡≈w
F°uJ¡≤ <f∏Ì…N°u* Ju¡ N°J¡°≤ tu* ≈¿≤dw F°u yoÕ $ „æ∆∫Ìu„b°ŸÙ yd°u* J¡°u JC¡¿∏wÌu„b°ŸÙ bÙ≤yd
|Ct°∫u ı° ≤Fu ˚°Ô°u* Ÿu <b|<¸>w, <b©¿^±>w N°æ≤ <bfi‹¸> J¡≤ <bΩ°@≤°u* Ju¡ wCv∫ _byÕ tu* Ôu
y∫u $$32-34$$ @≤° ≈≤ ∫°fiÙ ∫C]˚¥<t ≈≤ N°J®¡td J¡≤fiub°ÔÙ @Ù≤≈®J¨¡<w NFÙfiÌu„ J¡∑
Ÿufi° fiu N≈fiu Ÿ°uvÔ°Ÿ ytfi Ÿu FÙ ≈°^±C>fiy≤ J¡u bÙ≤yd°u* J¡°u ÔC<^™>w J¡≤ <Ì∫° $$35$$
tÌ°u∏tW J¡∑ fi°o˘ ªÔfiub°Ôu ≈aªfiÌÌu„ Ju¡ bÙ≤°u* fiu wœuFJ¡b°ŸÙ ∫°u]°N°u* J¡°u, ı°u ˚°Ô°u*,
F°SÙ Ju¡ Ì°≥w°u* N°æ≤ b¨sR¡≈Ù F<S∫°≤°u* Ÿu ∫C] J¡≤fiu* tu* JC¡„Ô Su, ıæŸu F°SÙ ≈bÕw°u* J¡°u ©°uÌ
±>°Ôwu Fæ* bæŸu FÙ J¡wÔ J¡≤ <Ì∫° $$36$$ fiÙ≈Ìu„b°<Ÿ∫°u* π°≤° ªJ®¡°u* Ÿu J¡°¸>u y∫u NwÎb
|°un°u* Ju¡ Ÿ°S ≈¨<SbÙ tu* <y≤u F…Î f®Ê°bßfiÌu„ Ju¡ Ÿæ<fiJ¡ N°≤°u* Ÿu J¡°¸>u y∫u, k¥¡Ôu F…Î b¨s°u*
J¡∑ fi°o˘ ≈®wÙw F°uwu Su $ ı™>≤Ìu„Ù∫ ∫°u]°N°u* Ÿu ≈u®¿≤w (ku*¡Ju¡ y∫u) JC¡vF°n°u* fiu ÿbuwJ¡°J¡Ìu„
! ≤dŸt°<›w tu* ∫° ≤d Ju¡ N°≤‡˚ tu* ı°u N°Ÿb≈°fi F°uw° Fæ, bÙ≤≈°fi J¡F° ı°w° Fæ $
350
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Ju¡ ∫°u]°N°u* Ju¡ <Ÿ≤ J¡°¸> ±>>°Ôu N°æ≤ ı™>≤Ìu„Ù∫°u* J¡∑ Ÿufi° J¡°u ≈°Ÿ tu* ¿_Sw tBÌu„ Ju¡ ≤°ı°
fiu f°dR¡≈Ù N<Àfi Ÿu ıÔ° ±>°Ô° $$37,38$$ J¡°‹™>Ìu„Ù∫ ∫°u]°R¡≈Ù ≈*J¡ tu* (J¡∑ªn tu*)
f∏@fi_w‡˚ Ju¡ <ffi° FÙ k≥¡Ÿu F…Î NwÎb ııÕ≤ F…Î twayıÌu„Ù∫ Ÿæ<fiJ¡R¡≈Ù twayı (F°SÙ)
∫C]˚¥<t Ju¡ ª°≤°u* N°u≤ ÎuŸu <bfi°„J¡°u ≈®°›w F…Î ıæŸu <J¡ N<Àfi tu* ±>°Ôu F…Î J¡°‹™> ˚_t F°uwu
Fæ* $$39$$ <`ywÕÌu„ Ju¡ ∫°u]°N°u* Ÿu ≈J¡nu y∫u <t`ywÕÌu„Ù∫ ∫°u]° <wfiJu¡ J¡∑ fi°o˘ «¡≈≤ J¡°u
|¥tJ¡≤ fiÙªu t_wJ¡ F°u ˚°yfiu Ju¡ <ÔÎ ≈°w°Ô Ju¡ N∏w_wÔ tu* ≈®<b‹¸> F…Î $ t∏Ìy<w
b<fiÔÌu„Ù∫ bÙ≤ t∏Ìb°∫C Ÿu N¿_S≤ F…Î tF°Ÿ°y≤ Ju¡ wCv∫ _k¥¡<wÕt°fig ty@Ìu„ J¡∑ Ÿufi° tu*
ÎuŸu <fi#„uTR¡≈ Ÿu tÀfi F°u y∫u ıæŸu <J¡ J¡∑ªn tu* f¥»u F°SÙ tÀfi F°u ı°wu Fææ* $$40,41$$
Ÿt≤˚¥<t tu* ªu<ÌÌu„Ù∫ bÙ≤°u* fiu ıæŸu t°yÕ tu* <y≤u F…Î k¥¡Ô°u* J¡∑ ŸCJC¡t°≤w° J¡°u @¥≈ F≤ ÔuwÙ Fæ
bæŸu FÙ waydÌu„ Ju¡ ∫°u]°N°u* J¡∑ ªuwfi° J¡°u F≤ <Ô∫° ∫°fiÙ ∏Fu* <fi‹≈®°d ffi° <Ì∫° $ ≈°æ≤bÌu„
Ju¡ ∫°u]°N°u* Ju¡ „ÆÌJ¡°u ˚Ù ŸFfi fi J¡≤fiub°Ôu N°æ≤ ∏Fu* ∫t≤°ı J¡∑ fi°o˘ ≈Ù¸> ≤Fu
J¡°uŸÔÌu„b°<Ÿ∫°u* ≈≤ ≈°æ≤b°u* fiu yÌ°N°u*, ˚°Ôu, f°d°u*, „¿•w∫°u* J¡∑ N<wb¨<‹¸> J¡∑ $ fitu* Ÿu
ı°u ˚°Ô°u* Ÿu Nay°u* Ju¡ J¡¸>fiu ≈≤ ˚Ù „`CN°u* Ju¡ „°æ∫Õ Ju¡ <bT∫ tu* <J¡ŸÙ ≈®J¡°≤ Ju¡ <b_t∫ Ÿu ≤<Fw
NwÎb yÙÔu N°æ≤ y°»uu ”<@≤ Ÿu f°ÔŸ¥∫Õ Ÿu F…Î, bu ≈bÕw tu* t¥≥yu Ju¡ b¨s°u* J¡∑ fi°o˘ Ì°ænwu
Su $$42-44$$ Ÿtu* Ÿu N]ÕªJ®¡°J¡°≤ f°d°u* Ju¡ Ÿt¥F N°<Ì ≈®fÔ F<S∫°≤R¡≈ b°∫C Ÿu <ıfiJu¡
„≤Ù≤ J¡¿‡≈w F°u y∫u Su, bu ˚≥b≤°u* Ju¡ ÌÔ Ÿu ŸC„°u<˚w tu|°u* J¡∑ fi°o˘ |¥twu Su $$45$$ f°dR¡≈Ù
t¥ŸÔ°@°≤ b¨<‹¸> J¡∑ @°≤°N°u* J¡°u @°≤d J¡≤fiub°Ôu tu|°u* Ju¡ wCv∫, f°d Ÿt¥FR¡≈Ù «¡fi Ÿu
≈¿≤≈¥dÕ ˚un°u* Ju¡ ŸÂ„, f°d∆∫¥FR¡≈Ù NwÎb yıÕfiJ¡°≤Ù F°SÙ |¥twu Su $ J¡∏Ì°J¡ _SÔ Ju¡
tfiC‹∫, F°SÙ N°<Ì ≈®°dÙ bfi≤°≠∫ fi°tJ¡ Ìu„Ju¡ bÙ≤°u* Ÿu ÎuŸu <fifÕÔ J¡≤ <Ì∫u y∫u <J¡ Ju¡bÔ
<©*ªfiut°` Ÿu @°yu Ju¡ Ÿt°fi ¸¥>¸> y∫u $ ı∏wC ©¥f ı°u≤ Ÿu ©Ù*ªu y∫u J¡hªuu Ÿ¥w J¡∑ fi°o˘ ¸¥>¸>
y∫u, <~>∏fi-<˚∏fi F°u y∫u $$46-47$$ ©°oÕR¡≈Ù yâu tu* ¸>J¡≤°fiu Ÿu ≤S°u* Ju¡ ªJ®¡®°u* Ju¡ ¸¥>¸>fiu ≈≤
ofi ≤S°u* Ju¡ t_wJ¡°u* ≈≤ ≈®F°≤ J¡≤fiub°Ôu „`CN°u* Ju¡ Ÿt¥F ÎuŸu ¸¥>¸>u ıæŸu bfi≈¥dÕ ≈bÕw°u* ≈≤ tu|
<y≤wu Fæ* $$48$$ „°Ô J¡° bfi N°æ≤ w°ÔJ¡° bfi ∫C] tu* ≈≤_≈≤ Ì°u ıfiŸt¥F°u* Ju¡ Ÿ‡tuÔfi Ÿu
tF°bfiR¡≈ tu* ≈¿≤dw ∫C]_S°fi J¡°u ≈®°›w F°uJ¡≤ N°æ≤ bF°≥ f°F…h~>uÌfi N°æ≤ t_wJ¡h~>uÌfi J¡°u
≈®°›w F°uJ¡≤ J®¡t„# «≥¡ªu w°Ôb¨s≈®°∫ N°æ≤ _S°dCN°u* J¡° bfi F…N° $ ˚°b ∫F <J¡ „°Ô°u* Ju¡
ª°≤°u* N°u≤ J¡∑ „°©°N°u* Ju¡ J¡°¸>fiu ≈≤ w°Ô Ÿ≤Ù©u ≈un F°u ı°wu Fæ* N°æ≤ w°Ô°u* J¡∑ ª°u¸>Ù J¡°¸>
Ìufiu Ÿu _S°dCw° FÙ fª ı°wÙ Fæ,Nw# „°ÔJ¡° bfi ı°u w°Ôbfi ffi° N°æ≤ ı°u w°Ôbfi _S°dCN°u*
J¡° bfi ffi° bF ™>ÙJ¡ FÙ ffi° $$49$$ ∏tW ∫°æbfib°ÔÙ fi∏Ìfibfi J¡∑ ŸC∏Ì¿≤∫°≥ ŸCtu” ≈bÕw
Ju¡ bfi N°æ≤ ≈bfi°u* tu* @Ù≤ bÙ≤ ≈C”T°u* Ÿu Ÿayw F°uJ¡≤ NÃ∫∏w ≈®Ÿ∏fi F…o˘ $$50$$ ≈®ªC≤
J¡°uÔ°FÔ (<Ÿ*Ffi°Ì) Ÿu ≈¥dÕ Wt Ÿufi°R¡≈Ù bfi w˚Ù wJ¡ „°u<˚w F…N° ıf wJ¡ <J¡ ≈®®Ô∫J¡°Ô
J¡∑ N<Àfi J¡∑ ≠b°Ô° Ju¡ ŸÂ„ ≠b°Ô°b°Ô° „`CÌÔ fiFÙ* N°∫° $ J¡°tR¡≈ N°<Ì Ìu„°u* Ju¡
∫°u]°N°u* Ju¡ Ÿ°S, <ıfitu* <≈„°ª°u* J¡° N°<@•∫ S°, ∫C] Ju¡ <ÔÎ ŸaywF…Î Ì°„°dÕ Ìu„ Ju¡
∫°u]°, <≈„°ª°u* π°≤° „˜°u* Ju¡ F≤ Ôufiu N°æ≤ |°∫Ô F°ufiu ≈≤ f~>n°u* J¡∑ ˚°≥<w ˚°ywu F…Î ≤°F tu*
ŸyÕ - 38]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
351
J¡dÕÌu„ Ju¡ ∫°u]°N°u* J¡°u t°≤ J¡≤ <fiJ¡Ô y∫u $$51,52$$ <ıŸfiu w°Ô°f°u* J¡°u ˚≤fiub°Ôu H≤fi°u*
J¡°u ŸC©° <Ì∫° ÎuŸu y®Ù‹t, M¡wC Ju¡ ≈®˚°b Ÿu ıæŸu J¡tÔ N≈fiÙ J¡°¿∏w J¡°u ©°u fæ™>wu Fæ* bæŸu FÙ
w°a<ıyÙ∫bfiÌu„Ù∫ ∫°u]°N°u* Ju¡ ≈®w°≈ Ÿu J¡°<„Ìu„ Ju¡ ∫°u]°N°u* fiu, <ıfiJu¡ <J¡ _b°tÙ t≤
ªCJu¡ Su, J¡°¿∏w ©°u ÌÙ $ tu©Ô Ìu„b°<Ÿ∫°u* fiu wCT°J¡Ìu„Ù∫ ∫°u]°N°u* Ju¡ «¡≈≤ f°d, „<•w,
wÔb°≤ N°æ≤ tCÌgy≤°u* J¡∑ b¨<˝ >J¡∑ $ fi≤J¡Ìu„Ù∫ ∫°u]°N°u* π°≤° „˜°˜°u* Ÿu N°J®¡°∏w
J¡¸>J¡h~>uÔfiÌu„ Ju¡ ∫°u]° ˚Ù ˚°y y∫u $$53,54$$ N≈fiu _S°fi tu* FÙ fæ™>J¡≤ ∫C] J¡≤fiub°Ôu
@Ù≤ bÙ≤ ≈®_Sb°ŸÌu„ Ju¡ bÙ≤°u* Ÿu N°b¨w (|u≤u y∫u) J¡°æ∏wsu` Ju¡ ∫°u]° Ì…‹¸> ≈C”T°u* Ÿu N°J®¡°∏w
ŸÌgyCd°u* J¡∑ fi°o˘ NÃ∫∏w N„•ww° J¡°u ≈®°›w F…Î $$55$$ <π<≈Ìu„ Ju¡ ∫°u]°, <ı∏F°u*fiu J¡tÔ
w°unu Fæ* fi ≈C”T°u* J¡∑ fi°o˘, N≈fiu ˚°Ô°u* Ÿu f°F…@°fiÌu„ Ju¡ ∫°u]°N°u* Ju¡ t_wJ¡ J¡°u ÎJ¡ sd
tu* ÔuJ¡≤ (J¡°¸> J¡≤) ˚°yJ¡≤ wC≤∏w ªÔu y∫u $$56$$ Ÿ≤_bwÙ fiÌÙ Ju¡ wÙ≤bwÙÕ Ìu„°u* Ju¡ ∫°u]°
„°twJ¡ Ôy°w°≤ ≈≤_≈≤ ∫C] J¡≤wu F…Î „°˜°SÕ tu* ≈¿^±>w°u* J¡∑ fi°o˘ fi w°u Z°∏w F…Î (SJu¡)
N°æ≤ fi ≈≤°<ıw FÙ F…Î $ ©bÕÌu„b°ŸÙ sCB ∫°u]° ∫Ω<≈ ˚°y J¡≤ ªÔu y∫u Su wS°<≈ Ô*J¡° tu*
≤Ffiub°Ôu ŸF°∫˚¥w ≤°sŸ°u* π°≤° ≈≤°b<wwÕ F…Î, <k¡≤ w°u bu ıæŸu fCHÙ F…oÕ N<Àfi ÔJ¡<n∫°u* Ÿu
˚nJ¡ ™>wÙ Fæ bæŸu FÙ ≈≤t ≈®w°≈ J¡°u ≈®°›w F…Î $$57,58$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ ≈®_wCw Ÿay®°t
bdÕfi J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤wu F…Î J¡Fwu Fæ* # Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, tæ* <J¡wfi° J¡Fq≥, ∫F Zu‹™> owfi°
<b_w¨w Fæ <J¡ b°ŸC<J¡ („uTfi°y) ˚Ù N°JC¡Ôw°≈¥bÕJ¡ („Ù|®w° Ÿu) N≈fiÙ Ì°u Fı°≤ <ıà°N°u*
Ÿu oŸJ¡° ≈¥dÕ bdÕfi J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ŸtSÕ fiFÙ* Fæ $$59$$
Ÿæ*wÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
NnwÙŸb°≥ ŸyÕ
Ÿ°∫aJ¡°Ô tu* Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* Ju¡ ∫C] Ÿu <fib¨W F°ufiu ≈≤
˚¥w-≈®uw°u* Ÿu ˚ÙTd N°æ≤ fÙ˚ß ≤d˚¥<t J¡° <b_w°≤ Ÿu bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, ˚Cı°_k¡°u¸> J¡≤fiu b°Ôu <bı∫Ù bÙ≤°u* Ÿu ≈≤°<ıw
∫°u]°N°u* Ju¡ `°Ÿ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ N<w˚ÙTd Ÿay®°t tu* N∏@J¡°≤ Ju¡ N°ytfi Ÿu Ÿ¥∫Õ ˚yb°fig Ju¡ b¨]
F°ufiu ≈≤, „≤Ù≤ Ju¡ |°b°u* Ÿu ”<@≤ ≈®b°F J¡°u ≤°uJ¡fiub°Ôu J¡<™>fi Ô°æF J¡bª°u* Ju¡ ”<@≤•ÔuÌ J¡°u
fF°fiu ≈≤, ≈ÃS≤ R¡≈Ù N°uÔ°u* Ÿu _bh~> ≈°T°db¨<‹¸> Ju¡ ÎJ¡ ≈s tu* «¡≈≤ ı°fiu N°æ≤ ÌqŸ≤u ≈s
tu* fiÙªu <y≤fiu ≈≤, fi<Ì∫°u* tu* J¡tÔ≈*<•w∫°u* Ju¡ ŸaJC¡<ªw F°ufiu ≈≤, ≈≤_≈≤ k¡Ô Ju¡ (f°d J¡∑
fi°uJ¡ tu* Ôyu F…Î Ô°uFu Ju¡ ¸C>J¡nu Ju¡) Ny®˚°y tu* F…Î N°|°w Ÿu Ã≈∏fi N<Àfi J¡dR¡≈Ù ŸÙJ¡≤°u*
J¡°u (ıÔJ¡d°u* J¡°u) @°≤d J¡≤fiub°ÔÙ f°dfi<Ì∫°u* Ju¡ ŸtÙ≈ tu* N°æ≤ Ìq≤ ı°fiu ≈≤, N°∫C@°u* J¡∑
≤°<„R¡≈Ù t∏Ì°<J¡<fi∫°u*Ÿu, <ıfitu* J¡¸>u F…Î <Ÿ≤R¡≈Ù ≈µ fF ≤Fu Su, ı°u ªJ®¡R¡≈Ù N°bw°u˘ Ÿu
≈¥dÕ N°æ≤ w≤ay∫C•w SÙ, N°J¡°„R¡≈Ù Ÿ°y≤Ju¡ ˚≤ ı°fiu ≈≤, b°∫C Ju¡ Ÿt°fi „ÆÌ J¡≤ ≤Fu
„˜°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NÃ∫∏w <fi<fn fæ™>fiu J¡∑ ıyF J¡∑ Ô°<Ôt° J¡°u f»°fiu Ju¡
J¡°≤d bT°Õ M¡wC Ju¡ N°≤‡˚ Ju¡ Ÿ∏ÌuF Ÿu b°fi≤°u* J¡°u J¡°t ≈Ùn° Ìufiub°Ôu tu|°u* Ÿu <Ÿ]°u* J¡°u
352
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
≈®Ô∫ J¡° Ÿ∏ÌuF F°ufiu ≈≤, N°™>bu* ˚°yR¡≈ Nb_S° tu* F…oÕ Ô°ÔJ¡°¿∏w Ÿu bÙ≤ J¡∑ fi°o˘ wfiCw°
(sÙdw°) J¡°u ≈®°›w F…N° $ Ÿufi°Î≥, <ıfiJu¡ |°unu N°æ≤ F°SÙ SJ¡ y∫u Su N°æ≤ F<S∫°≤°u* J¡∑
J¡°¿∏w sÙd F°u yoÕ SÙ, <Ìfi Ju¡ Ÿ°S FÙ t∏Ì≈®w°≈b°ÔÙ F°u yoÕ ∫°fiÙ ıæŸu <Ìfi J¡° ≈®w°≈ t∏Ì
F…N° bæŸu FÙ Ÿufi°N°u* J¡° ≈®w°≈ ˚Ù t∏Ì ≈n y∫° $$1-7$$ wÌ…≈≤°∏w Ÿufi°≈<w∫°u* fiu t¿∏`∫°u*
Ju¡ Ÿ°S <bª°≤ J¡≤ ÎJ¡ ÌqŸ≤u Juu¡ ≈°Ÿ ≤d f∏Ì J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ìqw ˚uıu $$8$$ ≤d˚¥<t tu* Ztb„
Ÿ˚Ù Ju¡ ∫∏`, „˜°˜ wS° ≈≤°J®¡t t∏Ì ≈n y∫u Su, Ÿ˚Ù fiu Ÿt∫ ≈≤ ≤dŸt°<›w J¡°
NfiCt°uÌfi <J¡∫° $$9$$ wÌ…≈≤°∏w Ì°ufi°u* Ÿufi°N°u* J¡° ÎJ¡ ÎJ¡ ∫°u]° tF°fig ≤S Ju¡ ≈w°J¡Ì^±>J¡∑
ª°u¸>Ù ≈≤ ≤•©u F…Î Ô‡fu f°≥Ÿ Ju¡ ©‡˚u ≈≤ @®Cb J¡∑ fi°o˘ ª»° $$10$$ ıæŸu ≤°<` Ÿ‡≈¥dÕ <Ì„°N°u*
tu* <J¡≤d°u* Ÿu <b„°Ô „C˚® ª∏Bt° J¡°u |Ct°wÙ Fæ, bæŸu FÙ Ÿfiu ª°≤°u* N°u≤ Ÿku¡Ì b˜ <FÔ°∫°
ı°u "∫C] f∏Ì J¡∑<ı∫u" oŸJ¡° Ÿ¥ªJ¡ S° $$11$$ wÌ…≈≤°∏w tF°≈®Ô∫J¡∑ <fib¨<W F°ufiu ≈≤
≈C‹J¡≤°bwÕfi°tJ¡ tu|°u* J¡∑ fi°o˘ Ì…∏Ì…<˚∫°≥ fıfiu ÔyÙ*, fiJu¡ <fifi°Ì Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ <ÌJg¡t^±>Ô
tC©¿≤w F°u ™>° $$12$$ <b„°Ô N°J¡°„t^±>Ô tu* ¿_Sw f°d N°<Ì N˜-„˜°u* J¡∑ fi<Ì∫°≥
t°fiŸ Ÿ≤°ub≤ Ÿu Ÿ≤∫¥ N°<Ì fi<Ì∫°u* J¡∑ fi°o˘ fu≤°uJ¡¸>°uJ¡ <y≤fiu ÔyÙ $$13$$ ıæŸu ˚¥J¡‡≈ Ju¡
f°Ì bfi_≈∏Ì t∏Ì ≈n ı°w° Fæ N°æ≤ ıæŸu „≤Ìg M¡wC tu* ŸtCB J¡° ÔF≤°fi° J¡t F°u ı°w° Fæ,
bæŸu FÙ bÙ≤ ∫°u]°N°u* Ju¡ f°FCR¡≈Ù b¨s°u* Ju¡ Ÿaª°≤ @Ù≤u @Ù≤u t∏Ì F°u y∫u $$14$$ wÌfi∏w≤ ıæŸu
≈®Ô∫ Ju¡ N∏w tu* ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi ÎJ¡t°` ŸtCB ıÔ≈®b°F ª°≤°u* <Ì„°N°u* tu* fFw° Fæ, bæŸu FÙ
Ì°ufi°ua Ÿufi°Î≥ ≤d˚¥<t Ÿu <fiJ¡Ôfiu ÔyÙ $$15$$ <ıŸŸu t∏Ì≤°ªÔ <fiJ¡°Ô° y∫° Fæ, ÎuŸu sÙ≤
ŸtCB Ju¡ Ÿt°fi ≈®„°∏w N°æ≤ N°bw°u˘ Ÿu (ıÔ˚°æ*¿≤∫°u* Ÿu) ≤<Fw Ÿufi° @Ù≤u @Ù≤u N∆∫°JC¡Ôw°
J¡°u ≈®°›w F…oÕ $$16$$ S°unÙ Ìu≤ tu* ıæŸu ıæŸu Ÿæ<fiJ¡ <fiJ¡Ôwu y∫u, bæŸu bæŸu ≤d˚¥<t ≈¥wfiuÿb≤Ù
Ju¡ ≈u¸> Ju¡ Ÿt°fi ˚ÙTd N°æ≤ Ny_w tC<fi π°≤° <≈∫u y∫u Ÿ°y≤ Ju¡ Ÿt°fi „¥∏∫ (¿≤•w) FÙ F°u
yoÕ $ Ÿ°≤Ù ≤d˚¥<t tCÌ°u˘ Ÿu ≈¸>Ù SÙ, ıF°≥ wF°≥ ”<@≤ Ju¡ fiÌ fF ≤Fu Su, |°∫Ô Îba t≤d°Ÿ∏fi
Ÿæ<fiJ¡°u* Ju¡ ≤°uÌfi N°æ≤ J¡≤°Ffiu Ÿu bF ≈¥dÕ SÙ NwÎb bfit¿•©∫°u* J¡∑ ˚fi˚fi°F¸> Ÿu ˚≤u F…Î
bfit¿•©∫°u* Ju¡ bfi Ju¡ ŸÂ„ ÔywÙ SÙ, fF ≤FÙ ”<@≤ fi<Ì∫°u* Ju¡ ≈®b°F N°æ≤ w≤ay°u* Ju¡ „ÆÌ
Ÿu Ÿtu* |≤ |≤ ºb<fi F°u ≤FÙ SÙ, ≤°u ≤Fu, <ªvÔ° ≤Fu N@t≤u Ô°uy°u* π°≤° ≈CJ¡°≤u y∫u ıÙ<bw
≈C”T fnu ∆∫y® Su, t≤u F…Î N°æ≤ N@t≤u Ô°uy°u* Ju¡ „≤Ù≤°u* Ÿu ª¥ ≤Fu ©¥fi Ju¡ H≤fiu fF ≤Fu Su,
ŸıÙb (N@t≤u) ≈C”T°u* J¡∑ ≈Ù™> tu* ≈nu F…Î „b°u* (tCÌ°uÕ) tu* _≈∏Ìfi J¡° ˚®t F°uw° S°, tW
t°way°u* Ju¡ „b°u* Ju¡ i>u≤ J¡∑ ª°u¸>Ù ≈≤ tu|©^±> <b≤°ıt°fi Su, bF°≥ NfiuJ¡ ≤S ıF°≥ wF°≥ <f©≤u
Su, NwÎb bF ≤d_SÔ Ÿ tF°bfi Ju¡ wCv∫ ≈®wÙw F°uw° S°, <ıŸtu* N°≥@Ù Ÿu b¨s i>F y∫u
F°u*, bF°≥ fF ≤FÙ ”<@≤ fiÌÙ Ju¡ ≈®b°F tu* F°SÙ, |°unu fF ≤Fu Su, f°d, „<•w, M¡<‹¸>, tCŸÔ,
yÌ°, ˚°Ôu N°æ≤ wÔb°≤°u* Ÿu Ÿ°≤Ù ≤d˚¥<t ≈¸>Ù SÙ, J¡°™>Ù, „≤Ù≤ Ju¡ ≤sJ¡ ªtnu Ju¡ ¸C>J¡nu N°æ≤
J¡bª°u* Ÿu Ÿ°≤° ˚¥wÔ ∆∫°›w S°, „b°u* Ju¡ „≤Ù≤, ≈w°J¡°, ª≥b≤ N°æ≤ |°b f°≥@fiu J¡∑ ≈<\>∫°u* Ÿu
N°h~>∏fi S°, Ÿ°≥≈J¡∑ k¡fi Ju¡ Ÿt°fi <ıfiJ¡° N°yu J¡° <F_Ÿ° «≥¡ª° S° N°æ≤ <ıfitu* ~>ÔfiÙ Ju¡
Ÿt°fi ª°≤°u* N°u≤ <~>B <J¡∫u y∫u Su ÎuŸu w≤J¡Ÿ°u* tu* b°∫C oŸ ≈®J¡°≤ „ÆÌ J¡≤w° S° ıæŸu <J¡
ŸyÕ - 38]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
353
J¡∑ªJ¡ J¡∑ (ÎJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ f°≥Ÿ J¡∑) H°<n∫°u* tu* J¡≤w° Fæ, bF°≥ ≈≤ <≈„°ª „b°u* J¡∑ ≤°<„R¡≈
≈CN°Ô Ju¡ <f~>°æfiu ≈≤ Ÿ°u∫u Su $$17-24$$ <Ÿ≤ ≈≤ @°≤d <J¡∫u F…Î <„≤°u≤Ãfi°u* N°æ≤ NayÌ°u*
(f°ı¥-f∏Ì°u*)J¡∑ ıyty°F¸> Ÿu ŸæJ¡n°u* o∏B@fiCT ŸJu¡ ª°≤°u* N°u≤ yu Su, JC¡Wu N°æ≤ <Ÿ∫°≤
N≈fiu ≈aı°u* Ÿu ©¥fi Ÿu ÔS≈S N≥wnÙR¡≈Ù Ô‡fÙ ≤_ŸÙ J¡°u ©Ù*ª ≤Fu Su, <ıfiJ¡° ıÙbfi JC¡~>
JC¡~> „uT Fæ, ÎuŸu Ì°≥w°u* Ÿu <ª≤u F…Î ≈C”T bF°≥ ≈≤ ”<@≤ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ©uw tu* |≤g |≤g „ÆÌ J¡≤ ≤Fu
Su, ŸıÙb fi≤R¡≈Ù tu*i>J¡ ”<@≤Ju¡ J¡∑ªn tu* ŸbÕS° <fitÀfi Su, <ª`J¡aªCJ¡ Ju¡ ŸÂ„ Ÿæ*J¡n°u*
N°≥©°u* Ju¡ Ÿt¥F bF°≥ ≈≤ <fiJ¡Ôu F…Î ≈nu Su, bF°≥ ≈≤ ŸæJ¡n°u* ≤•wfi<Ì∫°≥ fF ≤FÙ SÙ ı°u ˚Cı°
N°æ≤ ı*|° ”≈Ù J¡°‹™> Ÿt¥F Ÿu fnÙ ˚ÙTd SÙ, ≤°u ≤Fu f∏@CN°u* Ÿu Ÿ°≤Ù ≤d˚¥<t ∆∫°›w SÙ,
ıF°≥ Ìu©°u bFÙ* t≤u N°æ≤ N@t≤u tfiC‹∫°u* J¡° i>u≤ Ôy° S°, f°d, N˜-„˜, ≤S, |°unu, F°SÙ
N°æ≤ J¡°<™>∫°u* Ÿu Ÿ°≤Ù ≤d˚¥<t N°h~>∏fi SÙ, bF°≥ fi°ª ≤Fu J¡f∏@°u*Ju¡ f°F…Ì^±>t^±>Ô Ÿu
N°J¡°„t^±>Ô fiÙª° <J¡∫° y∫° S°, F°<S∫°u* Ju¡ tÌ, tuÌ° N°æ≤ bŸ° J¡∑ y∏@ Ÿu fi°J¡ tu* ≈Ùn°
F°uwÙ SÙ N°æ≤ fi°J¡ fFfiu ÔywÙ SÙ, <ı∏F°u*fiu N≈fiu w°Ô¥ (ıfnu) «¡≈≤ J¡°u <J¡∫u Su ÎuŸu
N@t≤u F°SÙ N°æ≤ |°un°u* Ÿu N≈fiu Nv≈ıÙ<bw J¡∑ ≤s° J¡∑ ı° ≤FÙ SÙ, fF ≤FÙ ”<@≤ fiÌÙ
J¡∑ ÔF≤°u* Ju¡ F°≤ Ÿu fiy°nu fı ≤Fu Su, t≤u F…Î F°SÙ Îba |°unu R¡≈Ù ty≤ ©¥fi J¡∑ ŸæJ¡n°u*
fi<Ì∫°u* tu* «¡≈≤ wæ≤ ≤Fu Su, bF°≥ ≈≤ t≤ ≤Fu fi≤°u* Ju¡ k¥¡ÃJ¡°≤ Ÿu tC©tu* ˚≤u F…Î ©¥fi Ju¡ k¡∆b°≤u
f°F≤ <fiJ¡°Ôu ı° ≤Fu Su, <ıfiJ¡° ıÙbfi S°un° „uT Fæ N°æ≤ tC≥F N°æ≤ fiu`°u* tu* f°d ˚≤u F…Î Fæ*,
ÎuŸu Ô°uy bF°≥ ≈≤ ≤°u <ªvÔ° ≤Fu Su bF°≥ ≈≤ ©¥fi <≈^±>˚°∫°Õ Ju¡ ($) bŸ° J¡∑ Ì…yÕ¿∏@ Ÿu ∫C•w
N°æ≤ b°∫C Ôyfiu Ÿu @fiÙ˚¥w F…N° S°, «¡≈≤ J¡∑ N°u≤ Ÿ¥≥n <J¡∫u F…Î N@t≤u yı≤°ı°u* J¡∑ Ÿ¥≥n°u*
Ÿu J¡f∏@ N°J®¡°∏w Su, Ÿb°≤°u* Ju¡ t≤ ı°fiu Ju¡ J¡°≤d N<fi∫¿∏`w (<fi∫∏`d≤<Fw) F°SÙ,
|°un°u* fiu «≥¡ªu-«≥¡ªu J¡f∏@°u* J¡°u <y≤° <Ì∫° S°, ≤°u ≤Fu, <ªvÔ° ≤Fu N°æ≤ <y≤ ≤Fu „b°u* Ÿu ©¥f
©¥fi ~>Ô ≤F° S°, t≤u F…Î ≈<w Ju¡ yÔu tu* N°<Ôayfi J¡≤Ju¡ ¿_Sw JC¡Ô°ayfi°N°u* fiu Ìæb°wg ≈®°›w
„˜|°w Ÿu ≈®°d Ã∫°y <J¡∫° S°, N<ÀfiŸa_J¡°≤ N°<Ì Ju¡ ∫°uÀ∫ „b°u* Ju¡ Ô°fiu Ju¡ <ÔÎ _b°tÙ
J¡° N°Ìu„ ≈°J¡≤ <„<b≤°u* tu* ≈®<b‹¸> Ÿufi° tu* Ÿu y∫u F…Î ≤d˚¥<t tu* NÔy-NÔy ≈®bu„ J¡≤fiu tu*
˚∫˚Ùw F°ufiu Ju¡ J¡°≤d oJ¡l>u F…Î fnÙ ıvÌÙ Ÿu J¡°∫Õ J¡≤ ≤Fu fF…w Ÿu f¸>°u<F∫°u* fiu N≈fiuN≈fiu N°ÃtÙ∫°u * Ju ¡ „b°u * J¡°u bF°≥ ≈≤ ≈Fª°fi° $ „b°u * J¡°u Ôu ı°fiu - b°Ôu Ô°u y °u * J¡∑
_b˚Ù‹¸>„b°∏buTdÃb≤° Ÿu Ÿ°≤Ù ≤d˚¥<t, <ı∏F°u*fiu N≈fiu F°S°u* Ÿu ŸıÙb Ô°uy°u* J¡°u ©Ù*ª° Fæ
ÎuŸu ŸubJ¡°u* Ÿu, ∆∫°›w SÙ $$25-35$$ bF°≥ ≈≤ ŸæJ¡n°u* ”<@≤-fi<Ì∫°≥ fF ≤FÙ SÙ, fitu* Ju¡„
FÙ Ÿub°Ô Su, tC© FÙ J¡tÔ Su, ªJ®¡ FÙ N°bwÕ Su $ ≤•w Ju¡ tF°fiÌ fF ≤Fu Su ı°u «¡≈≤ wæ≤
≤FÙ fnÙ-fnÙ w≤ay°u* Ÿu ≈¥dÕ Su, N@t≤u tfiC‹∫ „≤Ù≤ tu* Ôyu F…Î F<S∫°≤°u* J¡°u <fiJ¡°Ôfiu tu*
∆∫y® Su, <bÌu„tu* t≤u F…Î Ô°uy°u* Ju¡ Nay˚¥Td, F°SÙ N°æ≤ |°unu „°uJ¡ Ÿu ≤°uÌfi≈¥bÕJ¡ <Ì∫u y∫u Su $
bF°≥ ≈≤ Ô°uy t≤wu Ÿt∫ ≈C`, o‹¸> <t`, t°w°, Ìubw° N°æ≤ ≈≤tuÿb≤ J¡° _t≤d J¡≤wu, "F° F°
FÙ FÙ" N°<Ì J¡≤°Ffi° ttÕ≈Ùn° J¡°u Ÿ¥<ªw J¡≤w° S°, ≈≤°J®¡t Ì„°Õ∫u <ffi° FÙ t≤ ≤Fu Ì…˚°ÕÀ∫
$ ≈u¸> J¡∑ f°o˘ N°u≤ ¿_Sw ÎJ¡ t°aŸ J¡∑ y®¿∏S <≈^±>˚°∫°Õ J¡FÙ ı°wÙ Fæ $
354
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Ÿu N°J®¡°∏w <J¡wfiu FÙ „¥≤bÙ≤ N≈fiu ˚°À∫ J¡°u J¡°uŸ ≤Fu Su, F°<S∫°u* Ju¡ Ÿ°S ∫C] J¡≤fiu tu*
NŸtSÕ F°<S∫°u* Ju¡ N°yu ¿_Sw t¨w≈®°∫ „≤Ù≤b°Ôu ∫°u]° J¡FÙ* JC¡ªÔ fi ı°∫u*, oŸ ˚∫ Ÿu
Ìubw°N°u* J¡∑ ≈®°SÕfi° J¡≤wu Su $$36-39$$ t≤ ≤Fu ∫°u]°N°u* ≈≤ N„C≤ Ô°uy°u* fiu ≈°Ì°|°w°<ÌR¡≈
tFwÙ NbI° Ÿu ı°u N≈≤°@ <J¡∫°, ŸŸu bu ˚°y ≤Fu Su, NwÎb bu ”<@≤ Ju¡ N°bw°u˘ Ÿu ∫C•w
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ˚ÙTdwt _S°fi°u* tu* ˚Ù <ffi° <J¡ŸÙ <FªJ¡ Ju¡ ı°fiu J¡°u wæ∫°≤ Su $$40$$ ttÕh~>uÌ
J¡≤fiub°Ôu f°d°u* Ju¡ ≈®F°≤ Ÿu Ã≈∏fi ≈Ùn° Ÿu ı∏t°∏w≤°u* J¡∑ ≈°≈≤°<„ J¡° NfiCt°fi F°uw° S°,
˚°y ≤Fu J¡f∏@°u* J¡°u f°≥@J¡≤ buw°Ô°u* fiu ”<@≤≈°fi Ju¡ ¿ÔÎ N≈fiu tC©°u* J¡°u ≈®b¨W <J¡∫° S°,
”<@≤ Ju¡ fnu-fnu w°Ô°f°u* tu* wæ≤ ≤Fu ~>`, ºbı N°æ≤ ŸC∏Ì≤ ª≥b≤ FÙ bF°≥ ≈≤ J¡tÔ Su, ≤•w
Ju¡ w°Ô°f°u* tu* Ÿaº∫°J¡°Ô J¡∑ Ô°<Ôt° Ju¡ ≈®<w<f¿‡fw F°ufiu ≈≤ Ô°Ô wuıŸt¥F R¡≈ ≤•w
