ა(ა)იპ „საქართველოს საპატრიარქოს წმინდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსიტეტი“ ბიზნესის, კომპიუტინგისა და სოციალურ მეცნიერებათა სკოლა თამუნა ლომიძე სამაგისტრო ნაშრომი ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში 070703 ფსიქოდიაგნოსტიკისა და კონსულტირების მაგისტრი ხელმძღვანელი: სოფიო ყველაშვილი, პროფესორის ასისტენტი თბილისი 2022 2 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში ანოტაცია სტუდენტები, რომლებიც უნდა გახდნენ მომავალი ჯანდაცვის სფეროს მიმწოდებლები, უნდა იცოდნენ, თუ როგორ მიაწოდონ საჭირო მაღალი ხარისხის სერვისი პაციენტებს,როგორ დაამყარონ ეფექტური კომუნიკაცია მათთან მიუხედავად კულტურული, რელიგიური, ეთნიკური თუ სხვა ტიპის განსხვავებებისა მათ შორის. არაეფექტური კომუნიკაცია ჯანდაცვის სერვისების მიმწოდებელსა და მის მიმღებს შორის, რომელიც გამოწვეულია მათ შორის განსხვავებებით, ხშირადაადაბალი ხარისხის სერვისის მიწოდების მიზეზი. ადამიანებს შორის ეფექტური კომუნიკაციის დამყარების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ფაქტორად მათ შორის ურთიერთგაგება, თანაგანცდაა, რაც წარმოიდგენელია ემპათიის უნარის გარეშე. სწორედ აღნიშნული პრობლემის აქტუალობა იძლევა საფუძველს, მოვამზადოთჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლები ამ კუთხით და ამასთანავე აქტიურად ვიმუშაოთ იმ მნიშვნელოვანსაკითხზე, როგორიცაა პროფესიული გადაწვა, რაც შეიძლება თან სდევდეს ემპათიურობის მაღალი მაჩენებლის მქონე ექიმის კლინიკურ პრაქტიკას.საკითხზე მუშაობის დროს უფრო თანმიმდევრულები ვიქნებით, თუკი მომავალ ჯანდაცვის სფეროს პერსონალს სწავლების ეტაპზევე დავეხმარებით პროფესიული გადაწვისაგან თავის დასაცავად საჭირო უნარების გამომუშავებაში.ეს კვლევაც, რომელშიც მონაწილეობა მიიღო 95-მა სამედიცინო სარვისის მიმწოდებელმა, ემსახურება მიზანსდავადგინოთ კავშირი ექიმების პიროვნულ ემპათიურობას და პროფესიულ გადაწვას შორის, რათა სტუდენტებს, მომავალი ჯანდაცვის სერვისის მიმწოდებლებს, ჰქონდეთ ინფორმაცია და შესაბამისი მზაობა პროფესიული გადაწვის საპრევენციოდ. 3 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში Abstract Abstract: Students who are to become future healthcare providers and representatives need to know how to provide the required high quality services to patients, how to communicate effectively with them regardless of cultural, religious, ethnic or other differences between them. . Ineffective communication between a health care provider and its recipient, caused by differences between them, is often the reason for the provision of low quality services. Oneof the most important factors in establishing effective communication between people is mutual understanding between them, which is conceivable without the ability to empathize. The urgency of this problem provides a basis for strengthening the representatives of the health sector in this regard and at the same time actively working on the secondary issue, such as professional burnout, which may accompany the clinical practice of a doctor with a high rate of empathy. We will be more consistent in working on the issue if we help future healthcare staff develop the skills needed to protect themselves from burnout at the training stage. This study, in which 96 health care providers participated, also serves the purpose of establishing a link between physicians' personal empathy and professional burnout so that students, future health care providers, have the information and appropriate preparedness to prevent occupational burnout. 