J¡tÔ J¡°u bF (Ÿt≤˚¥<t) ª°≤°u* N°u≤ ¿f©u≤ ≤FÙ SÙ $ bF ≤d˚¥<t •∫° SÙ, N°™>b°≥ ”<@≤≈¥dÕ
ŸtCB S°, ≤S N°æ≤ ≤S°u* Ju¡ ≈¿FÎ Ÿtu* J®¡t„# ≈bÕw N°æ≤ N°bwÕ Su, ≈w°J¡°R¡≈Ù ku¡fi-Ÿt¥F
Ÿu bF ∫C•w S°, ŸC∏Ì≤ ª≥b≤ FÙ Ÿtu* fCÌgfCÌ Su $ Ÿtu* ≤S N°æ*@u <y≤u F…Î Su, NwÎb bF
˚¥<tJu¡ J¡∑ªn tu* @≥Ÿu F…Î fiy≤ Ju¡ wCv∫ ≈®wÙw F°uw° S°, <ıŸtu* Ã≈°w b°∫CŸu (˚ÙTd N∏@n
Ÿu) b¨s w°unu-t≤°unu y∫u F°u* ÎuŸu |fiu bfi Ju¡ Ÿt°fi, ≈®Ô∫J¡°Ô tu* ıÔu F…Î ıywg Ju¡ ŸÂ„
N°æ≤ tF°tC<fi ZÙNy_Ã∫ıÙ π°≤° <≈∫u y∫u ŸtCB Ju¡ Ÿt°fi Ôyw° S°, N<wb¨<‹¸> Ÿu ınu F…Î
Ìu„ Ju¡ wCv∫ ŸŸu tfiC‹∫ F¸> y∫u Su $$41-45$$ N°˚¥Td°u*, f°d°u*, ˚°Ô°u* Ÿu Ÿ°≤° ∫C]_SÔ
∆∫°›w S°, ˚C„C^±>Ù Ju¡ Ÿt¥F°u* J¡° bF°≥ ª°≤°u* N°u≤ i>u≤ Ôy° S°, bF°≥ ≈≤ ŸæJ¡n°u* tÌ°u∏tW
F°<S∫°u* Ju¡ N°J¡°≤ Ju¡ tCÌuÕ N°æ≤ ŸæJ¡n°u* tF°fig Nıy≤°u* Ju¡ N°J¡°≤ Ju¡ w°ut≤ N°æ≤ tCÌgy≤ Su $$46$$
fF ≤FÙ ”<@≤ J¡∑ fiÌÙ Ju¡ NyÔ fyÔ Ôyu F…Î tCÌ°u˘ ≈≤ ynu F…Î JC¡∏w FÙ ∏fiw b¨s Su, bu ÎuŸu
≈®wÙw F°u ≤Fu Su, t°fi°u* ª\>°fi°u* Ju¡ «¡≈≤ yu F…Î |fiu w°Ô Ju¡ HC≤tC¸> F°u* $ F°<S∫°u* Ju¡ <b<˚∏fi
Nay°u* tu* ªC˚u F…Î F<S∫°≤°u* Ju¡ Ÿt¥F R¡≈Ù b¨s°u* Ju¡ <J¡≤d R¡≈Ù k¥¡Ô bF°≥ ≈≤ ıF°≥ wF°≥ <f©≤u Su,
Ÿku¡Ì ªÙÔ°u* π°≤° ©Ù*ªÙ yoÕ NawnÙR¡≈Ù ≤¿_Ÿ∫°u* Ÿu ∫C] ˚¥<tJ¡° N°J¡°„t^±>Ô t°fi°u* ı°Ô°u*
Ÿu ~>° y∫° S° $$47,48$$ ”<@≤ J¡∑ fiÌÙ Ju¡ wÙ≤ ≈≤ Ôyu F…Î «≥¡ªu «≥¡ªu ˚°Ôu FÙ Ÿtu* «≥¡ªu
«≥¡ªu bfi b¨s Su N°æ≤ ”<@≤ Ju¡ JC¡^±>°u* Ju¡ «¡≈≤ ¿_Sw ≈w°J¡°Î≥ FÙ J¡tÔb¨∏Ì Su $ ”<@≤ Ju¡
J¡∑ªn tu* k≥¡Ÿu F…Î ıfi N≈fiu N≈fiu <t`°u* J¡°u ≈CJ¡°≤wu Su $ tW t°way°u* Ju¡ „b°u* Ÿu JC¡~> <fiJ¡Ôu
F…Î Nay˚Àfi Ô°uy°u* π°≤° ∫C]˚¥<t J¡°w≤ Â<‹¸> Ÿu Ìu©Ù yoÕ SÙ, F<S∫°≤°u* Ÿu <ıfiJ¡∑ Ôw°Î≥ J¡¸>
yoÕ SÙ ÎuŸu b¨s°u* Ÿu J¡f∏@°u* J¡° Ÿ∏ÌuF F°uw° S°, ”<@≤ J¡∑ fi<Ì∫°u* tu* fF ≤Fu F°<S∫°u* Ju¡
t_wJ¡ N°æ≤ N‡f°≤Ù FÙ bF°≥ ≈≤ fi°æJ¡°Î≥ SÙ¡$$49-51$$ ”<@≤ Ju¡ ≈®b°F tu* ªtJ¡ ≤Fu Ÿku¡Ì
b˜ FÙ bF°≥ ≈≤ ku¡fi Ÿt¥F S°, ªÔfiu Ju¡ <ÔÎ N°I›w N°æ≤ „Ù|®w° J¡≤fiub°Ôu ŸubJ¡°u* π°≤°
bF°≥ ≈≤ tfiC‹∫ ≈¿Fª°fiu ı° ≤Fu Su $$52$$ J¡f∏@ N°æ≤ fi∫u fi∫u Ì°fib o@≤ @≤ <y≤ ≤Fu Su $
«¡≈≤ J¡°u ©nu F…Î fnu fnu ~>uÌb°Ôu ªJ®¡°u* Ju¡ Ÿt¥F π°≤° Ÿufi° Ÿu ˚°y ≤Fu ≈C”T J¡°¸>u y∫u Su $
bF°≥ ≈≤ ”<@≤Ju¡ „ÆÌ Ÿu ∫C•w "˚fig ˚fig" N°æ≤ "k¥¡ÃJ¡°≤" R¡≈ N@t≤u ≈®°<d∫°u* Ju¡ „ÆÌ F°u ≤Fu
Su, ªÙÔ N°<Ì ≈sÙ <„Ô°N°u* ≈≤ <y≤ ≤FÙ ≤•w@°≤° J¡°u ≈Ùfiu Ju¡ <ÔÎ N≈fiu ≈≤°u* J¡∑ @¥<Ô n°
ŸyÕ - 39]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
355
≤Fu Su $ bF°≥ ≈≤ ŸC∏Ì≤ w°n Ju¡ b¨s°u* Ju¡ Ÿt°fi N°æ≤ w°n Ÿu ˚Ù «≥¡ªu buw°Ô°u* fiu w°Ô „ÆÌ Ju¡
Ÿ°S w°^±>b fi¨Ã∫ N°≤‡˚ J¡≤ <Ì∫° S° NwÎb bF _S°fi N°æ≤ ŸaJ¡¸>≈¥dÕ F°u y∫° S°, N°æ*@u
<y≤u F…Î (N_w-∆∫_w) ≤S°u* J¡∑ ÔJ¡<n∫°u* Ju¡ N∏Ì≤ ıÙ<bw ∫°u]° S°un° fF…w <~>≈u F…Î
Su $$53-55$$ „b°u* Ju¡ i>u≤ Ju¡ N∏Ì≤ <bΩt°fi ıÙ<bw ∫°u]° Ÿu _≈∏Ì∫C•w „b bF°≥ ≈≤
_≈∏Ìfi J¡∑ ˚Ù<w Ìuwu Su ∫°fiÙ t°Ô¥t F°uw° S° <J¡ „b tu* _≈∏Ìfi <J®¡∫° F°u ≤FÙ Fæ $ ”<@≤ Ju¡
J¡∑ªn Ÿu <ıfiJ¡° tC≥F ˚≤° S° N°æ≤ S°un° Ÿ° ıÙbfi <ıfitu* „uT S°, ÎuŸu „b°u* ≈≤ bF°≥ fnÙ
w≤Ÿ N°wÙ SÙ $$56$$ <ıfi ∫°u]°N°u* tu* JC¡~> FÙ ıÙbfi „uT S°, ∏F°u*fiu ©°fiu Ju¡ <ÔÎ yÌÕfi
™>°Î F…Î JC¡Wu N°æ≤ J¡°æN°u* J¡°u fnu •Ôu„ Ÿu Ìu©° ∫°fiÙ ∏Fu* ˚sd°u∏tC© Ìu©J¡≤ ∏Fu* fn°
Ì…#© F…N°, ıF°≥ wF°≥ ÎJ¡ FÙ t°aŸ<≈^±>°u* J¡°u ©°fiu Ju¡ <ÔÎ ßCJ¡ J¡°æÎ, JC¡Wu, yÙÌn N°<Ì J¡°
∫C] Îba w≠ı<fiw J¡°uÔ°FÔ F°u ≤F° S° N°æ≤ ıF°≥ wF°≥ ÎJ¡ FÙ t°aŸ-<≈^±> Ju¡ <ÔÎ ∫C]uh~>° Ÿu
t≤u F…Î t°aŸ°F°≤Ù ıÙb J¡°æÎ, JC¡Wu, yÙÌn N°<Ì <f©≤u ≈nu Su $$57$$ bF ≤d˚¥<t •∫° SÙ
t¨Ã∫C J¡° Ω°fi S° $ t≤ J¡≤ o@≤ @≤ <y≤u F…Î NŸa¶∫ |°unu, F°SÙ,fi≤, fi≤≈<w, ≤S N°æ≤
J¡°¸>Ù yoÕ «≥¡¸>°u* J¡∑ y≤Ìfi°u* Ÿu <fiJ¡Ôu F…oÕ ”<@≤ Ju¡ ≈®b°F Ÿu ŸC∏Ì≤ NfiuJ¡ fi<Ì∫°≥ bF°≥ ≈≤ fF
≤FÙ SÙ, ©¥fi Ÿu ÔS≈S (yÙÔu) F<S∫°≤ FÙ Ôw°Î≥ SÙ $ •w ≤d°uΩ°fi ≈®Ô∫J¡°Ô tu* „æÔ∫C•w
ıywg Ju¡ Ÿt°fi Ÿ‡≈¥dÕ <bºb_w F°u y∫° S° $$58$$
NnwÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
fiw°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
Ÿ¥∫Õ Ju¡ N_wŸt∫ J¡°, ≤°sŸ N°æ≤ buw°Ô°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ Ÿ∏º∫° J¡° N°æ≤
≤°<` tu* NÃ∫∏w fÙ˚ß ≤d˚¥<t J¡° bdÕfi $
ZÙb<„‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tª∏BıÙ, wÌ…≈≤°∏w N˜-„˜°u* Ju¡ wuı Ÿu <ıŸJ¡° ≈≤°J®¡t
t∏Ì ≈n y∫° Fæ, ÎuŸu ≤•w Ÿu ÔS≈S bÙ≤ Ju¡ Ÿt°fi _bh~> N°J¡°„ tu* t∏Ì ≈®w°≈b°Ôu
N_wªÔ°u∏tC© NwÎb Ô°Ô Ÿ¥∫Õ J¡°u J¡°Ô fiu ŸtCB tu* ±C>f° <Ì∫° $$1$$ ≈FÔu N°J¡°„R¡≈Ù
Ì≈Õd tu* ≈®<w<f¿‡fw ≤d˚¥<t Ju¡ ”<@≤ J¡∑ J¡°¿∏w fiu Ÿ¥∫ÕR¡≈ Nÿb°≤°uFÙ J¡° <Ÿ≤ J¡¸>fiu ≈≤
N°J¡°„ J¡° Ã∫°y J¡≤ <Ì∫° $ sd˚≤ Ju¡ <ÔÎ Ÿ∏º∫° fiu N°ytfi <J¡∫° $$2$$ ≈¨<SbÙ, ≈°w°Ô,
N°J¡°„ N°æ≤ Ì„°u* <Ì„°N°u* Ÿu ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ ŸtCB J¡∑ ıÔ≤°<„ Ju¡ wCv∫ buw°Ô N°∫u, ı°u
Ÿ‡≈¥dÕ <Ì„°N°u* J¡° ≈¿≤bu‹¸>fi J¡≤fiu Ÿu bÔ∫°J¡°≤ ≈®wÙw F°uwu Su N°æ≤ ©¥f J¡≤w°Ô fı° ≤Fu
Su $ Ÿ°fi tu* ≤©J¡≤ ©¥f wuı J¡∑ yoÕ N∏@J¡°≤R¡≈Ù wÔb°≤ Ÿu <ÌfiR¡≈Ù yı≤°ı J¡° t_wJ¡
J¡°¸>fiu ≈≤ Ÿ∏º∫°≤°yR¡≈Ù ”<@≤ Ÿu Ô°Ô w°≤°t^±>ÔR¡≈Ù yıt°æ<•wJ¡ <f©≤ ≈nu $$3,4$$
ıæŸu ≈®°d≤<Fw, t°uF Ÿu N∏@J¡°≤t∫ N°æ≤ ıÙbfi°b_S° tu* ıÙbfi Ÿu ≈®ut J¡≤fiub°Ôu t¨wJ¡°u* Ju¡
⁄Ì∫°u* tu* ≈®°d°u* π°≤° „ÆÌ°∫t°fi J¡tÔ ŸaJ¡°uª J¡°u ≈®°›w F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ FaŸ N°<Ì ıÙb
<ıfiŸu F¸> y∫u Fæ*, N∏@J¡°≤ Ÿu N∏@u ffiu F…Î ıÔ≈¥dÕ w°Ô°f°u* tu* ≈FÔu ˚≥b≤ N°<Ì Ju¡ J¡°≤d
„ÆÌ J¡≤ ≤Fu J¡tÔ ŸaJ¡°uª J¡°u ≈®°›w F°u y∫u $$5$$ <ıfiJu¡ ≈a© ÌuF Ÿu Ÿ¸>u Su N°æ≤ ı°u •Ôu„ Ÿu
356
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
«¡≈≤ J¡°u N≈fiÙ yÌÕfi <J¡∫u Su, ÎuŸu ≈sÙyd t¨w ∫°u]°N°u* Ju¡ „≤Ù≤°u* tu* N°∫C@°u* J¡∑ fi°o˘
|°u*ŸÔ°u* tu* sd˚≤ tu* <fiB°ÌubÙ J¡∑ y°uÌ tu* ≈F…≥ª y∫u Su $$6$$ ıæŸu bÙ≤°u* Ju¡ ≈s tu* <bı∫Ô‚tÙ
J¡° ⁄Ì∫ <©Ô ı°w° Fæ, bæŸu FÙ ŸtÙ≈bwÙÕ ª∏Bt° Ju¡ ŸC∏Ì≤ N°Ô°uJ¡ (ª°≥ÌfiÙ) Ÿu ∫C•w
JC¡tCÌ N°<Ì k¥¡Ô°u* J¡° ⁄Ì∫ <©Ô ™>° $ ıæŸu ≤d˚¥<t ”<@≤ R¡≈Ù ıÔ Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ F°uwÙ Fæ,
Ÿtu* ∫°u]°N°u* Ju¡ Nay°u* tu* f°d <~>≈u ≤Fwu Fæ* N°æ≤ tC©R¡≈Ù J¡tÔ ‡Ô°fi ≤Fwu Fæ*, bæŸu FÙ
J¡tÔ°u* Ju¡ w°Ô°f Ÿ∏º∫° J¡∑ Ô°<Ôt° Ju¡ ≈®<w<f¿‡fw F°ufiu Ÿu Ô°Ô ıÔ Ÿu ˚≤u Su, J¡tÔ°u* tu*
˚≥b≤u f∏Ì Su N°æ≤ fiJu¡ tC© Ju¡ wCv∫ J¡tÔ ŸaJC¡<ªw F°u y∫u Su $$7,8$$ «¡≈≤ N°J¡°„R¡≈Ù
w°Ô°f w°≤°R¡≈Ù JC¡tCÌ°u* Ÿu (JC≥¡oÕ∫°u* Ÿu) <b˚¥<Tw F…N° N°æ≤ fiÙªu J¡° ıÔw°Ô°f JC¡tCÌR¡≈Ù
w°≤°N°u* Ÿu ªtJ¡fiu Ôy° $$9$$ ıæŸu f°≥@ Ÿu ≤<Fw ıÔ ª°≤°u* N°u≤ kæ¡Ô ı°w° Fæ, bæŸu FÙ
N∏@J¡°≤ tu* ≈FÔu <f~C>nu F…Î <k¡≤ <tÔfiu ≈≤ ˚Ù ≈¿Fª°fi fi ŸJ¡fiu J¡u J¡°≤d ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ÿu ±>≤u
F…Î ıÙb ª°≤°u* N°u≤ ˚°ywu Su $ y° ≤Fu buw°Ô°u* Ju¡ HC^±> Ÿu ≤d_SÔÙ ≈¿≤≈¥dÕ SÙ N°æ≤ Ÿtu*
ıF°≥-wF°≥ fi≤ J¡*J¡°Ô°u* Ju¡ NaJ¡ tu* fæ™>u F…Î N°æ≤ fŸ ≤Fu Ÿku¡Ì ªÙÔ N°æ≤ J¡°æÎ N™>©u<Ô∫°≥
J¡≤wu Su $ ≤d˚¥<t tu* J¡°‹™> J¡∑ NfiuJ¡ <ªw°Î≥ ıÔ ≤FÙ SÙ, fiJ¡∑ ≠b°Ô°N°u* Ÿu ∫C•w bF
w°≤°yd°u* Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w N°J¡°„t^±>Ô Ju¡ Ÿt°fi ÌtJ¡ ≤FÙ SÙ, bF°≥ ≈≤ ≈J¡ ≤Fu wS° ≈ª≈ª „ÆÌ J¡≤ ≤Fu tuÌ° N°æ≤ t°aŸ Ÿu ≈¥dÕ N<Àfi SÙ, Ÿb°˘y J¡∑ F<ß>∫°u* Ju¡ ¸¥>¸>fiu Ÿu „ÆÌ J¡≤wÙ
F…oÕ NfiuJ¡ <ªw°Î≥ bÙ≤°u* J¡∑ fi°o˘ ≈®@°fiR¡≈ Ÿu ≈®J¡°„t°fi SÙ, buw°Ô°u* J¡∑ <˜∫°≥ ıÔ-J®¡∑n°N°u*
J¡∑ w≤F <ªw°N°u* tu* <~>≤ ≤FÙ SÙ $ bF JC¡Wu, J¡°æÎ, ∫s N°æ≤ buw°Ô°u* Ju¡ J¡dÕJ¡¸C> J¡°uÔ°FÔ°u* Ÿu
˚ÙTd SÙ, ≈®°<d∫°u* Ju¡ ytfi N°æ≤ N°ytfi Ÿu nwu F…Î bfi°u* J¡∑ w≤F SÙ, ±>°<J¡<fi∫°≥ bF°≥ ≈≤
”<@≤, t°aŸ, ªfÙÕ, N°æ≤ tuÌ° Ju¡ F≤d tu* ∆∫y® SÙ $ bF°≥ ≈≤ <≈„°ª°u* fiu ı°u t°aŸ ©°∫° S°, bF
fiJu¡ N°u™>°u* Ÿu <y≤ ≤F° S°, fÙª-fÙª J¡∑ <ªw°N°u* tu* <≈„°ª°u* π°≤° ©¥fi Ÿu ˚≤u F…Î „b Ìu©u
ı° ≤Fu Su, ≈¥wfi°Î≥ N≈fiÙ y°uÌ tu* fnu-fnu „b°u* J¡°u Ôu ı° ≤FÙ SÙ $ bF°≥ ≈≤ ]w fi¨Ã∫ tu* y®
JC¡‹t°^±>°u* Ju¡ («≥¡ªu ≈u¸>b°Ôu <≈„°ª°u* Ju¡) t^±>Ô Ju¡ fnu-fnu Ì≤ Su, „b°u* Ju¡ tC© Ju¡ ≈°Ÿ
≈®Ô°≈ J¡∑ fi°o˘ "~>t-~>t" ≠b°Ô° Ju¡ „ÆÌ F°u ≤Fu Su, tuÌ° N°æ≤ ”<@≤ Ju¡ yÙÔu @CÎ≥ Ÿu bF
≤d˚¥<t tu|∫C•w ŸÙ SÙ $ bF°≥ ≈≤ R¡<≈J¡° (ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ ≈¥wfi°) fF ≤FÙ ”<@≤ fiÌÙ Ju¡ buy
tu* ıtJ¡≤ ©nÙ F…oÕ NwÎb ˚¥ª≤Ù ŸÙ t°Ô¥t ≈n ≤FÙ SÙ $ bF°≥ ≈≤ fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ buw°Ô
„b¿≈aı≤°u* J¡°u ©Ù*ªfiu tu* N≈fiu JC¡Ô Ju¡ NfiCR¡≈ <J¡ÔJ¡°¿≤∫°≥ ˚≤ ≤Fu Su $ t≤u F…Î F°<S∫°u* Ju¡
Ì≤R¡≈ ≈°Ôfiu tu* buw°Ô°u* Ju¡ f°ÔJ¡ Ÿ°u ≤Fu Su $ ÎJ¡°∏w ≤d-≈®Ìu„ tu* ≤°sŸ N≈fiÙ ≈°fiJ®¡∑n°
tu* ∆∫_w Su $$10-19$$ tÌ°u∏tW buw°Ô°u* tu* ≈≤_≈≤ J¡ÔF F°ufiu ≈≤ <ªw°N°u* Ju¡ N°@u ıÔu
J¡°‹™>°u* π°≤° F…Î fiJu¡ Ÿay®°t Ÿu Ÿ°≤Ù ≤d˚¥<t ıyty° ™>Ù $ bF°≥ b°∫C fF ≤Fu ”<@≤ N°æ≤
bŸ° J¡∑ <t¿Zw y∏@ Ÿu ∫C•w S° ÎJ¡ ≈®J¡°≤ J¡∑ ≈¥wfi°N°u* J¡∑ ≈u<¸>J¡°N°u* Ÿu <fiJ¡Ôu F…Î ≤¸>≤¸> „ÆÌ F°u ≤Fu Su $ N°@u ≈Ju¡ F…Î „b Ju¡ N°_b°Ìfi tu* ÔCÆ@ ∫s°u* J¡° J¡ÔF f» ≤F° S° $ fay,
J¡<Ôay, Nay, w≤ay N°<Ì Ìu„°u* Ju¡ ≈C”T°u* Ju¡ «≥¡ªu-«≥¡ªu „≤Ù≤°u* tu* ≤°sŸ N°æ≤ ªÙÔ N°<Ì ≈sÙ
(t°aŸ˚sd°SÕ) <ª≈¸ >≤Fu Su $ w°≤°≈°w Ju¡ wCv∫ Ì°≥w°u* Ÿu F≥Ÿ ≤FÙ R¡<≈J¡°Î≥ ŸatC©¿_Sw
ŸyÕ - 40]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
357
t¥<wÕtwÙ ≠b°Ô°N°u* Ÿu ∫C•w-ŸÙ ≈®wÙw F°u ≤FÙ SÙ $ ”<@≤ Ju¡ t°≤u ~>ÔJ¡≤ ˚¥<t tu* <y≤ ≤Fu
buw°Ô°u* Ju¡ fÙª tu* ©¥fi ≈Ùfiub°ÔÙ ≈¥wfi°Î≥ ≈¿≤F°Ÿ J¡≤ ≤FÙ SÙ $ bF°≥ ≈≤ ∫°u<yfiÙyd Ju¡ fi°∫J¡
<≈„°ª°u* π°≤° N°Fw F°uJ¡≤ ŸtÙ≈ tu* N° ≤Fu Su, ª°≤°u* N°u≤ <f©≤Ù F…oÕ N°≥wnÙR¡≈Ù tF°bÙd°N°u*
π°≤° b°Ìfi <J¡∫° ı° ≤F° S° $ bF°≥ ≈≤ <≈„°ª°u* J¡∑ b°Ÿfi° Ÿu <≈„°ª ffiu F…Î tfiC‹∫ ~>Ô
J¥¡Ì ≤Fu Su, ≈¥wfi° Ju¡ Ì„Õfi Ÿu ı<fiw N≈¥bÕ ˚∫ Ÿu Nh~>u-Nh~>u ∫°u]° t¨w≈®°∫ F°u ≤Fu Su,
J¡FÙ* ≈≤ buw°Ô°u* N°æ≤ ≤°sŸ°u* Ju¡ N°fi∏Ì°ußb tfi°∫u ı° ≤Fu Su, ≈¥wfi°N°u* Ju¡ J¡∏@°u* Ÿu <y≤u¡„b°u*
Ÿu <fi„°ª≤ ˚Ù ˚∫˚Ùw F°u ≤Fu Su, N°J¡°„Ÿu ¸>J¡≤°fiub°Ôu N≈¥bÕ ˚¥w°u* Ju¡ ¿≈¸>°≤°u* Ÿu Ÿ°≤Ù
≤d˚¥<t ∆∫°›w SÙ $ bF°≥ t≤ ≤Fu tfiC‹∫ Ju¡ t°aŸ J¡°u fnu ≈®∫Ãfi Ÿu ~>Ùfi ≤Fu Su, ˚‚∫J¡∑ N≈us°
≤©fiub°Ôu N≈fiu ≈s°u* tu* bF°≥ ≈≤ „b°u* J¡∑ ≤°<„ ¿f©u≤Ù yoÕ SÙ $ Ô°ut<n∫°u* Ju¡ tC© Ÿu <fiJ¡ÔÙ
F…oÕ N<Àfi J¡∑ ≠b°Ô°N°u* Ÿu ≈¥dÕ ŸaI° J¡°u ≈®°›w F…Î N°æ≤ ©¥fi Ÿu ÔS≈S ≈C”T°u* Ÿu ª°≤°u* N°u≤
≤d˚¥<t ÎuŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ SÙ, t°fi°u*¡fi∫u-fi∫u N„°uJ¡-≈C‹≈°u* Ju¡ yCh~u n ≤Fu F°u* $$20-28$$
bF°≥ ≈≤ buw°Ô°u* Ju¡ f°ÔJ¡ J¡f∏@°u* Ju¡ J¡¸>u F…Î J¡∏@°u* tu* J®¡∑n°-∆∫y® Su $ ∫s, ≤°sŸ, <≈„°ª
N°<Ì Ju¡ N°J¡°„ tu* n ≤Fu vtCJ¡ (N@ÕÌÀ@ J¡°‹™>) ÌÙ›w F°u ≤Fu Su $$29$$ bF°≥ ≈≤ N°J¡°„,
≈bÕw°u* Ju¡ <fiJCa¡ı N°æ≤ yCk¡°N°u* Ju¡ tº∫ tu* <≈^±> Ju¡ Ÿt°fi |fiu wt°uR¡≈ tu|°u* J¡° Ÿt¥F S° $
ªaªÔ ≈®°<d∫°u* Ju¡ buy Ÿu N°JC¡Ô NwÎb ≈®Ô∫J¡°Ô Ju¡ b°∫C Ÿu Ô°uJ¡, Ô°uJ¡°u*tu* ≤Ffiub°Ôu ıÔ
N°æ≤ fiJu¡ ≈J¡≤d <ıŸtu* J≥¡≈°∫u y∫u Fæ*, ÎuŸu f®Ê°^±>°u* Ju¡ wCv∫ bF ≤d°ayd S° $$30$$
fiw°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ª°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
≤°ı° <bÌq≤S Ju¡ Ÿ°ufiu ≈≤ Ÿ≤_bwÙ N°æ≤ ÔÙÔ° J¡° y¨F≈®bu„ N°æ≤ N°<wb°<FJ¡ ÌuF J¡° w[b bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B ZÙ≤°tª∏BıÙ, <fi„°ª≤°u* Ju¡ J¡°≤fi°t°u* Ÿu NÃ∫∏w |°u≤ ≤d°ayd
tu* ∫tÌqw°u* N°æ≤ <fiJ¨¡‹¸> ZudÙ Ju¡ ıÙb°u* J¡∑ (˚¥w, <≈„°ª N°<Ì J¡∑) ªu‹¸>°N°u* Ju¡ <Ìfi tu*
tfiC‹∫°u* Ju¡ ∫S°u<ªw N°ª≤d J¡∑ fi°o˘ ≈¥b°uÕ•w ≈®J¡°≤ Ÿu Ÿ‡≈∏fi F°ufiu ≈≤ F°S Ÿu ≈J¡nfiu Ju¡
∫°uÀ∫ ∫°fiÙ <fi<fn N∏@J¡°≤ ≤°<„ Ÿu <ıŸ tu* Ÿ°k¡ Ÿ°k¡ ÌÙb°≤u* ffiÙ SÙ ÎuŸu ≤°<` R¡≈Ù |≤tu*
˚‚∫ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ≈®ªC≤t°`° tu* ≈®°<›w F°ufiu ≈≤ b˜ ≈Ÿ°≤ J¡≤ t°≥yfi° <ıfiŸu J¡°u„°u* Ìq≤ ˚°y
y∫° S° ÎuŸu ˚¥wyd°u* Ju¡ J®¡∑n° J¡≤fiu ≈≤ <fiB° Ÿu N°J®¡°∏w Ì„°u* <Ì„°N°u* tu* N∏@J¡°≤ J¡°
Ÿaª°≤ F°ufiu ≈≤ JC¡~> <©∏fi Ÿu F…Î Ì°≤°„∫ ÔÙÔ°≈<w fiu ≈®°w#J¡°Ô Ju¡ J¡°∫Õ tu* ŸÔ°F Ìufiu tu*
Ìs t¿∏`∫°u* Ju¡ Ÿ°S ˚Ù <bª°≤ <J¡∫°, wÌ∏w≤ ª∏Bt° Ju¡ ŸÂ„ N°J¡°≤b°Ôu fkÕ¡ Ju¡ ŸÂ„
„ÙwÔ „∫fi ≈≤ fiu` J¡tÔ°u* J¡°u f∏ÌJ¡≤ ÎJ¡ sd tu* <fiB° J¡∑ y°uÌ tu* <bZ°t <Ô∫° $$1-5$$
wÌfi∏w≤ fi Ì°ufi°u* ÔÔfi°N°u* fiu ≈¥b°uÕ•w t^±>≈°J¡°„ J¡°u ~>°unJ¡≤ Ÿ |≤ tu* ıæŸu b°∫C
ŸC≤°©°u* Ÿu J¡tÔ J¡∑ J¡ÔÙ Ju¡ N∏Ì≤ ≈®bu„ J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ H≤°u©°u* Ju¡ ŸC≤°©°u* Ÿu ≈®bu„
<J¡∫° $$6$$ ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # <bπ∏t¥º|Õ∏∫, owfi° fn° ª°≤ F°S J¡° ∫F _S¥Ô „≤Ù≤
J¡tÔ J¡∑ w°≥w Ju¡ Ÿt°fi Ÿ¥‚t ŸC≤°© Ÿu Jæ¡Ÿu ıvÌÙ ≈®bu„ J¡≤ y∫° ? $$7$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu
358
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
J¡F° # Fu Nfi|, <ıŸJ¡°u ∫F ˚®t ≤Fw° Fæ <J¡ ∫F „≤Ù≤ N°<@˚°æ<wJ¡ Fæ, Ÿ ≈C”T J¡° ∫F
„≤Ù≤ Ÿ¥‚t <~>B Ÿu fiFÙ* ı° ŸJ¡w° $$8$$ oŸ „≤Ù≤ fiu tCHu ∫F°≥ ≈®bu„ J¡≤fiu Ÿu ≤°uJ¡ <Ì∫°,
Nw# oŸ <~>B tu* tæ* fiFÙ* Ÿt° ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ tfiC‹∫ „≤Ù≤ J¡° _b˚°b ÎuŸ° FÙ Fæ $ <ıŸJ¡∑
ÎuŸÙ fC<] ≈æfiÙ N°Ãt° J¡°u _S¥Ô ÌuF _bR¡≈ ŸtHwÙ Fæ, bF Nytfi J¡° FÙ NfiC˚b J¡≤w°
Fæ $$9$$ <J¡∏wC <ıŸ ≈C”T J¡°u, _S¥Ô tfiC‹∫ ÌuF tu* w°Ì°Ã‡∫fC<] fi F°ufiu N°æ≤ tu≤° ÎJ¡t°`
N°<wb°<FJ¡ (Ÿ¥‚t) „≤Ù≤ Fæ, ∫F <fiÿª∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d, ≈FÔu J¡∑ »b°Ÿfi°N°u* Ÿu NÃ∫∏w
Ÿ¥‚t <~>B tu* ˚Ù ı°fiu tu* ŸtSÕ Fq≥, ÎuŸ° ŸæJ¡n°u f°≤ NfiC˚¥w Fæ, bF ≈C”T W≤J¡°Ô tu* _S¥Ô
ÌuF J¡∑ NfiC”≈ <fi≤°u@ N°<Ì <J®¡∫°N°u* Ÿu ∫C•w Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? •∫°u*<J¡ bF N<wŸ¥‚t
<~>B tu* ytfi J¡≤fiub°Ôu ªuwfi J¡° Na„_bR¡≈ FÙ Fæ $$10$$
f°F≤ ˚Ù b_wC„<•w J¡° _b˚°b bæŸu FÙ ÎJ¡R¡≈ Ìu©° y∫° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu ıÔ J¡˚Ù «¡≈≤ J¡°u fiFÙ* ı°w° N°æ≤ N<Àfi J¡˚Ù fiÙªu J¡°u fiFÙ* ı°wÙ, bæŸu <ª¿w J¡°
˚Ù ı柰 _b˚°b Fæ, bæŸÙ FÙ bF ≤FwÙ Fæ $$11$$
_S¥Ô ÌuF tu* N°ÃtfC<] fi ≤©fiub°Ôu ∫°uyÙ, <≈„°ª N°<Ì J¡°u ˚Ù ıf _S¥ÔÌuFı<fiw
<fi≤°u@Ì…#© fiFÙ* F°uw°, wf πæwt°` Ju¡ Nº∫°Ÿ Ÿu ≤<Fw w[bI°<fi∫°u* J¡°u bF Ì…#© fiFÙ* F°uw°,
oŸtu* w°u J¡Ffi° FÙ •∫° Fæ ? oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
~>°∫° tu* fæ™>u F…Î ≈C”T J¡°u w°≈ J¡° NfiC˚b J¡F°≥ Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? ≈≤t°Ãt° J¡° ∫S°SÕ
I°fi F°ufiu ≈≤ ŸŸu N<w¿≤•w ≈Ì°SÕ J¡° <J¡ŸÙ J¡°u NfiC˚b fiFÙ* F°uw° $$12$$
N<@‹™>°fi R¡≈ I°fi tu* _S¥Ôw°, Ÿ¥‚tw° N°<Ì „<•w∫°u* J¡° N°<b˚°Õb F°ufiu ≈≤ ˚Ù <ªW
tu* _S¥ÔÃb N°<Ì Jæ¡Ÿu ≈®°›w F°uwu Fæ* ? oŸ ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸÙ Ÿa<bwg Fæ, b柰 FÙ <ªW Fæ, Ÿa<bwg FÙ <ªWR¡≈w° J¡°u ≈®°›w F…oÕ Fæ $ ∫<Ì <J¡ŸÙ J¡°u
∫F Ÿ∏ÌuF F°u <J¡ ŸJ¡° N∏∫S°˚°b (Ÿa<bwg N°J¡°≤w°) Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ ? w°u oŸ ≈≤ J¡Fwu
Fæ* $ fnu ˚°≤Ù ≈®∫Ãfi Ÿu bF <k¡≤ N∏∫ Nb_S° J¡°u ≈®°›w J¡∑ ı°wÙ Fæ $$13$$
I°fi≈®∫Ãfi Ÿu N∏∫S°˚°b J¡° Ì°F≤d Ìuwu Fæ* $
∫F "≤≠ı¥" Fæ, ∫°u* ≈®∫Ãfi≈¥bÕJ¡ ≤≠ıC≈Ì°SÕ J¡° <fiÿª∫ F°ufiu ≈≤ ≤≠ı¥ tu* Ÿ≈ÕÕI°fi <fib¨W
F°u ı°w° Fæ, N∏∫S° (≈®∫Ãfi fi F°ufiu ≈≤) bF ≠∫°u*-J¡°-Ã∫°u* ffi° ≤Fw° Fæ $$14$$
ıæŸu <ªW Ÿa<bwg-„<•w J¡° NfiCŸ≤d J¡≤wÙ Fæ, bæŸu FÙ ªu‹¸>° ˚Ù <ªW J¡° NfiCŸ≤d
J¡≤wÙ Fæ, ∫F ˚Ù ≈®<Ÿ] Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıæŸÙ Ÿa<bwg F°uwÙ Fæ, b柰 FÙ <ªW F°uw° Fæ N°æ≤ ı柰 <ªW ≤Fw° Fæ bæŸÙ ªu‹¸>°Î≥ ˚Ù F°uwÙ
Fæ*, ∫F f°ÔJ¡ wJ¡ J¡°u ŸC<b<Ìw Fæ, <k¡≤ ÌqŸ≤u J¡°u ∫F •∫°u* fi ŸC<b<Ìw F°uy° ? $$15$$
_S¥Ô „≤Ù≤ Ju¡ Ÿt°fi N°<wb°¿FJ¡ <ªW„≤Ù≤ J¡° ˚Ù <fi≤°u@ •∫°u* fiFÙ* F°uw° oŸ ≈≤
J¡Fwu Fæ* $
ı°u _b›fi Ju¡ ≈C”T J¡∑ fi°o˘ N°æ≤ tfi°u≤S <fi<tÕw ≈®<wt° J¡∑ fi°o˘ Ju¡bÔ N°J¡°„t°`„≤Ù≤