4 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში სარჩევი შესავალი 6 თავი 1- ემპათია 8 თავი 1.1-ემპათიის განმარტების ისტორიული საფუძვლები 9 თავი 1.2- ემპათიის განმარტება სხვადასხვა მკვლევარის მიხედვით 11 თავი 1.3- ემპათიის განვითარება ბავშვებში 13 თავი 1.4- რეფლექსური ტირილი ახალშობილებში 13 თავი 1.5- პირადი დისტრესი ჩვილობაში 14 თავი 1.6- ემპათიის რაგვარობა ბავშვობაში 15 თავი 1.8- ემპათიის განვითარებისათვის ხელშემწყობი ფაქტორები 17 თავი 1.9- გენეტიკური ფაქტორები 17 თავი 1.10- ტემპერამენტი 19 თავი 1.11- სახის მიმიკა და იმიტაცია 19 თავი 1.12- მშობლობის როლი20 თავი 1.13- ემპათიის განვითარებასთან დაკავშირებული სოციალური შედეგები 20 თავი 1.14- წესების ინტერნალიზება 21 თავი 1.15- პროსოციალური და ალტრუისტული ქცევა 22 თავი 1.16- ურთიერთობის ხარისხი 23 თავი 1.17- სარკისებური ნეირონების როლი 24 5 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში თავი 1.18- ატიპური ემპათიის განვითარება 26 თავი 1.19- აუტისტური სპექტრის დარღვევები 27 თავი 2- პროფესიული გადაწვა 28 თავი 2.1- პროფესიული გადაწვის სიმპტომები 29 თავი 2.2.1 - ფიზიკური სიმპტომები 29 თავი 2.2.2 - ემოციური სიმპტომები 30 თავი 2.2.3 -ქცევითი სიმპტომები 30 თავი - 2.2.4 დამოკიდებულების სიმპტომები 31 თავი 2.3 - გადაწვა, როგორც რეაქცია ოკუპაციურ სტრესზე 32 თავი 2.4- სტრესული ცხოვრებისეული გამოცდილების ზემოქმედების ფიზიოლოგიური ეფექტები 33 თავი 3- ადამიანის ოგანიზაციული უფლებები 35 თავი 3.1- საქართველოს ორგანული კანონი 36 თავი 4- კოვიდპანდემიის გავლენა მედიცინის სფეროს წარმომადგენელთა პროფესიულ გადაწვაზე 38 თავი 4.1- პანდემიის გავლენით გამოწვეული სტრესის გაზომვა სამედიცინო პერსონალში 39 თავი 4.2 - პანდემიით გამოწვეული ძირითადი სტრესორები პირველი ხაზის ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში 40 თავი 4.3 - თვითეფექტურობოსა და თვითშეფასების როლი პროფესიული გადაწვის კონტექსტში კოვიდ- პანდემიის დროს 42 6 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში თავი 4.4 - პროფესიული თვითშეფასება 43 შესავალი: უკანასკნელმა ორმა წელმა, კერძოდ კი კოვიდ-19-ის პანდემიამ გარდამტეხი როლი ითამაშა კაცობრიობისათვის უამრავ ჭრილში, მათ შორის პრიორიტეტების დასახვასა თუ გაცნობიერებაში. ჰოსპიტალურ მომსახურებაზე არნახულად გაზრდილმა მოთხოვნამ ცხადი გახდა, რომ ექიმები და ექთნები ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი რგოლია საზოგადოებისათვის. სამედიცინო მომსახურებაზე გაზრდილ მოთხოვნასთან ერთად, დღის წესრიგში დადგა მათი გადატვირთვის საკითხიც. საქართველოს ჯანდაცვის მინისტრმა 2021 წლის ანგარიშში წარადგინა კვლევა, რომლის მიხედვითაც ექიმების უმეტესობას ხშირად ზედიზედ ორ ან მეტ ცვლაში უწევდათ მორიგეობა, რაც ბუნებრივია, რომ გახდებოდა მათი პროფესიული გადაწვის ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი, რაც თავის მხრივ გავლენას ახდენს პაციენტისათვის სერვისის მიწოდების ხარისხსა და უსაფრთხოებაზე, რამეთუ გადაწვის სინდრომის პირობებში პროფესიონალი შეიძლება მივიდეს დეპერსონალიზაციამდეც კი. (Journalof General Internal Medicine volume 32, pages475–482 (2017)). 2020 წლის სექტემბერში გამოქვეყნებული კვლევის მიხედვით, ამერიკელი ექიმების 62.2%-ს დაუდგინდა პროფესიული გადაწვის სინდრომი პანდემიის პირობებში მაღალი დატვირთვით მუშაობისა და ვირუსით გამოწვეული სტრესისა და ემოციური ფაქტორების გამო. (Factors contributing to healthcare professional burnout during the COVID-19 pandemic: A rapid turnaround global survey-Luca A. Morgantini ,Ushasi Naha, Heng Wang, Simone Francavilla, Ömer Acar,Jose M. Flores, Simone Crivellaro, Daniel Moreira, Michael Abern, Martin Eklund, Hari T. Vigneswaran, Stevan M. Weine, 2020) 7 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში საკვლევი თემის აქტუალობა განისაზღრვა სწორედ ამ და უამრავი მსგავსი კვლევით დადგენილი პროფესიული გადაწვის სინდრომით ექიმებში, ასევე მათთან მჭიდრო კომუნიკაციისა და ობიექტური რეალობის გათვალისწინების საფუძველზე. ჩვენ უნდა გამოგვეყო შესაძლო ფაქტორი, რომელიც შეიძლება მნიშვნელოვან როლს ასრულებდეს პროფესიულ გადაწვაში. თავდაპირველი ჰიპოთეზა- რომ ექიმის/ექთნის მაღალი ემპათიურობა შესაძლოა ხელშემწყობი ფაქტორი იყოს გადაწვის ჩამოყალიბებაში, დადასტურდა 96 ჯანდაცვის მუშაკზე ჩატარებული კვლევით, რომლებიც იყვნენ როგორც კერძო, ასევე სახელმწიფო კლინიკებშ მომუშავე, როგორც კოვიდ- ასევე სხვა განყოფილებებში. კვლევის ინსტრუმენტებად გამოყენებულ იქნა ორი კითხვარი- მასლაჩის „პროფესიული გადაწვის კითხვარი” და „ემოციური ემპათიის საკვლევი შკალა’’. კვლევის მიხედვით დადგინდა, რომ ექიმების ის ნაწილი, რომელთაც აღენიშნებოდათ მაღალი ემპათიურობის მაჩვენებელი, ჰქონდათ ასევე მაღალი პროფესიული გადაწვის ინდექსი. ამასთან, კვლევისა და საკითხის ლიტერატურული დამუშავების პროცესში, წარმოიშვა უამრავი საინტერესო და მნიშვნელოვანი საკითხი, რომლებსაც ნაშრომის ძირითად ნაწილში განვიხილავთ და რომლებიც კავშირში არიან გადაწვით გამოწვეულ ფსიქოსომატურ სიმპტომებთან, ემპათიის უნარის ჩამოყალიბებასთან და ა.