Fæ („¥∏∫°ÃtJ¡„≤Ù≤ Fæ) Ÿu J¡°æfi Jæ¡Ÿu ≤°uJ¡ ŸJ¡w° Fæ ? $$16$$
ŸyÕ - 40]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
359
∫<Ì J¡°uoÕ „aJ¡° J¡≤u* <J¡ ˚°æ<wJ¡ „≤Ù≤ I°fifÔŸu <ªW „≤Ù≤ Jæ¡Ÿu ffi ı°w° ? oŸ „aJ¡°
≈≤ J¡Fwu Fæ* $
b°_wb tu* Ÿ˚Ù Ô°uy°u* J¡° Ÿ˚Ù ıyF <ªWt°` FÙ „≤Ù≤ Fæ, <J¡∏wC J¡FÙ* ≈≤ ⁄Ì∫ tu* ¿_Sw
I°fi Ju¡ fÔ Ÿu bF J¡FÙ* N°w° FCN°-Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ $ N°w° F…N°-Ÿ°u ≈®wÙw F°uw° Fæ, bF
˚®t Fæ, b°_wb tu* ≈®°dÙ <ªW Ÿu N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$17$$
≈®°<d∫°u* J¡∑ <ªW Ÿu ≈¨SJg¡ ŸW° fiFÙ* Fæ, oŸJ¡° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
≈≤t°Ãt° J¡∑ oh~>° Ju¡ NfiCŸ°≤ FÙ Ÿf ≈®°<d∫°u* Ju¡ Ã≈<W, <bfi°„ N°<Ì F°uwu Fæ*, ı°u <J¡
N°<Ì Ÿ¨<‹¸> tu* _b°˚°<bJ¡ NI°fi NSb° _b°˚°<bJ¡ J¡tÕ Ÿu Ã≈∏fi F°uwu Fæ*, _S¥Ô ˚¥w N°æ≤
˚°æ<wJ¡ ≈Ì°SÕ πæw J¡FÔ°wu Fæ*, fiJ¡° tuÔ ∫°fiÙ ÎJ¡ÌuF˚°bfi° Îu•∫ F°uw° Fæ $ Ÿtu* J¡°≤d
Fæ ≈aªÙJ¡≤d, bF f°Ì tu* F°uw° Fæ $$18$$
<ªW N°æ≤ N∆∫•w J¡° ˚Ù „C] <ªW Ÿu ≈¨SJg¡ N¿_wÃb fiFÙ* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæa $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈ <ªW°J¡°„, <ªÌ°J¡°„ N°æ≤ wÙŸ≤° ˚¥w°J¡°„ ofi wÙfi°u* J¡°u ÎJ¡
FÙ Ÿt<HÎ, •∫°u*<J¡ N<@‹™>°fiŸW° Ju¡ <ffi° fiJ¡° _kC¡≤d FÙ fiFÙ* F°uw° $ ∫°fiÙ <ıŸJ¡°
_kC¡≤d <ıŸJ¡∑ ŸW° Ju¡ N@Ùfi Fæ, bF ŸŸu N<w¿≤•w fiFÙ* F°uw°, ÎuŸ° <fi∫t Fæ, ∫F
˚°b Fæ $$19$$
∫Ω<≈ _S¥Ô„≤Ù≤ N°æ≤ <ªW„≤Ù≤ Ì°ufi°u* FÙ N<@‹™>°fi ŸW° Ju¡ N@Ùfi ŸW°b°Ôu Fæ*, <k¡≤
˚Ù _S¥Ô „≤Ù≤ Ÿu Ÿ¥‚t „≤Ù≤ tu* <b„uTw° Fæ, bF ∫F <J¡ bF <fi≤°u@ J¡° FuwC fiFÙ* Fæ, ÎuŸ°
J¡Fwu Fæ* $
Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, N°≈ oŸ <ªW„≤Ù≤ J¡°u ÎuŸ° Ÿt<H∫u <J¡ oŸfiu Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u˘ tu*
N°<b˚°Õb„<•w ≈®°›w J¡∑ Fæ $ J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù oŸJu¡ <ÔÎ ≤°uJ¡¸>°uJ¡ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, •∫°u*<J¡
ŸJ¡° Ì∫ (N°<b˚°Õb) ŸabuÌfi ∫°fiÙ ≈¥bÕ b°Ÿfi° N°æ≤ J¡tÕ J¡° NfiCŸ≤d J¡≤fiub°Ôu
≈Ì°S°u˘ J¡∑ _k¥¡<wÕ Ju¡ NfiCŸ°≤ F°uw° Fæ, ŸJ¡° _b˚°b f°F≤ J¡∑ b_wC J¡° NfiCŸ≤d J¡≤fi°
fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ ŸabuÌfi Ju¡ NfiCŸ°≤ FÙ ŸJ¡∑ oh~>° F°uwÙ Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ bF ≤ıwR¡≈
Ÿu I°w „C<•w (ŸÙ≈) J¡∑ ˚Ù oh~>° J¡≤w° Fæ, „C<•w J¡° NfiCŸ≤d J¡≤ ŸJ¡∑ ≈us° fiFÙ*
J¡≤w° $$20$$
<fi‹J¡TÕ ∫F <J¡ _S¥Ô „≤Ù≤ f°fl b_wCN°u* J¡° NfiCŸ≤d J¡≤w° Fæ, Nw# ŸJ¡° <fi≤°u@
F°ufiu ≈≤ ˚Ù ŸabuÌfiuh~>°t°` Ju¡ NfiCŸ°≤Ù <ªW„≤Ù≤ J¡° <fi≤°u@ fiFÙ* F°u ŸJ¡w° Ÿf ≈Ì°S°u˘ tu*
ŸJ¡° N°<b˚°bÕ ≈®°›w FÙ Fæ, ∫F ı°u J¡F° S°, ŸÙJ¡° <b_w°≤ Ÿu ≈®<w≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
<ªW„≤Ù≤ `Ÿ≤udC Ju¡ ˚Ùw≤ ≈®<b‹¸> F°u ı°w° Fæ, N°J¡°„ Ju¡ tº∫ tu* ¿_Sw F°uw° Fæ,
NaJC¡≤ Ju¡ J¡°uT tu* ÔÙfi F°u ı°w° Fæ N°æ≤ ≈vÔb tu* ≤Ÿ ffi ı°w° Fæ $ ıÔbÙ<ª∫°u* tu* (ÔF≤°u*
tu*) vÔ°Ÿ J¡≤w° Fæ N°æ≤ <„Ô°N°u* Ju¡ tº∫ tu* fi°ªw° Fæ $ tu| ffi J¡≤ ıÔ f≤Ÿ°w° Fæ,
<„Ô° ffi J¡≤ ÎJ¡ ıyF ¿_S≤ F°uw° Fæ, ıf oh~>° F°uwÙ Fæ wf N°J¡°„ tu* ı°w° Fæ, ≈bÕw°u*
Ju¡ N∏Ì≤ ¿_Sw F°uw° Fæ, <ıŸtu* w<fiJ¡ NbJ¡°„ fiFÙ* Fæ ÎuŸ° ≈≤t°dC ffi ı°w° Fæ, bF
360
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
R¡≈ ≤*y°u* J¡°u @°≤d J¡≤ ≤F° ≈bÕw ffi ı°w° Fæ ÎuŸ° ≈bÕÕw <J¡ ı°u ≈¨<SbÙ J¡°u @°≤d J¡≤w°
Fæ, »t¥Ô Fæ N°æ≤ N°J¡°„ªC‡fÙ Fæ, ÎuŸ° ≈bÕw Ju¡bÔ f°F≤ FÙ fiFÙ* F°uw°, <J¡∏wC ÌuF Ju¡
N∏Ì≤ ˚Ù F°uw° Fæ (c) J¡˚Ù N°J¡°„ ffi ı°w° Fæ, J¡˚Ù ıæŸu ŸtCB N≈fiu Ÿu N<˚∏fi
N°bwÕ (≈°fiÙ J¡° ˚≥b≤) ≤ªfi°N°u* J¡°u @°≤d J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ ∫F <ªW„≤Ù≤ N≈fiu _bR¡≈
Ÿu N<˚∏fi J¡≤°un°u* f®Ê°^±>°u* J¡°u ª°≤°u* N°u≤ @°≤d J¡≤w° Fæ $$21-25$$ <ıŸJ¡° J¡t°ÕfiCŸ°≤Ù
≈®f°u@ πuy Ÿu <b≈∫Õ_w fiFÙ* F…N° ÎuŸ° <ªW„≤Ù≤ ŸyÕ Ju¡ N°<Ì tu* N°J¡°„°<Ì J®¡t Ÿu tF°fig
(f®Ê°^±>°Ãt°) F°uJ¡≤ wÌ…≈≤°∏w ≈®°≤Æ@ J¡t°ÕfiCŸ°¿≤dÙ ≈®b¨<W J¡°u ı°fiw° Fæ $$26$$ ıæŸu
t¨yt≤Ù<ªJ¡° N°<Ì tu* <tØ∫° ıÔ J¡° Ì∫ F°uw° Fæ Îba ıæŸu _b›fi tu* ∫F _kC¡≤d b∏º∫°≈C`
Fu ÎuŸu ˚®t J¡° Ì∫ F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ∫F N°J¡°„°Ãt° ˚Ù _b<fi‹™> NŸÃ∫fC<] π°≤° tF°fig
(f®Ê°^±>°Ãt°) F°uJ¡≤ ≈®_wCww° J¡°u ≈®°›w F…N° Fæ $$27$$
Ÿ¥‚twt <ªW FÙ Ÿ‡≈¥dÕ ıywg Fæ, ŸbÕ„<•w„°ÔÙ Fæ ŸJ¡°u ıf wJ¡ w[b J¡°
≈¿≤I°fi F°u ı°w° Fæ, wf bFÙ ∆∫bF°≤ tu* ŸbÕ` N≈®<wFw N°æ≤ _bw∏` F°u ı°w° Fæ, ÎuŸ°
N°≈fiu J¡F° $ oŸ ≈≤ Ft°≤Ù <ıI°Ÿ° Fæ <J¡ •∫° Ft Ô°uy°u* J¡° ≈®Ã∫uJ¡ <ªW ÎuŸÙ „<•w
≤©w° Fæ ∫° fiFÙ* ? ≈®St ≈stu* ≈®Ã∫uJ¡ ≈C”T Ju¡ <ªW tu* <˚∏fi-<˚∏fi R¡≈ Ÿu <bΩt°fi
ıywg ŸÌg F°u ı°∫uy° $ <πwÙ∫ ≈s tu* <ªW Ÿu Ã≈∏fi fi F…N° ıywg <ªW Ÿu <bÔsd FÙ
F°uy°, •∫°u*<J¡ bæŸu FÙ Ÿf Ô°uy Ìu©wu Fæ*, ∫° ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* I°fi Ÿu <ªW J¡° <bfi°„
F°ufiu ≈≤ ˚Ù ıywg J¡∑ NfiCb¨<W FÙ F°uyÙ, oŸ N°„∫ Ÿu ZÙ≤°tª∏BıÙ ≈¥~>wu Fæa $
tF°≤°ı, ı°u „<•w N°≈fiu J¡FÙ Ÿ „<•w Ÿu ∫C•w Ft Ô°uy°u* J¡° <ªW Fæ NSb°
fiFÙ* ? ≈FÔu ≈s tu* ≈®Ã∫uJ¡ ¿ªW tu* <˚∏fi ıywg ŸBq≈ •∫°u* fiFÙ* F°uy° N°æ≤ ÌqŸ≤u ≈s tu*
bF <ªW Ÿu N<w¿≤•w •∫°u* fi F°uy°, •∫°u*<J¡ ÎuŸ° FÙ Ÿf Ô°uy Ìu©wu Fæ* $$28$$
≈¥b°uÕ•w ≈s°u* Ÿu ≈®St ≈s J¡° FÙ NayÙJ¡°≤ J¡≤ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ W≤ Ìuwu Fæ* $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙ≤°tª∏BıÙ, F≤ ÎJ¡ J¡° ı°u <ªW Fæ bF oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ „<•w
Ÿu Ÿ‡≈∏fi Fæ, ≈®Ã∫uJ¡ <ªW tu* ıywg J¡° ˚®t ≈¨SJg¡ ≈¨SJg¡ R¡≈ Ÿu <Ìw F…N° Fæ $ sd Ju¡
wCv∫ NfiuJ¡ ıywg <J¡ŸÙ J¡∑ Â<‹¸> tu* <fituT ˚≤ tu* Ã≈∏fi F°uwu Fæ* N°æ≤ <bfi‹¸> F°uwu Fæ* N°æ≤
<J¡ŸÙ J¡∑ Â<˝ >tu* J¡v≈ Ÿu Ã≈∏fi N°æ≤ <bfi‹¸> F°uwu Fæ* oŸtu* N°≈ J®¡t ŸC<fi∫u $$29,30$$
<ıŸ t¨Ã∫CR¡≈Ù t¥~>°Õ J¡° F≤uJ¡ N°ÌtÙ NfiC˚b J¡≤w° Fæ, Fu ŸCtwu, Ÿu N°≈ tF°≈®Ô∫R¡≈Ù
≤°<` Ÿt<H∫u, tF°≈®Ô∫R¡≈Ù ≤°<` J¡° N∏w F°ufiu ≈≤ Ÿ˚Ù Ô°uy NÔy NÔy Ÿ¨<‹¸> J¡°
<b_w°≤ J¡≤wu Fæ* $ <ıŸJ¡° ı柰 I°fi N°æ≤ ıæŸu J¡tÕ F°uwu Fæ, bF wÌfiCR¡≈ Ÿ¨<‹¸> J¡° Ì„Õfi
N°æ≤ NfiC˚b J¡≤wu Fæ, ˚°b ∫F <J¡ ıæŸu ≤°uyÙ <ªW-∆∫°t°uF Ÿu ≈bÕw°u* J¡° fi¨Ã∫ Ìu©w° Fæ,
bæŸu FÙ ıÙb Nfi°<Ì_b°˚°<bJ¡ N<bΩ° Ju¡ ≈®˚°b Ÿu Ã≈∏fi wÙfi Nb_S°N°u* Ju¡ Ÿ*J¡v≈°u*
J¡°u Ìu©w° Fæ $$31,32$$ tF°≈®Ô∫R¡≈ ≤°<` J¡° NbŸ°fi F°ufiu ≈≤ ıæŸu Ÿt<‹¸><ªW„≤Ù≤
c ÌuF Ju¡ N∏Ì≤ ≈bÕw˚°b N°<Ì _b›fi tu* ≈®<Ÿ] FÙ Fæ, o∏Bı°Ô N°<Ì tu* f°F≤ ˚Ù <ªW „≤Ù≤
J¡° ≈bÕw˚°b Ìu©° ı°w° Fæ $
ŸyÕ - 40]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
361
<F≤^∫y˚Õ Ÿt<‹¸>˚°uÀ∫≈®≈aª J¡° <b_w°≤ J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ ∆∫<‹¸><ªW „≤Ù≤ ≈®Ã∫uJ¡ ıÙb ˚Ù
t¨Ã∫C Ju¡ Nfi∏w≤ N≈fiu-N≈fiu ˚°uÀ∫ _b›fi°<Ì ∆∫<‹¸>-≈®≈aª J¡° <b_w°≤ J¡≤w° Fæ ∫°fiÙ
NfiC˚b J¡≤w° Fæ $$33$$
"∫<] tfiŸ° º∫°∫<w wπ°ª° bÌ<w wÃJ¡tÕd° J¡≤°u<w' (<ıŸJ¡° tfi Ÿu _t≤d J¡≤w° Fæ,
Ÿu b°dÙ Ÿu f°uÔw° Fæ, Ÿu J¡tuÕ¿∏B∫°u* Ÿu J¡≤w° Fæ) oŸ ZC<w Ÿu N°æ≤ Ÿf Ô°uy°u* Ju¡ NfiC˚b Ÿu
_t¨<w Ju¡ wCv∫ Ÿ‡≈¥dÕ <J®¡∫°Î≥ ÎJ¡b_wC<bT∫J¡ Fæ*, ∫F <fi¿ÿªw Fæ, _t¨<w ˚Ù ∫<Ì _t¨<w J¡°
J¡°≤d NfiC˚b ŸÃ∫ F°u w°u ∫S°SÕ F°uwÙ Fæ N°æ≤ ŸJu¡ J¡°≤d˚¥w NfiC˚b Ju¡ <tØ∫° F°ufiu ≈≤
NŸÃ∫ F°uwÙ Fæ $ ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* Ft Ô°uy°u* tu* ˚®°¿∏w ≈®ªC≤t°`° tu* <bΩt°fi Fæ N°æ≤ Ft
Ô°uy°u*J¡° Ÿ*J¡v≈ NŸÃ∫ Fæ, Nw# Ft°≤Ù _t¨<w Ju¡ ∫S°SÕ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ŸŸu Ã≈∏fi J¡<w≈∫
_b›fi N°<Ì ≈®≈aª ˚Ôu FÙ <tØ∫° F°u*, <J¡∏wC <F≤^∫y˚Õ (f®Ê°) ŸbÕI F°ufiu Ÿu ˚®°¿∏w „¥∏∫ Fæ*
N°æ≤ ŸÃ∫ŸaJ¡v≈ Fæ*, Nw# fiJ¡∑ _t¨<w ∫S°SÕ J¡Ì°<≈ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, <k¡≤ fiJu¡ π°≤° Ÿ¨‹¸>
≈®≈*ª <tØ∫° Jæ¡Ÿu ? oŸ N°„∫ Ÿu ZÙ≤°tª∏BıÙ „aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # ˚ybfig, ıæŸu ∆∫<‹¸> ıÙb°u* J¡°u t≤fiu Ju¡ f°Ì wC≤∏w _t¨<w Ÿu N≈fiu
π°≤° ≤<ªw ŸyÕ J¡° NfiC˚b F°uw° Fæ, bæŸu FÙ Ÿt<‹¸> ıÙb (f®Ê°) ˚Ù <ª≤J¡°<ÔJ¡ tF°≈®Ô∫
Ju¡ f°Ì N≈fiÙ ∫S°SÕ _t¨<w Ÿu Ÿ¨‹¸> ≈®≈aª J¡° NfiC˚b J¡≤wu Fæ*, Nw# "fiJ¡∑ _t¨<w Ÿu Ã≈∏fi
≈®°•wfi ŸÃ∫ ≈Ì°SÕ FÙ S°, J¡v≈ Ju¡ ŸÃ∫ <bÿb Ju¡ J¡°≤d F°u ŸJ¡wu Fæ*, Nw# <bÿb NJ¡°≤d
fiFÙ* Fæ $ <bÿb f®Ê° Ÿu N<w¿≤•w J¡°≤d Ÿu „¥∏∫ Fæ, ÎuŸÙ ı°u ≈FÔu ≈®<wI° J¡∑ SÙ, Ÿ tw
J¡° ∆∫°|°w F…N°, ∫F ˚°b Fæ $$34$$
ı柰 N°≈ (ZÙ≤°tª∏BıÙ) J¡Fwu Fæ*, b柰 F°uw°, ∫<Ì f®Ê° J¡∑ N°<Ì Ÿ¨<‹¸> ∫S°SÕ
NfiC˚b Ÿu Ã≈∏fi Ÿ¨<‹¸> J¡∑ FuwC _t¨<w F°uwÙ w°u ≈FÔu ≈FÔ <F≤^∫y˚Õ≈Ì J¡°u ≈®°›w F…Î
≈°ŸJ¡ J¡°u •w _t¨<w fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, J¡°≤d <J¡ ŸJ¡∑ _t¨<w ≈°Ÿfi° Ÿu ≈®°›w Ÿa_J¡°≤
Ÿu Ã≈∏fi Fæ, ∫S°SÕ NfiC˚b Ÿu Ã≈∏fi fiFÙ* Fæ $ ≈¥bÕ ı∏t J¡∑ ≈°Ÿfi° ∆∫<‹¸> J¡∑ FÙ Fæ $
∆∫><‹¸>J¡° Ÿt<‹¸>˚°b <ª∏wfi ∫S°S°ÕfiC˚b fiFÙ* Fæ $ oŸ<ÔÎ ∫S°SÕ ≈°Ÿfi° Ju¡ Ÿa_J¡°≤ Ÿu
Ã≈∏fi _t¨<w Ÿu ı∏∫ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N°<Ì ŸyÕ tu* ŸÃ∫Ãb J¡° ≈®Ÿay fiFÙ* N° ŸJ¡w° $ ≈FÔu
J¡v≈ Ju¡ J¡°uoÕ ˚Ù ŸbÕI ≈C”T <πwÙ∫ J¡v≈ tu* fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu, •∫°u*<J¡ Ÿ˚Ù ≈FÔu J¡v≈ tu* FÙ
tC•w F°u ªCJu¡ $ <πwÙ∫ J¡v≈ tu* N°<Ì Ÿ¨<‹¸> J¡∑ FuwC˚¥w _t¨<w ≈¥bÕJ¡v≈ J¡∑ Ÿ¨<‹¸> tu* NfiC˚¥w
<tØ∫° ≈Ì°SÕ <bT∫J¡ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ J¡FÙ* ˚Ù Ÿ¨<‹¸>ŸÃ∫w° J¡° ≈®Ÿay fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, oŸ
N°„∫ Ÿu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ Ÿt°@°fi J¡≤wu Fæ* $
b<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ZÙ≤°tª∏Ì®ıÙ, tF°≈®Ô∫ tu* Ÿ˚Ù F¿≤, F≤ N°<Ì <bÌuF tC<•w
J¡°u ≈®°›w F°u ı°wu Fæ*, Nw# ≈¥bÕŸyÕ J¡∑ _t¨<w J¡° Ÿa˚b FÙ J¡F°≥ Fæ ? $$35$$ w[bI°fiÙ Ft
Ô°uy ˚Ù Nbÿ∫ tC•w F°u ı°wu Fæ* <k¡≤ f®Ê° N°<Ì •∫°u* fi <bÌuFtC•w F°u*yu ? ZÙ≤°tıÙ,
oŸ Ô°uJ¡ tu* N°≈Ju¡ ŸÂ„ ı°u N∏∫ ıÙb Fæ*, fiJ¡∑ t¨Ã∫C N°æ≤ Ã≈<W Ju¡ FuwC˚¥w Ÿ¨<‹¸>
tu* ≈¥bÕı∏t Ju¡ <tØ∫° ≈Ì°S°u˘ Ju¡ b°Ÿfi°fiC˚b Ÿu ı∏∫ FÙ _t¨<w J¡°≤d F°uwÙ Fæ, •∫°u*<J¡
362
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
fiJ¡° t°us fiFÙ* F°uw° $$36,37$$
∫<Ì ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡°u ∫F „aJ¡° F°u <J¡ <F≤^∫y˚Õ J¡∑ Ÿ¨¿‹¸> ≈®J¨¡<w Ÿu tFwg, NF*J¡°≤
N°<Ì J®¡t Ÿu F°uwÙ Fæ, ÎuŸ° ≈C≤°d N°<Ì tu* ŸCfi° ı°w° Fæ $ ıÙb J¡∑ Ÿ¨<‹¸> J¡∑ Ÿtw° Jæ¡Ÿu F°u
ŸJ¡wÙ Fæ, w°u Ÿtu* ˚Ù ≈®J¨¡<w, tFwg N°<Ì Ju¡ ˚®t J¡° ≈≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
t¨Ã∫CR¡≈Ù t¥h~>°Õ Ju¡ N∆∫b<Fw W≤ sd tu* N∏Ì≤ w<fiJ¡ w<fiJ¡ ∏tuT F°uw° FCN°
(_kC¡¿≤w F°uw° F…N°) ˚Ù f°F≤ ı°u ıÙb ∏tuT≤<Fw FÙ ≤Fw° Fæ, ≈C≤°d N°<Ì „°˜°u* tu*
ŸJ¡∑ bF Nb_S° "≈®@°fi' ∫°fiÙ t¥Ô≈®J¨¡<w J¡FÙ yoÕ Fæ $$38$$
"N°J¡°„ Îb wÌ°uwa ª ≈®°uwa ª' (N°J¡°„ tu* FÙ bF N°uw N°æ≤ ≈®°uw Fæ) oÃ∫°<w ZC<w Ÿu
N°J¡°„°<Ì „ÆÌ ˚Ù Ÿtu* ≈®<Ÿ] Fæ*, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
≈¥b°uÕ•w t¥Ô≈®J¨¡<w N°J¡°„ ≈®J¨¡<w fi°t Ÿu ˚Ù „°˜°u* tu* J¡FÙ yoÕ Fæ, ∫F N∆∫•w ∫°fiÙ
t¥Ô ≈®J¨¡<w ın ˚Ù Fæ N°æ≤ Nın ˚Ù Fæ $ ¿ªwg J¡° ≈®<w<f‡f ≈nfiu N°æ≤ fi ≈nfiu Ÿu ın°ın
Fæ NS°Õwg _b˚°bw# ın Fæ N°æ≤ <ªÃ≈®<w<f‡f ≈nfiu Ÿu Nın (ªuwfi) Fæ $ bF <bÿbfÙı
t¥Ô≈®J¨¡<w FÙ Ÿa_t¨<w N°æ≤ N_t¨<w J¡∑ ∫°fiÙ Ÿ¨<‹¸> N°æ≤ ŸaF°≤ J¡∑ ˚Ù t¥Ô J¡°≤d Fæ N°æ≤ bFÙ
˚b Ju¡ Ì∫ N°æ≤ N∏w J¡∑ Nb<@ Fæ $$39$$ bFÙ ∆∫°ut°ÃtJ¡ ≈®J¨¡<w ıf ≈®fC] ∫°fiÙ
<ªÃ≈®<wk¡<Ôw F°uwÙ Fæ NS°Õwg ıf ŸJu¡ NF*J¡°≤ J¡° Ì∫ F°uw° Fæ wf wÌb_S N°J¡°„ Ÿu
≈°≥ª w∏t°`°, <Ì„°, J¡°Ô, ˚¥w N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ Ÿ¥‚t ˚°b Ã≈∏fi F°uwu Fæ* $$40$$ wÌfi∏w≤ bu
FÙ JC¡~> _S¥Ô F°uJ¡≤ ≈°≥ª o<∏B∫R¡≈ Ÿu ÌgfC] F°uwu Fæ* $ bu FÙ _b›fi N°æ≤ ı°y®w tu* ÌuFR¡≈Ÿu
I°w F°uwu Fæ*, bFÙ ıÙb J¡° N°<wb°<FJ¡ _bR¡≈ Fæ $$41$$ <ª≤J¡°<ÔJ¡ ≈®Ã∫∫ Ÿu J¡v≈fi° π°≤°
_S¥Ô F…N° bF N°<wb°<FJ¡ _bR¡≈ f°ÔJ¡ J¡∑ fi°o˘ tæ* N°<@˚°æ<wJ¡ Fq≥, oŸ ≈®wÙ¿w J¡°u @°≤d
J¡≤w° Fæ $$42$$ wÌ…≈≤°∏w _S¥Ô ÌuF Ju¡ N°<Zw ªsC N°<Ì Ju¡ N°@Ùfi ¿_Sw F…oÕ wwg-wwg
Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô Ju¡ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ J¡v≈fi°Î≥ <Ìw fi F°uwÙ F…oÕ ˚Ù b°∫C J¡∑ _≈∏Ìfi <J®¡∫° Ju¡ wCv∫
≈®°Ì…˚Õ¥w F°uwÙ Fæ* $$43$$ <tØ∫° FÙ ∫F ıywg-˚®t oŸ ≈®J¡°≤ fC<] J¡°u ≈®°›w F…N° Fæ $ ∫Ω<≈
_b›fi tu* ˜ÙŸayt Ju¡ wCv∫ oŸJ¡° NfiC˚b F°uw° Fæ w°u ˚Ù ∫F NŸwg FÙ Fæ $
„aJ¡° # ∫<Ì ∫F NŸwg FÙ Fæ w°u oŸJ¡° NfiC˚b Jæ¡Ÿu F°uw° Fæ ?
Ÿt°@°fi - ıæŸu _b›fi tu* ˜Ù Ju¡ Ÿayt J¡° NfiC˚b F°ufiu ≈≤ ˚Ù bF NŸwg Fæ, bæŸu FÙ
∫Ω<≈ oŸJ¡° NfiC˚b F°uw° Fæ <k¡≤ ˚Ù ∫F NŸwg FÙ Fæ $$44$$
ıF°≥ ≈≤ bF ≈®°dÙ t≤w° Fæ, bF°≥ ŸÙ J¡°u „Ù|® Ìu©w° Fæ, bFÙ* ≈≤ oŸ ˚Cbfi°˚°uy J¡°u
oŸÙ ≈®J¡°≤ Ÿu ¿_Sw Ìu©w° Fæ $$45$$ N°y∏wCJ¡ ÌuF N°<Ì R¡≈ Ÿu N°Ãtb°fig F…N° Ÿ° ∆∫°utR¡≈Ù
ıÙb N°y∏wCJ¡ ÌuF N°<Ì J¡°u N°Ãt° ŸtHJ¡≤ <fitÕÔ <ªÌ°J¡°„ tu* FÙ '∫F tæ* Fq≥," "∫F ıywg
Fæ" oŸ ∆∫°utR¡≈Ù ˚®t J¡° NfiC˚b J¡≤w° Fæ $$46$$
•w ıyÌg˚®t J¡° FÙ <b_w°≤ Ÿu ≈®<w≈°Ìfi J¡≤wu Fæ* $
Ÿ ıyÌg˚®t J¡° NfiC˚b J¡≤w° Fæ, ı°u o∏B N°<Ì Ìubw°N°u*, Nt≤°bwÙ N°<Ì Zu‹™>
fiy≤°u*, tu” N°<Ì fiJu¡ ≈bÕw°u*, Ÿ¥∫Õ, ª∏B N°æ≤ <Ÿw°≤°u* Ÿu fn° tfi°uF≤ Fæ, ı≤° (fC»°≈°),
ŸyÕ - 40]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
363
t≤d, Ì…¿ÿª∏w°Î≥, „°≤Ù¿≤J¡ •Ôu„ N°<Ì Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ tÃ∫ÕÔ°uJ¡R¡≈ ©°u©Ôu Ÿu ∫C•w Fæ, oŸtu*
N≈fiÙ o‹¸> b_wC Ju¡ Ÿa≈°Ìfi tu* N°æ≤ N<fi‹¸> b_wC Ju¡ <fib°≤d tu* _S¥Ô Ÿ¥‚t ª≤-Nª≤ Ÿ˚Ù
≈®°dÙ Ω°uy„ÙÔ Fæ*, <Ìfi, ≤°w, J¡v≈, sd N°æ≤ ≈®Ô∫ ŸtCB, ≈bÕw, fi<Ì∫°u* N°æ≤ fiJu¡
N<@≈<w∫°u* (N<@‹™>°w° Ìub°u*) Ÿu ∫C•w Fæ* $ <ıŸ ıyÌg˚®t tu* tæ* oŸ _S°fi tu* oŸ <≈w° Ÿu
Ã≈∏fi F…N° Fq≥, ÎuŸ° <fiÿ∫ª ≤Fw° Fæ, ∫F tu≤Ù t°w° Fæ, ∫F tu≤Ù @fi-Ÿ‡≈<W Fæ, ÎuŸÙ »
b°Ÿfi° ı°y”J¡ ≤FwÙ Fæ, ∫F tu≤° ≈C^∫ Fæ, ∫F ≈°≈ Fæ, ÎuŸÙ J¡v≈fi° f]t¥Ô ≤FwÙ Fæ, tæ*
≈FÔu fhª° S°, <J¡∏wC N°ı ∫CbJ¡ Fq≥, ÎuŸÙ ≈®wÙ¿w ≤FwÙ Fæ, ∫°u* ⁄Ì∫ tu* <bÔ°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°u
≤Fu ıyÌg˚®t J¡°u Ìu©w° Fæ $$47-50$$
Nf ≈®Ã∫uJ¡ ıÙb Ju¡ ŸÙ ŸaŸ°≤ J¡° bfiŸt¥F R¡≈Ÿu bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
∫F ŸaŸ°≤R¡≈Ù bfi Ÿt¥F ≈®Ã∫uJ¡ ıÙb tu* <Ìw F…N° Fæ $ •w ŸaŸ°≤ R¡≈ bfi©^±> tu*
w°≤u FÙ k¥¡Ô Fæ*, J¡°ÔÙ tu||¸>° FÙ ªaªÔ ≈vÔb Fæ*, o@≤ @≤ ªÔ <k¡≤ ≤Fu tfiC‹∫ FÙ t¨y°u* Ju¡
HC^±> Fæ*, Ìubw° N°æ≤ ÌæÃ∫ FÙ ≈sÙyd Fæ*, N°Ô°uJ∫ ≈®J¡°„≈¥dÕ <Ìfi FÙ k¥¡Ô°u* J¡° ≤ı ∫°fiÙ
≈≤°y Fæ, ≤°<` FÙ fnu |fiu JCa¡ı (Ôw°y¨F) Fæ* $ bF ŸtCBR¡≈Ù f°bnÙ Ÿu ≈¥dÕ Fæ, ŸCtu” N°<Ì
≈bÕw ŸJu¡ i>uÔu Fæ*, <ªWR¡≈Ù J¡tÔfÙı ∫°fiÙ J¡tÔy\>u Ju¡ ˚Ùw≤ Ÿa_J¡°≤R¡≈ Ÿu fæ™>Ù F…oÕ
<ªWb¨<W∫°≥ FÙ Ÿtu* NaJC¡≤ Fæ* $$51-53$$ ıF°≥ ≈≤ ∫F ıÙb t≤w° Fæ, bFÙ* ≈≤ oŸ ≈®J¡°≤ Ÿu
b<dÕw bfi©^±> J¡°u ÎJ¡ sd tu* Ìu©fiu Ôyw° Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ ≈®Ã∫uJ¡ ıÙb tu* <Ìw F…Î ıyBq≈
bfi©^±>°u* tu* ≈bÕwZu<d∫°u*, ŸtCBŸtCÌ°∫°u*, πÙ≈°u* N°æ≤ Ô°uJ¡°u* J¡°u f®Ê Ju¡ N∏Ì≤ Ìu©fiub°Ôu
NfiuJ¡ J¡≤°un f®Ê°, ”B, o∏B, Ìubw°, <b‹dC N°æ≤ Ÿ¥∫Õ ªÔu y∫u Fæ* ∫°fiÙ fi‹¸> F°u y∫u
Fæ* $$54,55$$ oŸ ≈®J¡°≤ ∫u <tØ∫° f®Ê°^±> J¡∑ Ÿ¨<‹¸>∫°≥ NfiuJ¡ f°≤ fÙw ªCJ¡∑ Fæ*, fÙwuyÙ N°æ≤
fÙwwÙ Fæ*, ı°u f®Ê tu* N°<b˚Õ¥w F…oÕ Fæ*, ∏Fu* <yfifiu J¡∑ <J¡Ÿ tu* Ÿ°tØ∫Õ Fæ ? $$56$$
oŸ ≈®J¡°≤ ≈®≈aª Ju¡ N°≤°u≈J®¡t J¡° bdÕfi J¡≤ Nf J®¡t„# N≈b°Ì J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
oŸ ≈®J¡°≤ JC¡Œt∫ (ÌÙb°≤ Ju¡ wCv∫ _S¥¥Ô) ıywg tfi Ju¡ Ÿ*J¡v≈R¡≈ tfifi Ÿu N<w¿≤•w
Fæ FÙ fiFÙ*, •∫°u*<J¡ "`Ù<d R¡≈ÙdÙÃ∫ub ŸÃ∫tg" ÎuŸÙ ZC<w Fæ $ (N)
„aJ¡° - _S¥Ô ≈Ì°SÕ ¿_S≤ _b˚°bb°Ôu F°uwu Fæ* N°æ≤ tfi w°uu ªaªÔ Fæ, ÎuŸÙ Nb_S° tu*
<bÿb J¡∑ tfi°ut°`w° Jæ¡Ÿu ?