შ. 8 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში თავი 1- ემპათია „ემპათია არის ჩვენი ერთ-ერთი ადამიანური პოტენციალი და მას შეუძლია შორს წავიდეს, ადამიანის ფსიქიკური იზოლაციისგან გადარჩენისკენ. მაგრამ ჩვენი სამყაროს სასოწარკვეთილი მდგომარეობა მოწმობს, რომ თანაგრძნობის პოტენციალი ძირითადად პოტენციალად რჩება. ჩვენ შორის იშვიათია ისინი, ვინც მან ჭეშმარიტად გაათავისუფლა გაუაზრებელი ეგოცენტრიზი და გადააქცია მოწიფულ სოციოცენტრულობად. წარმოსახვის შეჩერებული განვითარება, ალბათ, ჩვენი ადამიანური არსებობის ყველაზე გავრცელებული ტრაგედიაა“. -H. A. OVERSTREE თანამედროვე საზოგადოება უამრავი გამოწვევის წინაშე დგას, რაც, რა თქმა უნდა, ბუნებრივ მოვლენას წარმოადგენს იმ პირობებში, როდესაც ჩვენი პლანეტის მოსახლეობის რაოდენობა ყოველწლიურად მატულობს, რაც წარმოშობს უამრავ განხვავებას ადამიანებსა და კულტურებს შორის. ეს უკანასკნელი კი განსაკუთრებით ართულებს კომუნიკაციისა და ურთიერთგაგების პროცესს. ( “Empathy And Its Development” Nancy Eisenberg & Janet Strayer, 1990) 9 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორი, რომელიც ასრულებს მედიატორის როლს პიროვნებებსა და კულტურებს შორის პოზიტიური, ჰუმანური ინტერაქციის ჩამოყალიბებასა და ალტრუისტული ქცევის განხორციელებაში, არის თანაგრძნობის, ემპათიის უნარი. რა არის თანაგრძნობა? მიუხედავად იმისა, რომ ეს სიტყვა ადამიანების უმრავლესობისათვის ნაცნობია როგორც მორფოლოგიურად, ასევე განცდისეულად, სიღრმეების მაძიებელი მოაზროვნე ადამიანები მაინც ცდილობენ გაიგონ მისი ზოგადი ფენომენი, ახსნან რა საიდუმლოა ამ მაღალი მორალური ღირებულების მატარებელ მოვლენაში, რომლის გავლენითაც ერთი ინდივიდი განიცდის ცვლილებებს საკუთარ ფიქრებსა და შეგრძნებებში მეორე ინდივიდის შეგრძნებებსა და ფიქრებზე დაკვირვებით. თავი 1.1-ემპათიის განმარტების ისტორიული საფუძვლები ვცადოთ საკითხის შესწავლა უფრო ადრეული პერიოდის ლიტერატურისათვის გაცნობით დავიწყოთ, რათა ვიყოთ თანმიმდევრულები ჩაღრმავების პროცესში. აღმოჩნდა, რომ მისი კვლევის მცდელობები ნაწილდება ორი ფართო კატეგორიიდან ერთ-ერთში: 1) ემპათიის არსებითად ემოციური მხარე: ადამიანი აღიქვამს მეორე ადამიანის განცდებს და შეუძლია ის გაიშინაგდნოს, როგორც საკუთრი. 2) კოგნიტური მხარე: ადამიანი აცნობიერებს რას შეიძლება განიცდიდეს მეორე ადამიანი, თუმცა არ ახდენს ამის საკუთარ შეგრძნებებთან იდენტიფიკაციას. ემპათია არის საკვლევი თემა არა მხოლოდ სოციალურ, არამედ თანამედროვე განვითარების, პიროვნებისა და კლინიკურ ფსიქოლოგიაში, ამიტომ, გვაქვს შესაძლებლობა განვიხილოთ ის მრავალწახნაგოვნად. ის შეიძლება დახასიათდეს როგორც ერთი ადამიანის მიერ მიმართული ყურადღება მეორის უხილავ, ჩუმ სტიმულზე (და არამხოლოდ)... თვითონ პროცესის მიმდინარეობა კი შეიძლება გამოიხატებოდეს მოტორულ მიმიკრიაში, კლასიკურ კონდიცირებაში (იგულისხმება მეორე ადამიანის პროცესის პარალელურ რეჟიმში 10 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში გადმოტანა), და პარალელურ პროცესში, როგორც არეკვლა სხვისი გამოცდილებისა. (Brayant, თავი11) უშუალოდ სიტყვას საინტერესო განსაზღვრება აქვს 1971 წელს გამოშვებულ საერთაშორისო ლექსიკონში, რაც, სავარაუდოდ, საუკეთესოდ ხსნის ტერმინის შინაარს. განმარტებულია, როგორც უნარი, მონაწილეობდე სხვის გამოცდილებაში, ან ზედმიწევნით ახლოს განიცდიდე მის შეგრძნებებს, იდეებს და ზოგიერთ შემთხვევაში სხეულის მოძრაობებსაც კი. (Webster’s Third New International Dictionary, 1971) მკვლევარები, რომლებიც ემპათიას უფრო მეტად კოგნიტურ ჭრილში განიხილავენ, აფასებენ ამას, როგორც ერთი ადამიანის სელფის უნარს, განმსჯელობითი დამოკიდებულების გარეშე განიხილოს მეორე სელფის (სხვისი) პოზიტიური თუ ნეგატიური გამოცდილებები. ემოციები და რეაქციები შესაძლოა ხშირად არასწორად აღიქმებოდეს მეორე მხარისთვის, მათი აზრით ეს ნაკლებად მნიშვნელოვანია, მთავარი ამ პროცესში მათთვის არის გაგების უნარი, მესმოდეს შენი, და არა სრული სიცხადით განვიცდიდე შენს შეგრძნებებს, პირიქით, ადამიანს შეეძლოს მათი ნეიტრალიზება და მათგან დისტანცირება ისე, რომ მაინც გესმოდეს მეორე ადმიანის. მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს ემპათიის უამრავი განმარტება, კარგად თუ ჩავუღრმავდებით, არ არსებობს მისი ერთი, კონკრეტული, ზუსტი დეფინიცია. არამედ, არსებობს მისი მრავალგვარი, სხვადასხვანაირი განმარტება, რაც ნამდვილად უტოვს ადგილს მის მრავალფეროვან გაგებას და ყველასათვის საკუთარი, მასთან ყველაზე ახლოს მყოფი განმარტების მორგებას. ემპათიის განხილვა მიზანშეწონილია ადამიანის მოღვაწეობის ყველა სფეროსთან კავშირში, თუმცა, ამ შემთხვევაში, ჩვენი ფოკუსის სფეროა მისი თანაკვეთა და გავლენა ჯანდაცვის სფეროში მომუშავე ადამიანებთან მიმართებაში. კაცობრიობა, მთელი თავისი ისტორიული მოღვაწეობის განმავლობაში, ზრუნავს ადამიანების კეთილდღეობაზე. მის ფიზიკურ მენტალურ და ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე, 11 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში რაც გამოიხატებოდა ხალხური სამკურნალო რეცეპტების შექმნით მედიცინის კუთხით და თვითგამოხატვისა და სხვასთან კომუნიკაციის დამყარების დაუოკებელი სურვილით, ფსიქიკური კუთხით. ამის დასტურია, რომ ჯერ კიდევ გამოქვაბულის ადამიანმა გამოიყენა ხელოვნება, კედლებზე ხატვა, რათა გადაეცა სხვისთვის საკუთარი სათქმელი, ემოცია, განცდა, შეგრძნება, იქნებოდა ეს კონკრეტული მესიჯი, თუ პიროვნების მდგომარეობა, რათა აღეძრა მის მნახველში ემპათიის განცდა, გაეზიარებინა სათქმელი და მიეღო თანაგრძნობა. რადგან ფსიოლოგის პროფესია თემის მეტად თავისუფალი პერსპექტივით გაშლის საშუალებას გვაძლევს, ვეცადოთ ჰიპოთეტურად მაინც ჩავწვდეთ თუ რა დატვირთვა შეიძლება ჰქონოდა თანაგანცდის მიღების საჭიროებას გამოქვაბულის ადამიანისთვის, რომ უბიძგა მას ფერწერით გამოეხატა საკუთარი მდგომარეობა, რათა ჰქონოდა საშუალება მიეწვდინა ხმა სხვისთვის, გაეზიარებინა სიტყვების გარეშე. ჰიპოკრატედან მოყოლებული, საზოგადოება უკვე პროფესიულ დონეზე, სისტემური მიდგომით ზრუნავს ადამიანების კეთილდღეობაზე. ზუსტად აქ ვაპირებთ განვიხილოთ ემპათია, როგორც საწყისი უნარი, რამაც ადამიანებს უბიძგა ერთანეთზე ზრუნვისკენ. მიუხედავად იმისა, რომ ემპათიის უნარი ადამიანებს უბიძგებს ზრუნვისკენ, კვლევებით ირკვევა, რომ ის წარმოადგენს პროფესიული გადაწვის წყაროსაც. (Examining the relationship between burnout and empathy in healthcare professionals: A systematic review HelenWilkinsona1RichardWhittingtonabcLorrainePerrydCatrinEames თავი 1.2- ემპათიის განმარტება სხვადასხვა მკვლევარის მიხედვით როჯერსმა (1957) ემპათია უწოდა კლინიცისტის უნარს, შეიგრძნოს მისი პაციენტის პირადი სამყარო ისე, თითქოს ის იყოს საკუთარი, ისე, რომ არ დაკარგოს „თითქოს“, ჰიპოთეტური ხარისხი, ანუ დარჩეს საკუთარ თავთანაც. 12 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში პაციენტის შეგრძნებებისგან დისტანცირების ან მისი ემოციებისგან განცალკევების შესაბამისი დონის საჭიროება გამოხატულია ჰოჯატისმიერ შემოთავაზებულ განმარტებებში. ( Hojat et al. (2002) ) ((Hodges & Klein, 2001).)