Ÿt°@°fi - ∫Ω<≈ f°F≤ <bÿb ¿_S≤ ≈®wÙw F°uw° Fæ wS°<≈ tfifi J¡≤fiu tu* tfi Ÿu
N ~>°∏Ì°uÀ∫°u≈<fiTÌg 6-4-1 tu* J¡F° Fæ - <`b¨wgJ¨¡w N<Àfi J¡° ı°u Ô°Ô R¡≈ Ô°uJ¡ tu* ≈®<Ÿ] Fæ Ÿu
N<`b¨ÃJ¨¡w wuı J¡° R¡≈ ı°fi°u, ı°u, N<Àfi J¡° „C•ÔR¡≈ Fæ, Ÿu <`b¨wg fi <J¡∫u y∫u ıÔ J¡° R¡≈
ı°fi°u N°æ≤ ı°u N<Àfi J¡° J¡°Ô° R¡≈ Fæ, Ÿu N<`b¨wgJ¨¡w ≈¨ØbÙ J¡° R¡≈ ı°fi°u $ ÎuŸÙ Nb_S° tu* <ıŸu
wCt wÙfi R¡≈°u* Ÿu N<w¿≤•w "N<Àfi"ŸtHwu Su, Ÿ N<Àfi J¡° N<ÀfiÃb y∫° ∫°fiÙ •w wÙfi R¡≈°u*
J¡° <bbuJ¡ F°ufiu Ÿu ≈FÔu ı°u wC‡F°≤Ù N<ÀfifC<] SÙ bF N<ÀfifC<] yoÕ N°æ≤ N<Àfi„ÆÌ ˚Ù y∫° •∫°u*<J¡
bF fi°tt°` Fæ, wÙfi R¡≈ FÙ Ÿª Fæ* $ ıæŸu •w _SÔ tu* wÙfi R¡≈ Ÿu ≈¨ØbÙ N<Àfi fiFÙ* Fæ, bu wÙfi
R¡≈ FÙ ŸÃ∫ Fæ, _S¥Ô N<Àfi ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ, buŸu FÙ ≈®J¨¡w tu* tfi Ÿu N<w¿≤•w _S¥Ô <bÿb fiFÙ* Fæ $
364
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
N≈fiÙ oh~>°fiCŸ°≤ ı°fi° ı°w° F…N° ˚Ùw≤ N¿_S≤_b˚°b FÙ ≈®wÙw F°uw° Fæ, tfiŸu t<Ôfi
F°ufiu ≈≤ t<Ôfi Ÿ° N°æ≤ tfi°u≤S N°<Ìtu* Ã≈∏fi J¡≤ ÌqŸ≤Ù ıyF ≤•©° ı°w° F…N° Ÿ°
Ÿ˚Ù Ô°uy°u* π°≤° NfiC˚¥w F°uw° Fæ, ŸÙ J¡° oŸ Ÿt∫ N°≈ N≈fiu NfiC˚b Ÿu <bª°≤
J¡∑<ıÎ $$57$$
tfi Ju¡ _bR¡≈ J¡° ıf <bª°≤ J¡≤wu Fæ*, wf bF Ÿ°sÙ Ÿu N<w¿≤•w fiFÙ* ™>F≤w° N°æ≤ Ÿ°sÙ
˚Ù f®Ê Ÿu <˚∏fi fiFÙ* Fæ, ∫°u* ÎJ¡t°` ≈¿≤≈¥dÕ <ªwg J¡° FÙ ≈¿≤„uT ≤Fw° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ı°u N©^±> N°fi∏Ì_bR¡≈ <ªÌ°J¡°„ Fæ, bFÙ tfi J¡F° y∫° Fæ, <ªÌ°J¡°„ Ÿu N<w¿≤•w
tfi fiFÙ* Fæ N°æ≤ ı°u <ªÌ°J¡°„ Fæ bFÙ ≈≤t ≈Ì Fæ $$58$$
•w f°w J¡° F٠‹¸>°∏w°u* Ÿu ŸtSÕfi J¡≤wu Fæ* $
ı°u ıÔ Fæ bFÙ N°bwÕ Fæ ∫°fiÙ N°bwÕ ıÔ Ÿu N<w¿≤•w fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC N°bwÕ b_wC Ÿwg
(∫S°SÕ) fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ B‹¸>° F٠̨ÿ∫ J¡∑ fi°o˘ ¿_Sw Fæ Âÿ∫ J¡°uoÕ b°_w<bJ¡ ≈Ì°SÕ fiFÙ*
Fæ $$59$$ <ªÌ°J¡°„ J¡° N˚¥w NŸÃ∫ NSb° Nfi°<Ì t°∫°J¡°„ tu* NSb° Ÿ¥‚t ˚¥w°u* Ju¡
J¡°∫Õ˚¥w <ªW°J¡°„ tu* ı°u ıÙbR¡≈ Ÿu _k¥¡≤d Fæ, bFÙ fi°t N°æ≤ R¡≈ Ÿu fi°fi°_bR¡≈ J¡°u ≈®°›w
F°ufiub°Ô° ıywg J¡F° ı°w° Fæ $ ıæŸu <J¡ Îu∏Bı°<ÔJ¡ J¡∑ t<dJ¡° N°J¡°„ tu* J¡ªfi (_kC¡≤d)
fF…w ≈®J¡°≤ Ju¡ y∏@bÕfiy≤R¡≈ <~>B°u* Ÿu ∫C•w Ÿ° F°uw° Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ •w <ªÌ°J¡°„ FÙ
w[b ∫°fiÙ ≈≤t°SÕ b_wC Fæ $$60$$ tCHŸu <ıŸJ¡° NSÕ (N<@‹™>°fi Ÿ∏t°`) I°w Fæ bF ıywg
„ÆÌ ≈≤t Nt¨w (<fiÃ∫, „C], fC], tC•w, Nt¨w, Nπ∫, f®Ê) Fæ N°æ≤ N°≈Ÿu <ıŸJ¡° NSÕ
(N°≤°u<≈wŸW°) I°w Fæ ÎuŸ° ıywg-„ÆÌ ≈≤t Nt¨w Fæ FÙ fiFÙ* $ ı°u "Ãbtg" N°æ≤ 'NFtg'
„ÆÌ J¡∑ N<˚Ô°T° J¡≤wu Fæ, bF ıywg ≈®t°w° ˚Ù tCHŸu ı°fi° y∫° ≈≤t Nt¨w Fæ N°æ≤
N°≈J¡° ı°fi° y∫° ıywg ≈®t°w° Nt¨w Fæ FÙ fiFÙ* $$61$$
•w J¡° ≈ŸaF°≤ J¡≤ ŸJ¡° ≈®J¨¡w tu* Ÿ‡f∏@ ı°unwu Fæ* $
oŸŸu ∫F <fi¿ÿªw F…N° <J¡ ÔÙÔ° N°æ≤ Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ J¡° „≤Ù≤ N°J¡°„bwg Ÿ¥‚t S°
NwÎb ŸbÕ` ı° ŸJ¡wÙ SÙ $ fiJu¡ NÃ∫∏w Ÿ¥‚t ~>uÌ tu* ˚Ù ≈®bu„ J¡≤fiu tu* J¡°uoÕ ≤°uJ¡¸>°uJ¡
fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ SÙ, bu Ì°ufi°u* <fi‹≈°≈ N°æ≤ ≈≤t°Ãt° Ju¡ wCv∫ <b„C] SÙ $$62$$ N≈fiÙ _≈¨F°
N°æ≤ J¡°tfi° Ju¡ NfiCŸ°≤ ŸÌ° ∫` w` N°J¡°„ tu* N°<b˚¥Õw F°uwÙ SÙ, oŸ J¡°≤d Ÿu ≤°ı°
<bÌq≤S Ju¡ |≤ tu* fiJ¡° ytfi FCN° $$63$$ <ªÌ°J¡°„ J¡° ŸbÕ` Ÿ‡˚b Fæ, J¡FÙ* ≈≤ ˚Ù ŸJ¡°
≈®<w≤°u@ fiFÙ* F°uw° $ bFÙ J¡Ôfi F°uJ¡≤ ∫°fiÙ t°fi<ŸJ¡ <bT∫°u* J¡° Nb@°≤d J¡≤fiu wJ¡ f°F≤
≈®Ÿ≤d J¡≤fiub°Ô° ffiJ¡≤ ∫S°SÕ I°fi F°uw° Fæ $ Ÿ N°<wb°<FJ¡ ÌuF J¡°u Ÿ¥‚t FÙ J¡Fwu Fæ*,
Ÿu J¡°æfi ≈C”T <J¡Ÿ<ÔÎ N°æ≤ <J¡Ÿ ≈®J¡°≤ Ÿu ≤°uJ¡ ŸJ¡w° Fæ, ∫°fiÙ ŸJ¡° <fi≤°u@ <J¡ŸÙ
≈®J¡°≤ ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡w° $$64$$
ª°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ŸyÕ - 41]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
365
oJ¡w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
Ÿ°uJ¡≤ ı°yu F…Î ≤°ı° π°≤° |≤ tu* ≈®<b‹¸> F…oÕ Ìu<b∫°u* J¡° ≈¥ıfi wS°
≤°ı° Ju¡ ba„ J¡° ≈¥bÕı∏t J¡∑ _t¨<w J¡° N°æ≤ I<›w π°≤° N°Ãt°u≈Ìu„ J¡° bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°tª∏BıÙ,fi Ì°u Ìu<b∫°u* Ju¡ ≈®<b‹¸> F°ufiu ≈≤ ≤°ı° ≈µ Ju¡ |≤
Ju¡ ˚Ùw≤Ù ˚°y Ì°u ª∏Bt°N°u* Ju¡ Ì∫ F°ufiu ≈≤ ı柰 ≈®J¡°„ F°uw° Fæ, bæŸu ≈®J¡°„ Ÿu bF ŸC∏Ì≤
F°u y∫° $$1$$ Ÿtu* _≈„Õ F°ufiu ≈≤ fnu ˚Ôu Ôyfiub°Ôu N°æ≤ <fitÕÔ ŸCy¿∏@b°Ôu t¨Ì… t∏Ì°≤
≈bfi fFfiu Ôyu $ fi Ìu<b∫°u* Ju¡ ≈®˚°b Ÿu ≤°ı° Ju¡ <Ÿb° |≤ Ju¡ N∏∫ fi≤ fi°≤Ù <fiB°∫C•w F°u
y∫u $$2$$ bF ŸC∏Ì≤w° tu* fi∏Ìfi bfi Ju¡ wCv∫ F°u y∫°, ∆∫°<@, ≈Ùn° ŸŸu Ìq≤ F°u yoÕ, bŸaw
Ju¡ vÔ°ŸŸu ∫C•w bfi J¡∑ fi°o˘ N°æ≤ ≈®°w# J¡°Ô Ju¡ <©Ôu F…Î J¡tÔ J¡∑ fi°o˘ ≤tdÙJ¡ F°u
y∫° $$3$$ ª∏Bt° Ju¡ Bb Ju¡ Ÿt°fi „ÙwÔ fiJ¡∑ ÌuF Ju¡ J¡°¿∏w ≈¸>Ô Ÿu, Nt¨w Ÿu <Ÿ•w F…Î
J¡∑ fi°o˘, N°–Ô°<Ìw F°uJ¡≤ bF ≤°ı° ı°y ™>° $$4$$ Ÿfiu Ì°u N°Ÿfi°u* ≈≤ fæ™>Ù F…oÕ tu” Ju¡ Ì°u
¿„©≤°u* ≈≤ <Ìw F…Î Ì°u ª∏Ì®<f‡f°u* J¡Ù fi°o˘, Ì°u N›Ÿ≤°N°u* J¡°u Ìu©° $ ≤°ı° J¡°u fn° <b_t∫
F…N°, ÎJ¡ sd˚≤ N≈fiu tfi tu* <bª°≤J¡≤ ıæŸu „uT„˙∫° Ÿu ªJ®¡≈°<d ˚yb°fig yÌ°@≤ ™>wu
Fæ*, bæŸu FÙ bF „∫fi Ÿu ™>° $$5,6$$ Ÿfiu Ÿ°uwu Ÿt∫ o@≤-@≤ N_w-∆∫_w F…Î t°Ô°,
F°≤ N°æ≤ @°uwÙ J¡°u N≈fiu-N≈fiu _S°fi ≈≤ ™>ÙJ¡ <J¡∫°, <Ÿ≤F°fiu Ju¡ ≈°Ÿ ≤•©Ù F…oÕ k¥¡Ô J¡∑
¸>°uJ¡≤Ù Ÿu Ì°Ÿ J¡∑ fi°o˘ _b∫a FÙ ©¥f k¥¡Ôu F…Î k¥¡Ô Naı<Ô tu* <Ô∫u N°æ≤ ˚¥<t tu* FÙ ≈µ°Ÿfi
f°≥@J¡≤ fnu <bfi∫˚°b Ÿu Ìu<b∫°u* Ÿu ∫F J¡F° $$7,8$$ Fu Ìu<b∫°u*, N°≈J¡∑ ı∫ F°u, N°≈ Ì°ufi°u*
ı∏t, Ì…#©t∫ı°Ô N°æ≤ <`<b@ w°≈R¡≈Ù Ì°F-Ì°uT J¡°u Ìq≤ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ª∏BJ¡°¿∏w (ª°≥ÌfiÙ)
Fæ*, f°fl N°æ≤ N°U∫∏w≤ N∏@J¡°≤ Ju¡ <bfi°„ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ Ÿ¥∫Õ Ju¡ ≈®J¡°„R¡≈ Fæ* $$9$$ ∫F
J¡FJ¡≤ ≤°ı° fiu, ıæŸu J¡tÔ Suu¡bæŸu FÙ, fiJu¡ ª≤dJ¡tÔ°u* ≈≤ ≈C‹≈°*ı<Ô N<≈Õw J¡∑ $$10$$
ÌubÙ Ÿ≤_bwÙ fiu, ÔÙÔ° Ju¡ ≈®<w ≤°ı° J¡° ı∏tb¨W°∏w J¡Ffiu Ju¡ <ÔÎ, Ÿ*J¡v≈ Ÿu ≈°Ÿ tu*
¿_Sw t∏`Ù J¡°u ıy°∫° $ ı°yu F…Î t∏`Ù fiu N›Ÿ≤°N°u* Ju¡ ŸÂ„ tfi°uF≤R¡≈b°ÔÙ Ì°u Ìu<b∫°u*
J¡°u Ìu©≤ ∏Fu* ≈®d°t <J¡∫° N°æ≤ fiJu¡ ª≤d°u* tu* ≈C‹≈°aı<Ô N<≈Õw J¡≤ fnu <bfi∫ Ÿu fiJu¡
N°yu ≈¿_Sw F…N° $$11,12$$ ÌubÙ fiu ≤°ı° Ÿu J¡F° # Fu ≤°ıfig, N°≈ J¡°æfi Fæ*, <J¡ŸJu¡ ≈C`
F°u N°æ≤ J¡f ∫F°≥ Ã≈∏fi F…Î ? oŸ ≈®ÿfi J¡°u ŸCfiJ¡≤ t∏`Ù fiu W≤ <Ì∫° $$13$$ Fu Ìu<b∫°u*,
∫F N°≈ Ô°uy°u* J¡° FÙ ≈®Ÿ°Ì Fæ <J¡ ı°u tæ* N°≈Ju¡ Ÿ°tfiu ˚Ù f°uÔfiu tu* ŸtSÕ F°u ≤F° Fq≥ $ Nw# Fu
Ìu<b∫°u*, N°≈ Ô°uy tu≤u _b°tÙ J¡° ı∏t ŸC<fiÎ $$14$$ ≈FÔu oÕ‚b°JC¡ ba„ tu* Ã≈∏fi F…Î ≤°ı°
ZÙt°fig JC¡∏Ì≤S Su, "fiJu¡ J¡tÔ Ju¡ ŸÂ„ <b„°Ôfiu` Su N°æ≤ ∏F°u*fiu N≈fiu f°F…N°u* J¡∑
~>°∫° Ÿu N°h~>°<Ìw J¡∑ fi°o˘ „`CN°u* N°æ≤ Ì¿≤Bw° Ÿu ı<fiw Ì…#© Ju¡ <fib°≤d π°≤° ≈¨<SbÙ J¡°
≈°Ôfi <J¡∫° $ fiJ¡° ª∏Bt° Ju¡ ŸÂ„ ŸC∏Ì≤ tC© b°Ô° ˚B≤S fi°t J¡° ÔnJ¡° F…N° $ ŸJ¡°
<bÿb≤S fi°t J¡° ÔnJ¡° F…N° $ <bÿb≤S J¡° f¨FBS fi°t J¡° ÔnJ¡° F…N° $ ŸJ¡°
<Ÿ∏@C≤Sfi°tJ¡ ÔnJ¡° F…N° $ <Ÿ∏@C≤S Ju¡ ÔnJu¡ J¡° fi°t „æÔ≤S ≈n° $ „æÔ≤S Ÿu J¡°t≤S
366
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
fi°t J¡° ≈C` Ã≈∏fi F…N° $ J¡°t≤S Ÿu tF°≤S ≈æÌ° F…N° $ tF°≤S J¡° <b‹dC≤S ÔnJ¡° F…N° $
ŸJ¡° ÔnJ¡° fi˚°u≤S F…N° $ ∫u Ft°≤u _b°tÙ ≤°ı° fi˚°u≤S Ju¡ tF°fig ≈C^∫≈Caı°u* Ÿu ŸtCBŸu
ª∏Bt° J¡∑ fi°o˘ Ã≈∏fi F…Î Fæ*, ≈¥dÕ ª∏Bt° Ju¡ Ÿt°fi ofiJ¡∑ <fitÕÔ N°J¨¡<w Fæ, ıæŸu ª∏Bt°
N≈fiÙ Nt¨w˜°<bdÙ <J¡≤d°u* Ÿu Ô°uy°u* J¡°u N°á°<Ìw J¡≤wu Fæ, bæŸu FÙ o∏F°u*fiu Nt¨wwCv∫
N≈fiu _fiuF, t@C≤w°, Ì°≤w°, Ì∫° N°<Ì yCdyd°u* Ÿu Ô°uy°u* J¡°u w¨›w J¡≤ <Ì∫° Fæ $ ∫u t°w°
ŸC<t`° J¡∑ J¡°u© Ÿu fiJu¡ tF°fig ≈C^∫≈Caı°u* Ÿu, ZÙ≈°bÕwÙıÙ Ÿu yCF J¡∑ fi°o˘, Ã≈∏fi F…Î Fæ* $
ofiJ¡° „C˚ fi°t <bÌq≤S Fæ $ ofiJu¡ <b≤•w N°æ≤ t°usuh~C> <≈w°ZÙ, ıf ∫u ÌŸ FÙ bTÕ Ju¡ Su,
o∏Fu* ≤°≠∫ ÌuJ¡≤ w≈ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ bfi tu* ªÔu y∫u Su $$15-20$$ Fu Ìu<b∫°u*, w˚Ù Ÿu ÔuJ¡≤ ∫u
@tÕ≈¥bÕJ¡ ˚¥wÔ J¡° ≈°Ôfi J¡≤ ≤Fu Fæ* $ N°ı Ft°≤u ≈C^∫R¡≈Ù b¨s Ju¡ k¡Ôfiu ≈≤ N°≈ ∫F°≥ ≈®°›w
F…oÕ Fæ* $$21$$ Fu Ìu<b∫°ua fnu ˚°≤Ù w≈ N°<Ì ŸæJ¡n°u* •Ôu„°u* Ÿu ˚Ù N°≈Ju¡ Ì„Õfi <tÔfi° J¡<™>fi
Fæ* $ oŸ ≈®J¡°≤ Ì„Õfi≈®Ì°fiR¡≈ N°≈Ju¡ ≈®Ÿ°Ì Ÿu ∫u tF°≤°ı ZÙt°fig <bÌq≤S N°ı NÃ∫∏w
≈<b` F°u y∫u Fæ*, ∫F J¡FJ¡≤ ıf t∏`Ù ªC≈ F°u y∫u N°æ≤ ≤°ı° fiÙªu tC©J¡≤ ˚¥<t tu* ≈µ°Ÿfi
f°≥@J¡≤ ªC≈ª°≈ fæ™>u Su wf "≤°ıfig, N°≈ <bbuJ¡ Ÿu _b∫a N≈fiu ≈¥bÕı∏t J¡° _t≤d J¡∑<ıÎ"
∫F J¡F ≤FÙ Ÿ≤_bwÙ fiu fiJu¡ t_wJ¡ ≈≤ F°S Ÿu _≈„Õ <J¡∫° $ ÌubÙ Ju¡ _≈„Õ J¡≤fiu Ju¡
Nfi∏w≤ ≈µ J¡° ⁄Ì∫°∏@J¡°≤ ∫°fiÙ t°∫° <bfi‹¸> F°u yoÕ $$22-25$$ ÌubÙ Ÿ≤_bwÙ Ju¡ _≈„Õ
J¡≤fiu ≈≤ ≤°ı° ≈µ J¡° ⁄Ì∫ f°F≤-˚Ùw≤ ≈®J¡°„≈¥dÕ F°u y∫° $ ≤°ı° fiu N≈fiu ≈¥bÕ ı∏t°u* Ju¡
b¨W°∏w J¡°, ı°u <J¡ _k¡C¿≤w F°uw° F…N° Ÿ° N∏w#J¡≤d tu* ¿_Sw S°, _t≤d <J¡∫° $$26$$
≤°ı° fiu ÔÙÔ° Ju¡ <bÔ°Ÿ (J¡wÕ∆∫) Ju¡ Ÿ°S-Ÿ°S „≤Ù≤ N°æ≤ ÎJ¡h~>` ≤°≠∫ Ju¡ Ã∫°y J¡°u,
J¡˚Ù ≈FÔu NfiC˚b≈S tu* N°R¡» fi F…Î ˚Ù ÌubÙ Ÿ≤_bwÙ Ju¡ b¨W°∏w J¡°u, ÔÙÔ° J¡∑ NÃ∫C∏fi<w
J¡°u N°æ≤ N≈fiu b¨W°∏w J¡°u ı°fi° $ Ÿu ı°fiJ¡≤ ≤°ı° ŸtCÌ® tu* y°uwu Ôy°w° F…N° Ÿ° <b_t∫
tu* ≈n y∫° $ Ÿfiu N≈fiu tfi tu* J¡F°, fnu ©uÌ J¡∑ f°w Fæ <J¡ ŸaŸ°≤ tu* ∫F t°∫° kæ¡Ô°∫Ù yoÕ
Fæ $$27,28$$ oŸ Ÿt∫ ofi Ìu<b∫°u* J¡∑ J¨¡≈° Ÿu tCHu oŸJ¡° ≈¿≤I°fi F…N° Fæ $ ≤°ı° fiu J¡F° #
Fu Ìu<b∫°u*, ∫F •∫° f°w Fæ <J¡ tCHu t≤u ÎJ¡ FÙ <Ìfi F…N° Fæ, ≈≤ ∫F°≥ tu≤Ù N°∫C fÙw ªÔÙ Fæ,
tCHu ≈æÌ° F…Î ŸW≤ bTÕ ∆∫wÙw F°u y∫u Fæ* $ tCHu oŸ ı∏t Ju¡ NfiuJ¡ J¡°∫°u˘ J¡° ı°u _t≤d F°u ≤F°
Fæ tCHu N≈fiu <≈w°tF J¡∑ ı°u ∫°Ì N° ≤FÙ Fæ, tæ* N≈fiÙ f°v∫°b_S° J¡° ı°u _t≤d J¡≤w° Fq≥,
∫Cb°_S° J¡° ı°u _t≤d J¡≤w° Fq≥, <t`°u* J¡∑ tCHu ı°u _t¨<w F°u ≤FÙ Fæ, f∏@Cf°∏@b N°<Ì
≈¿≤b°≤ J¡° ı°u _t≤d F°u ≤F° Fæ, Ÿ°u Jæ¡Ÿu ?
N<@‹™>°fi <ª∏t°` FÙ Ÿ‡≈¥dÕ ≈®≈aª J¡° w[b Fæ ∫°fiÙ ∫S°SÕ _bR¡≈ Fæ, bFÙ N≈fi° _bR¡≈
Fæ ŸŸu N<w¿≤•w Ÿf t°∫°t°` Fæ, ∫°u* w[b ≈Ìu„ J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ ≈FÔu Ìq≤ Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô
tu* ¿_Sw N∏∫ Ô°uJ¡ tu* ytfi ˚®t J¡° <fib°≤d J¡≤ ≤FÙ Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ fiu J¡F° #
≤°ıfig , t≤dR¡≈Ù tF°t°uFt∫Ù t¥~>°Õ Ju¡ f°Ì wC≤∏w ŸÙ sd tu* wC‡F°≤u oŸÙ |≤ Ju¡,
ŸJu¡ N<@‹™>°fi˚¥w <ªÌ°J¡°„ Ju¡ t°∫°R¡≈ N°b≤d Ÿu <w≤°u<Fw F°ufiu ≈≤, <y¿≤y®°tb°Ôu
f®°Êd Ju¡ |≤ Ju¡ N∏Ì≤ ¿_Sw F°ufiu ≈≤ •w ≈µÔ°uJ¡°∏w≤ tu* ŸÙ ≤°ıtFÔ tu* Ÿtu* ˚Ù
ŸyÕ - 41]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
367
≈®@°fi ≤°ıŸÌfi Ju¡ N∏Ì≤ N°J¡°„ tu* FÙ ∫F f®Ê°^±>t^±>≈ Fæ $ Ÿ f®Ê°^±>t^±>≈ Ju¡ N∏Ì≤
∫F ≈®Ã∫s Ìu©° ı°w° F…N° wC‡F°≤° ı∏t N°<Ì N°≈°ww# ≈®wÙw F°u ≤F° Fæ $$29-33$$
„aJ¡° - w°u •∫° bFÙ f®Ê°^±> ıywg oŸ ≈®J¡°≤ ≈®wÙw F°uw° Fæ ?
Ÿt°@°fi - fiFÙ*, ≈®Ã∫uJ¡ ∫°fiÙ <˚∏fi-<˚∏fi ıyÌg-”≈Ù |≤ f®°Êdy¨F Ju¡ N∏Ì≤ Fæ N°æ≤
tu≤u ˚•w wC‡F°≤° ıÙb ˚Ù f®°Êd Ju¡ |≤ Ju¡ N∏Ì≤ Fæ $$34$$
ŸÙ f®°Êdy¨F tu* ŸÙ t^±>≈ tu* ŸJ¡° (wC‡F°≤u ıÙb J¡°) ˚¥wÔ Fæ ŸÙ |≤ Ju¡ N∏Ì≤
∫F ≈¿≤Âÿ∫t°fi ≈°µŸaŸ°≤t^±>Ô Fæ $ bFÙa ≈≤ wC‡F°≤° ∫F tF°-Ÿt¨¿]„°ÔÙ |≤ ¿_Sw Fæ,
bFÙ* ≈≤ <fitÕÔ N°J¡°„Ju¡ wCv∫ <fitÕÔ wC‡F°≤u <ªWtu* ∆∫bF°≤ ˚®t J¡° <b_w°≤ J¡≤fiub°Ô° ∫F
Âÿ∫ ≈®≈aª ≈®wÙ<w J¡°u ≈®°›w F…N° Fæ $ ∆∫bF°≤˚®t ≈≤‡≈≤° J¡∑ <b_w°≤J¡w° J¡°, ı°u <J¡ ŸfJ¡°u
NfiC˚¥w Fæ, vÔu© J¡≤wu Fæ* $ ıæŸu <J¡ ∫F tu≤° ı∏t Fæ, tu≤° o‚b°JC¡ JC¡Ô Fæ, ∫u oŸ fi°t Ju¡
tu≤u <≈w°, <≈w°tF N°<Ì ≈FÔu F…Î Su $ tæ* Ã≈∏fi F…N°, f°ÔJ¡ ≤F°, ıf tæ* ÌŸ bTÕ J¡° S°,
tu≤u <≈w° ∫F°≥ ≈≤ ≤°≠∫ tu* tu≤° N<˚TuJ¡ J¡≤ Ÿa∏∫°ŸÙ F°u ffi J¡°u ªÔu y∫u $ wÌ…≈≤°∏w <Ì¿Àbı∫
J¡≤Ju¡ ≤°≠∫ J¡°u J¡^¸>J¡„¥∏∫ („`C<bFÙfi) ffi°J¡≤ ofi t¿∏`∫°u* N°æ≤ fi°y¿≤J¡°u* Ju¡ Ÿ°S tæ*
≈¨<SbÙ J¡° ≈°Ôfi J¡≤w° Fq≥, ∫I<J®¡∫° J¡≤wu N°æ≤ @tÕ≈¥bÕJ¡ ≈®ı° J¡° ≈°Ôfi J¡≤wu-J¡≤wu tu≤Ù
Nb_S° Ju¡ ŸW≤ bTÕ ∆∫wÙw F°u y∫u Fæ* $ oŸ Ÿt∫ „`CŸufi° fiu tu≤u «¡≈≤ ª»°oÕ J¡≤ ≤•©Ù Fæ $
ŸJu¡ Ÿ°S tu≤° ˚ÙTd∫C] ªÔ ≤F° Fæ, ∫C] J¡≤Ju¡ tæ* |≤ N°∫° Fq≥, oŸ |≤ tu* ∫S°≈¥bÕ ¿_Sw
F…N° Fq≥ $ ∫u Ìu<b∫°≥ tu≤u |≤ tu* ≈®J¡¸> F…oÕ Fæ*, tæ* ofiJ¡° ≈¥ıfi J¡≤w° Fq≥ $ ∫F <fi¿ÿªw f°w Fæ <J¡
≈¥<ıw Ìubw° tfi°uJ¡°tfi° ≈¥≤Ù J¡≤wu Fæ* $ ofi Ì°ufi°u* tu* Ÿu ÎJ¡ ÌubÙ fiu ıæŸu Ÿ¥∫Õ J¡∑ ≈®˚° J¡tÔ J¡°u
<bJ¡°Ÿ ÌuwÙ Fæ bæŸu FÙ tCHu ∫F°≥ ≈≤ ÎuŸ° I°fi <Ì∫° ı°u ≈¥bÕ ı∏t_t¨<w≈®Ì Fæ, oŸ Ÿt∫ tæ*
J¨¡wJ¨¡Ã∫ F°u y∫° Fq≥, tu≤u Ÿ∏ÌuF J¡¸> y∫u Fæ* $$35-44$$ tæ* Ÿ‡≈¥dÕ Ì…#©°u* Ju¡ ≈≤w F°ufiu Ÿu
„°∏w F°u«≥¡y°, <fi≤<w„∫ ŸC© J¡∑ Ÿt¨<] F°ufiu Ÿu tC•w F°u«≥¡y°, Ju¡bÔ ÎJ¡≤Ÿ ŸC© FÙ
F°uJ¡≤ tæ* ¿_Sw F°u«≥¡y°, oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ≈®ªC≤ „°©°-≈®„°©°N°u* Ÿu ∫C•w ˚®°¿∏w, ı°u <J¡
fi°fi° ≈®J¡°≤ Ju¡ N°ª°≤ <bF°≤°u* N°æ≤ Ô°uJ¡°∏w≤ tu* ytfi Ÿu ∫C•w Fæ, kæ¡ÔÙ Fæ $ ≈FÔu <ıŸ tCFqwÕ
tu* wCt t¨Ã∫C J¡°u ≈®°›w F…Î, ŸÙ Ÿt∫ ∫F ≈®<w˚° N≈fiu-N°≈ wC‡F°≤u ⁄Ì∫ tu* <Ìw F…oÕ $ ıæŸu
fiÌÙ J¡° ≈®b°F ÎJ¡ N°bwÕ J¡° Ã∫°yJ¡≤ „Ù|® FÙ ÌqŸ≤u N°bwÕ J¡° y®Fd J¡≤w° Fæ ∫°fiÙ ffi°w°
Fæ, bæŸu FÙ <ªW≈®b°F ˚Ù ÎJ¡ Ÿ¨<‹¸>J¡° Ã∫°yJ¡≤ ÌqŸ≤Ù Ÿ¨<‹¸> J¡° y®Fd J¡≤w° Fæ $ ıæŸu N°bwÕ
˚Ù N∏∫ N°bwÕ Ÿu <tÔ° F…N° N°æ≤ J¡˚Ù <ffi° <tÔ° F…N° ≈®b¨W F°uw° Fæ bæŸu FÙ ∫F Ÿ¨<‹¸> ˚Ù
ı°y®w tu* N∏∫ ıÙb°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> Ÿu ∫C•w N°æ≤ _b›fi tu* N<tZ ∫°fiÙ N∏∫ ıÙb°u* J¡∑ Ÿ¨<‹¸> Ÿu
≤<Fw Fæ, Ÿ t≤d tCF¥wÕtu* <ªBq≈ Ÿ¥∫Õ ı°u wCt F°u wC‡F°≤Ù ≈®<w˚° J¡°u ≈®°›w F…N° NŸBq≈ ∫F
ıy≠ı°Ô ≈¿_Sw F…N° Fæ $ ıæŸu _b›fi Ju¡ ÎJ¡ tCF¥wÕ Ju¡ N∏Ì≤ ŸæJ¡n°u* bT°u˘ J¡∑ ˚®°¿∏w F°uwÙ
Fæ $$45-50$$ ıæŸu tfi°u≤S tu* ıÙbfi N°æ≤ t≤d F°uwu Fæ*, ıæŸu y∏@bÕfiy≤ tu* ˚Ùw N°æ≤ ˚Ùw
J¡°u „°u<˚w J¡≤fiub°Ôu <ª`°u* J¡∑ ≈®wÙ¿w F°uw° Fæ, ıæŸu fi°æJ¡° Ju¡ buy Ÿu ªÔfiu ≈≤ b¨s N°æ≤
≈bÕw°u* J¡° J¡‡≈fi (ªÔfi) ≈®wÙw F°uw° Fæ, ıæŸu N≈fiu b°w, <≈W N°<Ì @°wCN°u* J¡° Ÿ<∏fi≈°w
368
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
F°ufiu ≈≤ ≈bÕw°u* J¡° ªÔfi° ≈®wÙw F°uw° Fæ N°æ≤ ıæŸu _b›fi tu* N≈fiu <„≤ J¡° J¡°¸>fi° <Ì©°oÕ Ìuw°
Fæ, ı°u ≈¥bÕ tu* J¡˚Ù NfiC˚¥w fiFÙ* Fæ N°æ≤ ı°u N∆∫bF°∫Õ Fæ, bæŸu FÙ <b_w¨w R¡≈b°ÔÙ NwÎb
Ì…”h~>uΩ ∫F ≈®≈aª ˚®°¿∏w ˚Ù <tØ∫° FÙ Fæ $$51-53$$
wf ≈≤t°SÕ b_wC •∫° Fæ ? ÎuŸÙ <ıI°Ÿ° F°ufiu ≈≤ ÌubÙ J¡FwÙ Fæ $
b°_wb tu* fi w°u wCt J¡˚Ù Ã≈∏fi F…Î F°u N°æ≤ fi wCt J¡˚Ù t≤u F°u, <J¡∏wC <b„C]
<bI°fi_bR¡≈ „°∏w wCt N≈fiu Ÿ<hªÌ°fi∏Ì _bR¡≈ tu* ¿_Sw F°u $$54$$
Âÿ∫ Ju¡ <tØ∫° F°ufiu ≈≤ Âÿ∫Ÿab<Ôw <ªÌ°˚°ŸR¡≈ Âÿ∫Ì„Õfi ˚Ù <tØ∫° FÙ Fæ, ∫°u*
<bT∫„¥∏∫ Ju¡bÔ <ª∏t°` J¡° „uT Fæ, oŸ N<˚≈®°∫ Ÿu ÌubÙ J¡FwÙ Fæ $
wCt oŸ Ÿt_w ≈®≈aª J¡°u Ìu©wu Ÿu F°u, b°_wb tu* JC¡~> ˚Ù fiFÙ* Ìu©wu, •∫°u*<J¡ <bT∫Ù
ıÙb FÙ fiFÙ* Fæ, wf Ìu©°uyu •∫° ? <J¡∏wC wCt FÙ <fitÕÔ tF°t<d Ju¡ Ÿt°fi N°æ≤ ˚°_J¡≤ Ÿ¥∫Õ
N°<Ì Ju¡ Ÿt°fi N≈fiu _bR¡≈ tu* N≈fiu Ÿu <fiÃ∫Ÿb°ÕÃt˚°b Ÿu ≈®ÌÙ›w F°uwu F°u $ b_wCw# fi w°u
∫F ˚¥wÔ Ÿwg Fæ, fi ∫F wCt ( ≈®Ã∫s <Ì©°oÕ Ìu ≤F° <bÌq≤SÌuF) Ÿwg F°u, fi ∫u ≈bÕw Fæ*, fi ∫u
y®°t Fæ*, N°æ≤ fi ∫u wC‡F°≤u ≈¿≤ıfi, „`C FÙ Ÿwg Fæ*, fi Ft Ô°uy FÙ Ÿwg Fæ* $$55,56$$
Nv≈w≤ tu* tFW≤ b_wCJ¡° fi Ÿt° ŸJ¡fi° FÙ ≈®≈aª Ju¡ <tØ∫°Ãb J¡° J¡°≤d Fæ, oŸ N°„∫
Ÿu J¡Fwu Fæ* $
<y¿≤y®°t Ju¡ f®°Êd Ju¡ t^±>≈°J¡°„ tu* Ÿ˚°∫Õ ÔÙÔ°≈<w Ÿu ∫C•w ∫F ˚°_b≤
(ÌæÌÙ›∫t°fi) ıywg ≈®wÙw F°uw° Fæ $ Ÿtu* fF…w Ÿu ˚bfi°u* Ÿu ŸC„°u<˚w ÔÙÔ° J¡∑ ≤°ı@°fiÙ
Fæ $ •w f®°Êd Ju¡ y¨F°J¡°„tu* oŸ ≈®J¡°≤ Ÿu ı°fi° y∫° ∫F ıywg Fæ $ <ıŸ |≤ tu* oŸ
Ÿt∫ Ft Ô°uy fæ™>u Fæ*, bF Ÿ ıywg tu* ≈®wÙw F°uw° Fæ $ oŸ ≈®J¡°≤ t^±>≈°u* J¡° ı°u N°J¡°„
Fæ, bF N°J¡°„ N°<Ì Ÿu „¥∏∫ <fitÕÔ (f®Ê) FÙ Fæ $ ŸÙ ≈®J¡°≤ t^±>≈°u* tu* fi ≈¨<SbÙ Fæ
N°æ≤ fi fiy≤ FÙ Fæ, fi bfi Fæ, fi ≈bÕwZu<d∫°≥ Fæ*, fi tu|, fi<Ì∫°≥ N°æ≤ Ÿ°y≤ FÙ Fæ* $ Ju¡bÔ
<ª∏t°`≈¥dÕ Ÿ f®ÊR¡≈ <tØ∫° |≤ tu* <tØ∫° ≈C”T <bF°≤ J¡≤wu Fæ* $ fi Ô°uy Ìu©wu Fæ*, fi
≤°ı° Fæ* N°æ≤ fi ≈bÕw Fæ* $$57-61$$
Ô°uy fiFÙ* Ìu©wu Fæ*, oŸ J¡Sfi Ÿu t∏`Ù, ŸubJ¡ N°<Ì _b›fi tu* ÎuŸu Ìu©u y∫u Ô°uy°u* Ju¡ wCv∫
F°u ı°∫u*yu, ≈≤ ∫F w°u Ÿa˚b fiFÙ* Fæ, ÎuŸÙ „aJ¡° Ÿu ≤°ı° fiu ≈¥~>° $
<bÌq≤S fiu J¡F° # Fu Ìu<b, ∫<Ì ÎuŸ° Fæ, w°u tu≤u ∫u NfiCª≤ ∫F°≥ ≈≤ Jæ¡Ÿu ŸÃ∫ Fæ* $$62$$ bu tu≤u
ŸÂÿ∫ ŸÃ∫_b˚°b N°Ãt° tu* ıÙb˚°b Ÿu ∫C•w Fæ* NSb° fiFÙ* $ ıywg _b›fi Ju¡ ≈Ì°SÕ J¡∑
fi°o˘ ≈®wÙw F°uw° Fæ $ tu≤u _b›fifi≤ N°<Ì Ÿwg_b˚°b tCH tu* Jæ¡Ÿu ŸÃ∫ F°u*yu N°æ≤ Jæ¡Ÿu fi F°u*yu ?
∫F N°≈ tCHŸu J¡<F∫u $$63$$
∫<Ì NI°<fi∫°u* J¡Ù Â<‹¸> Ÿu ıÙb˚°b Ÿu fiJ¡∑ ŸÃ∫w° ≈¥~>wu F°u, w°u bF ŸÃ∫w° wC‡F°≤Ù
˚Ù fiFÙ* $ w[bÂ<‹¸> Ÿu N<@‹™>°fi <ª∏t°`R¡≈ Ÿu fiJ¡∑ ŸÃ∫w° ≈¥~>wu F°u, w°u bF fiJ¡∑ ˚Ù Fæ
FÙ, oŸ N°„∫ Ÿu ÌubÙıÙ fiu W≤ <Ì∫° $
ZÙŸ≤_bwÙıÙ fiu J¡F° # Fu ≤°ıfig, <ıfi Ô°uy°u* J¡°u I°w∆∫ b_wC I°w F°u ªCJ¡∑ Fæ N°æ≤
ŸyÕ - 42]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
369
ı°u „C] f°u@_bR¡≈ Fæ*, ÎuŸu <ªÌ°J¡°„R¡≈Ù ≈C”T°u* J¡∑ Â<‹¸> Ÿu ∫F ıywg Ÿtf∏@Ù JC¡~> ˚Ù
≈Ì°SÕ Ÿwg fiFÙ* Fæ $ ı°u „C] f°u@_bR¡≈ Fæ, Ÿu ıyÌg˚®t J¡F°≥ Ÿu F°u ŸJ¡w° Fæ ? ≤_ŸÙ tu*
Ÿ≈Õ ˚®t Ju¡ <fib¨W F°u ı°fiu ≈≤ <k¡≤ Ÿ≈Õ˚®t J¡F°≥ Ÿu F°uy° ? ıyÌg˚®t NŸÃ∫ Fæ, ∫F ıf
˚ÔÙ˚°≥<w I°w F°u y∫°, <k¡≤ ŸJ¡∑ ŸW° Jæ¡Ÿu ? t”˚¥<t tu* ≈®wÙw F°ufiub°Ôu t¨yıÔ Ju¡
_bR¡≈ J¡° ≈¿≤I°fi F°ufiu ≈≤ <k¡≤ Ÿtu* ıÔfC<] Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wÙ Fæ ? _b›fiJ¡°Ô tu*, ı°y®w
Ÿu N≈fiu _bR¡≈ Ju¡ ≈¿≤I°w F°ufiu ≈≤ N≈fi° t≤d Jæ¡Ÿu ŸÃ∫ F°u ŸJ¡w° Fæ ? N≈fiÙ
_b›fi°b_S° tu* Nt¨w ≈C”T J¡°u FÙ N≈fiu t≤d J¡° ˚∫ F°uw° Fæ $ tu|R¡≈ N°b≤d J¡° <bfi°„
F°ufiu ≈≤ ıæŸu „≤ÃJ¡°ÔÙfi N°J¡°„J¡∑ „°u˚° _bh~> F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu FÙ N°ÃtI°fi Ÿu
NI°fiR¡≈ N°b≤d J¡° <bfi°„ F°ufiu ≈≤ <ıŸJ¡° ⁄Ì∫ _bh~> N°æ≤ _kC¡¿≤w F°uwÙ F…oÕ
N°Ãt≈®˚°Ÿu @bÔ N°æ≤ N°Ãtæ•∫°≈<W Ÿu ≈¥dÕw° R¡≈ <b_w°≤ J¡°u ≈®°›w F…N° Fæ, ÎuŸu „C]
N°æ≤ w[bbuW° ≈C”T J¡∑ fC<] tu* NI°<fi∫°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* F°ufiub°ÔÙ "tæ*" N°æ≤ "ıywg" ÎuŸÙ
≈®wÙ¿w b_wCw# fiFÙ* Fæ, bF Ju¡bÔ b°<ªJ¡ ∆∫bF°≤t°` Fæ $ tF<TÕ b°vtÙ<J¡ıÙ Ju¡ owfiÙ
J¡S° J¡F ªCJ¡fiu ≈≤ <Ìfi fÙw y∫°, Ÿ¥∫Õ ˚yb°fig N_w°ªÔ-<„©≤ J¡∑ N°u≤ Ny®Ÿ≤ F°u y∫u
N°æ≤ ˚≤π°ı N°<Ì tC<fi∫°u* J¡∑ Ÿ˚° b°vtÙ<J¡ıÙ J¡°u ≈®d°t J¡≤ Ÿ°∫*J¡°Ô Ju¡ Ÿ∏º∫°b∏Ìfi
N°<Ì J¨¡Ã∫ Ju¡ <ÔÎ _fi°fi°SÕ ªÔÙ yoÕ Îba ≤<` fÙwfiu ≈≤ Ÿ¥∫Õ Ju¡ ywu ywu tC<fit^±>ÔÙ
Ÿ˚° _S°fi tu* N° yoÕ $$64-69$$
oJ¡w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
f∫°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
NI°fi°b_S° tu* ıywg N°æ≤ _b›fi J¡∑ ŸÃ∫w° J¡° wS° b≤Ì°fi≈∫Õ∏w Nb<„‹¸> J¡S° J¡° bdÕfi$
w[bI J¡∑ Â<‹¸> Ÿu ıywg J¡∑ NŸÃ∫w° J¡° <b_w°≤ Ÿu bdÕfi J¡≤ ŸJ¡°u » J¡≤fiu Ju¡ <ÔÎ
NI°<fi∫°u* J¡∑ ¿‹¸> Ÿu ŸJ¡∑ NÃ∫∏w » ŸW° J¡Fwu Fæ* $
<ıŸ ≈C”T J¡∑ N°Ãtw[b tu* » ∆∫CÃ≈<W fiFÙ* F…oÕ N°æ≤ fC<] tu* f°u@ J¡° Ì∫ fiFÙ F…N°
ŸJu¡ <ÔÎ ∫F ıywg NŸwg ˚Ù ≈≤t°SÕ Ÿwg Fæ; •∫°u*<J¡ Ô°uJ¡ tu* ı°u NSÕ <J®¡∫°J¡°≤Ù Fæ,
ŸÙJ¡∑ ŸÃ∫R¡≈ Ÿu ≈®<Ÿ¿] F°uwÙ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$1$$
NŸwg ≈Ì°SÕ J¡∑ NI°fiÙ Ju¡ ≈®<w NSÕ <J®¡∫°J¡°¿≤w° J¡F°≥ Ìu©Ù yoÕ Fæ ? ÎuŸÙ <ıI°Ÿ°
F°ufiu ≈≤ J¡Fwu Fæ* $
ıæŸu NŸwg buw°Ô ˚Ù f°ÔJ¡ J¡°u t¨Ã∫C ≈∫Õ∏w Ÿf Ì…#©°u* J¡° Ìufiub°Ô° Fæ, bæŸu FÙ t¥»t<w
J¡°u Ÿwg J¡∑ fi°o˘ ≈®wÙw F°u ≤F° ∫F NŸwg ıywg t¨Ã∫C≈∫Õ∏w Ÿf Ì…#©°u* J¡° Ìuufiub°Ô° Fæ $ ıæŸu
tR¡˚¥<t¿_Sw Ÿ¥∫Õ J¡° ≈®J¡°„ FÙ NI t¨y°u* J¡∑ Â<‹¸> tu* ŸÃ∫ıÔR¡≈ Ÿu ≈®wÙw F…N° t¨y°u* Ju¡
˚®t J¡° J¡°≤d F°uw° Fæ, bæŸu FÙ NŸÃ∫ FÙ ∫F ıywg t¥»t<wJ¡∑ Â<‹¸> tu* ŸÃ∫-Ÿ° ≈®wÙw F°uw°
Fæ $$2,3$$ ıæŸu ≈®°<d∫°u* J¡∑ NŸÃ∫ _b›fit¨Ã∫C FÙ ŸÃ∫R¡<≈dÙ F°uJ¡≤ NSÕ<J®¡∫°J¡°¿≤dÙ „°uJ¡,
≤°uÌfi N°<Ì NSÕ<J®¡∫°J¡°¿≤dÙ F°uwÙ Fæ bæŸu t¥»fC<]∫°u* J¡°u ∫F ıyw „°uJ¡, t°uF N°<Ì Ìufiub°Ô°
370
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Fæ $$4$$ <ıŸ ≈C”T J¡°u J¡¸>J¡, JC¡^±>Ô N°<Ì tu* NfiCyw ŸCbdÕ J¡° ≈¿≤I°fi fiFÙ* Fæ, ŸJ¡°u
ıæŸu J¡fiJ¡ Ju¡ J¡¸>J¡ tu* J¡¸>J¡-I°fi FÙ F°uw° Fæ, ŸCbdÕI°fi fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ NI≈C”T J¡∑
fiy≤, y¨F, ≈bÕw yı≤°ı N°<Ì Ÿu ∆∫°›w bF Âÿ∫>Â<‹¸> FÙ Fæ, N∏∫ ≈≤t°SÕÂ<‹¸> (Ÿb°ÕfiCyw
f®Ę̂¿‹¸>) fiFÙ* Fæ $$$5,6$$ ıæŸu <bJ¨¡wÂ<‹¸>b°Ô°u* J¡°u N°J¡°„ tu* tC•w°bÔÙ (t°u<w∫°u* J¡∑
t°Ô°), t°u≤ ≈a© Ÿu N°æ≤ JC¡^±>Ô°J¡°≤ Ju¡„°u* J¡° y°uÔ° N°<Ì NŸÃ∫ F°uwu FCÎ ˚Ù ŸÃ∫ Ÿu
≈®wÙw F°uwu Fæ*, bæŸu FÙ NI°<fi∫°u* J¡°u ∫F ıywg NŸÃ∫ F°uw° F…N° ˚Ù ŸÃ∫-Ÿ° ≈®wÙw F°uw°
Fæ $$7$$ NF∏w° N°<Ì Ÿu ∫C•w oŸ <bÿb J¡°u ÌÙ|Õ _b›fi ŸtH°u, ∫F°≥ ≈≤ N≈fiu Ÿu N<w¿≤•w
ŸÃ∫ ıfi _b›fi‹¸> N∏∫ ≈C”T°u* Ju¡ wCv∫ Fæ* $
„a J ¡° - ∫<Ì Îu Ÿ ° Fæ , w°u ∫u „°˜-≈® < w≈°<Ìw ∫°ıfi, ≈® < wy® F , ≈Ìu „ N°<Ì
NSÕ<J®¡∫°∫°uÀ∫ ŸÃ∫ Fæ*u, ÎuŸ° „°˜ tu* •∫°u* _bÙJ¡°≤ <J¡∫° y∫° Fæ ?
Ÿt°@°fi - ıæŸu bu ŸÃ∫ Fæ*, b柰 Ÿ¥fi°u, J¡Fwu Fæ*- Ÿb°Õ<@‹™>°fi „°∏w N°æ≤ <fi≤<w„∫
ŸÃ∫ <fitÕÔ NªuÃ∫-<ª∏t°` b≈¥ ŸbÕ` ∆∫°›w ≈≤t°J¡°„ Fæ $ bF ŸbÕ∆∫°≈J¡, ŸbÕ„¿•wt°fi,
Ÿb°ÕÃtJ¡ _b∫a ıF°≥-ıF°≥ ıæŸu-ıæŸu <Ìw F°uw° Fæ (ıæŸÙ NSÕ<J®¡∫°J¡°¿≤w° Ju¡ ∫°uÀ∫
N°<b˚Õ¥w F°uw° Fæ) bF°≥-bF°≥ bæŸu ≤Fw° Fæ $$8-10$$
ı°y®w tu* ıæŸu „°˜Ù∫ NSÕ<J®¡∫° Ju¡ ∫°uÀ∫ bF N°<b˚Õ¥w F…N°, <J¡∏wC _b›fitu* bæŸu NSÕ<J®¡∫°
Ju¡ ∫°uÀ∫ N°<b˚Õ¥w fiFÙ* F…N°, ∫F Nb°∏w≤ <b„uT F°ufiu ≈≤ ˚Ù ŸJu¡ ŸBq≈ tu* J¡°uoÕ <b„uT fiFÙ*
Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸ J¡°≤d B‹¸>° _b›fi≈C≤ tu* <ıfi ≈C≤b°<Ÿ∫°u* J¡°u fi≤ R¡≈ Ÿu ı°fiw° Fæ, bu wC≤∏w FÙ
ŸJu¡ fi≤ FÙ F°u ı°wu Fæ* $$11$$ _b›fi J¡° <bJ¡°Ÿ ∫°fiÙ ŸCTC‡fi°fi°nÙ J¡° <~>B, ŸJu¡ ˚Ùw≤
¿_Sw _b›fi°º∫_w <b≈CÔ°J¡°„tu* ≈¿≤bwÕfi N°æ≤ <ªWJ¡∑ b°Ÿfi° Ju¡ NfiCŸ°≤ wwg-wwg ≈Ì°S°u˘
Ju¡ R¡≈ Ÿu <bbwÕw° J¡°u ≈®°›w F…N° B‹¸>° J¡° ı°u <ªwg _bR¡≈ Fæ, bFÙ ˚°<bw F°uw° F…N° "fi≤"
∫°u* fi°t J¡°u ≈®°›w FCN° Fæ $$12$$
_b›fi N°æ≤ ı°y®w Ì°ufi°u* Nb_S°N°u* tu* ˚Ù N°Ãt° tu* fi≤w° N°<Ì Ju¡ Nbf°u@ tu* N°æ≤
Nº∫_w ŸÃ∫w°bf°u@ tu* N∏∫°u∏∫w°Ì°Ã‡∫ŸaŸy°Õº∫°Ÿ FÙ FuwC Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ŸÃ∫ _b≈®J¡°„ N≈≤°us ªæw∏∫ Ju¡ w°Ì°Ã‡∫ Ÿu ı¿fiw ŸaŸy°Õº∫°Ÿ Ÿu fi≤w° ŸÙ I°w
F°uwÙ Fæ, Nw# <ªwg Ju¡ fÔ Ÿu _b›fi N°æ≤ ı°y®w tu* Nº∫_w wwg-wwg @t°u˘ J¡∑ N°Ãt° tu*
ŸÃ∫w° ≈®<Ÿ] F°uwÙ Fæ $$13$$
oŸ ≈® J ¡°≤ _b›fi N°æ ≤ ı°y® w g Ju ¡ Âÿ∫≈Ì°SÕ ≈≤_≈≤ <t<Ôw t°∫° N°æ ≤ ŸJu ¡
N<@‹™>°fi°ÃtJ¡ ŸÃ∫ N°æ≤ Nfi¨w Fæa, ÎuŸ° J¡F° y∫°, ÎuŸÙ Nb_S° tu* _b›fi≈Ì°SÕ Ju¡bÔ
Nfi¨wt°` F°u*, fitu* ŸÃ∫°a„ Ju¡ ≈®bu„ Ÿu •∫° Ô°˚ Fæ ? ÎuŸÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ „aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tC<fib≤, ∫<Ì ı°y®w-≈C”T N<@‹™>°fi J¡∑ ŸW° Ÿu ŸÃ∫ fi F°u* w°u
∆∫bF°≤ tu* <bŸab°Ì N°æ≤ J¡tÕJ¡°^±> J¡° N≈®°t°^∫>N°<Ì Ì°uT F°u*yu, oŸ<ÔÎ bu ŸÃ∫ F°u*, ≈≤∏wC
Ju¡bÔ t°∫°_bR¡≈ _b›fi tu* J¡¿v≈w _b›fi ≈C”T Ÿ ≈®J¡°≤Ju¡ ŸÃ∫ fi F°u*, w°u •∫° Ì°uT Fæ ?
ŸyÕ - 42]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
371
w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ˚yb°fig ∆∫°Ÿfiu "t°∫°t°`a wC J¡°Ã_Ã∫uÕfi°&fi<˚-∆∫•w_bR¡≈Ãb°wg' (_b›fi
Ju¡bÔ t°∫°_bR¡≈ FÙ Fæ, •∫°u*<J¡ ŸJ¡∑ Ÿ°J¡v∫ufi N<˚∆∫<•w fiFÙ* F°uwÙ) oŸ Ÿ¥` Ÿu _b›fi
J¡°u Ju¡bÔ t°∫°t°` J¡F° Fæ, ÎuŸÙ Nb_S° tu* ı°y®wg ıywg J¡∑ _b›fiwCv∫w° Jæ¡Ÿu ? $$14$$
_b›fi≈Ì°SÕ f®Ê Ju¡ wCv∫ b_wCw# ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ*, owfi° FÙ J¡F° ı° ŸJ¡w° Fæ N<@‹™>°fi≤<Fw
F°ufiu Ju¡ J¡°≤d N<@‹™>°fi ŸÃ∫w° Ÿu ŸÃ∫ fiFÙ* F°uwu, ÎuŸ° fiFÙ* J¡F° ı° ŸJ¡w° Fæ, •∫°u*<J¡
≈®Ã∫s ≈®t°d Ÿu <b≤°u@ Fæ, ÎuŸ° ZÙb<Ÿ‹™> ıÙ J¡Fwu Fæ* $
_b›fi tu* _b›fifiy≤b°ŸÙ Ô°uy b_wCw# ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ*, oŸ <bT∫ tu* ≈®Ã∫s ≈®t°d J¡°u FÙ
tCHŸu ŸCfi°u, N∏∫ ≈®t°d J¡°u ı°fifiu J¡∑ J¡°uoÕ N°bÿ∫J¡w° fiFÙ* Fæ $ NÃ∫∏w NŸwg ≈Ì°SÕ
b∏º∫°≈C` N°<Ì J¡° ≈®Ã∫s fiFÙ* F°uw°, <J¡∏wC _b›fi≈Ì°S°u˘ J¡° ≈®Ã∫s F°uw° Fæ, Nw# bu NÃ∫∏w
NŸwg fiFÙ* Fæ* $$15$$
_b›fi ∫<Ì NÃ∫∏w NŸwg Fæ, w°u ı°y®wg ≈®≈aª Ju¡ NŸ[b J¡° <fib°≤d fiFÙ* F°u ŸJu¡y°,
•∫°u*<J¡ bF ˚Ù w°u <F≤^∫y˚Õ J¡° _b›fiR¡≈ FÙ Fæ, oŸ¡ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
Ÿ¨<‹¸> Ju¡ N°<Ì tu* _b∫a ≈®ı°≈<w _b›fiŸÂ„ N°˚°Ÿ Ÿu Ÿ‡≈∏fi Su, bu FÙ NfiC˚bR¡≈Ù
<F≤^∫y˚Õ Fæ ∫°fiÙ Ÿa_J¡°≤Ù˚¥w I°fi Ÿt<‹¸>R¡≈Ù Fæ, NwÎb fiJu¡ ŸaJ¡v≈ Ÿu Ã≈∏fi FCN°
∫F <bÿb ˚Ù _b›fiŸÂ„ Fæ $$16$$
oŸ ≈®J¡°≤ ıywg J¡∑ _b›fiwCv∫w° N°æ≤ ≈¥b°uÕ•w ŸÃ∫w° F…oÕ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸ ≈®J¡°≤ ∫F <bÿb _b›fi Fæ, Ÿtu* ıæŸu tu≤Ù Â<‹¸> tu* N°≈ ŸÃ∫ Fæ* •∫°u*<J¡ N≈fiÙ
ŸÃ∫w° J¡° N°≈ N≈Ô°≈ fiFÙ* J¡≤ ŸJ¡wu, bæŸu FÙ N∏∫ Ô°uy ˚Ù N°≈J¡∑ Â<‹¸> N°æ≤ tu≤Ù Â<‹¸>
Ÿu ŸÃ∫ Fæa, oŸÙ ≈®J¡°≤ _b›fi tu* N∏∫ tfiC‹∫°u* J¡∑ ˚Ù N≈fiu N≈fiu NfiC˚b Ju¡ NfiCŸ°≤ _b›fi
ŸÃ∫w° <Ÿ] Fæ $ ∫u fiy≤ N°æ≤ fiy≤b°ŸÙ _b›fi tu* ∫<Ì ŸÃ∫ fi F°u*, w°u _b›fi°J¡°≤ oŸ ı°y®wg
tu* ˚Ù bu w<fiJ¡ ˚Ù ŸÃ∫ fi F°uyu $ wC‡F°≤٠¿‹¸> tu* tæ* ıæŸu ŸÃ∫°Ãt° Fq≥, tu≤Ù Â<‹¸> tu* bæŸu FÙ Ÿf
ŸÃ∫ Fæ*, _b›fiŸÂ„ ŸaŸ°≤tu* ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ≈≤_≈≤ <Ÿ<] Ju¡ <ÔÎ ÎuŸÙ ≈®t° Fæ $ ıæŸu oŸ <b≈CÔ
_b›fi R¡≈Ù ŸaŸ°≤tu* wC‡F°≤٠¿‹¸> tu* tæ* ŸÃ∫ Fq≥ N°æ≤ tu≤Ù Â<‹¸> tuu* wCt ˚Ù ŸÃ∫ F°u, bæŸu FÙ Ÿ°≤u
_b›fi°u* tu* J®¡t Fæ* $$17-20$$
∫<Ì ÎuŸ° Fæ, w°u _b›fi‹¸>° Ju¡ ı°yfiu ≈≤ ˚Ù _b›fi ≈®≈aª J¡∑ ı°y®wg≈®≈aª J¡∑ fi°o˘ Nb¿_S<w
F°uyÙ ? ÎuŸÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ „aJ¡° J¡≤wu Fæ* $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tC<fib≤, _b›fi‹¸>° J¡∑ fiÙ*Ì ©CÔfiu ≈≤ ‹¸>° J¡° bF _b›fi≈Wfi
ŸBq≈ F°ufiu Ÿu b柰 FÙ ≤Fw° Fæ $ N°≈Ju¡ J¡Sfi Ÿu tu≤Ù ÎuŸÙ @°≤d° F°u yoÕ Fæ $$21$$
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß, ı柰 N°≈ J¡Fwu Fæ*, bF ™>ÙJ¡ Fæ, ŸÃ∫R¡≈ F°ufiu Ÿu _b›fi≈Wfi
_b›fiB‹¸>° Ju¡ ı°yfiu ≈≤ ˚Ù b柰 FÙ ≤Fw° Fæ, •∫°u*<J¡ bF N<@‹™>°fi Ÿ∏t°`_b˚°b ∫°fiÙ
ŸÃ∫ FÙ Fæ $$22$$
Ny≤ ÎuŸ° Fæ, w°u ı°y®w-≈Ì°SÕ J¡∑ fi°o˘ _b›fi≈Ì°S°u˘ J¡° ˚Ù N∏∫ _b›fi°u* tu* ∆∫bF°≤
Ÿab°Ì F°uy°, ÎuŸÙ ZÙ≤°tª∏BıÙ J¡∑ <ıI°Ÿ° J¡°u <ªÖ°u* Ÿu w°nJ¡≤ Ìu„°∏w≤ N°æ≤ J¡°Ô°∏w≤
372
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
J¡∑ NfiCb¨<W Ÿu NfiuJ¡ ı°y®wg-≈Ì°S°u˘ tu* ˚Ù NŸab°Ì Fæ FÙ, ≈¨ØbÙ, N°J¡°„, fi°t, ı°<w
N°<Ì J¡<w≈∫ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ NfiCb¨<W J¡° Ÿab°Ì _b›fi tu* ˚Ù Fæ FÙ, oŸ<ÔÎ ı°y®w N°æ≤ _b›fi tu*
J¡°uoÕ ˚Ù N∏w≤ <Ÿ] fiFÙ* <J¡∫° ı° ŸJ¡w°, oŸ N°„∫ Ÿu ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* NSb°
_b›fi Ju¡ ≈Ì°SÕ ∫<Ì ŸÃ∫ F°u*, w°u ı°y®w tu* ˚Ù fiJ¡∑ NfiCb¨<W F°ufiÙ ª°<FÎ $ - ZÙ≤°tª∏BıÙ
J¡∑ ÎuŸÙ „*J¡° J¡°u w°nJ¡≤ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ J¡Fwu Fæ* $
N°≈J¡∑ „aJ¡° ≤Fu, ∫<Ì N°≈ _b›fi Ju¡ ≈Ì°S°u*˘ J¡∑ ı°y®ÃJ¡°Ô Ju¡ f°F≤Ù Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô tu*
NfiCb¨<W fiFÙ* F°uwÙ, oŸ<ÔÎ ∏Fu* NŸÃ∫ ŸtHwu Fæ*, w°u <ıŸu N°≈ ı°y®wg t°fiwu Fæ*, ŸJ¡∑
˚Ù w°u N°U∫∏w≤ _b›fi Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô tu* NfiCb¨<W fiFÙ* F°uwÙ ∫°fiÙ bF ˚Ù _b°¿›fiJ¡ Ìu„J¡°Ô
J¡° ≈¥≤J¡ fiFÙ* F°uw°, ÎuŸÙ Nb_S° tu* Ì°ufi°u* J¡∑ _b›fiwCv∫w° Ÿt°fi FÙ Fæ $$23$$
oŸ ≈®J¡°≤ N<@‹™>°fiŸW° Ÿu _b›fi N°æ≤ ı°y®wg Ju¡ ŸÃ∫ F°ufiu ≈≤ ˚Ù Ÿ‡≈¥dÕ ∫°fiÙ ı°y®wg
N°æ≤ _b›fi Ìu„ wS° J¡°Ô Ju¡ ≈¥≤J¡ fi F°ufiu Ÿu _bw# fiJ¡∑ ŸÃ∫w° fiFÙ* Fæ, oŸ¿ÔÎ Ì°ufi°u* J¡°
<tØ∫°Ãb wCv∫ Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸ ≈®J¡°≤ ∫F Ÿf _b›fi N°æ≤ ı°y®Bq≈ ≈®≈aª ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC N<@‹™>°fi ŸW° Ÿu ŸÃ∫
Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ $ _b›fi˜ÙŸayt J¡∑ fi°o˘ <tØ∫° FÙ N≈fiu tu* N°Ÿ<•w J¡≤°J¡≤ ıÙb J¡°u
t°u<Fw J¡≤w° Fæ $$24$$
Ÿa<bwg Ÿ‡≈¥dÕ ∫°fiÙ _b›fi N°æ≤ ı°y®wg Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô J¡∑ ≈¥≤J¡ F°ufiu Ÿu ŸÃ∫ Fæ N°æ≤
t°∫°„<•w Ÿu ŸbÕ` ŸbÕ≈Ì°SÕR¡≈ Ÿu _kC¡≤d Ÿ°tØ∫Õ ˚Ù Ÿtu* Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
Ÿf b_wC ÌuF Ju¡ N∏Ì≤ N°æ≤ ŸbÕ` <bΩt°fi Fæ Ÿa<bwg ı柰 ı°fiwÙ Fæ, bF bæŸu N≈fiu J¡°u
FÙ Ìu©wÙ Fæ $$25$$ ıæŸu J¡°u„ tu* ı°u @fi ≤Fw° Fæ, ŸJ¡°u ŸJ¡° B‹¸>° Nbÿ∫ ı°fiw° Fæ,
bæŸu FÙ <ªÌ°J¡°„ tu* Ÿf JC¡~> Fæ, ŸJ¡° <ªÌ°J¡°„ FÙ NfiC˚b J¡≤w° Fæ $$26$$
wÌ…≈≤°∏w ÌubÙ Ÿ≤_bwÙ fiu ≤°ı° <bÌq≤S J¡°u I°fiR¡≈Ù Nt¨w Ju¡ Ÿu*J¡ Ÿu <bbuJ¡ ∫C•w
ffi°J¡≤ fiŸu ∫F J¡F° # ≤°ıfig, ∫F Ÿf ≈¥b°uÕ•w¡w[bI°fi ÔÙÔ° J¡∑ ≈®Ù<w Ju¡ <ÔÎ FÙ tæ*fiu
wCtŸu J¡F° $ wC‡F°≤u o¿h~>w ≈Ì°SÕ J¡∑ <Ÿ<] F°u, ÔÙÔ° fiu ≈¥b°uÕ•w ıy<∏tØ∫°Ãb J¡∑
‹¸>°∏w˚¥w° t^±>≈ Ju¡ N∏Ì≤ wC‡F°≤Ù f®Ê°^±>J¡v≈fi°R¡≈Ù Â<‹¸>∫°≥ Ìu© ÔÙ Fæ* $$27,28$$
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ZÙt°fig, t@C≤ Ns≤°u* Ÿu ∫C•w b°dÙ Ÿu ÌubÙ Ÿ≤_bwÙ Ÿu "wC‡F°≤u
oÕ¿h~>w ≈Ì°SÕ J¡∑ <Ÿ<] F°u' ∫F J¡Ffiu ≈≤ •w J¡Sfi Ju¡ w°Ã≈∫Õ J¡°u ı°fifiub°Ôu ≤°ı° <bÌq≤Sfiu
ZÙÌubÙıÙ Ÿu J¡F° $$29$$ ÌubÙıÙ, tæ* Ÿ°@°≤d tfiC‹∫ Fq≥, S°un° Ÿ° Ì°fi Ìu ŸJ¡w° Fq≥, <k¡≤ ˚Ù
<J¡ŸÙ ∫°ªJ¡ J¡°u tu≤° Ì„Õfi F°u ı°∫, w°u bF <fi‹k¡Ô fiFÙ* ı°w° $ N°≈ w°u tF°k¡Ô Ìufiub°ÔÙ
F°u, <k¡≤ N°≈J¡° Ì„Õfi Jæ¡Ÿu <fi‹k¡Ô F°u ŸJ¡w° Fæ ? Fu ÌubÙ, ıæŸu tfiC‹∫ ÎJ¡ _b›fi Ÿu ÌqŸ≤u
_b›fitu* ı°w° Fæ, bæŸu tæ* N≈fiÙ ≈¥bÕwfi ÌuF J¡° Ã∫°y J¡≤ ÌqŸ≤u Ô°uJ¡ tu* „Ù|® N°«≥¡y° $ Fu
t°w°, N°≈J¡∑ „≤d tu* N°∫° Fq≥, tCHu N°≈ Ì∫°≈¥dÕ Â<‹¸> Ÿu Ìu<©∫u $ Fu b≤Ì°<∫fiÙ, tF°fig
Ô°uy°u* J¡∑ ˚•w ≈≤ NbFuÔfi° „°u˚° fiFÙ* ÌuwÙ $ <ıŸ Ô°uJ¡ tu* tæ* ı°«≥¡y°, ŸÙ Ô°uJ¡tu* tu≤°
∫F t∏`Ù N°æ≤ ∫F N<bb°<Fw° J¡∏∫° N°bu*, ÎuŸÙ tu≤u «¡≈≤ Ì∫°Â<‹¸> J¡∑<ı∫u $$30-33$$
ŸyÕ - 43]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
373
ZÙŸ≤_bwÙıÙ fiu J¡F° # Fu ≈¥bÕı∏t Ju¡ t^±>Ô≈<w, N°o∫u N°æ≤ ÔÙÔ° J¡∑ ˚<•w N°æ≤
˚°À∫ Ju¡ NfiCR¡≈ ≈Ì°S°u˘ J¡∑ Ÿt¨<] Ÿu NÃ∫∏w tfi°uF≤ ≤°≠∫ J¡° N°≈ <fi„*J¡ F°uJ¡≤ ˚°uy
J¡∑<ı∫u $ Ft Ô°uy°u* fiu J¡˚Ù ˚Ù ∫°ªJ¡°u* J¡∑ N<˚Ô°T° J¡° ≈®Ã∫°¶∫°fi fiFÙ* <J¡∫° N°æ≤ fi <J¡ŸÙ
fiu Ÿu Ìu©° FÙ Fæ $$34$$
f∫°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
wæ*w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
N˚Ù‹¸> b≤Ì°fi, ≤°ı@°fiÙ ≈≤ „`C≈s J¡° N°J®¡td N°æ≤ fiy≤Ì°F wS°
ıÔ ≤Fu fiy≤b°<Ÿ∫°u* J¡∑ <b<b@ ªu‹¸>°N°u* J¡° bdÕfi $
≤°ı° π°≤° <ıI°<Ÿw ˚°bÙ f°w J¡°u ˚Ù _≈‹¸> J¡F ≤FÙ ÌubÙ Ÿ≤_bwÙ fiu Nb<„‹¸> b≤Ì°fi
Ìufiu Ju¡ <ÔÎ J¡F° $
ZÙŸ≤_bwÙ ıÙ fiu J¡F° # ≤°ıfig, oŸ Ÿt∫ oŸ ˚ÙTd ≤d tu* N°≈J¡°u Nbÿ∫ t≤fi°
F°uy° N°æ≤ ≈¥bÕı∏t J¡° ≤°≠∫ N°≈J¡°u <tÔuy°, ∫F Ÿf wC‡Fu* ≈®Ã∫s FÙ F°uy° $$1$$ ≤°ıfig
N<bb°<Fw ≤°ıJC¡t°≤Ù J¡°u N°æ≤ t∏`Ù J¡°u ≈¥bÕı∏t J¡° fiy≤ ≈®°›w F°uy° N°æ≤ N°≈J¡°u
„bR¡≈ bF „≤Ù≤ ≈®°›w F°uy° $$2$$ ≤°ıfig, Ft Ô°uy ıæŸu N°∫u Su, bæŸu FÙ ı°wÙ Fæ*, Ôu<J¡fi
N°≈, ≤°ıJC¡t°≤Ù N°æ≤ t∏`Ù t≤J¡≤ b°∫CR¡≈ F°uJ¡≤ ∫°fiÙ N°<wb°<FJ¡ ÌuFR¡≈ F°uJ¡≤ •w
≈¥bÕı∏t Ju¡ ≈®Ìu„ tu* N°N°uyu $$3$$
Nÿb N°<Ì J¡∑ y<w Ju¡ Ÿt°fi Ìu„Ìæº∫Õ J¡∑ N≈us° fiFÙ* F°uwÙ, oŸ N°„∫ Ÿu ÌubÙıÙ
J¡FwÙ Fæ* $
∫F N°<wb°<FJ¡ ÌuF J¡∑ y<w tfi°u≤S J¡∑ y<w Ju¡ ŸÂ„ t^±>≈ Ju¡ N∏Ì≤ Ÿab¨w
N°J¡°„ tu* ˚Ù ŸCÌq≤ ŸÙ F°u ŸJ¡wÙ Fæ $ |°unu J¡∑ y<w N∏∫ ≈®J¡°≤ J¡∑ Fæ, y@u N°æ≤ «≥¡¸>
J¡∑ y<w ÌqŸ≤u ≈®J¡°≤ J¡∑ Fæ, <ıŸJu¡ y^±>_SÔ Ÿu tÌ@°≤° fF ≤FÙ F°u ÎuŸu tÌ°u∏tW F°SÙ
J¡∑ y<w ÌqŸ≤u FÙ ≈®J¡°≤ J¡∑ Fæ $ ˚°b ∫F <J¡ N°<wb°<FJ¡ ÌuF J¡∑ y<w tfi°u≤S J¡∑ y<w
J¡∑ fi°o˘ Ìq≤ Ìu„ tu* ˚Ù N°æ≤ NÌq≤ Ìu„ tu* ˚Ù NÂÿ∫ Fæ $ Nÿb N°<Ì J¡∑ y<w bæŸÙ fiFÙ* Fæ,
•∫°u*<J¡ Nÿb N°<Ì _S¥Ô N°æ≤ ≈¿≤¿h~>∏fi Fæ* $$4$$ t|C≤ ˚°Td J¡≤fiub°Ôu ZÙŸ≤_bwÙ
ÌubÙıÙ N°æ≤ ≤°ı° tu* ≈≤_≈≤ ∫F b°w°ÕÔ°≈ F°u FÙ ≤F° S° <J¡ ÎJ¡ ˚∫ª<J¡w ≈C”T fiu
bF°≥¡≤°ı° Ju¡ ≈°Ÿ ≈®<b‹¸> F°uJ¡≤ N°æ≤ «≥¡ªu _S°fi ≈≤ ©nu F°uJ¡≤ J¡F° # tF°≤°ı, w≤ay°JC¡Ô
Ÿ°y≤ Ju¡ Ÿt°fi f°d, ªJ®¡, wÔb°≤, yÌ° N°æ≤ tCÌgy≤°u* J¡∑ b¨<‹¸> J¡≤fiub°ÔÙ fnÙ <b„°Ô
„`CŸufi° Ft°≤Ù ≤°ı@°fiÙ ≈≤ ª» N°oÕ Fæ $ bF fnu ß°F Ÿu Ÿ‡≈∏fi Fæ N°æ≤ ≈®Ô∫ J¡∑
b°∫C Ÿu n°∫u y∫u JC¡Ô ≈bÕw°u* J¡∑ <„Ô°N°u* Ju¡ ŸÂ„ yÌ°, „<•w N°æ≤ ˚C„C¿^±>∫°u* J¡∑ b¨<‹¸>
J¡≤wÙ Fæ $$5-7$$ ≈bÕw°J¡°≤ fiy≤ tu* N°y ÔyÙ Fæ Ÿfiu N≈fiÙ ≠b°Ô°N°u* Ÿu ª°≤°u* <Ì„°N°u*
J¡°u ∆∫°›w J¡≤ ≤•©° Fæ $ bF ª¸> ª¸> „ÆÌ°u* Ÿu Wt fiy≤Ù J¡°u ıÔ°wÙ F…oÕ wFŸ fiFŸ
J¡≤ ≤FÙ Fæ $ >N°J¡°„ tu* ≈®Ô∫J¡°Ô J¡∑ tu| |¸>° Ju¡ ŸÂ„ @CÎ≥ Ju¡ tF°fig ≈bÕw ~>°∫u F…Î Fæ*,
374
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
t°Ô¥t F°uw° Fæ <J¡ bu N≈fiÙ ≈¥≤Ù w°J¡w Ÿu nfiu Ju¡ <ÔÎ wæ∫°≤ F…Î y”n Fæ* $$8,9$$
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, bF ≈C”T ≤°ı° Ÿu ∫F Ÿf J¡F FÙ ≤F° S° <J¡
f°F≤ Ì°”d ªÙÃJ¡°≤°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ fn° ˚°≤Ù J¡°uÔ°FÔ ≈¥≤Ù w°J¡w Ju¡ Ÿ°S J¡°fi°u* wJ¡ ©Ùªu*
y∫u f°d°u* J¡∑ b¨<‹¸> J¡≤fiub°Ôu @fiCT°u* J¡° S°, <ª*|°n ≤Fu NÃ∫∏w tÌ°u∏tW N°æ≤ fÔb°fig
F°<S∫°u* J¡° S°, fiy≤ tu* ª¸> ª¸> „ÆÌ°u* Ju¡ Ÿ°S ©¥f ıÔ ≤FÙ N°y J¡∑ ≠b°Ô°N°u* J¡° S°,
<ıfiJ¡∑ <˜∫°≥ N°æ≤ f°Ôfhªu ıÔ y∫u Su ÎuŸu ≈C≤b°<Ÿ∫°u* Ju¡ tF°fig F°F°J¡°≤, _≈∏Ìt°fi
N<Àfi≠b°Ô°N°u* J¡∑ ≈®≠b<Ôw <„©°N°u* Ju¡ @yg-@yg „ÆÌ, o@≤ @≤ wæ≤ ≤Fu Nay°≤°u* Ju¡
„ÆÌ°u* Ju¡ Ÿ°S Ô°uy°u* π°≤° hª°¿≤w ¸>*J¡°≤ Ã≈∏fi F…N° $$10-13$$ wÌ…≈≤°∏w Ì°ufi°u*
Ìu<b∫°u* fiu ∫°fiÙ Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ wS° ÔÙÔ° fiu, t∏`Ù N°æ≤ ≤°ı° <bÌq≤S fiu N≈fiu tFÔ Ju¡
H≤°u©u Ÿu |°u≤ ≤°<` tu* N≈fiu fiy≤ J¡°u Ìu©° <ıŸtu* fnu ˚°≤Ù J¡°uÔ°FÔ F°u ≤Fu Su $$14$$
bF fiy≤ ≈®Ô∫J¡°Ô tu* NÃ∫∏w <bsCÆ@ ≈¥dÕ ŸtCB Ju¡ ŸÂ„ buyb°Ôu ˚ÙTd F<S∫°≤R¡≈Ù
tu|w≤ay°u* Ÿu ≈¥dÕ „`C Ju¡ ÌÔfÔ Ÿu ˚≤° S° ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi N<Àfi Ÿu ıÔ ≤Fu tu”≈bÕw Ju¡
ŸÂ„ ©¥f ªtJ¡Ì°≤ N°æ≤ N°J¡°„ J¡°u ~>¥fiub°ÔÙ fnÙ fnÙ ≠b°Ô°N°u* J¡∑ <„©°N°u* Ÿu ıÔ
≤F° S° $$15,16$$ •w fiy≤ Ô¥¸>fiu Ju¡ Ÿt∫ ÌqŸ≤°u* J¡°u ±>≤°fiu Ju¡ <ÔÎ tF°tu|°u* J¡∑ yıÕfi°
Ju¡ ŸÌ¨„ N≈fiÙ ±>°≥¸>k¡¸>J¡°≤ Ÿu f»u-ª»u J¡°uÔ°FÔ Ÿu ≈¥dÕ ±>°JC¡N°u* Ju¡ „°u≤yCÔ Ÿu ˚∫°fiJ¡
S° $ ≈C‹J¡≤°bwÕ tu|°u* Ju¡ ŸÂ„ <b„°Ô N°æ≤ ˚∫°bF @CÎ≥ Ju¡ f°ÌÔ°u* Ÿu ŸJ¡° N°J¡°„
N°h~>∏fi S° $ N°J¡°„ tu* n ≤Fu N°æ≤ _bdÕ Ju¡ ŸÂ„ Ny®J¡°¿∏w b°Ôu ≠b°Ô°≈Caı°u* Ÿu bF
™>Ÿ°™>Ÿ ˚≤° S° ∫°fiÙ <wÔ ≤©fiu J¡°u ˚Ù ÎuŸÙ ıyF fiFÙ* SÙ, ıF°≥ ≠b°Ô° fi F°u, o@≤
Ÿu @≤ ~>fiJ¡ ≤Fu N°@u ıÔu F…Î J¡°‹™>R¡≈Ù y® ∫°fiÙ Ã≈°wŸ¥ªJ¡ w°≤°u* Ÿu ŸJ¡°
N°J¡°„ªaªÔ S°, bF°≥ ≈≤ ≠b°Ô°N°u* Ju¡ ≈¿≤bwÕfi Ÿu F…Î N∏∫°u∏∫ Ìu„ Ju¡ <b<fit∫ Ÿu y¨F°u*
Ju¡ Ÿt¥FR¡≈Ù fnu-fnu N<Àfi Ju¡ ≈bÕw ıÔ ≤Fu Su $$17-19$$ Ÿ fiy≤ tu* t≤u F…Î Ÿæ<fiJ¡°u*
tu* Ÿu fªu F…Î JC¡~> Ÿæ<fiJ¡°u* J¡° fiy≤ ≈®bu„ F°u ≤F° S°, <ıfitu* Nay°≤u kæ¡Ôu F…Î Su ÎuŸu
tu|¿h~>B°u* Ÿu bF fiy≤ ≈Ô<sw S°, <ı∏F°u*fiu fnu ⁄Ì∫<bÌ°≤J¡ ≤°uÌfi Ju¡ Ÿ°S ıfiŸt¥F°u*
J¡°u ıÔ° ±>°Ô° S°, ÎuŸu „`CN°u* π°≤° Ÿ fiy≤tu* ı°u≤ ı°u≤ Ÿu yıÕfi° J¡∑ ı° ≤F° SÙ, bF
N°y J¡∑ <ªfiy°¿≤∫°u* N°æ≤ N@Õª∏B°J¡°≤ f°d°u* Ÿu NÃ∫∏w <fi≤bJ¡°„ S°, bF°≥ fF…w Ÿu
„˜°u* N°æ≤ <„Ô°N°u* Ÿu N@ıÔu ≈C≤b°<Ÿ∫°u* Ju¡ HC^±> <y≤ ≤Fu Su, ≤d˚¥<ttu* F°<S∫°u* J¡∑
¸>•J¡≤ Ÿu „¥≤bÙ≤ ∫°u]° ª¥≤ª¥≤ F°u y∫u Su, fiy≤ Ju¡ t°yÕ, ˚°y ≤Fu ª°u≤°u* J¡° <Ÿ≤ J¡°¸>fiu Ÿu
fiJu¡ π°≤° ≤©u y∫u @fi Ÿu N°J¡∑dÕ Su, bF°≥ Nay°≤°u* Ju¡ Ÿt¥F°u* Ÿu <y≤ ≤Fu fi≤-fi°¿≤∫°u* J¡°
⁄Ì∫<bÌ°≤J¡ ≤°uÌfi F°u ≤Fu S°, ıÔu F…Î J¡°™> Ju¡ ¸C>J¡nu ª¸> ª¸> „ÆÌ Ju¡ Ÿ°S o@≤-@≤
<y≤ ≤Fu Su, fnu-fnu NÔ°w ∫°fiÙ ıÔu F…Î J¡°‹™>°u* Ju¡ ªJ®¡°J¡°≤ Ÿt¥F°u*Ÿu N°J¡°„wÔ ÎuŸ°
t°Ô¥t ≈nw° S°, t°fi°u* Ÿtu* Ÿ°æ Ÿ¥∫Õ yu F°u*, N≥y°≤°u* J¡∑ N°y Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ ≈¨<SbÙwÔ
∆∫°›w S°, ıÔu F…Î N<ÀfiJ¡°‹™>°u* (Ny≤) Ju¡ Ÿ°S f°≥Ÿ Ju¡ fnu-fnu ±>a±>u Ju¡*J¡°≤ „ÆÌ J¡≤
≤Fu Su, ıÔu F…Î ıÙb°u* Ju¡ J¡”dJ®¡∏Ìfi Ÿu Ÿf Ÿæ<fiJ¡°u* J¡° ⁄Ì∫ ÌFÔ ≤F° S°, bF°≥ ≈≤
ŸyÕ - 43]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
375
≤°≠∫ZÙ J¡° ÎuŸ° Ì°F F°ufiu ≈≤, ıf <J¡ Ju¡bÔ @¥¿Ô FÙ „uT ≤F yoÕ SÙ, N<Àfi ≈®fÔ N°æ≤
wC›w F…oÕ, ŸbÕ˚sÙ N¿Àfi ≈¥b°uÕ•w ≈®J¡°≤ Ÿu Ÿ‡≈¥dÕ fiy≤ J¡°u y®°Ÿ J¡≤fiu tu* fnÙ Ω°uy„ÙÔ
SÙ bF°≥ ≈≤ NJ¡_t°wg FÙ Ìæb∫°uy Ÿu ≈®°›w ŸbÕ_bF≤d N°æ≤ Ì_∫CN°u* π°≤° JC¡^™>fi Ÿu N°æ≤
J¡<™>fiwt (J®¥¡≤wt) N<Àfi Ÿu |≤ ≤°uÌfi J¡≤ ≤Fu Su, NŸa¶∫ Ô°uy°u* Ju¡ ˚°uıfi Ju¡ <ÔÎ
≈∫°Õ›w N∏fi Ju¡ N<Àfi π°≤° ˚_t F°u ı°fiu ≈≤ bF°≥ ≈≤ <J¡ŸÙ J¡∑ Nb<„‹¸> o∏@fit°` tu*
_≈¨F° F°u ≤FÙ SÙ $$20-27$$ wÌ…≈≤°∏w ≤°ı° <bÌq≤S fiu bF°≥ ≈≤ ∫°u]°N°u* J¡∑ wS° fi
Ô°uy°u* J¡°, <ıfiJ¡° Ìu©wu Ìu©wu ˜Ù, ≈C`, |≤, π°≤ N°<Ì ŸbÕ_b _b°F° F°u y∫° S° N°æ≤
o@≤-@≤ ˚°y ≤Fu Su, b°<d∫°≥ ŸCfiÙ $$28$$ fitu* Ÿu <J¡ŸÙfiu <J¡ŸÙJ¡°u Ÿ‡f°u@fi J¡≤
J¡F° # ©uÌ Fæ, N<@J¡ ≤Ÿ F°ufiu Ÿu (ıÔ°<@•∫ Ÿu) F≤u-˚≤u NwÎb Ÿ∏w°≈ J¡°u Ìq≤
J¡≤fiub°Ôu «≥¡ªÙ ıyF Ju¡ Ft°≤u |≤R¡≈ b¨s°u* J¡°u ∫° Ft°≤u |≤ Ju¡ ŸtÙ≈ Ju¡ b¨s°u* J¡°u ©°n
ku*¡J¡fiu Ju¡ <ÔÎ <b≈<WR¡≈ ≈®ª^±>b°∫C ≤d Ÿu ©n©n „ÆÌ Ju¡ Ÿ°S N°oÕ $$29$$ F°∫,
≈FÔu wCT°≤ J¡∑ ™>^±> Ÿu <™>™C>≤Ù F…oÕ, f°Ì tu* N°y J¡∑ H≈¸>°u* Ÿu HCÔŸÙ F…oÕ <˜∫°≥ F°<S∫°u*
Ju¡ „≤Ù≤°u* tu* ÔÙfi F°u yoÕ, ıæŸu <J¡ <ı∏F°u*fiu I°fi°<Àfi Ÿu _S¥Ô N°<Ì ÌuF ıÔ° ±>°Ôu Fæ* N°æ≤
<`<b@Ÿaw°≈ Ìq≤ J¡≤fiu Ju¡ J¡°≤d <Ft Ÿu ˚Ù „ÙwÔ Fæ* ÎuŸÙ <bI°fiŸ¥<•w∫°≥ tF°fig ≈C”T°u*
Ju¡ tfi tu* ÔÙfi F°uwÙ Fæ* $$30$$ F°∫ F°∫, ∫Cb<w∫°u* Ju¡ Ju¡„ f∏@fi R¡≈Ù <wfiJ¡°u* tu* ÔyÙ
F…oÕ N°æ≤ bÙ≤R¡≈Ù b°∫C π°≤° ku*¡J¡∑ yoÕ „˜°<Àfi Ÿ¥©u F…Î ≈Wu Ju¡ i>u≤ J¡∑ fi°o˘ ıÔwÙ
Fæ $$31$$ Ìu©°u, N°bw°u˘ Ÿu N°æ≤ fiÌÙ Ju¡ ≈®b°F˚uÌ°u* Ÿu <b„°Ô, «¡≈≤ J¡°u fFfiub°ÔÙ
@Ct®R¡≈Ù ∫tCfi° N°J¡°„yay° Ÿu <tÔfiu Ju¡ <ÔÎ Ì°ænÙ ı° ≤FÙ Fæ $$32$$ Ìu©°u, ∫F «¡≈≤