ამ განმარტებებს აერთიანებს ის უღირებულესი იდეა, რომ სწორედ თანაგანცდას შეუძლია ამოავსოს ის უფსკრული, რაც შეიძლება არსებობდეს პიროვნების თვითგამოცდილებასა და სხვების გამოცდილებას შორის. ეს მომენტი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იმ კლინიცისტებისთვის, რომლებსაც თავიანთი თერაპიული ურთიერთობებით მოეთხოვებათ პაციენტის თანაგანცდა დიდი ხნის განმავლობაში, რომლებიც განიცდიან ძლიერ უარყოფით ემოციებს. ამ კონტექსტში ემპათიას აქვს ოთხი ძირითადი განზომილება: ემოციური, კოგნიტური, ქცევითი და მორალური (Morse et al., 1992). ემოციური და კოგნიტური (შემეცნებითი) კომპონენტები დაკავშირებულია კლინიცისტების უნარებთან, განიცადონ და გაიზიარონ სხვა ადამიანის გრძნობები და ინტელექტუალურად ამოიცნონ და გაიგონ სხვა ადამიანის გრძნობები ობიექტური პოზიციიდან. ქცევითი განზომილება ეხება კლინიცისტის უნარს, დააკავშიროს საკუთარი გამოცდილება სხვა ადამიანის პერსპექტივასთან. მეოთხე, მორალური განზომილება მოხსენიებულია როგორც შინაგანი ალტრუისტული მოტივაცია, იყოს თანამგრძნობი სხვების მიმართ. ( Morse et al. (1992) უამრავმა კვლევამ, რომელიც ჩატარებულა ამ საკითხზე და ასევე გარკვეული კუთხით ეს კვლევაც, მხარს უჭერს და წაახალისებს ჯანდაცვის მიწოდების სფეროში მომუშავე კლინიცისტების მხრიდან პაციენტზე ორიენტირებულ მიდგომას, რაც თავის მხრივ შეუძებელია განხორციელდეს ემპათიის გარეშე. ეს ღირებულებები შეიძლება ჩაითვალოს, რომ გულისხმობს ჯანდაცვის პერსონალის მორალურ ვალდებულებას, ემპათიური გზით იმუშაონ პაციენტებთან. თანაგრძნობა არის პოტენციური ფსიქოლოგიური მოტივატორი სხვების დასახმარებლად გასაჭირში, შეიძლება განისაზღვროს, როგორც სხვა ადამიანის ემოციური გამოცდილების განცდის ან წარმოსახვის უნარი. თანაგრძნობის უნარი სოციალური და ემოციური 13 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში განვითარების მნიშვნელოვანი ნაწილია, რომელიც გავლენას ახდენს ინდივიდის ქცევაზე სხვების მიმართ და სოციალური ურთიერთობების ხარისხზე. ემპათიის განვითარებაზე საუბარს შეგვიძლია მივყვეთ საფუხერებად, დავიწყოთ ბავშვებში ემპათიის განვითარების აღწერით, როდესაც ისინი მიიწევენ ემპათიური ზრდასრულებისკენ.შემდეგ განვიხილოთ ბიოლოგიური და გარემო პროცესები, რომლებიც ხელს უწყობს თანაგრძნობის განვითარებას. შემდეგ კი განვიხილავთ მნიშვნელოვანი სოციალური შედეგები, რომლებიც დაკავშირებულია ემპათიურ უნართან. და ბოლოს, ლოგიკურია აღვწეროთ ატიპიური თანაგრძნობის განვითარება, აუტიზმისა და ფსიქოპათიის აშლილობების მაგალითზე, რათა გავიგოთ თანაგრძნობის უნარის არქონის შედეგების შესახებ. თავი1.3- ემპათიის განვითარება ბავშვებში ადრეული თეორეტიკოსები ვარაუდობდნენ, რომ მცირეწლოვანი ბავშვები იყვნენ ზედმეტად ეგოცენტრულები ან სხვაგვარად კოგნიტურად არ შეეძლოთ თანაგრძნობის განცდა (ფროიდი 1958; პიაჟე 1965). თუმცა, მრავალრიცხოვანმა კვლევებმა გააჩინა სანდო მტკიცებულება, რომ მცირეწლოვან ბავშვებსაც კი შეუძლიათ აჩვენონ ემპათიასთან დაკავშირებული სხვადასხვა ქცევა (Zahn-Waxler et al. 1979; Zahn-Waxler). და სხვ. 1992ა; Zahn-Waxler და სხვ.1992 ბ).კონსტრუქციების გაზომვა, როგორიცაა თანაგრძნობა მცირეწლოვან ბავშვებში, წარმოადგენს განსაკუთრებულ სირთულეს მათი შეზღუდული ვერბალური ექსპრესიულობის გამო. მიუხედავად ამისა, მცირეწლოვან ბავშვებს ასევე აქვთ განსაკუთრებული შესაძლებლობა, გაზომონ ისეთი კონსტრუქციები, როგორიცაათანაგრძნობა ქცევით, ნაკლებად ჩარევით ისეთი ცნებებისგან, როგორიცაა სოციალური სასურველობა ან სკეპტიციზმი. მცირეწლოვან ბავშვებში ემპათიისა და მისი წინამორბედების გაზომვის ერთ-ერთი ტიპური გზაა სხვის დისტრესზე მათი პასუხების შემოწმება. ქვემოთ განვიხილავთ ემპათიის განვითარების ტიპურ ეტაპებს, დაწყებული ახალშობილებისა და ჩვილების დისტრესული რეაქციებით სხვის მიერ გამოხატულ დისტრესზე, ემპათიურ 14 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში შეშფოთებამდე და დამხმარე ქცევამდე ჩვილებში, კოგნიტურ თანაგრძნობის მიღწევამდე სკოლამდელ ბავშვებში და, ბოლოს, ემპათიის სტაბილურობამდე, როგორც უკვე თვისებაზე, ადრეულ ზრდასრულ ასაკში. თავი1.4-რეფლექსური ტირილი ახალშობილებში უკვე დაბადებიდან 18-დან 72 საათამდე ახალშობილებს, რომლებიც ექვემდებარებოდნენ სხვა ბავშვის ტირილის ხმას, ხშირად ავლენდნენ დისტრეს რეაქციებს, ფენომენს, რომელსაც უწოდებენ რეფლექსურ ან რეაქტიულ ტირილს, ან ემოციურ გადაცემას (Martin & Clark 1982; Sagi & Hoffman 1976; Simner 1971). ახალშობილები უფრო ინტენსიურად პასუხობდნენ სხვა ბავშვის ტირილს, ვიდრე სხვადასხვა საკონტროლო სტიმულს, მათ შორის სიჩუმეს, თეთრ ხმაურს, სინთეტურ ტირილის ხმებს, სხვის ტირილს და საკუთარ ტირილს (Martin & Clark 1982; Sagi & Hoffman 1976; Simner 1971). . ეს იმაზე