J¡°u ı°fiub°ÔÙ @Ct®fiÌÙ, <ıŸtu* N@ıÔu J¡°™> ıÔ ≤Fu Fæ* N°æ≤ <ªfiy°¿≤∫°≥ FÙ fCÌgfCÌ°u* J¡∑
w≤F ≈®wÙw F°u ≤FÙ Fæ*, <bt°fi°u* Ÿu ∫°`° J¡≤fiub°Ôu Ìubw°, y∏@bÕ N°<Ì J¡°u N∏@° ffi° ≤FÙ
Fæ $$33$$ Fu ≈C`Ù, oŸ fuª°≤Ù Ju¡ t°w°, <≈w°, ˚°oÕ, ıt°oÕ N°æ≤ Ìq@ ≈Ùfiu b°Ôu fhªu oŸ
|≤ tu* ıÔ y∫u Fæ* $ oŸu ˚Ù N<Àfi Ju¡ fi ≤Ffiu ≈≤ ˚Ù fiJu¡ ¿b≤FR¡≈Ù N<Àfi tu* ıÔÙ F…oÕ
FÙ ŸtH°u $$34$$ ıvÌÙ <fiJ¡Ô°u, wC‡F°≤° N≥y°≤ J¡∑ fi°o˘ ıÔ° F…N° ∫F |≤, ≈®Ô∫J¡°Ô
tu* ŸCtu” J¡∑ fi°o˘ N≈fiu _S°fi Ÿu <y≤fiu Ju¡ <ÔÎ wæ∫°≤ Fæ $$35$$ NF°, f°d, ≈ÃS≤, „<•w,
˚°Ôu, ≈®°Ÿ, wÔb°≤, N°<Ì „˜°˜ H≤°u©°u* Ju¡ ı°ÔR¡≈Ù Ÿ∏º∫°J¡°ÔÙfi tu|b¨∏Ì tu*
<¸><ß>∫°u* J¡∑ fi°o˘ |CŸ ≤Fu Fæ* $$36$$ ıæŸu ŸtCB Ÿu ıÔ≈®b°F ©¥f @@J¡wÙ F…oÕ ≠b°Ô°N°u*
Ÿu ∫C•w fnb°fiÔ tu* ≈®bu„ J¡≤wu Fæ*, bæŸu FÙ t°≤u ˚∫ Ju¡ N°J¡°„tu* nfiu J¡∑ oh~>°
J¡≤fiub°ÔÙ fiy≤Ù tu* „˜°˜°u* J¡∑ b¨<‹¸>∫°≥ ≈®bu„ J¡≤ ≤FÙ Fæ* $$37$$ N<Àfi J¡∑ ≠b°Ô°Î≥
«≥¡ªu-«≥¡ªu tFÔ°u* Ju¡ <„©≤°u* tu* ¿_Sw fnu-fnu tu|°u* J¡°u @CN°≥-Ÿ° ffi° ≤FÙ Fæ*, fiy≤Ù tu*
ŸıÔ w°Ô°f, f°bnÙ N°æ≤ Ω°fi N°<Ì ≤°<y∫°u* Ju¡ ⁄Ì∫ J¡∑ fi°o˘ Ÿ¥© ≤Fu Fæ* $$38$$ F°SÙ
<ª*|°nwu F…Î ofi b¨s≈a<•w∫°u* J¡°u ∫u Ft°≤u f∏@fi_w‡˚ Ju¡ Ÿı°wÙ∫ Fæ*, oŸ ≤°uT Ÿu t°fi°u*
J¡¸>J¡¸> „ÆÌ Ju¡ Ÿ°S <y≤° ≤Fu Fæ* $$39$$ |≤°u* Ju¡ N°Ÿ-≈°Ÿ Ju¡ b¨s°u* Ju¡ k¥¡Ô, k¡Ô N°æ≤
Ôw° N°<Ì ıÔ y∫u Fæ*, fitu* „°u˚° fi°tt°` J¡°u ˚Ù fiFÙ* ≤F yoÕ Fæ $ bu fi y¨F_S°u* J¡∑
376
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
fi°o˘, <ıfiJ¡° <J¡ ŸbÕ_b ıÔ y∫° Fæ, ÌÙfiw° J¡°u ≈®°›w F°u y∫u Fæ* $ F°∫, t°w°-<≈w° Ÿu
<f~C>nu F…Î |fiu N∏@J¡°≤ tu* N≈fiu |≤°u* J¡°u ©°uı ≤Fu f°ÔJ¡ f°d°u* Ÿu ≈¿≤≈¥dÕ ŸnJ¡°u* ≈≤
ÌÙb°≤ Ju¡ <y≤fiu Ÿu t≤ y∫u $ ≤d˚¥<t tu* b°∫C Ÿu n°∫u y∫u N°æ≤ N≥y°≤°u* J¡°u f≤Ÿ°fiub°Ôu
|≤ Ju¡ ~>›≈≤ Ÿu F<S<fi∫°≥ ˚ÙTd <ª*|°n Ju¡ Ÿ°S ±>≤wÙ SÙ $$40-42$$ F°∫ F°∫, fn°
J¡‹¸> Fæ <J¡ŸÙ ≈C”TJu¡ wÔb°≤ Ÿu J¡¸>u F…Î, J¡nu vtCJ¡(N@ıÔu J¡°™>) Ÿu ∫C•w J¡∏@u tu*
bı® J¡∑ fi°o˘ ∫F ∫∏`≈°T°d <y≤° $$43$$ F°∫ F°∫, ∆∫°JC¡Ô F…Î ˚ÙTd y°∫, |°unu ˚æ*Ÿ,
F°SÙ, «≥¡¸>, JC¡Wu, <Ÿ∫°≤ N°æ≤ ˚un°u fiu t°yÕ J¡°u ≤°uJ¡fiub°Ô° ∫C] Ÿ° N°≤‡˚ J¡≤ <Ì∫° Fæ,
ı≤° Ìu<©∫u w°uu ŸFÙ $$44$$
N°y J¡∑ ≠b°Ô°N°u* Ÿu HCÔŸ ı°fiu Ju¡ ˚∫ Ÿu yÙÔu b˜ ≈FfiJ¡≤ |≤°u* Ÿu <fiJ¡Ô ≤FÙ
<˜∫°u* J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
ıÔ<f∏Ì…Ÿt¥FR¡≈Ù ˚®t≤°u* Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w NwÎb ≈¸>≈¸> „ÆÌ J¡≤fiub°Ôu b˜°u* Ÿu ∫C•w
N°æ≤ F°S, ≈æ≤ N°æ≤ tC≥F R¡≈Ù _SÔJ¡tÔ°u* Ÿu ffiÙ F…oÕ ŸÙ <˜∫°≥ ≤°uwÙ F…o˘ ı°wÙ Fæ* $$45$$
Ìu©°u, N„°uJ¡ Ju¡ k¥¡Ô°u* J¡∑ J¡°¿∏w J¡°u @°≤d J¡≤ ≤FÙ ≠b°Ô°N°u* J¡∑ Ô≈¸>u* <˜∫°u*Ju¡ NÔJ¡°u* J¡°u
ÎuŸu ª°¸>> ≤FÙ Fæ, ıæŸu «≥¡¸> Ô¸>J¡∑ F…oÕ ≈un°u* J¡∑ „°©°N°u* J¡°u ∫° Ìæb°wg Ÿtu* Ô¸>J¡∑ F…oÕ
Ÿ<≈Õ<d∫°u* J¡°u ª°¸>w° Fæ $ F° F° , ©uÌ Fæ, N<Àfi J¡∑ <„©° t¨y~>°æfiu Ju¡ fiu`°u* Ju¡ wCv∫ fiu`b°ÔÙ
fi°<∫J¡°J¡Ù ˚®t≤°u* Ju¡ ≈≤°u*Ju¡ ŸÂ„ J¡°ÔÙ fiu`≤°<ı∫°u* ≈≤ ıæŸu J¡°uoÕ JC¡t°y°u˘ tau <bZ°t Ôu bæŸu
<bZ°t ÔuwÙ Fæ $$46,47$$ _b∫a ıÔ ≤F° ˚Ù ≈C”T N≈fiu ˜Ù-≈C` N°<ÌJu¡ <ffi° |≤ Ÿu fiFÙ*
<fiJ¡Ôw° $ N°uF°u fn° ©uÌ Fæ <J¡ ≈®°<d∫°u* J¡° _fiuF fa@fi J¡¸>fi° J¡<™>fi Fæ $$48$$ <ıŸfiu fÔ
Ju¡ buy Ÿu ıÔ ≤Fu N≥y°≤°u* Ÿu Ÿfi° F…N° N≈fi° f∏@fi_w‡˚ w°un ±>°Ô°, NwÎb ŸJ¡°u ©Ù*ªfiu
Ju¡ Ÿt∫ <ıŸJ¡∑ Ÿ¥≥n ıÔ yoÕ SÙ; ÎuŸ° F°SÙ J®¡°u@ Ÿu ˚°y J¡≤ Ô°uy°u* J¡°u ≈C‹J¡≤ Ìufiub°Ôu
∫°fiÙ J¡tÔ Ìufiub°Ôu w°Ô°f tu* ı°J¡≤ bF°≥ ±¥>f y∫° $ (") @CN°≥ tu|°u* Ju¡ t°yÕ tu* ∫°fiÙ b¨<‹¸>
J¡≤fiu Ju¡ N<@J¡°≤Ù N°J¡°„_S°fi tu* ≈F…≥ªJ¡≤ N°æ≤ tº∫ tu* ªaªÔ N<Àfi≠b°Ô°R¡≈Ù w<nwÔw° Ÿu ∫C•w F°uJ¡≤ ıÔ≤Fu N≥y°≤R¡≈Ù f°d°u* J¡∑ b¨<‹¸> J¡≤w° Fæ $ ≤°ıfig, N°J¡°„tu* <ıŸtu*
<ªfiy°¿≤∫°≥ ªtJ¡ ≤FÙ Fæ*, N°bwÕ (ıÔ˚°æ*≤Ù) J¡∑ ŸÙ b¨<W∫°≥ F°u ≤FÙ Fæ*, <„©≤R¡≈Ù w≤ayu*
~>Ô ≤FÙ Fæ*, ÎuŸ° @CN°≥ N°J¡°„ tu* ≤Ãfi°u* Ÿu ˚≤° F…N°, N°bw°u˘ Ÿu ∆∫°›w N°æ≤ w≤ayt°Ô°N°u*
Ÿu <|≤u F…Î ŸtCB Ju¡ wCv∫ ≈®wÙw F°uw° Fæ $ ≠b°Ô°N°u* J¡∑ J¡°u<¸>∫°u* Ju¡ ≈®J¡°„Ÿu ≠ıbÔ F…N°
N°J¡°„ ÎuŸ° ≈®wÙw F°uw° Fæ t°fi°u* t¨Ã∫C fiu ßb Ju¡ <ÔÎ JC¡tJC¡t Ju¡Ÿ≤ Ÿu ≤≥y° F…N° Ÿ∏ÌqJ¡
<Ì„°R¡≈Ù fF…N°u* J¡°u <Ì∫° Fæ $ Ÿhª°¿≤c∫ Ÿu <b≈≤Ùw ∫F fn° NfiC<ªw F°u ≤F° Fæ <J¡ F°S°u* tu*
N°∫C@ <Ô∫u F…Î „`CbÙ≤°u* π°≤° ≤°ı≤°<fi∫°≥ ˚Ù ≈J¡nÙ ı° ≤FÙ Fæ*$ ofi ≤°ı≤°<fi∫°u* J¡∑ Ì„° J¡°
•∫° bdÕfi J¡≤u*, ∫u t°yÕ tu* ©¥f k¥¡Ô°u* J¡∑ b¨<‹¸> J¡≤fiub°ÔÙ ªaªÔ t°Ô°N°u* N°æ≤ ≈C‹≈≤°<„Ÿu
" ≈C‹J¡≤ Ÿ¥≥n J¡°u ˚Ù J¡Fwu Fæ N°æ≤ J¡tÔ J¡°u ˚Ù $ ª≥¥<J¡ ŸJ¡° ≈C‹J¡≤ (Ÿ¥≥n) ıÔ y∫° S°,
NwÎb ŸJ¡° ≈C‹J¡≤ (J¡tÔ) Ìufiub°Ôu w°Ô°f tu* ≈Cfi# ≈C‹J¡≤ ≈®°<›w Ju¡ <ÔÎ ı°fi° <ªw FÙ Fæ,
∫F ÿÔuTt¥ÔJ¡ Ã≈®us° Fæ $
ŸyÕ - 44]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
377
∫C•w Fæ*, N@ıÔ° Ju¡„˚°≤ ofiJu¡ bs_SÔ N°æ≤ _wfit^±>Ô ≈≤ <f©≤° Fæ $ b°∫C Ju¡ J¡°≤d
k¡≤k¡≤° ≤Fu b˜ Ÿu ofiJ¡∑ J¡t≤ N°æ≤ ıa|°Î≥ JC¡~> ©CÔÙ ÌÙ© ≤FÙ Fæ*, <y≤ ≤Fu t°<d•∫ı<nw
J¡n°u*Ÿu o∏F°u*fiu ≈¨<SbÙt^±>Ô J¡°u N°h~>∏fi J¡≤ <Ì∫° Fæ $ ofiJu¡ ¸¥>¸>u F…Î F°≤°u* Ÿu <fitÕÔ t°uwÙ
<f©≤ ≤Fu Fæ*, ofiJu¡ ≈FÔu J¡˚Ù fi Ìu©u y∫u _wfit^±>Ô Ju¡ ŸtÙ≈ tu* <Ìw F°u ≤FÙ ŸCbdÕJ¡°¿∏w
Â<‹¸>y°uª≤ F°uwÙ Fæ $ JC¡≤≤Ù Ju¡ „ÆÌ J¡∑ fi°o˘ J¡JÕ¡„ ofiJ¡∑ ≤°uÌfiºb<fi Ÿu ≤d J¡° „ÆÌ k¡∑J¡°
≈n y∫° Fæ $ @°≤°b°<FJ¡ R¡≈ Ÿu <fi≤b¿h~>∏fi <fiJ¡ÔÙ F…oÕ ≤°uÌfiºb<fi∫°u* Ÿu ofiJ¡∑ ≈u¸> J¡∑
≈Ÿ<Ô∫°≥ ¸¥>¸> ŸÙ yoÕ Fæ*, NwÎb ∫u oŸ Ÿt∫ •∫° J¡wÕ∆∫ Fæ N°æ≤ •∫° NJ¡wÕ∆∫ Fæ, oŸJ¡°
<bbuJ¡ J¡≤fiu tu* NŸtSÕ Fæ* $ ofiJu¡ ∫u J¡FÙ* ˚°y fi ı°∫, oŸ ˚∫ Ÿu ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ÿu f≥@u F…Î F°S
≤•w, J¡∑ªn N°æ≤ N°≥ŸCN°u* Ÿu Ÿfiu F…Î Fæ* $ J¡°≥© tu* F°S ±>°Ôu F…Î ≈C”T o∏Fu* ıf≤Ì_wÙ Ôu ı°
≤Fu Fæ* $ oŸ ŸaJ¡¸ >Ju¡ Ÿt∫ J¡°æfi Ft°≤° ≈®°dJ¡w°Õ F°uy°, ∫°u* J¡°w≤¿‹¸>∫°u*Ÿu ∫u fiÙÔJ¡tÔ°u* J¡∑
b¨<‹¸> J¡≤ ≤FÙ Fæ*, o∏F°u*fiu Ì∫° Ÿu N≈fiu ≈s Ju¡ Ÿæ<fiJ¡°u* J¡°u ”Ô°∫° Fæ $ ˚ŸÙ*nu Ju¡ Ÿt°fi _bh~>
N°æ≤ <fitÕÔ ı≥|°t¥Ô Ÿu ı°u <J¡ _bh~> b˜°u* Ju¡ N∏Ì≤ JC¡~>-JC¡~> <Ì©°oÕ Ìu ≤Fu Fæ* N°J¡°„
fi<ÔfiÙ ŸÙ ≈®wÙw F°u ≤FÙ Fæ, ofiJ¡∑ t°Ô°Î≥, b˜, N°˚¥Td N°æ≤ Nay≤°y Ÿ˚Ù N¿_S≤ Fæ*,
Ô‡fÙ-Ô‡fÙ N°æ≤ ªaªÔ NÔJ¡Ôw°Î≥ (Ju¡„) N°≥Ÿ¥N°u* Ÿu ŸfiÙ F…oÕ Fæ, ∫u N°fi∏Ì ∫°fiÙ
<bT∫ŸC©R¡≈Ù t∏Ì≤°ªÔ Ÿu tSu ı° ≤Fu J¡°tR¡≈ÙŸ°y≤ Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ t°fi°u* ≤°ı°N°u* J¡∑
t¥<wÕtwÙ Ÿ‡≈<W∫°≥ Fæ*, NSb° ≤°ı° NS°Õwg ª∏Bt° ŸŸu ∫C•w Ô¿‚t∫°≥ Fæ* $$49-61$$
wæ*w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
ª°æb°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
N∏w#≈C≤ J¡∑ f≤f°ÌÙ J¡°u ŸCfiJ¡≤ ≤°ı≤°fiÙ J¡°u ˚∫˚Ùw Ìu©J¡≤ ≤°ı° J¡°
∫C] Ju¡ <ÔÎ |≤ Ÿu <fiJ¡Ôfiu J¡° N°æ≤ ÔÙÔ° Ju¡ w[b J¡° bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tª∏BıÙ, oŸÙ fÙª tua ≤°ı≤°fiÙ, <ıŸJu¡ „≤Ù≤ Ju¡
≤°ut≤°utŸu ∫°æbfi ~>ÔJ¡ ≤F° S°, ıæŸu Ô‚tÙ J¡tÔ Ju¡ J¡°u¸>≤ tu* ≈®bu„ J¡≤wÙ Fæ*, bæŸu FÙ ≤°ı°
Ju¡¡ |≤ tu* ≈®<b‹¸> F…oÕ, <ıŸtu* ÔÙÔ° N°æ≤ Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ ¿_Sw SÙ $ ≤°ı≤°fiÙ J¡∑ t°Ô°Î≥ N°æ≤
b˜ ªaªÔ Su, <~>∏fi-<˚∏fi F°≤Ôw° Ÿu bF ∆∫°JC¡Ô SÙ, Ÿ<©∫°≥ N°æ≤ Ì°<Ÿ∫°≥ ŸJu¡ ≈Ù~>u
ªÔ ≤FÙ SÙ N°æ≤ bF ˚∫<bàÔ SÙ $ ª∏Bt° Ju¡ wCv∫ ŸC∏Ì≤ ŸJ¡° tC≥F S°, Ÿ‡≈¥dÕ Nay
˚Ÿ∑*nu Ju¡ Ÿt°fi y°æ≤ Su, ŸJ¡° _wfit^±>Ô ÿb°Ÿ°uhü°Ÿ Ÿu <FÔ ≤F° S°, ŸJu¡ Ì°≥w <Ÿw°≤°u*
Ÿu <tÔwu ı¥Ôwu Su, bF t¥<wÕtwÙ <fıÔÙ Ju¡ wCv∫ SÙ $$1-3$$ ≤°ıtFÔ tu* ≈®<b‹¸> F°ufiu Ju¡
Nfi∏w≤ ıæŸu N›Ÿ≤° ˚¥wŸay®°t tu* ŸaÔÀfi Ìub≤°ı Ÿu <fibuÌfi J¡≤u, bæŸu FÙ ŸJ¡∑ ÎJ¡ Ÿ©Ù
fiu ≤°ı° Ÿu <fibuÌfi <J¡∫° $$4$$ tF°≤°ı, ÌubÙ, (≈\>≤°fiÙ) N∏w#≈C≤ Ÿu Ft Ô°uy°u* Ju¡ Ÿ°S
˚°yJ¡≤ ıæŸu b°∫C Ju¡ H°u*Ju¡ Ÿu <bw°<nw Ôw° b¨s J¡∑ „≤d ÔuwÙ Fæ, bæŸu FÙ N°≈J¡∑ „≤d tu*
N°oÕ Fæ $ tF°≤°ı, N°≈J¡∑ N∏∫°∏∫ ≤°<fi∫°u* J¡°u, ıæŸu tF°Ÿ°y≤ J¡∑ fnÙ-fnÙ ÔF≤ w¸>bwÙÕ
b¨s°u* tu* N°<Zw Ôw°N°u* J¡°u F≤ Ôu ı°wÙ Fæ*, bæŸu FÙ N˜„˜ Ÿu ŸCŸ<≠ıw fÔb°fig „`C F≤
378
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
Ôu y∫u Fæ* $ Nª°fiJ¡ N°∫u F…Î ]w„`CN°u* fiu N∏w#≈C≤ Ju¡ Ÿa≤s°SÕ <fi∫C•w N<@J¡°¿≤∫°u* J¡°u
ÎuŸu ªJ¡fi°ª¥≤ J¡≤ ±>°Ô° ıæŸu <J¡ ŸFŸ° H°æ*Ju¡ Ju¡ Ÿ°S N°oÕ F…oÕ ˚ÙTd N°≥@Ù ŸC∏Ì≤ b¨s°u*J¡°u
ªJ¡fi°ª¥≤ J¡≤ ±>°ÔwÙ Fæ $$5-7$$ bT°ÕM¡wC Ju¡ f»fiu Ju¡ J¡°≤d <b≈CÔ J¡ÔJ¡Ô fi°Ì J¡≤fiub°Ô°
ıÔ≈®b°F ıæŸu J¡tÔ°u* J¡°u <~>∏fi-<˚∏fi J¡≤ t<¸>∫°tu¸> J¡≤ ±>°Ôw° Fæ, bæŸu FÙ Ìq≤ Ÿu <fi#„*J¡
F°uJ¡≤ N°∫u F…Î „`CN°u* fiu ≤°<` Ju¡ Ÿt∫ Ft°≤u fiy≤ J¡°u Ô¥¸>©Ÿ°u¸> ±>°Ô° Fæ $$8$$ @CÎ≥ J¡∑ b¨<‹¸>
J¡≤ ≤FÙ, wuı @Jg¡-@Jg¡ „ÆÌ J¡≤fiub°ÔÙ wS° Ÿ°≥≈ J¡∑ fi°o˘ Ô≈Ô≈° ≤FÙ ≠b°Ô°N°u* Ÿu ∫C•w
N<Àfi fiu wS° wÔb°≤°u* J¡°u <Ô∫u F…Î NŸa¶∫ „`CŸæ<fiJ¡°u* fiu Ft°≤u fiy≤ tu* ≈®bu„ <J¡∫° $ fiJu¡
NÃ∫°ª°≤ J¡° J¡F°≥ wJ¡ bdÕfi J¡≤u* ıæŸu @Ùb≤ ≤°u ≤FÙ <ªvÔ° ≤FÙ JC¡≤≤Ù J¡°u (ÎJ¡ ≈®J¡°≤ Ju¡ t¨y
∫° ≈sÙ J¡°u) ıf≤Ì_wÙ ≈J¡n J¡≤ Ôu ı°w° Fæ, bæŸu FÙ bu J®¥¡≤ „`CŸæ<fiJ¡ <b<b@ F°b˚°b°u* Ÿu
Ÿ‡≈∏fi ≤°<fi∫°u* J¡°u, ı°u ≤°u ≤FÙ N°æ≤ <ªvÔ° ≤FÙ SÙ, ıf≤Ì_wÙ |ŸÙ¸> Ôu y∫u Fæ* $$9,10$$
tF°≤°ı, oŸ ≈®J¡°≤ ı°u ∫F „°©°-≈®„°©°N°u* Ju¡ <b_w°≤ Ÿu ∫C•w N°≈<W Ft Ô°uy°u* Ju¡
«¡≈≤ N°oÕ Fæ, ŸJ¡° Ÿt¥Ô <fib°≤d J¡≤fiu tu* Ju¡bÔ tF°≤°ı FÙ ŸtSÕ Fæ $ tF°≤°fiÙ J¡∑ Ÿ©Ù
Ju¡ tC≥F Ÿu ∫F ŸCfiJ¡≤ ≤°ı° fiu Ìu<b∫°u* J¡∑ (Ÿ≤_bwÙ N°æ≤ ÔÙÔ° J¡∑) N°u≤ Ìu©J¡≤ J¡F° #
Ìu<b∫°u*, ª¥¥≥<J¡ ÎuŸ° <b≈<W∫°u*J¡° ≈F°n Ft°≤u ≈¿≤ıfi°u* ≈≤ ¸¥>¸> ≈n° Fæ, Nw# tæ* ∫C] J¡≤fiu Ju¡
<ÔÎ Ÿt≤˚¥<t tu* ı°w° Fq≥ $ N°≈ st° J¡≤u* $ tu≤Ù NfiC≈¿_S<w tu* tu≤Ù ∫F ≈ÃfiÙ N°≈ Ô°uy°u* Ju¡
ª≤dJ¡tÔ°u* J¡∑ Ÿub° J¡≤uyÙ, N°≈ oŸJ¡∑ ≤s° J¡≤fi°, ÎuŸ° N<˚≈®°∫ Fæ $$11,12$$ ÎuŸ° J¡F
J¡≤ ≤°ı°, <ıŸJ¡∑ N°≥©u* „`CN°u* Ju¡ NÃ∫°ª°≤ Ÿu Ô°Ô F°u yoÕ SÙ, ıæŸu tW F°<S∫°u* fiu
<ıŸJ¡° bfi <~>∏fi <˚∏fi J¡≤ <Ì∫° F°u ÎuŸ° <Ÿ*F yCF° Ÿu <fiJ¡Ôu bæŸu |≤ Ÿu <fiJ¡Ô° $$13$$
≈®fC] ÔÙÔ° fiu N≈fiÙ N°J¨¡<w Ju¡ wCv∫ N°J¨¡<wb°ÔÙ ŸC∏Ì≤Ù ÔÙÔ° J¡°u Ì≈Õd tu* ≈®<w<f‡f J¡°u
≈®°›w F…oÕ ŸÙ Ìu©° $$14$$ ≈®fC] ÔÙÔ° fiu J¡F° # Fu ÌubÙ, ı°u tæ* Fq≥, bFÙ ∫F Jæ¡Ÿu ? ı°u tæ*
∫Cb°b_S° tu* SÙ bFÙ tæ* oŸ R¡≈ tu* Jæ¡Ÿu ¿_Sw Fq≥ ? oŸtu* •∫° ≤F_∫ Fæ ? ∫F J¨¡≈°J¡≤ tCHŸu
J¡<F∫u $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ tæ* N≈fiu N°≈Ÿu <˚∏fi fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ N°æ≤ NwÙw Nb_S° J¡∑ ¿_S<w
J¡° ˚Ù Ÿ‡˚b fiFÙ* Fæ, <k¡≤ ∫F N|<¸>w |¸>fi° Jæ¡Ÿu ? $$15$$
ÌqŸ≤Ù ∫F f°w tCHu Ÿa„∫ tu* ±>°Ô ≤FÙ Fæ <J¡ t∏`Ù N°<Ì tu* ˚uÌ ≈®wÙ¿w N°æ≤ bu FÙ ∫u Fæ*,
ÎuŸÙ ≈®Ã∫<˚I° ˚Ù ¿b”] Fæ, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ $
Fu Ìu<b, ∫u t∏`Ù N°<Ì fi°y¿≤J¡ wS° fÔ N°æ≤ b°Ffi Ÿu ∫C•w ∫°u]° Ÿ˚Ù bu FÙ Fæ*, ∫u Ô°uy
Ÿ˚Ù ıæŸu ∫F°≥ ≈≤ ¿_Sw Fæ*, bæŸu FÙ bF°≥ ≈≤ ˚Ù ¿_Sw Fæ* $$16$$ Fu Ìu<b, ıæŸu Ì≈Õd tu*
<f‡f≈®<w<f‡fR¡≈ Ÿu b_wC f°F≤ N°æ≤ ˚Ùw≤ ˚Ù ≤FwÙ Fæu, bæŸu FÙ ∫u Ÿ˚Ù bF°≥ ≈≤ N°æ≤ ∫F°≥ ≈≤
Jæ¡Ÿu ¿_Sw Fæ* ? •∫° bu ªuwfi Fæ* ? ˚°b ∫F <J¡ ∫u Ì≈Õd tu* ¿_Sw ≈®<w<f‡f J¡∑ fi°o˘ bu FÙ ∫<Ì
∫F°≥ ≈®<w<f¿‡fw F…Î Fæ*, w°u Nªuwfi F°u*yu, ªuwfi Jæ¡Ÿu F°u ŸJ¡wu Fæ* ? $$17$$
<ª<w„<•w∫°≥ N<ª∏wfiÙ∫ Fæ*, wCv∫ J¡t°u˘ Ÿu Ìgf°u<@w ≈Ì°S°u˘ J¡° J¡FÙ* ≈≤ Ÿt°fi FÙ
N°<b˚°Õb F°uw° Fæ, ∫°u* ÌubÙ Â<‹¸>Ÿ¨¿‹¸>b°Ì J¡° NbÔ‡ffi J¡≤ Ÿt°@°fi J¡≤wÙ Fæ $
ZÙÌubÙ fiu J¡F° # Fu ÔÙÔu, ˚Ùw≤ ı柰 I°fi <Ìw F°uw° Fæ, b柰 FÙ sd˚≤ tu* f°F≤
ŸyÕ - 44]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
379
≈Ì°S°u˘ J¡° NfiC˚b F°ufiu Ôyw° Fæ $ ıæŸu tfi _b›fi N°<Ì tu* <ªW π°≤° NfiC˚¥w ı°y®wg
≈Ì°S°u˘ Ju¡ N°J¡°≤ J¡°u ≈®°›w F°u ı°w° Fæ, bæŸu FÙ <ª<w Nº∫°Ÿ π°≤° ªuÃ∫°J¡°≤w° J¡°u ≈®°›w
F°uwÙ Fæ $$18$$
ı柰 Ÿa_J¡°≤°ÃtJ¡ ıywg _bR¡≈ <ªWtu* N°æ≤ <ª<wtu* Fæ, b柰 FÙ bF <Ìw F°uw° Fæ $
˚°uyJ¡w°Õ Ju¡ N̨‹¸ >Ÿu Ìgf°u<@w (≈®u¿≤w) t°∫°Ÿab<Ôw <ªwg„<•w N|<¸>w b_wC J¡°u yi>fiu
tu* ŸtSÕ Fæ, ∫F ˚°b Fæ $ ÎuŸÙ ≈¿≤¿_S<w tu* Ìu„J¡°ÔJ¡∑ _bv≈w° N°æ≤ <b≈CÔw°J¡° <b≤°u@ ˚Ù
F¸> y∫°, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ $
Ìu„ N°æ≤ J¡°Ô J¡∑ Nv≈w° ∫° <b≈CÔw° wS° <b¿ª`w° ≈Ì°SÕ ı∏∫ fiFÙ* Fæ $ ∫<Ì bF
≈Ì°SÕı∏∫ F°uwÙ, w°u ≈Ì°SÕ Ju¡ _b˚°b Ju¡ <b”] fiFÙ* F°uwÙ $$19$$ f°fl ≈Ì°SÕ N°U∫∏w≤ Ÿu
≈®wÙw F°uwu Fæ*, oŸJu¡ <ÔΠ‹¸>°∏w ©°uıfiu Ju¡ b°_wu Ìq≤ ˚¸>J¡fiu J¡∑ N°bÿ∫J¡w° fiFÙ* Fæ $ oŸ
<bT∫ tu* _b°¿›fiJ¡ ≈Ì°SÕ Â‹¸>°∏w Fæ, ı°u Ÿ˚Ù J¡°u NfiC˚¥w Fæ $ ªææw∏∫ tu* Nº∫_w F°ufiu Ju¡
J¡°≤d ªæw∏∫ J¡° N°U∫∏w≤ ıywg f°fl Ÿ° ≈®wÙw F°uw° Fæ, oŸ <bT∫tu* _b›fi ≈Ì°SÕ Â‹¸>°∏w
Fæ, •∫°u*<J¡ _b›fi ªuwfi N°Ãt° FÙ ≈Ì°S°ÕJ¡°≤ F°u ı°w° Fæ $ ı°u _b›fi N°æ≤ tfi°u≤S Ju¡ fiy≤ J¡°
˚Ùw≤ _kC¡≤d F°uw° Fæ, bF ªuwfi J¡° FÙ _kC¡≤d Fæ $$20$$
<ª≤J¡°Ô Ÿu NU∫°Ÿ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d ∫F ıywg f°fl fi°t Ÿu FÙ ∆∫•w F°uJ¡≤ ŸÃ∫J¡°-Ÿ°
¿_Sw Fæ, Ÿ Ÿt∫ ıæŸÙ b°Ÿfi°b°Ô° wC‡F°≤° ≈<w Ÿ fiy≤ tu* t≤° S°, ŸÙ ˚°bfi° Ÿu
∫C•w F°uJ¡≤ ŸÙ ≈Ì°SÕ J¡°u ∫FÙ* ≈≤ ≈®°›w F…N° Fæ $ bu ≈®°dÙ f°≤f°≤ NfiC˚¥w F°uwu F…Î ˚Ù ŸÙ
N°J¡°≤ Ju¡ N∏∫ FÙ Fæ* $ oŸ ≤°ı° J¡∑ <ªwgŸW° Ÿu ∫u _b›fi N°æ≤ Ÿ*J¡v≈ J¡∑ Ÿufi° J¡∑ fi°o˘
ŸBq≈ FÙ Fæ* $ _b°›fi b_wC Ÿu ı°y®π_wC J¡∑ owfi∑ FÙ ¿bÔsdw° Fæ <J¡ bF N<bŸab°<ÌR¡≈ Ÿu
Ÿf ≈C”T°u* Ju¡ <ÔÎ Ÿt°fiR¡≈ Ÿu NSÕ<J®¡∫°J¡°¿≤w° tu* ŸtSÕ Fæ $
Ju¡bÔ owfiu Ÿu ı°y®wg J¡∑ ŸÃ∫w° J¡∑ <Ÿ<] fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
•∫°u*<J¡ ª∏Bt° J¡∑ ≈®Ìu<„J¡° (<fÔ_w˚≤ ¿Ì©fi°) N°æ≤ o∏Ì®ı°Ô N°<Ì tu* ˚Ù Ÿf J¡°u
NŸab°ÌÙ ∫S°SÕ ≈®wÙ<w F°uwÙ Fæ, ≈≤ bF ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ $$21-23$$
˚Ô° fw°N°u w°u ŸFÙ ı°y®w ≈Ì°S°u˘ J¡∑ ŸÃ∫w° Jæ¡ŸÙ ? W≤J¡°Ô tu* (ı°y®wg tu*) f°<@w
F°ufiu Ÿu _b›fi J¡°u ∫¿Ì NŸÃ∫ J¡F°u w°u ı°y®w tu* •w NŸÃ∫w° Ÿt°fiR¡≈ Ÿu <bΩt°fi Fæ,
•∫°u*<J¡ fi°„ N°æ≤ f°@ F°ufiu ≈≤ b_wC tu* J¡°uoÕ N∏w≤ fiFÙ* N°w° $
w°Ã≈∫Õ ∫F <J¡ _b›fi ≈Ì°S°u˘ J¡° ı°y®w J¡°Ô tu* f°@ F°uw° Fæ, w°u ı°y®wg-≈Ì°S°u˘ J¡°
W≤J¡°Ô tu* fi°„ F°uw° Fæ, ÎJ¡ J¡° fi°„ F°uw° Fæ N°æ≤ ÌqŸ≤u J¡° f°@ F°uw° Fæ ≈≤ NŸÃ∫w° tu*
J¡°uoÕ N∏w≤ fiFÙ* Fæ, oŸ N°„∫ Ÿu J¡Fwu Fæ* $
∫<Ì ∫F J¡F°u <J¡ W≤J¡°Ô tu* (ı°y®w tu*) ˚ay…≤ (f°<@w) F°ufiu Ÿu _b°›fi ≈Ì°SÕ NŸwg Fæ,
ÎuŸ° w°u ∫F Ÿ°≤° FÙ ı°y®w ıywg Fæ, oŸ<ÔÎ oŸ ı°y®wg ıywg tu* Nfi°¿_ww° (ŸÃ∫w°) •∫°
N<@J¡ Fæ ? _b›fi tu* ıæŸu ı°y®wg NŸwgR¡≈ Fæ, bæŸu FÙ ı°y®wg tu* _b›fi ˚Ù NŸBq≈ Fæ $$24,25$$
ÌqŸ≤Ù f°w ∫F ˚Ù Fæ <J¡ ≈≤_≈≤ J¡°Ô tu* NŸW° ˚Ù Ì°ufi°u* tu Ÿt°fi Fæ, ∫°fiÙ ı°y®wgJ¡°Ô
380
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
tu* ıæŸu _b›fi J¡∑ NŸW° Fæ bæŸu FÙ _b›fiJ¡°Ô tu* ı°y®wg J¡∑ ˚Ù NŸW° Fæ, ÎuŸ° J¡F° Fæ $
fi°„ tu* ˚Ù f°@ J¡∑ fi°o˘ ≈≤_≈≤ Ju¡ J¡°Ô tu* fi ≤Ffi° Ÿt°fi Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ı∏tŸt∫ tu* t¨Ã∫C NŸBq≈ Fæ N°æ≤ t¨Ã∫CŸt∫tu* ı∏t ˚Ù NŸ∏t∫ Fæ, fi°„ tu* Nb∫b°u* Ju¡
<bŸ≤d„ÙÔ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d B∆∫ J¡° <bfi°„ F°uw° Fæ, f°@ tu* NfiC˚¥<w Ju¡ fÔ Ÿu B∆∫ <bfi‹¸>
F°uw° Fæ, oŸ ≈®J¡°≤ <fi<tW ˚uÌ F°ufiu ≈≤ ˚Ù <b„≤d tu* <b„uT fiFÙ* Fæ, ∫F ˚°b Fæ $$26$$
≈FÔu Ì°ufi°u* J¡∑ ŸÃ∫w° J¡° ≈≈°Ìfi <J¡∫° S°, ∫F°≥ ≈≤ NŸÃ∫w° J¡° ≈≈°Ìfi <J¡∫°,
∫°u* Ì°ufi°u* J¡∑ FÙ N<fibÕªfiÙ∫w° wCv∫ Fæ ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
oŸ ≈®J¡°≤ ∫F _b›fi N°æ≤ ı°y®wg ıywg fi Ÿwg Fæ N°æ≤ fi NŸwg Fæ, Ju¡bÔ ˚®°¿∏wt°` FÙ
≈®wÙw F°uw° Fæ $
oŸ ≈®J¡°≤ Ÿ¨<‹¸>J¡°Ô N°æ≤ ≈®Ô∫J¡°Ôtu* Nb<„‹¸> ŸBq≈ f®Ê <Ÿ] F…N°, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
tF°J¡v≈ J¡° N∏w F°ufiu ≈≤ N°æ≤ N°ı ˚Ù N°æ≤ N°yu ˚Ù ∫°fiÙ NwÙw bwÕt°fi N°æ≤ Nfi°yw
∫Cy°u* tu* ˚Ù ı°u J¡˚Ù ˚Ù fiFÙ* S°, fiFÙ* Fæ N°æ≤ fiFÙ* F°uy°, bF _bR¡≈w# fiFÙ* Fæ, <J¡∏wC ŸJ¡°
J¡v≈fi° J¡° N<@‹™>°fi f®Ê FÙ Fæ; Nw# bFÙ ıywg Fæ, ˚°Ÿt°fi Nf®ÊR¡≈ ıywg fiFÙ* Fæ $
ŸÙ f®Ê tu* ∫u Ÿ¨<‹¸>fi°tJ¡ ˚®°¿∏w∫°≥ <bJ¡°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°uwÙ Fæ*, ıæŸu <J¡ N°J¡°„tu* Ju¡„°u^±A>J¡
(Ju¡„°u* J¡° bwCÕÔ°J¡°≤ y°uÔ° ) ≈®wÙw F°uw° Fæ, ≈≤ b°_wb tu* bF N°J¡°„ Ÿu N¿w¿≤•w fiFÙ* Fæ,
N°J¡°„ R¡≈ FÙ Fæ $ ∫u Ÿ¨<‹¸>∫°≥ ≈≤f®Ê tu* b°_wb tu* _kC¡≤d J¡°u ˚Ù fiFÙ* ŸÙ ≈®°›w F°uwÙ Fæ* $
<ªÌ°J¡°„ J¡°u fiFÙ* FÙ ≈®°›w F°uwÙ Fæ*, ÎuŸ° J¡Ffi° ª°<FÎ S°, ŸÂ„°SÕJ¡ 'ob' „ÆÌ J¡°
≈®∫°uy ≈®≈aª Ju¡ Ÿt°fi f®Ê Ÿu N<w¿≤•w ≈®≈aª J¡° N˚°b ˚Ù <tØ∫° Fæ, ∫F Ÿ¥ªfi J¡≤fiu Ju¡
<ÔÎ Fæ $
ıæŸu ŸtCB tu* ÔF≤ Ã≈∏fi F°uwÙ Fæ*, bæŸu FÙ ≈≤f®Ê tu* ∫u Ÿ¨<‹¸>∫°≥ Ã≈∏fi F°u F°uJ¡≤
tF°≈bfi tu* (N°≥@Ù tu*) @¥<ÔJ¡d°u* Ju¡ Ÿt°fi ÔÙfi F°u ı°wÙ Fæ $ oŸ<ÔÎ Ãbtg, NFtg, ıywg
oŸ ≈®J¡°≤ <b˚°y_bR¡≈ ˚®°¿∏wt∫ ≈®wÙw F°ufiub°Ôu, t¨yw¨‹d° ıÔR¡≈ wS° ıÔ°∫u y∫u b˜
J¡∑ ˚_t Ju¡ wCv∫ ≈®≈aª tu* J¡°æfi Ÿ° N°Ì≤ Fæ ?
„aJ¡° # ≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu NÃ∫∏w wCh~> <bT∫°u* J¡° f°@ F°ufiu ≈≤ ˚Ù ˚®°¿∏wR¡≈ I°fi Ju¡
_bR¡≈ J¡° f°@ fi F°ufiu Ÿu ŸŸu πæw F°uy° FÙ $
Ÿt°@°fi # <bT∫ f°@ F°ufiu ≈≤ ˚®°¿∏w∫°≥ (˚®t-I°fi) f®Ê Ÿu N<w¿≤•w fiFÙ* ≤FwÙ, bu
˚®°¿∏w∫°≥ ≈≤t ≈Ì R¡≈ f®Ê FÙ Fæ* $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ <fi<bÕT∫ I°fi°u* J¡° ≈≤_≈≤ Ÿu N°æ≤ f®Ê Ÿu
˚uÌ J¡≤°fiub°Ô° J¡°uoÕ Fæ fiFÙ*, oŸ<ÔÎ bu f®Êt°` FÙ Fæ* $$27-31$$ ıæŸu |fiu N≥@u≤u tu* f°ÔJ¡
J¡°u ı°u ˚¥w J¡∑ ˚®°¿∏w F°uwÙ Fæ, bF N∏@J¡°≤ FÙ Fæ, ˚¥w fiFÙ* Fæ, bæŸu FÙ ı∏t, t≤d N°ææ≤
t°uFR¡≈ ∫F ıywg NI°fi (N°b≤d N°æ≤ <bsu≈) FÙ Fæ N°æ≤ ŸÙŸu <b_w°≤ J¡°u ≈®°›w F…N°
Fæ $ ∫F Ÿf tF°J¡v≈ Ÿu NS°Õwg f®ÊI°fi Ÿu Ÿf ≈Ì°S°u˘ Ju¡ f°@R¡≈ bæI°<fiJ¡ ≈®Ô∫ Ÿu f°º∫
Fæ $ oŸ ŸfJu¡ „°∏w F°ufiu ≈≤ ı°u Nb<„‹¸> ≤Fw° Fæ, bFÙ f®Ê Fæ $ ıywg f®Ê Ÿu ≈¨SJg¡
N<w¿≤•w ŸÃ∫ fiFÙ* Fæ Îba f®ÊR¡≈ F°ufiu Ju¡ J¡°≤d NÃ∫∏w NŸÃ∫ ˚Ù fiFÙ* Fæ $ ˚°b ∫F <J¡
ŸyÕ - 44]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
381
N<@‹™>°fi˚¥w f®Ê J¡∑ ŸW° FÙ Âÿ∫ Ju¡ ŸÃ∫, NŸÃ∫ N°<Ì Ÿ‡≈¥dÕ ≈s°u* J¡°u ≤°uJ¡wÙ Fæ $
NSb° ∫F ıywg ŸÃ∫ N°æ≤ NŸÃ∫ Ì°u R¡≈b°Ô° ˚Ù fiFÙ* F°u ŸJ¡w°, •∫°u*<J¡ ÎJ¡ b_wC Ì°u
<b”] R¡≈b°ÔÙ fiFÙ* F°u ŸJ¡wÙ $ •w wÙfi°u* <b”] ≈s°u* tu* f®Ê J¡°, <b≤°u@ Ju¡ <ffi°, Ÿ‡˚b
F°ufiu Ÿu, ∫F ıyw f®Ê FÙ Fæ $ N°J¡°„ tu*, ≈≤t°dC Ju¡ tº∫ tu* N°æ≤ B∆∫ N°¿Ì Ju¡ NdC Ju¡
N<wŸ¥‚t N∏w˚°Õy tu* ıF°≥-ıF°≥ ıÙb°dC ¿_Sw F°uw° Fæ, bF°≥-bF°≥ oŸ ıyw J¡°u N≈fi°
„≤Ù≤ ı°fiw° Fæ $$32-34$$
b°Ÿfi° Ju¡ fÔ Ÿu N°Ãt° tu* Nfi°Ãt° J¡° Nº∫°Ÿ F°ufiu* tu ‹¸>°∏w J¡Fwu Fæ* $
≈FÔu N<Àfi Ÿu <˚∏fi F°uw° F…N° ˚Ù ≈°ŸJ¡ "tæ* N<Àfi Fq≥" oŸ ≈®J¡°≤ ≈°ŸfiR¡≈ N≈fiÙ
˚°bfi° Ju¡ J®¡t Ÿu <Ìw F…N° ∫°fiÙ ≈°Ÿfi° Ju¡ k¡ÔR¡≈ Ÿu N°<b˚¥Õw ‹dw° J¡° ıæŸu NfiC˚b
J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ <b„C] ªæw∏∫ N°Ãt° oŸ ıywg J¡°u N°Ãt˚¥w Ìu©w° Fæ $ ıæŸu Ÿ¥∫°uÕÌ∫
F°ufiu ≈≤ |≤tu* `Ÿ≤udC |¥twu Fæ*, bæŸu FÙ ≈≤t°J¡°„ tu* ∫u f®Ê°^±>R¡≈Ù `Ÿ≤udC |¥twu Fæ* $ ıæŸu
b°∫C tu* _≈∏Ì N°æ≤ N°t°uÌ (ya@) ¿_Sw Fæ N°æ≤ N°J¡°„ tu* „¥∏∫w° ¿_Sw Fæ, bæŸu FÙ _S¥Ôw°
Ÿu „¥∏∫ ∫F <bÿb ≈≤f®Ê tu* ¿_Sw Fæ $ Nb∫b°u* Ÿu „¥∏∫ f®Ê Ju¡ N°<b˚°Õb, <w≤°u˚°b,
≈°Ì°fi, Ã∫°y, _S¥Ô, Ÿ¥‚t, ª≤ N°æ≤ Nª≤ ÎuŸu ˚°y Fæ* $ oŸ Ÿt∫ Ÿ°J¡°≤ <bÿb Ju¡
<fi≤°J¡°≤ÃbI°fi Ju¡ <ÔÎ ∏Fu* N°≈J¡°u bæŸÙ N≈fiÙ N°Ãt° Ÿu N<˚∏fi Ÿu ∫°fiÙ N°Ãt° Ju¡
Nfib∫b Ÿu N°≈J¡°u ı°fifi° ª°<FÎ $ oŸ ≈®J¡°≤ N≈fiÙ ˚°bfi° Ju¡ J®¡t Ÿu Ã≈∏fi F…N° ∫F
<bÿb ∫S°¿_Sw Fæ $$35-40$$ Nfi∏∫ (N<˚∏fi) R¡≈ Ÿu f®Ê tu* ¿_Sw ∫F <bÿb <bÿb„ÆÌ
Ju¡ NS°u˘ Ÿu ¿≤•w fiFÙ* F°uy° $ ˚°b ∫F Fæ <J¡ <bÿb„ÆÌ J¡° ≈∫ÕbŸ°fi ≈¥d°ÕSÕw° tu* Fæ N°æ≤
≈¥dÕ ¿≤•w fiFÙ* F°u ŸJ¡w° Fæ $ ≤≠ıC tu* Ÿ≈Õ ˚®°¿∏w Ju¡ Ÿt°fi fi ∫F ŸÃ∫ Fæ N°æ≤ fi NŸÃ∫
Fæ, <J¡∏wC N<fibÕªfiÙ∫ Fæ, <tØ∫°I°fi Ÿu ∫F ŸÃ∫ ≈®wÙw F°uw° Fæ N°æ≤ <bª°≤≈¥bÕJ¡ Ìu©fiu
Ÿu NŸÃ∫ FÙ Fæ, ˚°b ∫F Fæ <J¡ ˚®°¿∏wI°fi Ÿu NfiC˚¥w ≈Ì°SÕ ŸÃ∫ fiFÙ* F°uw° N°æ≤ b_wCw[b
J¡° <fi@°Õ≤d°ÃtJ¡ I°fi, ı°u <J¡ ttÕI°fi Ÿu NfiC˚¥w ≈Ì°SÕ J¡° f°@J¡ Fæ, ŸÃ∫J¡° <fiTu@
fiFÙ* J¡≤w°, <ıŸŸu <J¡ NŸÃ∫ F°u $ ≈≤t J¡°≤d FÙ _bR¡≈˚¥w ªæw∏∫ Ÿu t°∫° Ÿu N°b¨w
F°ufiuJu¡ J¡°≤d ıÙbÃb J¡°u ≈®°›w F…N°, Nw# ıÙbÃb ˚Ù N<fib°Õh∫ Fæ $$41,42$$ Fu
≤°tª∏Ì®ıÙ, <ª≤J¡°Ô Ju¡ <bª°≤°U∫°Ÿ Ÿu F…Π» NfiC˚b Ÿu ıÙbÃb J¡°u b柰 FÙ _≈‹¸>R¡≈
Ÿu ı°fiw° Fæ $ ∫F ŸaŸ°≤ ŸÃ∫ F°u NSb° NŸÃ∫ F°u, <ªÌ°J¡°„ tu* FÙ ∫F _kC¡¿≤w F°u ≤F°
Fæ, <ªÌ°J¡°„ Ju¡ <Ÿb° N∏∫ J¡°uoÕ ˚Ù b_wC J¡FÙ* ˚Ù Ÿwg fiFÙ* Fæ $$43$$
ıÙb J¡∑ ı°u ˚°uyuh~>° Fæ, bFÙ ŸaŸ°≤ J¡∑ Ã≈°<ÌJ¡° Fæ $ oŸ Na„ tu* ŸÃ∫Ãb N°æ≤ <tØ∫°Ãb
J¡∑ ≈∫°u<yw° fiFÙ* Fæ, <bT∫ ª°Fu ŸÃ∫ F°u*, ª°Fu NŸÃ∫ F°u* fiJ¡∑ NfiC≤aıfi° FÙ ŸaŸ°≤ J¡∑
Ã≈<W N°æ≤ ¿_S<w J¡∑ t¥Ô J¡°≤d Fæ, ıÙb ≈FÔu _buh~>° Ÿu Ã≈∏fi <bT∫°u* J¡∑ NfiC˚¥<w Ÿu
NfiC≤a<ıw F°uw° Fæ, wÌfi∏w≤ ≈¥b°ÕfiC˚¥w Ÿf <bT∫°u* J¡° ≈Cfi# NfiC˚b J¡≤w° Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
ıÙb°dC _buh~>°˚¥w NfiC˚¥<w∫°u* Ÿu oŸ ıywg J¡°u ≤a<ıw J¡≤w° Fæ $ JC¡~> NfiC˚¥<w∫°≥ ≈¥bÕ
NfiC˚¥<w∫°u* Ÿu FÙ „Ù|® NfiC˚b tu* N°wÙ Fæ*, JC¡~> ≈¥bÕ tu* NfiC˚b fi F°ufiu ≈≤ ˚Ù Ÿt°fi ≈®wÙw
382
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
F°uwÙ Fæ* N°æ≤ JC¡~> J¡FÙ* ≈≤ NŸt FÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ* $ bu FÙ ∫u Fæ*, ∫°u* J¡˚Ù J¡FÙ* ≈≤ N@ÕŸt ˚Ù
bu ≈®wÙw F°uwÙ Fæ* $$44,45$$ NŸÃ∫ NfiC˚¥<w∫°≥ ıÙb°J¡°„ tu* ŸÃ∫ŸÙ ≈®wÙw F°uwÙ Fæ* $ bæŸu
FÙ JC¡Ôb°Ôu, bæŸu FÙ ŸÌ°ª°≤b°Ôu, bæŸu FÙ hª ı∏tb°Ôu, bæŸÙ FÙ ªu‹¸>°b°Ôu bu FÙ t∏`Ù
N°æ≤ ≈C≤b°ŸÙ wC‡F°≤Ù ≈®wÙ<w tu* N°wu Fæ* $ bu ≈≤t°SÕ_bR¡≈ N°Ãt° tu* bu FÙ Fæ*, ∫°u* NÃ∫∏w ŸÃ∫
Fæ* N°æ≤ N≈fiu N≈fiu Ìu„, J¡°Ô N°æ≤ ªu‹¸>° J¡∑ ¿‹¸> Ÿu wCv∫ Fæ* $$46,47$$
Ÿ˚Ù ıyF ÎuŸÙ FÙ ªæw∏∫ J¡∑ ¿_S<w Fæ, ÎuŸ° J¡Fwu Fæ* $
<ıŸJ¡° N°Ãt_bR¡≈ ŸbÕy°tÙ Fæ, ÎuŸÙ ≈®<w˚° J¡∑ ∫FÙ ¿_S<w Fæ $
„aJ¡° # oÕÿb≤ J¡∑ ≈®<w˚° Ju¡ NfiCŸ°≤ ≈Ì°S°u˘ J¡° <fit°Õd ≈FÔu ŸCfi° y∫° Fæ, ıÙb≈®<w˚°
w°u NS°ÕfiCŸ°≤ FÙ <Ìw F°uwÙ Fæ, ∫<Ì ÎuŸ° fi t°fi° ı°∫,w°u tfi°u≤S Ÿu J¡¿v≈w ≈Ì°SÕ ŸfJu¡
≈®<w Ÿt°fiR¡≈ Ÿu ŸÃ∫ F°u ı°∫u*yu $ oŸ<ÔÎ Ju¡bÔ ≤°ı° J¡∑ ≈®<w˚°t°` Ÿu ≈Ì°S°u˘ J¡∑ <Ÿ<]
J¡æŸu F°uyÙ N°æ≤ Ÿtu* N∏∫ ıÙb°u* J¡∑ Ÿt°fiR¡≈ Ÿu ∆∫bF°≤ ∫°uÀ∫w° Jæ¡Ÿu F°uyÙ ?
Ÿt°@°fi # ≤°ı°R¡≈ N°Ãt° tu* ıæŸÙ Ÿ∏t∫Ù ∫°fiÙ ŸbÕŸ°@°≤d Ju¡ <ÔÎ ŸÃ∫≈Ì°SÕb°ÔÙ
≈®<w˚° <Ìw F°uwÙ Fæ, bæŸu FÙ ŸŸu ≈FÔu ŸbÕŸ°@°≤d ˚°u•w°N°u* Ju¡ N‹¸> Ÿu N∆∫°J¨¡w
N°J¡°„R¡≈ oÕÿb≤ tu* ŸÃ∫ŸaJ¡v≈R¡≈ ≈®<w˚° Ã≈∏fi F°uwÙ FÙ Fæ, oŸ<ÔÎ ≈¥b°uÕ•w Ì°uT Ju¡
<ÔÎ NbJ¡°„ fiFÙ* Fæ $$48$$
≈¥b°uÕ•w ≤Ù<w Ÿu ≈®<w˚° Ju¡ ≈®<w<f‡f Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ ∫F ÔÙÔ° wC‡F°≤u Ÿ≤Ù©u „ÙÔ,
ŸÌ°ª°≤, JC¡Ô N°æ≤ „≤Ù≤ Ÿu ∫C•w ≈®wÙw F°uwÙ Fæ $ ŸbÕ∆∫°≈J¡ Ÿa<bwgR¡≈Ù Ì≈Õdtu* ≈®<w˚°
≈®<w<f¿‡fw F°uwÙ Fæ $ bF ıF°≥ ≈≤ ıæŸÙ F°uwÙ Fæ, bF°≥ ≈≤ bæŸÙ FÙ ŸÌ° <Ìw F°uwÙ Fæ, ŸJ¡°
N∏∫S°˚°b J¡Ì°<≈ fiFÙ* F°uw° $ Ÿb°Õ∏w∫°ÕtÙ oÕÿb≤ J¡∑ ≈®<w˚° ı°u ˚Ùw≤ Fæ, bFÙ _b∫a f°F≤
˚Ù J¡°∫Õ J¡≤wÙ Fæ, oŸ<ÔÎ <ªwg R¡≈Ù Ì≈Õd tu* ≈®<w<f‡f F°ufiu Ÿu ∫F wC‡F°≤u ŸÂ„ ¿_Sw Fæ $
w°Ã≈∫Õ ∫F Fæ <J¡ ŸÙ Ju¡ f°fl F°ufiu Ju¡ J¡°≤d Ÿ‡≈¥dÕ ≈Ì°S°u≥ tu* Ÿ°t°∏∫Âÿ∫w° J¡∑ ≈≈<W
F°uwÙ Fæ $ N°J¡°„, ŸJu¡ N∏wyÕw ˚Cbfi, ˚Cbfi Ju¡ N∏wyÕw ≈¨<SbÙ, ŸJu¡ N∏wyÕw ∫F wCt
tæa N°æ≤ ≤°ı° ∫u Ÿf <ª∏t°`_b˚°b tu* ∫°fiÙ ≈®Ã∫y®¥≈ FÙ Fæ* $ oŸÙ ≈®J¡°≤ N°æ≤ ˚Ù w[bI ≈CR¡T
Ÿf ≈Ì°S°ŭ J¡°u <ªÌ°J¡°„R¡≈Ù <fvbk¡Ô J¡∑ ŸW°t°` ı°fiwu Fæ*, bu Ÿf <ªÌ°J¡°„ Ÿu N<w¿≤•w
fiFÙ* Fæ* $ Fu ÔÙÔu, wCt ˚Ù bæŸu FÙ ı°fi°u $ •w I°fi Ÿu _b_b˚°b tu* ¿_Sw F°uJ¡≤ wCt ∫F°≥
NÃ∫∏w F°uJ¡≤ (<bsu≈„¥∏∫ F°uJ¡≤) ≤F°u $$49-52$$
ª°æb°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
≈æ*w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
ÔÙÔ° J¡°u ÌqŸ≤u b≤R¡≈ ≤°ı° ≈µ J¡∑ ≈®°<›w wS° ıÙb°u* J¡°u
N≈fiu-N≈fiu Ÿ*J¡v≈°u* Ju¡ NfiCŸ°≤ k¡Ô-≈®°<›w J¡° bdÕfi $
ZÙŸ≤_bwÙıÙ fiu J¡F° # ˚Bu, wC‡F°≤° ≈<w ∫F <bÌq≤S ≤d˚¥<t tu* ÌuF J¡° Ã∫°y J¡≤ ŸÙ
N∏w#≈C≤ tu* ≈F…≥ª J¡≤ ≤°ı° ≈µR¡≈ F°uy° $$1$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B ZÙ≤°tª∏BıÙ,
ŸyÕ - 45]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
383
ZÙÌubÙ J¡° ∫F bªfi ŸCfi J¡≤ ÌubÙ Ju¡ Ÿ°tfiu fæ™>Ù F…oÕ Ÿ fiy≤ tu* ≤Ffiub°ÔÙ ÔÙÔ° fiu fit®w°≈¥bÕJ¡
F°S ı°un J¡≤ ÌubÙ Ÿu J¡F° # ˚ybwÙ Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ J¡∑ tæ*fiu <fiÃ∫ FÙ ≈¥ı° ≈¿≤ª∫°Õ J¡∑ Fæ $
Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ ıf wf ŸÌ° ≤°w tu* tCHu _b›fi tu* Ì„Õfi ÌuwÙ Fæ $ Fu ÌubÙ, ıæŸÙ bF Fæ, ™>ÙJ¡ bæŸÙ
FÙ N°≈ Fæ*, Nw# t°Ô¥t F°uw° Fæ <J¡ bFÙ N°≈ Fæ* $ oŸ<ÔÎ Fu b≤°fifiu, ÌÙfi Ju¡ «¡≈≤ Ì∫° J¡≤Ju¡
tCHu N°≈ b≤ ≈®Ì°fi J¡∑<ı∫u $$2-4$$
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß, <πwÙ∫ ÔÙÔ° Ju¡ ∫°u* J¡Ffiu ≈≤ ÌubÙ Ÿ≤_bwÙıÙ fiu ŸJu¡
˚<•w˚°b Ÿu <J¡∫u y∫u º∫°fi N°æ≤ ≈¥ıfi J¡° _t≤d J¡≤, ≈®Ÿ∏fi F°uJ¡≤ Ÿ fiy≤ tu* ≤Ffiub°ÔÙ
ÔÙÔ° Ÿu ∫F J¡F° # ˚Bu, wC‡F°≤Ù ıÙbfi˚≤ J¡∑ Nfi∏∫˚<•w Ÿu, ı°u J¡˚Ù ˚Ù <b<h~>∏fi fiFÙ*
F…oÕ, tæ* wCtŸu Ÿ∏wC‹¸> Fq≥, wC‡Fu* ı°u oh~>° F°u, bF b≤Ì°fi tCHŸu t°≥y°u $ Ÿ ≈®Ìu„ tu* ≤Ffiu b°ÔÙ
ÔÙÔ° fiu J¡F° # Fu Ìu<b ≤d˚¥<t Ÿu ÌuF J¡° ≈¿≤Ã∫°y J¡≤ ıF°≥ ≈≤ tu≤u ≈<w ≤Fu*yu, tæ* oŸÙ ÌuF Ÿu
bF°≥ ≈≤ fiJ¡∑ ≈ÃfiÙ F°u«≥¡ $$5-7$$ ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # Fu ≈C`Ù, wCtfiu <ª≤J¡°ÔwJ¡
Nfi∏∫˚<•w Ÿu ≈®ªC≤ ≈C‹≈-@¥≈-ÌÙ≈-∫C•w ≈¥ıfi-Ÿ°ty®Ù Ÿu tu≤° Ÿ°ay°u≈°ay ≈¥ıfi <J¡∫° Fæ,
Nw# ı柰 wCt ª°FwÙ F°u, b柰 FÙ F°uy° $$8$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß, wÌfi∏w≤ Ÿ b≤
Ju¡ Ô°˚ Ÿu Ÿ Ìu„ tu* ≤Ffiub°ÔÙ ÔÙÔ° Ju¡ Ÿ∏w°uT Ÿu ≈®kC¡<vÔw F°ufiu ≈≤ ŸJ¡∑ _S¥Ô „≤Ù≤
Ÿu ≈<wÔ°uJ¡≈®°<›w N°æ≤ tu≤Ù _S¥ÔÌuF J¡° Ã∫°y J¡≤ ≈<wÔ°uJ¡≈®°<›w F…oÕ, ∫F N∏w≤ Jæ¡Ÿu ?
oŸ Ÿ∏ÌuF Ÿu <ıŸJ¡∑ <ªWb¨<W ªaªÔ F°u yoÕ SÙ, ÎuŸÙ ≈¥bÕÔÙÔ° fiu ÌubÙ Ÿu J¡F° # Fu ÌubÙ, ı°u
Ô°uy N°≈Ju¡ ŸÂ„ ŸÃ∫J¡°tfi°b°Ôu N°æ≤ ŸÃ∫Ÿ*J¡v≈ f®ÊR¡≈Ù Fæ*, fiJu¡ Ÿf N˚Ù‹¸> „Ù|®
FÙ <Ÿ] F°uwu Fæ* $ Fu oÕÿb≤Ù, N°≈fiu ŸÃ∫J¡°tw° Ju¡ fÔ Ÿu ŸÙ _S¥Ô „≤Ù≤ Ÿu tCHu <y¿≤y®°tR¡≈
oŸ Ô°uJ¡°∏w≤ tu* •∫°u* fiFÙ* ≈F≥…ª°∫° ? $$9-11$$
tCHtu* _bw# J¡°uoÕ J¡°tfi° fiFÙ* Fæ, •∫°u*<J¡ tæ* ≈¥dÕJ¡°t Fq≥ $ ≈®°<d∫°u* Ju¡ J¡tÕ Ju¡ NfiCŸ°≤
F°ufiub°ÔÙ tu≤Ù J¡°tfi° ≈®°<d∫°u* Ju¡ J¡t°u˘ Ÿu FÙ ∆∫b¿_Sw Fæ, oŸ N°„∫Ÿu ÌubÙ ÔÙÔ° J¡∑ „aJ¡°
J¡° Ÿt°@°fi J¡≤wÙ Fæ $
ZÙÌubÙıÙ fiu J¡F° # ˚Bu, tæ* <J¡ŸÙ J¡° JC¡~> ˚Ù fiFÙ* J¡≤wÙ, ıÙb _b∫a N≈fiu Ÿ‡≈¥dÕ
oÕ¿h~>w ≈Ì°S°u˘ J¡°u „Ù|® Ÿ‡≈°<Ìw J¡≤w° Fæ $$12$$ Ÿa<b∏t°` J¡∑ N<@‹™>°`Ù ÌubÙ tæ* Ÿ≤_bwÙ
≈®°<d∫°u* Ju¡ ˚°bÙ „C˚ k¡Ô J¡°u b≤Ì°fi π°≤° ≈®J¡°<„w J¡≤wÙ Fq≥ $ ≈®Ã∫uJ¡ ıÙb tu* ≈¥bÕı∏t Ju¡
J¡°t, J¡tÕ N°æ≤ b°Ÿfi° Ÿu Nb¿h~>∏fi <ªÌ°ÃtR¡≈ ıÙb„<•w-_bR¡<≈dÙ wwg-wwg J¡°∫Õ J¡∑
fÙı˚¥w t°∫° Ÿu Ÿab<Ôw ı°u <ªwg-„<•w Fæ, bFÙ k¡Ô J¡° Ã≈°Ìfi J¡≤wÙ Fæ $$13$$
ŸÙJu¡ NfiCŸ°≤ FÙ tæ* k¡Ô ÌuwÙ Fq≥, ÎuŸ° J¡FwÙ Fæ $
<ıŸ <ıŸ ıÙb J¡∑ ı°u „<•w ıæŸu ıæŸu <Ìw F°uwÙ Fæ,Ÿ-Ÿ J¡°u b柰 b柰 k¡Ô
Ìuufiub°ÔÙ bF J¡t°ÕfiC‹™>°fi J¡∑ FuwC˚¥w J¡°tfi° Ju¡ <bT∫R¡≈ Ÿu _kC¡¿≤w F°uwÙ Fæ $ tu≤Ù N°≤°@fi°
J¡≤ ≤FÙ wC‡F°≤Ù wf ∫<Ì "oŸ ŸaŸ°≤ tu* tu≤Ù tC<•w F°uwÙ, w°u •∫° FÙ Nh~>° F°uw°" ÎuŸÙ
<ª≤J¡°Ô wJ¡ ıÙb„<•w <Ìw F…oÕ $$14,15$$ ˚Bu, ≈¥b°uÕ•w<˚∏fi ≈®J¡°≤ Ÿu tu≤u π°≤° ≈®f°u<@w
F…oÕ wCt •w ∫C<•w Ÿu f°u@ π°≤° <ıŸJ¡° NI°fiR¡≈Ù N°b≤d <fiJ¡Ô y∫° Fæ ÎuŸu <fitÕÔ
384
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
N°Ãt°b¿_S<wR¡≈ ˚°b J¡°u ≈®°›w J¡∑ yoÕ F°u $$16$$ "tæ* tC•w F°u«≥¡' oŸ ≈®J¡°≤ J¡∑ ˚°bfi° Ÿu
<ª≤J¡°Ô wJ¡ ∫C•w wCt oŸ ≈¥bÕ≈®Ì<„Õw ∫C¿•w π°≤° tCHŸu ≈®f°u<@w F…oÕ F°u, N≈fiÙ <ª<w„<•w
Ju¡ ≈®˚°b Ÿu Ÿ ∫°fiÙ ŸÌ° ˚°<bw NSÕ J¡°u FÙ ≈®°›w FCoÕ F°u $$17$$ <ıŸ-<ıŸ J¡° ≈C”T≈®∫Ãfi
<ª≤J¡°Ô wJ¡ ı柰 <Ìw F°uw° Fæ, bF Ÿt∫ ≈°J¡≤ Ÿ Ÿ J¡°u b柰-b柰 k¡Ô Ìuw° Fæ $$18$$
N≈fiÙ <ªwg-„<•w FÙ w≈_∫° ffi J¡≤ ∫° Ìubw° J¡° R¡≈ @°≤d J¡≤ _buh~>° Ÿu N°J¡°„ Ÿu
k¡Ô <y≤fiu J¡∑ fi°o˘ (<tØ∫°R¡≈) k¡Ô ÌuwÙ Fæ $$19$$ _bŸa<bwg (ıÙb„<•w) ≈®∫Ãfi Ju¡ <ffi°
J¡˚Ù JC¡~> ˚Ù k¡Ô fiFÙ* Ìu ŸJ¡wÙ, oŸ<ÔÎ wCt ı柰 k¡Ô ª°FwÙ F°u b柰 J¡tÕ J¡≤°u, J¡t°ÕfiCŸ°≤
FÙ k¡Ô <tÔ ŸJ¡w° Fæ $$20$$ ∫F <fi¿ÿªw Fæ <J¡ Ÿb°Õ∏w∫°ÕtÙ <ªÌg˚°b (<ªwgŸW°) FÙ ≈FÔu
≤‡∫ ∫°fiÙ „°˜<b<Fw NSb° N≤‡∫ ∫°fiÙ „°˜<fi<T] <ıŸ J¡tÕ J¡° <bª°≤ J¡≤w° Fæ N°æ≤
≈®∫Ãfi J¡≤w° Fæ, f°Ì tu* ŸÙJ¡∑ k¡ÔR¡≈ ZÙ <Ìw F°uwÙ Fæ, ÎuŸ° wCt <bª°≤ J¡≤°u N°æ≤ <bª°≤
Ÿu ı°u ≈<b`wt ≈Ì Fæ, ŸJ¡°u ı°fiJ¡≤ Ÿtu* ¿_Sw F°uN°u $$21$$
≈æ*w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
<~>∫°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
≤°ı° <bÌq≤S J¡° <b≤°¸>g Ÿufi° Ju¡ Ÿ°S ∫C] Ju¡ <ÔÎ ≈®∫°d N°æ≤
≤d˚¥<t tu* ≈®bu„ ≈¥bÕJ¡ ∫C]°≤‡˚ J¡° bdÕfi $
ZÙ≤°tª∏BıÙ fiu J¡F° # tC<fib≤, Ÿ ≤°ıtFÔ Ju¡ N∏Ì≤ ıf bu wÙfi ÔÔfi°Î≥ oŸ ≈®J¡°≤
J¡∑ f°wªÙw J¡≤ ≤FÙ SÙ, wf J®¡°u@ Ju¡ Ÿ°S |≤ Ÿu <fiJ¡Ô J¡≤ ≤°ı° <bÌq≤S fiu •∫°
<J¡∫° ? $$1$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß ZÙ≤°tıÙ, ≤°ı° <bÌq≤S N≈fiu tFÔ Ÿu <fiJ¡Ô°
N°æ≤ ıæŸu ª∏Bt° w°≤°t^±>Ô Ÿu ≈¿≤bu<‹¸>w F°uw° Fæ, bæŸu FÙ bF Ÿufi°R¡≈ ≈¿≤b°≤ Ÿu
≈¿≤bu<‹¸>w F…N°, ŸJu¡ Ÿ‡≈¥dÕ Nay-≈®Ã∫ay J¡bª N°æ≤ N˜-„˜°u* Ÿu ŸCŸ∏fi] Su,
F°≤N°<Ì N°˚¥Td N≈fiu-N≈fiu _S°fi°u* tu* „°u˚° ≈° ≤Fu Su, bF ı∫J¡°≤ J¡∑ wCtCÔ ºb<fi Ju¡
Ÿ°S tFu∏B Ju¡ Ÿt°fi |≤ Ÿu <fiJ¡Ô° $ ∫°u]°N°u* J¡°u wwg wwg J¡°∫Õ J¡° N°Ìu„ Ìuw° F…N°,
t¿∏`∫°u* Ju¡ tC≥F Ÿu ∆∫¥F≤ªfi° J¡∑ ¿_S<w ∫° Ìu„ J¡∑ ≤s°-∆∫b_S° J¡°u ŸCfiw° F…N° N°æ≤
bÙ≤yd°u* J¡° <fi≤Ùsd J¡≤w° F…N° ≤S ≈≤ ª»° $ ŸCtu” ≈bÕw Ju¡ <„©≤ Ju¡ N°J¡°≤ Ju¡ Ÿt°fi
Ÿ ≤S J¡° N°J¡°≤ S° $ t°uwÙ N°æ≤ t<d∫°u* Ÿu bF <b˚¥<Tw S° N°æ≤ ≈°≥ª ≈w°J¡°Î≥ Ÿtu*
k¡F≤° ≤FÙ SÙ, NwÎb wF Wt _byÕÔ°uJ¡ Ju¡ <bt°fi Ju¡ ŸÂ„ S°, Ÿtu* ≈¿F∫u N°æ≤ NyÔ
fyÔ J¡∑ ˚Ùw tu* ınÙ F…oÕ Ÿ°ufiu J¡∑ J¡∑Ôu* ªtJ¡ ≤FÙ SÙ, t°u<w∫°u* J¡∑ HfiJ¡°≤ Ÿu ŸJ¡°
<b„°Ô Ny®˚°y fn° ŸC∏Ì≤ ≈®wÙw F°u ≤F° S° $$2-6$$ bF ≤S N°™> |°un°u* Ÿu ıCw° F…N°
S°, bu |°unu ŸC∏Ì≤ yÌÕfib°Ôu Su, Nÿb°u* Ju¡ Ÿ‡≈¥dÕ „C˚ Ôsd°u* Ÿu ∫C•w Su, Wt ı°<w Ju¡
Su, kC¡wÙÕÔu N°æ≤ Ì…fÔu ≈wÔu Su, ıfŸu ∫°fiÙ nfiu Ju¡ buy Ÿu t°fi°u* bu N°J¡°„ tu* Ìubw°N°u*
J¡° ≈®bFfi J¡≤ ≤Fu Su, buy tu* b°∫C J¡°u fi ŸFfiub°ÔÙ N≈fiÙ <b<b@ wÙB y<w∫°u* Ÿu N≈fiu
<≈~>Ôu ÌuF ˚°y J¡°u N°yu Ju¡ ÌuF ˚°y Ÿu t°fi°u* Ôu ı° ≤Fu Su, t°fi°u* N°J¡°„ J¡°u ≈Ù ≤Fu Su,
ŸyÕ - 46]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
385
Ÿ‡≈¥dÕ ≈¥fit Ju¡ ª∏B Ju¡ Ÿt°fi ª≥b≤°u* J¡∑ J¡°¿∏w Ÿu ∫C•w Su N°æ≤ N≈fiÙ <Ffi<Ffi°F¸> Ÿu
<Ì„°N°u* Ju¡ N∏w≤°Ô J¡°u ≈¥dÕ J¡≤ ≤Fu Su $$7-9$$ wÌ…≈≤°∏w tÌ°u∏tW F°SÙ R¡≈Ù tu|°u* Ju¡
<ª*|°n Ÿu f»° ª»° F…N° N°æ≤ ≈bÕw°u* Ju¡ <„©≤°u*tu* y¥≥ıfiu Ÿu J¡™>°u≤ fiy°n°u* J¡° „ÆÌ F°ufiu
Ôy° $$10$$ •w ºb<fi tÌ°u∏tWŸæ<fiJ¡°u* π°≤° <J¡∫u y∫u J¡°uÔ°FÔ Ÿu, F<S∫°≤°u* J¡°u ¸>J¡≤°fiu
Ÿu ≈®ªC≤t°`° tu* F°u ≤FÙ ≤S N°<Ì tu* ÔyÙ F…oÕ ~>°u¸>Ù-~>°u¸>Ù |a<¸>∫°u* J¡∑ ºb<fi∫°u* Ÿu, @fiCT°u* J¡∑
¸>aJ¡°≤Ÿu, f°d°u* J¡∑ Ÿ≤Ÿ≤°F¸> Ÿu, ≈≤_≈≤ Ju¡ „≤Ù≤Ÿu ¸>J¡≤°∫u F…Î J¡bª°u* J¡∑ HfiHfi°F¸>
Ÿu, ıÔ ≤FÙ N<Àfi J¡∑ J¡nJ¡n°F¸> Ÿu, Ì…#© ˚≤Ù ≤°uÌfi ºb<fi Ÿu, ∫°u]°N°u* tu* Ÿu ÎJ¡ ÌqŸ≤u
J¡°u ≈CJ¡°≤fiu Ÿu N°æ≤ f¿∏Ì∫°u* π°≤° bÙ≤°u* J¡° ß°F f»°fiu Ju¡ <ÔÎ <fi∏Ì° J¡≤fiu Ÿu ∫C] Ju¡
<ffi° FÙ F…Î t°fi<ŸJ¡ |°b Ÿu J¡°w≤ F…Î Ô°uy°u* Ju¡ ≤°uÌfi Ÿu ∆∫°›w SÙ $ Ÿfiu Ÿ‡≈¥dÕ
f®Ê°^±>R¡≈Ù <fÔ J¡°u ≈ÃS≤ Ju¡ Ÿt°fi ™>°uŸ ffi° <Ì∫° S° ∫°fiÙ Ÿ°≤° f®Ê°^±>t^±>Ô •w
ºb<fi Ÿu ˚≤ y∫° S° N°æ≤ Ÿfiu ÌŸ°u* <Ì„°R¡≈Ù <fiJCa¡ı°u* J¡°u ≈¥dÕ J¡≤ <Ì∫° S°, NwÎb bF
˚ÙTd ºb<fi F°S Ÿu ≈J¡nfiu Ju¡ ∫°uÀ∫ ŸÙ FCoÕ $$11-14$$ Fu ZÙ≤°tª∏BıÙ, wÌfi∏w≤
N<w_S¥Ô ffi J¡≤ N°<ÌÃ∫ Ju¡ t°yÕ J¡°u »°≥J¡fiu J¡∑ oh~>° J¡≤fiub°Ô° ˚¥t^±>Ô FÙ @¥¿Ô Ju¡
buT Ÿu N°J¡°„ tu* nfiu J¡°u wÃ≈≤ F°uJ¡≤ ™>° ∫°fiÙ N°J¡°„tu* |fiÙ @¥¿Ô ~>° yoÕ $$15$$
•w @¥<Ô≈¸>Ô Ÿu bF tF°fig fiy≤ t°fi°u* y˚Õb°Ÿ J¡°u ≈®°›w F…N° $ ≤ı°uyCd J¡∑ N<@J¡
t°`°b°Ôu ∫°æbfi Ÿu _b˚°<bJ¡ t¥»w° J¡∑ fi°o˘ •w ≤ıŸu N∏@J¡°≤ <fi<fn F°u y∫° $$16$$
ıæŸu <ÌbŸ Ju¡ N°<b˚°Õb Ÿu ÌÙ≈°u* J¡∑ J¡°¿∏w fi‹¸> F°u ı°wÙ Fæ, bæŸu J¡∑ w°≤°yd J¡FÙ* <bÔÙfi
F°u y∫u, ≤°<` tu* F°ufiub°Ôu ªaªÔ ˚¥w - <≈„°ª°u* J¡∑ J¡w°≤ fiu fÔ ≈J¡n° $ Ÿ tF°∫C] J¡°u
Ì°u ÔÙÔ°N°u* fiu wS° ≤°ı° <bÌq≤S J¡∑ J¡∏∫° fiu, <ı∏Fu* ÌubÙ Ÿ≤_bwÙ fiu <Ì∆∫Â<‹¸> ÌÙ SÙ,
<bÌÙdÕ F°u ≤Fu ⁄Ì∫ Ÿu fnu •Ôu„ Ÿu Ìu©° $$17,18$$ ıæŸu ÎJ¡t°` ŸtCB Ju¡ ıÔ≈®b°F°u* Ÿu
fnb°fiÔ „°∏w F°u ı°w° Fæ bæŸu FÙ ≤°ı° <bÌq≤S Ju¡ ≈®∫°d Ju¡ Nfi∏w≤ fiy≤ J¡°u Ô¥¸>-©Ÿ°u¸>
≤Fu ≤°ı° <Ÿ∏@C Ju¡ Ÿæ<fiJ¡°u* Ju¡ F<S∫°≤°u* N°æ≤ f°d°u* Ÿu Ìg˚Cw F°u ≤Fu J¡¸>J¡¸> „ÆÌ „°∏w F°u
y∫u $$19$$ N≈fiÙ Ÿufi° J¡°u „`Cb°<FfiÙ Ju¡ Ÿ°S <˚n°fiu Ju¡ <ÔÎ Ôu ı° ≤Fu ≤°ı° <bÌq≤SJ¡°u