მეტყველებს, რომ ჩვილის დისტრეს რეაქცია სხვა ბავშვის ტირილზე არ არის უბრალოდ პასუხი ტირილის შემაწუხებელ ხმაზე; უფრო მეტიც, ის შეიძლება იყოს ემპათიური რეაგირების ძალიან ადრეული წინამორბედი ნიშანი. სხვა ჩვილების ტირილის ბგერებზე რეფლექსური ტირილის სპეციფიკა ამყარებს იმ აზრს, რომ არსებობს ბიოლოგიური მიდრეკილება სხვათა ნეგატიურ ემოციებზე რეაგირებისთვის. თავი1.5-პირადი დისტრესი ჩვილობაში ჩვილობის პერიოდში სხვისი ნეგატიური ემოციური გამოცდილების საპასუხოდ პიროვნული დისტრესების განცდა ითვლება ემპათიური დამოკიდებულების წინამორბედად (Hoffman 1975; Zahn-Waxler & Radke-Yarrow 1990). ითვლება, რომ ჩვილები სრულად არ განასხვავებენ საკუთარ თავს სხვებისგან და აქვთ მხოლოდ ემოციების რეგულირების ძირითადი შესაძლებლობები.ჩვილები, ფაქტობრივად, გადატვირთულნი არიან სხვისი ნეგატიური ემოციებით და შეიძლება ჩაერთოთ ისეთი ქცევები, როგორიცაა თვითკომფორტი, რათა 15 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში შეამცირონ საკუთარი დისტრესი. ცხოვრების მეორე წლის განმავლობაში საკუთარი თავის სხვისაგან დიფერენციაციის განვითარებასთან ერთად, ხდება ემოციების რეგულირება, თუმცა, როგორც ჩანს, ხდება ტრანსფორმაცია საკუთარ თავზე ზრუნვიდან სხვის მიმართ ზრუნვის უნარზე (Knafo et al. 2008). თავი1.6- ემპათიის რაგვარობა ბავშვობაში კვლევები, რომლებიც ჩაატარეს თანაგრძნობასთან დაკავშირებული ქცევის განვითარების საკვლევად სიცოცხლის მეორე და მესამე წლის განმავლობაში, ადგენს ბავშვების პასუხებს უცხო ადამიანისა და მათი მშობლის იმიტირებულ დისტრესზე, სახლში და ლაბორატორიაში, 14-დან 36 თვემდე. მათ გაზომეს ემპათიური რეაგირების სხვადასხვა გამოვლინება, მათ შორის დამოკიდებულებები (მაგ., სევდიანი მზერა, „ბოდიში“), ჰიპოთეზის ტესტირება (მაგ., „რა მოხდა?“), პროსოციალური ქცევა (მაგ. ჩახუტება, „კარგად ხარ?“) , ისევე როგორც თანაგრძნობის წინამორბედები, როგორიცაა პირადი დისტრესი და თვითრეფერენციული ქცევები (ანუ სხვისი გამოცდილების „მცდელობა“). ამ ქცევებიდან ბევრმა განიცადა მნიშვნელოვანი განვითარება სიცოცხლის მეორე წლის განმავლობაში, (Knafo et al. 2008; Zahn-Waxler და სხვ. 1992 ა). ფაქტობრივად, თითქმის ყველა ჩვილი ორი წლის ასაკში ეწეოდა რაიმე დამხმარე ქცევას რეალური და იმიტირებული დისტრესის საპასუხოდ. გარდა ამისა, პროსოციალური ქცევის ხარისხი განვითარდა ცხოვრების მეორე წლის განმავლობაში. მცირეწლოვანი ბავშვების პასუხები ძირითადად ფიზიკურ მოქმედებებს შეიცავდა, მაშინ როცა 18-დან 20 თვემდე პატარებს შეეძლოთ დახმარებოდფდნენ ქცევითი მრავალფეროვნებით, როგორიცაა ფიზიკური კომფორტის შექმნა და რჩევა, გაზიარება და გაჭირვებაში მყოფი ადამიანის ყურადღების გადატანა (Zahn-Waxler et al. 1992 ა). სიცოცხლის 16 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში მესამე წლისთვის მცირეწლოვან ბავშვებს შეეძლოთ ემპათიასთან დაკავშირებული სხვადასხვა ქცევა, მათ შორის სიტყვიერი და სახის შეშფოთება და ინტერესი სხვისი გასაჭირის მიმართ და ასევე განაგრძობდნენ სხვადასხვა დამხმარე ქცევის გამოვლენას. ემპათიას, როგორც წესი, აქვს როგორც ემოციური, ასევე შემეცნებითი კომპონენტები, თუმცა ეს კომპონენტები შეიძლება ცალ-ცალკე განიცდებოდეს. ემოციური თანაგრძნობა არის სხვისი ემოციური მდგომარეობის შემცვლელი გამოცდილება, რომელიც, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ბავშვებმა შეიძლება განიცადონ რაიმე ფორმით ჯერ კიდევ ჩვილობისა ასაკში. ამის საპირისპიროდ, კოგნიტური თანაგრძნობა, რომელსაც ასევე ზოგჯერ მოიხსენიებენ როგორც გონების თეორიას ან პერსპექტივის აღქმას, არის სხვისი გამოცდილების ზუსტად წარმოსახვის უნარი. როდესაც ბავშვები შედიან სკოლამდელ და დაწყებით სკოლაში, მნიშვნელოვანი მიღწევებია, განსაკუთრებით კოგნიტური თანაგრძნობის სფეროში. ეს ნაწილობრივ იმიტომ ხდება, რომ ბავშვების გაზრდილი ენობრივი შესაძლებლობები ხელს უწყობს ემპათიურ რეფლექსიას, ისევე როგორც ასეთი თანაგრძნობის გაზომვას. სხვისი პერსპექტივის გაგების უნარი განუყოფელია სხვის გამოცდილებასთან სრულყოფილი და წარმატებული იდენტიფიცირებისთვის. გონების თეორია ეხმარება ემპათიის ადრეული განვითარებადი ემოციური გამოცდილების