N≈fiÙ Ÿufi° N°æ≤ „`C Ÿufi° J¡° fÔ°fÔ I°w fiFÙ* F…N° $ ıæŸu N≈fiu ≈≤°u* Ÿu n° F…N° ŸCtu”
≈bÕw ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi ÎJ¡°dÕb tu* ≈®bu„ J¡≤u, bæŸu FÙ Ÿfiu ˚Ù „`C Ju¡ N°æ≤ N≈fiu fÔ J¡° N∏w≤
ı°fiu <ffi° FÙ „`C Ju¡ ÌÔ-fÔ tu* ≈®bu„ <J¡∫° $$20$$ ≤°ı° <bÌq≤S Ju¡ ≈≤fÔ tu* ≈®<b‹¸>
F°ufiu Ju¡ ≈≤°∏w 'ª¸>" 'ª¸>" „ÆÌ Ju¡ Ÿ°S Ÿ°k¡ ŸCfi°oÕ Ìu ≤FÙ ≈®Ã∫aª°ºb<fi F°ufiu ÔyÙ, „`CN°u*
J¡∑ Ÿufi° Ju¡ HC^±> Ju¡ HC^±>, <ı∏F°u*fiu N≈fiu F<S∫°≤°u* J¡∑ J¡°¿∏w Ju¡ tu| ffi° ±>°Ôu Su, o@≤@≤ |¥tfiu Ôyu $$21$$ NfiuJ¡ „˜°˜R¡≈Ù ≈sÙyd N°J¡°„ J¡° N°Z∫ J¡≤ ∫°fiÙ N°J¡°„tu*
nJ¡≤ o@≤-@≤ |¥tfiu Ôyu $ <ı∏F°u*fiu „`CN°u* Ju¡ ≈®°d Ôu <Ô∫u Su, NwÎb ≈°≈ Ÿu t°fi°u*
ı°u t<Ôfi F°u yoÕ SÙ, ÎuŸÙ „˜°u* J¡∑ ªtªt°F¸> o@≤-@≤ kæ¡Ôfiu ÔyÙ $ „˜°u* Ju¡ ≈≤_≈≤
¸>J¡≤°fiu Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ N°y N@ıÔu J¡°™> J¡∑ fi°o˘ ıÔfiu ÔyÙ $ f°dR¡≈Ù @°≤°-≈®b°F°u* J¡∑
b¨<‹¸> J¡≤ ≤Fu bÙ≤R¡≈Ù ıÔ@≤ yıÕfiu Ôyu $ N°≤°u* Ju¡ Ÿt°fi <fi‹™C>≤ F<S∫°≤ bÙ≤°u* Ju¡ Nay
386
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
≈®Ã∫ay°u* tu* |CŸfiu Ôyu $ wÔb°≤°u* Ju¡ ≈®F°≤ ≈¸> ≈¸> „ÆÌ Ju¡ R¡≈ Ÿu N°J¡°„ tu* nu $ „˜°˜°u*
J¡∑ N<ÀfiR¡≈Ù ÌÙ≈t°Ô°N°u* Ÿu N∏@J¡°≤ wC≤∏w <bfi‹¸> F°u y∫° $ Ÿ°≤Ù Ÿufi°Î≥ fiqwfi f°d
R¡≈Ù ≤°u*y¸>°u* Ÿu ∆∫°›w F°u yoÕ $ ∫t J¡∑ N°≤°@fi°R¡≈ ∫°`°ußb Ju¡ <ÔÎ J¡f∏@R¡≈Ù fi¸>°u* J¡∑
≈a<•w∫°≥ ™>fiu ÔyÙ $ ≤d°ußb J¡∑ N°˚¥TdR¡≈ ∫CbwÙ <≈„°<ª∫°≥ ≤d J¡∑ ˚ÙTdw° J¡° ©¥f
«≥¡ªu _b≤ tu* y°fi J¡≤fiu ÔyÙ $$22-26$$ F°<S∫°u* Ju¡ Ì°≥w°u* Ju¡ ≈≤_≈≤ ¸>J¡≤°fiu Ÿu Ã≈∏fi
FCÎ ¸>aJ¡°≤ fnÙ wuıÙ Ÿu «¡≈≤ J¡°u y∫u, N°J¡°„ tu* su≈dÙ Ÿu <fiJ¡Ôu FCÎ ≈ÃS≤°u* J¡∑ tF°fi<Ì∫°≥
fFfiu ÔyÙ $ N°≥@Ù π°≤° ku*¡Ju¡ y∫u Ÿ¥©u bfi≈W°u* Ju¡ Ÿt°fi „b <y≤fiu Ôyu, t¨Ã∫C J¡∑ b¨<‹¸>
J¡≤fiub°Ôu ≤dR¡≈Ù ≈bÕw Ÿu Ô°Ô fi<Ì∫°≥ <fiJ¡Ôfiu ÔyÙ $$27,28$$ ©¥fi Ju¡ ≈fi°Ô°u* Ÿu @¥Ô
Ju¡ J¡d „°∏w F°u y∫u N°æ≤ F°<S∫°u* Ju¡ ¸>J¡≤°fiu Ÿu Ã≈∏fi N<Àfi Ÿu N∏@J¡°≤ <t¸> y∫°, ÎJ¡
t°` ∫C] J¡° FÙ º∫°fi J¡≤fiu Ÿu N∏∫°u∏∫ J¡∑ b°<d∫°≥ „°∏w F°u y∫Ù N°æ≤ t≤fiu Ju¡ » <fiÿª∫
Ÿu ˚∫ „°∏w F°u y∫° $$29$$ „ÆÌ„¥∏∫, ˚®t≤<Fw NwÎb b°∫C N°<Ì Ÿu N°JC¡Ôw°≤<Fw
tu| Ju¡ Ÿt°fi Ju¡bÔ ∫C] F…N°, wÔb°≤R¡≈Ù ÔF≤°u* J¡∑ ¸>aJ¡°≤ FÙ Ÿtu* ŸCfi°oÕ ≈nwÙ
SÙ $$30$$ Ÿtu* ©¸>-©¸> „ÆÌ Ju¡ Ÿ°S f°db¨<‹¸> fF ≤FÙ SÙ, ¸>J¡ ¸>J¡ „ÆÌ Ju¡ Ÿ°S
˚C„¥<^±>∫°≥ <y≤ ≤FÙ SÙ, Hd Hd „ÆÌ Ju¡ Ÿ°S tF°fig-tF°fig „˜ ¸>J¡≤° ≤Fu Su, •w
„˜°au Ÿu N<w¿≤•w <wt-<wt „ÆÌ Ÿu ∫C•w bF Ì…_w≤ ∫C] F…N° $$31$$
<~>∫°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
Ÿæ*w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
<Ÿ∏@CÌu„ Ju¡ ≤°ı° J¡° „`C≈≤ <bı∫ ≈°fiu tu* FuwCJ¡Sfi, Ÿ¥∫°uÕÌ∫ N°æ≤
≤d J¡° J®¡t bdÕfi wS° Ì°ufi°u* ≤°ı°N°u* J¡° <b<b@ t∏`°˜°u* π°≤° ∫C] bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B ZÙ≤°tª∏BıÙ, ıf <J¡ •w ˚ÙTd Ÿt≤-Ÿayt F°u ≤F° S°,
Ì°ufi°u* ÔÙÔ°N°u* fiu ˚ybwÙ Ÿ≤_bwÙ ÌubÙ Ÿu <k¡≤ ∫F ≈¥~>° $$1$$ Fu Ìu<b, N°≈Ju¡ Ÿ∏wC‹¸> F°ufiu
≈≤ ˚Ù Ft°≤u ≈<w oŸ ≤d˚¥<t tu*, <ıŸtu* Ÿu F°SÙ ˚°y ≤Fu Fæ*, NJ¡_t°wg <bı∫ •∫°u* fiFÙ*
≈®°›w J¡≤wu, J¨¡≈° J¡≤ J¡<F∫u $$2$$ ZÙŸ≤_bwÙıÙ fiu J¡F° # ≈C<`∫°u*, ≤°ı° <bÌq≤S Ju¡ „`C oŸ
≤°ı° <Ÿ∏@C fiu <bı∫ Ju¡ <ÔÎ <ª≤J¡°Ô wJ¡ tu≤Ù N°≤°@fi° J¡∑ SÙ, ≤°ı° <bÌ¥≤S fiu <bı∫ J¡∑
J¡°tfi° Ÿu tu≤Ù N°≤°@fi° fiFÙ* J¡∑ SÙ, oŸ<ÔÎ ∫FÙ (≤°ı° <Ÿ∏@C FÙ) <bı∫ ≈®°›w J¡≤uy° N°æ≤
≤°ı° <bÌq≤S ≈≤°<ıw F°uy° $ Ÿ‡≈¥dÕ ≈®°<d∫°u* Ju¡ ⁄Ì∫°∏wyÕw Ÿa<bwg FÙ tæ* (I<›w) Fq≥ $ Ÿ
I<›wR¡≈ tCHu ı°u ≈C”T ıf ı柰 ≈®u¿≤w J¡≤w° Fæ, ∫°fiÙ J¡°t, J¡tÕ N°æ≤ b°Ÿfi° Ju¡ fÔ Ÿu fÔ
Ìufiu tu* ≈®b¨W J¡≤w° Fæ, wf ŸJ¡° b柰 k¡Ô Ÿ‡≈°Ìfi J¡≤wÙ Fq≥ ∫°fiÙ wwg-wwg k¡ÔR¡≈ Ÿu
<bb<wÕw F°uwÙ Fq≥ $$3,4$$
•w NSÕ J¡°u FÙ _≈‹¸> J¡≤wÙ Fæ* $
ı°u tCHu ıæŸu ≈®u¿≤w J¡≤w° Fæ, ŸJu¡ <ÔÎ tu* wÃk¡Ô_bR¡≈ F°uJ¡≤ ¿_Sw F°uwÙ Fq≥ $ tu≤°
∫F _b˚°b N<Àfi J¡∑ ‹dw° Ju¡ Ÿt°fi N∏∫S° fiFÙ* F°uw° $$5$$ f°Ôu, ≤°ı° <bÌq≤S fiu
ŸyÕ - 47]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
387
"tæ* tC•w FÙ F°u«≥¡" oŸ fC<] Ÿu tu≤Ù, ı°u <J¡ ≈®<w˚°R¡<≈dÙ Fæ, N°≤°@fi° J¡∑ Fæ, oŸ<ÔÎ
bF tC•w F°uy° $$6$$
f°Ôu Ÿu N≈®fC] ÔÙÔ° J¡°u Ÿ‡f°u@fi <J¡∫° y∫° Fæ $ ≈®fC] ÔÙÔ° J¡°u "f°Ôu" Ÿu Ÿ‡f°u@fi
Ÿ‡˚b fiFÙ* Fæ •∫°ua<J¡ ÔÙÔ° ≈®fC] F°u ªCJ¡∑ Fæ $
≤°ı° <bÌq≤S J¡° „`C ı°u <Ÿ∏@Cfi°tJ¡ ≤°ı° Fæ, Ÿfiu _b∫tg 'tæ* ı∫ Ÿu „`C J¡°u ≈Ù<nw
J¡R¡≥" oŸ Ÿ*J¡v≈ Ÿu tu≤Ù ≈¥ı° J¡∑ SÙ $$7$$ Fu f°Ôu, oŸ<ÔÎ ≤°ı° <bÌq≤S Ÿ ÌuF J¡°u ≈°J¡≤
wC‡F°≤u N°æ≤ oŸ ˚°∫°Õ Ju¡ Ÿ°S Ÿt∫ N°fiu ≈≤ tC•w F°uy° N°æ≤ oŸJ¡° „`C ≤°ı° <Ÿ∏@C oŸJ¡°u
t°≤J¡≤ <bı∫Ù F°u ≈¨ØbÙwÔ tu* _b∫a ≤°≠∫ J¡≤uy° $$8,9$$ ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # bß
ZÙ≤°tª∏BıÙ, Ì°u Ìu<b∫°≥ ∫°u* J¡F ≤FÙ SÙ <J¡ ı¥H ≤FÙ Ì°u Ÿufi°N°u* J¡° N°ÿª∫Õt∫ ∫C] Ìu©fiu
Ju¡ <ÔÎ t°fi°u* ˚yb°fig ˚°_J¡≤ Ì∫°ªÔ tu* N°R¡» F…Î $$10$$ <ıfi <w<t≤ Ÿa|°w°u* fiu (N∏@J¡°≤
ŸtCÌ°∫°u* fiu) ≤°<` tu* (Ÿ∏º∫° tu*) w°≤°u* J¡∑ ˚°≥<w ≤°sŸ, <≈„°ª N°<Ì ıÙb Ÿa|°u* J¡°u bæ¿≤R¡≈Ù
<bÌq≤S J¡∑ Ÿufi° J¡∑ fi°o˘ ≈®J¡¸> <J¡∫° S°, bu fi t°Ô¥t J¡F°≥ ªÔu y∫u $$11$$ fiÙÔ° N°J¡°„
N°æ≤ ≈bÕwZu<d∫°≥ @Ù≤u-@Ù≤u ≈®J¡¸> F°ufiu ÔyÙ $ Ÿ‡≈¥dÕ ˚Cbfi J¡°ıÔ Ju¡ Ÿ°y≤ tu* Ÿu <fiJ¡°Ô°
F…N°-Ÿ° „°u<˚w F…N° $$12$$ ≤d˚¥<t tu* Zu‹™>bÙ≤°u* ≈≤ ”<@≤ ~>¸>° J¡∑ fi°o˘ „æÔ°u* ≈≤ ŸCbdÕ
Ju¡ Bb Ÿt°fi Ÿ¥∫Õ <J¡≤du* <y≤Ù $$13$$ wÌ…≈≤°∏w N°J¡°„ N°æ≤ ≤d˚¥<t Ì°ufi°u* N°J¡°„ tu* nÙ
F…oÕ N°æ≤ ˚¥<t ≈≤ <y≤Ù F…oÕ bÙ≤°u* J¡∑ ˚Cı°N°u* Ÿu ÎuŸu ≈®wÙw F°uwu Su, t°fi°u* fitu* Ÿ≈Õ |¥t ≤Fu Fæ*,
≈≤_≈≤ ≈®˚° Ÿu Ì°ufi°u* ÎuŸu ≈®wÙw F°uwu Su <J¡ t°fi°u* fitu* Ÿ°ufi° ¿f©u≤° Fæ, N°J¡°„ tu* n ≤Fu
N°æ≤ ˚¥<t ≈≤ <y≤u F…Î JC¡^±>Ô°u* Ÿu N°J¡°„ N°æ≤ @≤wÙ wJ¡ ÎuŸ° t°Ô¥t ≈nw° S° t°fi°u* fitu*
≤Ãfi≤°<„∫°≥ ¿f©u≤Ù F°u*, <Ÿ≤°u* Ÿu J¡tÔ≈¥dÕ w°Ô°f- Ÿu ≈®wÙw F°uwu Su, F<S∫°≤°u* Ÿu t°fi°u* yæ*n°u*
Ÿu <fi<fnR¡≈ Ÿu ˚≤u Ÿu t°Ôt¥ F°uwu Su, f°d°u* Ÿu ÎuŸu Ôywu Su <J¡ t°fi°u* bu <¸><ß>∫°u* Ju¡ ÌÔ Ÿu
∆∫°›w F°u*, ≤•wJ¡°¿∏w Ÿuu bu ¿_S≤Ÿ∏º∫° Ÿu ∫C•w Ÿu t°Ô¥t F°uwu Su, „b°u* Ÿu <Ÿ] ≈C”T°u* Ÿu
≈¥dÕ F°≤°u* Ÿu Ÿ°≥≈ J¡∑ Ju*¡ªCÔ Ÿu ˚≤u Ÿu, J¡bª°u* Ÿu ≈®ÌÙ›w N°æ≤ Ÿ*J¡¸>y®_w Ÿu ≈®wÙw F°uwu Su $
N°J¡°„ tu* n ≤FÙ N°æ≤ ˚¥¿t tu* <y≤Ù F…oÕ ≈w°J¡°N°u* Ÿu t°fi°u* fitu* Ôw°Î≥ ÔFÔF° ≤FÙ F°u*,
ıa|°N°u* Ÿu t°fi°u* fitu* b∏Ìfib°≤ ffi°∫u y∫u F°u*, F°S N°æ≤ ≈æ≤°u* Ÿu bu ≈vÔb∫C•w Ÿu ≈®wÙw
F°uwu Su, f°d°u* Ÿu „≤ Ju¡ bfi Ju¡ ŸÂ„ Ôywu Su, „˜°u* J¡∑ <J¡≤d°u* Ÿu F≤Ù Ìqf Ÿu F≤u ˚≤u tæÌ°fi
Ÿu ≈®wÙw F°uwu Su, „˜°u* Ju¡ Ÿt¥F°u*Ÿu Ju¡wJ¡∑ Ju¡ k¥¡Ô°u* Ÿu ∫C•w Ÿu ≈®wÙw F°uwu Su, F<S∫°≤°u* Ju¡
Ÿt¥F°u* Ÿu ∆∫°›w bu ∏tW ˚æ≤b Ÿu ≈®wÙw F°uwu Su, „˜°˜°u* Ju¡ ¸>J¡≤°fiu Ÿu Ã≈∏fi F…oÕ N<Àfi
Ÿu ≈®kC¡vÔ N„°uJ¡ Ju¡ bfi Ju¡ wCv∫ ≈®wÙw F°uwu Su, ŸtCB J¡∑ fi°o˘ "|Ca |Ca" tF°„ÆÌb°Ôu, ≈®°w#J¡°Ô
Ju¡ Ÿ¥∫Õ Ÿu ≈®wÙw N°∫C@b°Ôu ˚°y ≤Fu <Ÿ] fi°∫J¡°u* Ÿu Ÿ°æbdÕ fiy≤°J¡°≤ ≈®wÙw F°uwu Su, ≈®°Ÿ,
wÔb°≤, „<•w, ªJ®¡, M¡<‹¸> N°æ≤ tCÌgy≤°u* Ju¡ Ã≈wfi N°æ≤ <fi≈wfi Ÿu N°J¡°„ ≈®<wºb<fiw
F°u ≤F° S°, fF ≤FÙ ”<@≤ fiÌÙ Ju¡ ≈®b°F Ÿu „b°u* Ju¡ HC^±> Ju¡ HC^±> fF°∫u ı° ≤Fu Su, ˚C„C^±>Ù,
„<•w, JC¡∏w, wÔb°≤, „¥Ô wS° ≈ÃS≤°u* Ju¡ Ã≈wfi N°æ≤ <fi≈wfi Ÿu N°J¡°„ N°æ≤ ≤d˚¥<t
≈¸> yoÕ SÙ, „¥Ô N°æ≤ N∏∫°∏∫ „˜°_`°u* Ju¡ N°|°w Ÿu N°h~>∏fi J¡f∏@ bF°≥ ≈≤ <y≤ ≤Fu Su
388
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
N°æ≤ J¡°Ô Ju¡ ŸÂ„ J¡≤°Ô w°^±>b J¡≤fiub°Ôu buw°Ô FÔ-yÔ „ÆÌ J¡≤ ≤Fu Su $$14-22$$
oŸ ≈®J¡°≤ N°J¡°„ N°æ≤ ≤d˚¥<t J¡° bdÕfi J¡≤ <Ÿ∏@C N°æ≤ <bÌq≤S J¡° πæ≤S (<ıŸtu*
Ju¡bÔ Ì°u FÙ ≤S Fæ*) ∫C] J¡° bdÕfi J¡≤wu Fæ* $
≈≤_≈≤ Ju¡ ∫C] Ÿu N≈fiu-N≈fiu ∫°u]°N°u* J¡° <bfi°„ F°u ı°fiu Ÿu „¥∏∫ ≤d˚¥<t tu* ıæŸu
_byÕ tu* N°J¡°„ Ju¡ <ªÖ˚¥w Ÿ¥∫Õ N°æ≤ ª∏Bt° <Ì©°oÕ Ìu*, bæŸu FÙ ≤°ı° <bÌ¥≤S N°æ≤ ≤°ı°
<Ÿ∏@C Ju¡ ≈®ÌÙ›w N°æ≤ ªaªÔ Ì°u ≤S <Ì©°oÕ <Ì∫u $ bu Ì°ufi°u* ≤S ªJ®¡, „¥Ô, ˚C„C^±>Ù, M¡<‹¸>,
≈®°Ÿ N°æ≤ N∏∫°∏∫ F<S∫°≤°u* Ÿu ©ª°©ª ˚≤u Su N°æ≤ fitu* ≈®Ã∫uJ¡ tu* ÎJ¡-ÎJ¡ Fı°≤ bÙ≤
Ÿb°≤ Su $ <b_w¨w „ÆÌb°Ôu N≈fiu-N≈fiu ≈æw≤°u* Ÿu N≈fiÙ oh~>°fiCŸ°≤ |¥twu Su, fiJu¡ ªÙÃJ¡°≤
∫C•w tF°fig ≈<F∫u Ÿu NfiuJ¡ t¨w N°æ≤ |°∫Ô Ÿæ<fiJ¡ ª¥≤-ª¥≤ <J¡∫u y∫u Su, tÌ°u∏tW F°SÙ J¡∑
ª°Ô Ÿu bu ”<@≤fi<Ì∫°u* J¡°u, ı°u Ju¡„R¡≈Ù Ÿub°Ô Ÿu ≈¥dÕ SÙ, ≤S°u* Ju¡ ªJ®¡ FÙ <ıfitu* ªJ®¡b°J¡
N°æ≤ ıÔ tu* ≈®<w<f¿‡fw ª∏B Su, wæ≤wu Su, ∏F°u*fiu ªÔ ≤Fu ≈<F∫°u* Ju¡ N°|°w Ÿu F…oÕ ∆∫S°b„
|°∫Ô F°<S∫°u* J¡°u <y≤° ±>°Ô° S°, fitu* t<d N°æ≤ t°u<w∫°u* Ju¡ HfiJ¡°≤ FÙ ≤d tu* ≈®b¨W J¥¡f≤°u*
Ju¡ (≤S Ju¡ Ny® ˚°y Ju¡) „ÆÌ F°u ≤Fu Su, b°∫C Ju¡ N°|°w Ÿu k¡≤k¡≤° ≤FÙ ≈w°J¡° Ju¡ Ny®˚°y tu*
≈¸>-≈¸> „ÆÌ F°u ≤Fu Su, <ıfi bÙ≤°u* Ju¡ Ÿæ<fiJ¡ J¡°w≤ Su ÎuŸu NfiuJ¡ tF°bÙ≤ fiJu¡ ≈Ù~>u ªÔ ≤Fu
Su, bu ≤d˚¥<ttu* ªÔ ≤Fu ˚°Ôu, f°d°u*, @fiCT°u*, „<•w∫°u*, ≈®°Ÿ°u*, J¡∑Ô°u* N°æ≤ ªJ®¡°u* J¡∑ @°≤°N°u*
J¡°u yÔ ≤Fu ∫°fiÙ b¨<‹¸> J¡≤ ≤Fu Su $$23-29$$ ≤d˚¥<t Ju¡ JC¡^±>Ô Ju¡ Ÿt°fi NÔ*J¡°≤R¡≈
≤S°u* Ju¡ ≈¿≤bwÕfiR¡≈ t^±>Ô tu* ÎJ¡ sd˚≤ N°b¨<W J¡≤ ∫C] tu* bu Ì°ufi°u* ŸatC© ≈≤_≈≤J¡∑
<J®¡∫° Ju¡ ∆∫Ã∫°Ÿ Ÿu „°u<˚w F°uwu Su $ f°dR¡≈Ù @°≤°Ÿt¥F N°æ≤ ≈®°Ÿ R¡≈Ù N°uÔ°u* Ju¡ <y≤°fiu
N°æ≤ fiJ¡°u ŸFfiu Ju¡ <ÔÎ J¡∑ yoÕ ºb<fi F°ufiu ≈≤ Ì°ufi°u* FÙ ≈≤_≈≤ w≤a<yw Ÿ°y≤ N°æ≤ tu|°u* J¡∑
fi°o˘ yıÕwu Su $ ≈≤_≈≤ N°|°w-≈®<w|°w J¡≤ ≤Fu fi Ì°ufi°u* ˚¥<t Ju¡ fi≤Zu‹™>°u* Ju¡ ≈ÃS≤Ju¡
t¥ŸÔ Ju¡ ŸÂ„ f°d N°J¡°„ tu* kæ¡Ôwu Su $$30-32$$ fi f°d°u* tu* Ÿu JC¡~> Ju¡ tC≥F wÔb°≤ Ju¡
ŸÂ„ Su, JC¡~> Ju¡ tC≥F tCÌgy≤Ju¡ ŸÂ„ Su, JC¡~> Ju¡ tC≥F ªJ®¡°u* Ju¡ wCv∫ Su, JC¡~> Ju¡ tC≥F JC¡vF°nu Ju¡
ŸÂ„ Su, JC¡~> Ju¡ tC≥F „¥Ô N°æ≤ <„Ô°N°u* Ju¡ ŸÂ„ Su, JC¡~> Ju¡ tC© <`„¥Ô°J¡°≤ N°æ≤ J¡°uoÕ
tF°<„Ô° Ju¡ Ÿt°fi _S¥Ô°J¡°≤ Su, bu Ÿf f°d N°J¡°„ tu* kæ¡Ôwu Su $$33,34$$ Ÿ Ÿt∫
≈®Ô∫J¡°ÔÙfi b°∫C Ÿu <y≤°∫u y∫u ≈ÃS≤°u* Ju¡ Ÿt¥F°u* J¡∑ fi°o˘ f°d fi ≈≤ <y≤wu Su $ <Ÿ∏@C≤°ı
N°æ≤ <bÌq≤S J¡° ≈≤_≈≤ Ÿa<tÔfi ≈®Ô∫J¡°Ô tu* f»u F…Î Ì°u ŸtCB°u* Ju¡ ≈≤_≈≤ Ÿa<tÔfi <bÔ°Ÿ
Ju¡ wCv∫ F…N° $$35$$
Ÿæ*w°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ Ÿt°›w
Nnw°ÔÙŸb°≥ ŸyÕ
<Ÿ∏@C N°æ≤ <bÌ¥≤S Ju¡ Ÿay®°t J¡°, ı°u <J¡ <b<ª` t°∫° J¡°u
Ã≈∏fi J¡≤fiub°Ôu t∏`°˜°u* Ÿu <bÿb J¡°u t°u<Fw J¡≤fiub°Ô° S°, <b_w°≤ Ÿu bdÕfi $
ZÙb<Ÿ‹™>ıÙ fiu J¡F° # ˚B ZÙ≤°tª∏BıÙ, ≤°ı° <bÌq≤S Ÿ°tfiu ©nu F…Î ∏fiw t_wJ¡
ŸyÕ - 48]
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
389
≤°ı° <Ÿ∏@C J¡°u ≈°J¡≤ tº∫°ÖJ¡°ÔÙfi Ÿ¥∫Õ Ju¡ wCv∫ J¡°u≈ Ÿu ∆∫°›w F…N° $$1$$ ıæŸu ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi
b°∫C J¡° N°|°w ŸCtu” Ju¡ wfi J¡°u ¸>aJ¡°≤ Ÿu ∫C•w J¡≤w° Fæ, bæŸu FÙ ≤°ı° fiu N≈fiu @fiCT J¡°u,
<ıŸfiu <ª≤J¡°Ô Ÿu <ÌJg¡t^±>Ô J¡°u tC©¿≤w J¡≤ ≤•©° S°, ¸>aJ¡°≤ Ÿu ∫C•w <J¡∫° ∫°fiÙ
w°fi° $$2$$ ıæŸu ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi Ÿ¥∫Õ N≈fiÙ <J¡≤d°u* J¡°u ~>°unw° Fæ, bæŸu FÙ ≤°uT Ju¡ N°buy Ÿu
≈®b¨W ≤°ı° fiu w≤J¡ŸR¡≈Ù ≤°<` tu* f≥@u F…Î f°d°u* J¡∑ ≈≤‡≈≤° J¡°u ~>°un° $$3$$ ŸJ¡∑ ≈®Ã∫aª° Ÿu
ÎJ¡ FÙ f°d ı°w° S°, ≈≤ bF N°J¡°„tu* ı°wu-ı°wu Fı°≤ F°u ı°w° S° N°æ≤ Ô°© F°uJ¡≤
<y≤w° S°, ˚°b ∫F <J¡ ≤°ı° J¡° F_wÔ°|b owfi° f»°-ª»° S° <J¡ ÎJ¡ f°d Ju¡ f°Ì FÙ
≈ÔJ¡˚≤ tu* Fı°≤ f°d N°°J¡°„ tu* <Ì©°oÕ Ìuwu Su N°æ≤ <y≤fiu wJ¡ fiJ¡∑ Ÿa¶∫° Ô°©°u* wJ¡
≈F…≥ª ı°wÙ SÙ $$4$$ ≤°ı° <Ÿ∏@C J¡∑ ˚Ù „<•w N°æ≤ F_wÔ°|b ≤°ı° <bÌq≤S Ju¡ Ÿt°fi FÙ
Su $ fiJ¡∑ ÎuŸÙ N°ÿª∫Õt∫ @fiC∫CÕ] tu* JC¡„Ôw° _b°˚°<bJ¡ fiFÙ* SÙ, <J¡∏wC b≤ Ìufiu b°Ôu
˚yb°fig ZÙ<b‹dC Ju¡ b≤Ì°fi Ÿu bF ≈®°›w F…oÕ SÙ $$5$$ ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi bı®°u* J¡∑ fi°o˘ ≈®ª^±>„ÆÌ
J¡≤fiub°Ôu t¥ŸÔ°J¡°≤ t¥ŸÔfi°t Ju¡ fi f°d°au fiu N°J¡°„wÔ J¡°u N°h~>∏fi J¡≤ <Ì∫° $$6$$
N°J¡°„ tu* „ÆÌ°∫t°fi Ÿ°ufiu Ju¡ f°d°u* J¡∑ J¡w°≤ ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi ≈bfi Ÿu ≈Ù<nw NwÎb „ÆÌ
J¡≤ ≤FÙ N°æ≤ <y≤ ≤FÙ w°≤°bÔÙ Ju¡ Ÿt°fi „°u<˚w F…oÕ $$7$$ ıæŸu ŸtCB Ÿu ıÔ≈®b°F ŸÌ°
<fiJ¡Ôwu ≤Fwu Fæ* N°æ≤ ıæŸu Ÿ¥∫Õ Ÿu <J¡≤du* <fi≤∏w≤ <fiJ¡ÔwÙ ≤FwÙ Fæ*, bæŸu FÙ ≤°ı° <bÌq≤S Ÿu
f°d°u* J¡∑ t¥ŸÔ°@°≤ b¨<‹¸> <fi≤∏w≤ <fiJ¡ÔwÙ yoÕ $$8$$ <bÌq≤S Ÿu bu ÎuŸu <fiJ¡Ôwu Su, ıæŸu
N°≥@Ù Ÿu ©¥f <FÔ°∫u y∫u tF°b¨s Ÿu k¥¡Ô <y≤wu Fæ*, ıæŸu ©¥f w≈°∫u y∫u N°æ≤ ≈Ù¸>u y∫u Ô°uF<≈^±>°u*
Ÿu <ªfiy°<≤∫°≥ <fiJ¡ÔwÙ Fæ*, ıæŸu b¨<‹¸> J¡≤fiub°Ôu tu| Ÿu @°≤°Î≥ <fiJ¡ÔwÙ Fæ*, ıæŸu H≤fiu Ÿu
ıÔJ¡d <fiJ¡Ôwu Fæ* N°æ≤ ıæŸu ŸJu¡ fiy≤ tu* ≈¥b°uÕ•w N<Àfi tF°Ì°F Ÿu ªtJ¡Ì°≤ <ªfiy°<≤∫°≥
<fiJ¡Ôu $$9,10$$ fi Ì°ufi°u* ∫°u]°N°u* Ju¡ @fiCT°u* Ju¡ ª¸>-ª¸> „ÆÌ J¡°u ŸCfi ≤FÙ Ì°ufi°u* Ÿufi°Î≥
„°∏w Ÿ°y≤Ju¡ Ÿt°fi _wÆ@ F°u yoÕ $$11$$ ıæŸu Ÿ°y≤ J¡∑ N°u≤ yay°≈®b°F fFwu Fæ*, bæŸu FÙ
∫C] tu* ≤°ı° <Ÿ∏@C J¡∑ N°u≤ |≤|≤ „ÆÌ Ÿu ∫C•w buy b°Ôu f°d°u* Ju¡ ≈®b°F fFwu Su $$12$$
@fiCTR¡≈Ù tu| Ÿu ªtJ¡ ≤Fu Ÿ°ufiu Ju¡ k¡°Ô (Ny®˚°y) b°Ôu f°d°u* J¡∑ b¨<‹¸> "„b"-"„b" „ÆÌ
J¡≤wÙ F…oÕ <fi≤∏w≤ <fiJ¡ÔwÙ SÙ $$13$$ Ÿ fiy≤ tu* ≤Ffiub°ÔÙ ÔÙÔ° fiu ≤°ı° <Ÿ∏@C J¡°u
(Ÿ°y≤J¡°u) ˚≤fiu Ju¡ <ÔÎ ı° ≤Fu f°d°u* J¡∑ yay° Ju¡ Ÿ ≈®b°F J¡°u H≤°u©u Ÿu Ìu©J¡≤ N°æ≤ Ÿ
f°dŸa|Ùw Ÿu N≈fiu ≈<w tu* <bı∫ J¡∑ N°„° J¡≤ t°≤u N°fi∏Ì Ÿu <bJ¡<Ÿw tC©°≤<b∏Ìb°ÔÙ
F°uJ¡≤ ÌubÙ Ÿu <fi‡fi<Ô<©w b°•∫ J¡F° $$14,15$$ Fu Ìu<b, N°≈J¡∑ ı∫ F°u, ∫u Ft°≤u _b°tÙ
<bı∫ ≈®°›w J¡≤ ≤Fu Fæ*, N°≈ Ìu<©∫u, oŸ f°db¨¿‹¸> Ÿu, N°æ≤°u* J¡∑ w°u f°w FÙ •∫° Fæ, tu” ˚Ù
ª¥≤-ª¥≤ F°u ŸJ¡w° Fæ $$16$$ ≈<w tu* y°» ≈®ut F°ufiuJu¡ J¡°≤d N°JC¡Ôw°≈¥bÕJ¡ ŸJu¡ ÎuŸ° J¡≤fiu
≈≤ wS° ∫C]Ì„Õfi tu* ∆∫y® Ì°u Ìu<b∫°u* Ju¡ tfiC‹∫ ÌuF tu* N°ÃtfC<] J¡≤fiub°ÔÙ Ÿ fiy≤ tu*
<fib°Ÿ J¡≤fiub°ÔÙ ÔÙÔ° Ju¡ «¡≈≤ F≥Ÿfiu ≈≤ ıæŸu ıFgfiCM¡<T fiu yay°ıÙ J¡°u ≈Ù ±>°Ô° S°, bæŸu
FÙ <Ÿ∏@CR¡≈Ù fnb°fiÔ fiu Ny_Ã∫ _S°fi°≈∏fi F…Î f°dR¡≈Ù Ì°F Ÿu ≤°ı° <bÌq≤S Ju¡ f°dŸ°y≤
J¡°u ≈Ù ±>°Ô° $$17,18$$ ≤°ı° <Ÿ∏@C fiu N≈fiÙ f°db¨<‹¸> Ÿu Ÿ f°d Ÿt¥F R¡≈Ù tF°tu| J¡°u
390
ZÙ ∫°uyb°<Ÿ‹™> tF°≤°t°∫d
[Ã≈<W ≈®J¡≤d
J¡d„# J¡°¸> J¡≤ <k¡≤ Ÿu tFÙfi @¥<Ô ffi°J¡≤ N°J¡°„R¡≈Ù Ÿ°y≤ tu* ku*¡J¡ <Ì∫° $ ıæŸu fCHu
F…Î ÌÙ≈ J¡∑ y<w fiFÙ* ı°fiÙ ı°wÙ ∫°fiÙ ÌÙ≈J¡ J¡F°≥ y∫°, ∫F I°w fiFÙ* F°uw°, bæŸu FÙ Ÿ
f°dŸtCÌ°∫ J¡∑ y<w <J¡ŸÙJ¡°u I°w fiFÙ* F…oÕ $$19,20$$ ≤°ı° <Ÿ∏@C fiu f°d°u* J¡∑ Ÿ buybwÙ
b¨<‹¸> J¡°u wFŸ-fiFŸ J¡≤ ≤d tu* N<w„∫ NfiC≤°y F°ufiu Ÿu „≤Ù≤ („b„≤Ù≤) R¡≈Ù ıÔ J¡°u
@°≤d J¡≤fiub°Ôu ŸæJ¡n°u* „b°u*Ÿu ∫C•w tu| J¡°u N°J¡°„ tu* kæ¡Ô°∫° $$21$$ ıæŸu ≈®Ô∫J¡°ÔÙfi
tW ≈bfi Ÿ°@°≤d tu| J¡°u n° Ìuw° Fæ bæŸu FÙ ≤°ı° <bÌq≤S fiu ˚Ù Ÿu N≈fiu Wt-Wt
f°d°u* Ÿu wC≤∏w n° <Ì∫° $$22$$ Ì°ufi°u* ≤°ı°N°u* fiu oŸ ≈®J¡°≤ f°db¨<‹¸> Ÿu, ≈®F°≤ N°æ≤ ≈®wÙJ¡°≤
Ÿu, ÎJ¡ ÌqŸ≤u Ju¡ N˜ J¡°u ∆∫SÕ J¡≤fiu Ÿu N°æ≤ ÎJ¡ ÌqŸ≤u J¡°u Ô‚∫ ffi°fiu Ÿu ÎJ¡ ≈®F≤ <fw°
<Ì∫° $$23$$ wÌ…≈≤°∏w ≤°ı° <Ÿ∏@C fiu y∏@b°u˘ J¡∑ <t`w° Ÿu ≈®°›w <bt°uFfi°˜ J¡° @fiCT tu*
Ÿ∏@°fi <J¡∫°, ŸŸu <bÌq≤S Ju¡ <Ÿb° ŸJu¡ ≈s Ju¡ Ÿf Ô°uy t°uF J¡°u ≈®°›w F°u y∫u $
<bt°uFfi°˜ Ÿu ≤°ı° <bÌq≤S Ju¡ Ÿæ<fiJ¡°u* Ju¡ N˜-„˜ N°æ≤ b˜ N_w-∆∫_w F°u y∫u Su,
t¥≥F Ÿu bªfi fiFÙ* <fiJ¡Ôw° S°, t¥≥F N°æ≤ fiu`°u* tu* <bT°Ì ~>° y∫° S° wS° bu t¨w Ÿu F°u y∫u
NSb° <ª`<Ô<©w Ÿu F°u y∫u Su $$24,25$$ Ÿ‡t°uFfi°˜ Ÿu Ã≈∏fi t°uF Ju¡ <bÌq≤S Ÿu <˚∏fi
Ô°uy°u* J¡°uu¡t∏Ì ffi°wu fi ffi°wu ≤°ı° <bÌq≤S fiu ≈®f°u@°˜ ™>°∫° $ ≈®f°u@°_` Ju¡ Ÿ∏@°fiŸu
≈®°w# J¡°Ô tu* J¡t<ÔfiÙ J¡∑ (J¡tÔŸ≤ J¡∑) fi°o˘ Ÿf Ô°uy ı°y ™>u, wf w°u ıæŸu Ÿ¥∫Õ t∏ÌuF
fi°t Ju¡ ≤°sŸ ≈≤ J®C¡] F°uw° Fæ, bæŸu FÙ ≤°ı° <Ÿ∏@C <bÌq≤S ≈≤ J®C¡] F…N° ∫°fiÙ Ô°Ô ≈ÙÔ°
F…N° $$26,27$$ wÌfi∏w≤ Ÿfiu (<Ÿ∏@C fiu) ˚ÙTd fi°y°˜ ™>°∫°, ı°u <J¡ ≈°„f∏@fi
π°≤° Ì…©Ì°∫Ù S°, fi°y°˜ Ÿu N°J¡°„ ≈bÕw°J¡°≤ Ÿ°≥≈°u* Ÿu ∆∫°›w F°u y∫° $ t¨d°Ô°u* Ÿu (J¡tÔ
J¡∑ ın°u* Ÿu) ıæŸu w°Ô°f <bÔ°Ÿ J¡°u ≈®°›w F°uw° Fæ,bæŸu F