გარდაქმნას, სხვაზე ორიენტირებულ გამოცდილებად, ემპათიური გრძნობების უფრო სრულად მიმართვით სხვისი გამოცდილების კონცეპტუალიზაციასთან და არა მხოლოდ საკუთართან. სხვისი გამოცდილების იდენტიფიცირების უნარის ზრდა ბავშვებს საშუალებას აძლევს ჩაერთონ უფრო ეფექტური დახმარების სტრატეგიებში, რადგან ისინი სავარაუდოდ უფრო ზუსტად უყურებენ სიტუაციას. მაგალითად, თუ ბავშვი ხედავს, რომ მისი მეგობარი ტირის, ემოციურმა თანაგრძნობამ შეიძლება აღძრას ბავშვში დახმარების სურვილი, მაგრამ კოგნიტურმა თანაგრძნობამ შეიძლება დაადგინოს ის ფაქტი, რომ მეორე ბავშვი მოწყენილია და შესაძლოა დასჭირდეს ნუგეშისცემა. მიუხედავად იმისა, რომ ემპათიის ეს ორი ასპექტი, როგორც წესი, ხდება ერთად, როგორც კი ისინი განვითარდებიან, ისინი ასევე შეიძლება განვითარდეს არათანაბრად. ამ არათანაბარმა 17 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში განვითარებამ შეიძლება გამოიწვიოს სოციალური დისფუნქცია, რასაც შემდგომში განვიხილავთ ატიპიური თანაგრძნობის განვითარების განყოფილებაში. თავი1.8- ემპათიის განვითარებისათვის ხელშემწყობი ფაქტორები როგორც წინამდებარე თავებში ვახსენეთ, თანაგრძნობის უნარი, ჩვეულებრივ, ადრე და სწრაფად ვითარდება. მაგრამ რა ფაქტორები უწყობს ხელს მის განვითარებას? შემდეგ თავებში შეგვიძლია ყურადღება გავამახვილოთ ფაქტორებზე, რომლებიც გავლენას ახდენენ მცირეწლოვან ბავშვებში თანაგრძნობის განვითარებაზე. ჩვენ განვიხილავთ ბავშვის ფაქტორებს, როგორებიცაა გენეტიკა, ნერვული განვითარება და ტემპერამენტი, ისევე როგორც სოციალიზაციის ფაქტორები, მათ შორის სახის მიმიკა და იმიტაცია, აღზრდა და მშობლისა და ბავშვის ურთიერთობა. თავი1.9- გენეტიკური ფაქტორები ეპათია სოციალური უნარია, და თითქოს ეს გარემოს, მისგან მიღებული უკუკავშირისა და პასუხების პროდუქტი უნდა იყოს თუმცა საქმე ასე მარტივად არ არის. ტყუპების ლონგიტიდური შესწავლისას (Zahn-Waxler et al. 1992b), ორივე, გენეტიკური და გარემოს კომპონენტები მონაწილეობდნენ ემპათიის განვითარებაში. ამ კვლევაში მცირეწლოვანი ბავშვების პასუხები იმიტირებულ დისტრესზე გაზომილი იყო მონოზიგოტურ („იდენტური“) და დიზიგოტურ („არაიდენტური“) ტყუპებში 14 და 20 თვის ასაკში. ამ კვლევის დიზაინის საფუძველია ის, რომ თანაგრძნობის დონის კორელაცია უფრო დიდია მონოზიგოტურ ტყუპებს შორის, ვიდრე დიზიგოტური ტყუპები ასახავს მემკვიდრეობითობის გავლენას. მემკვიდრეობითობის მნიშვნელოვანი შეფასებები იქნა 18 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში ნაპოვნი 14 თვეზე სხვადასხვა ტიპის ემპათიური საპასუხო რეაქციებისათვის, მათ შორის პროსოციალური ქცევა, ემპათიური დამოკიდებულება, ჰიპოთეზის ტესტირება და უპასუხოგულგრილი ქცევა (Zahn-Waxler et al. 1992b). ინდივიდუალური განსხვავებები თანაგრძნობის ტენდენციაში, სავარაუდოდ, დაკავშირებულია გენეტიკურ განსხვავებებთან. საკითხისადმი მეცნიერული მიდგომის გასამყარებლად, აუცილებელია განვიხილოთ ის ნეირონულ დონეზეც. სარკისებური ნეირონების ფუნქციის მნიშვნელობა ემპათიის განვითარებაში ხაზგასმულია თეორეტიკოს დე ვაალის მიერ შემოთავაზებულ ემპათიის აღქმა-მოქმედების მოდელში. ამ თეორიის თანახმად, სხვისი ემოციური მდგომარეობის დანახვა ავტომატურად და არაცნობიერად ააქტიურებს ადამიანის პიროვნულ ასოციაციებს ამ მდგომარეობასთან, რაც იწვევს, დათრგუნვის არარსებობის შემთხვევაში, სხვის გამოცდილებაზე რეაგირებას ისე, როგორც საკუთარზე (Preston & de Waal 2002). ითვლება, რომ ეს ავტომატური მდგომარეობის შესატყვისი მოვლენა საფუძველს წარმოადგენს თანაგრძნობის უფრო მაღალი დონისთვის, დე ვაალთან (2008) აღნიშნავენ, რომ ემოციური ჩართულობა, რომელიც გამოწვეულია მდგომარეობის დამთხვევით, განუყოფელია პერსპექტივის აღების პროსოციალური შედეგებისთვის, ეს შედეგი კი დგება, როგორც აღვნიშნეთ, იმ კონკრეტულ გამოცდილება/მოვლენასთან პირადი ასოციაციის დამყარების საშუალებით. სარკისებურ ნეირონულ სისტემას შეუძლია ახსნას, თუ როგორ ხდება ეს ავტომატური მდგომარეობის შესატყვისი ტვინში. თანაგრძნობის გამოწვევის მიზნით, სარკისებური ნეირონები უნდა დაუკავშირდნენ ტვინის ბევრ სხვა არეს. ნაჩვენებია, რომ ინსულარული ქერქი აკავშირებს პრემოტორულ სარკის ნეირონებს ლიმბურ სისტემასთან, რომელიც ამუშავებს თანაგრძნობის გამომწვევი სიტუაციების ემოციურ ასპექტებს (Carr et al. 2003; Iacoboni & Dapretto 2006; Preston & de Waal 2002). ლიმბური სისტემა არის ტვინის ევოლუციურად უფრო ძველი უბანი, რომელიც მონაწილეობს ემოციების განცდაში. ლიმბური სისტემის სხვადასხვა სფეროს შეუძლია დაამუშავოს სხვადასხვა ტიპის ემოციური სტიმული, რომელიც დაკავშირებულია თანაგრძნობასთან. იმისთვის, რომ განიცადოთ თანაგრძნობა და არ გადაიტვირთოთ პიროვნული დისტრესით, ემოციების რეგულირებაში ჩართული ნერვული მექანიზმები უნდა გააქტიურდეს. როგორც ჩანს, პრეფრონტალური 19 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში ქერქი მნიშვნელოვანია პიროვნული დისტრესის შესამცირებლად, რომელიც აქტიურდება საპასუხოდ. სხვისი გაჭირვება- ეს საშუალებას აძლევს დამკვირვებელს დაუკავშირდეს სხვის გამოცდილებას უფრო კოგნიტურ დონეზე და ეხმარება დამხმარე ქცევის აღმოცენებას. თავი1.10- ტემპერამენტი ტემპერამენტი შედგება სხვადასხვა კომპონენტებისაგან, რომლებიც ქმნიან პიროვნების განვითარების ადრეულ საფუძველს. ვინაიდან ითვლება, რომ ტემპერამენტი დაბადებიდან არსებობს და, შესაბამისად, აქვს ბიოლოგიური საფუძველი, ტემპერამენტზე დაფუძნებული თანაგრძნობის ინდივიდუალური განსხვავებები შეიძლება ნაწილობრივ ასახავდეს გენეტიკურ გავლენას ემპათიის განვითარებაზე. ქცევით დათრგუნული, ან მორცხვი, სკოლამდელი ასაკის ბავშვები მშობლების მიერ შეფასდნენ, როგორც უფრო მაღალი თანაგრძნობითა და დანაშაულის გრძნობით, ვიდრე სხვა ბავშვები (Cornell & Frick 2007); თუმცა, აღმოჩნდა, რომ “დათრგუნული” პატარები ნაკლებად იყვნენ ჩართულნი ემპათიურ და დამხმარე ქცევებში უცხო ადამიანებთან (Young et al. 1999). თავი1.11- სახის მიმიკა და იმიტაცია როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, გარემოს გამოცდილება, გარდა ბავშვის ფაქტორებისა, ხელს უწყობს თანაგრძნობის განვითარებას. სხვათა გამოცდილების ჩართვისა და შესწავლის მნიშვნელოვანი მექანიზმი არის მოტორული მიმიკრია, განსაკუთრებით სახის გამომეტყველების იმიტაცია. როდესაც ჩვენ ვურთიერთობთ სხვებთან, ჩვენ ხშირად, გაუცნობიერებლად, ჩვენდაუნებურად ვბაძავთ, ვიმიტირებთ მათ მოტორულ მანერებს, მათ შორის სახის გამომეტყველებას (Hess & Bourgeois 2009; Sato & Yoshikawa 2006). არსებობს მტკიცებულება, რომ მიბაძვის თავიდან აცილებამ შეიძლება შეაფერხოს ემოციების ამოცნობა ზოგიერთ კონტექსტში (Oberman et al. 2007; Stel & van Knippenberg 2008). გარდა ამისა, აღმოჩნდა, რომ მაღალი თანაგრძნობის უნარის მქონე 20 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში პირები უფრო მეტად გამოირჩევიან ამ ტიპის გამომხატველობით, ვიდრე დაბალი თანაგრძნობის მქონე პირები (Sonnby-Borgstrom et al. 2003). ამრიგად, მიმიკა შეიძლება იყოს არსებითი თანაგრძნობის განვითარებისთვის. მაგალითად, ბავშვმა შეიძლება თვალზე ხელი აიფაროს და თქვას „თვალი მტკივა“, როცა დედას უყურებს, რომელიც მსგავს დისტრესულ ქცევას ახორციელებს, რაც შეიძლება დაეხმაროს მას დედის სიტუაციის გაცნობიერებაში და, შესაბამისად, უკეთესად გაგებაში. სხვების გამოცდილების მიბაძვის ტენდენცია, სავარაუდოდ, განუყოფელი ფაქტორია სხვისი ემოციებისა და გამოცდილების ინტერნალიზებისთვის, გაშინაგნებისთვის, რაც აუცილებელია თანაგრძნობის უნარის გასავითარებლად. თავი 1.12- მშობლობის როლი ადრეული ბავშვობის, ჩვილობის ეტაპზე დედობრივი სითბო წარმოადგენს მნიშვნელოვან ფაქტორს თანაგრძნობის განვითარების ხელშესაწყობად. ჩვილები და ბავშვები, რომლებსაც ჰყავდათ მშობლები, რომლებიც უფრო მეტ სითბოს გამოხატავდნენ მათ მიმართ სახლში და ლაბორატორიულ გარემოში სხვადასხვა ტიპის ინტერაქციის დროს, უფრო ემპათიურები იყვნენ (Robinson et al. 1994; Zhou et al. 2002). ის, თუ როგორ ესაუბრებიან მშობლები შვილებს ემოციებზე, ასევე გავლენას ახდენს თანაგრძნობის განვითარებაზე. მშობლები, რომლებიც უზრუნველყოფენ თბილ, პოზიტიურ გარემოს შვილებისთვის და რომლებიც ქმნიან მოდელს, რომ იყვნენ მგრძნობიარენი სხვისი საჭიროებებისა და ემოციების მიმართ შვილთან სინქრონული ინტერაქციისა და ემოციებზე საუბრის გზით, დიდი ალბათობით უფრო ემპათიური ბავშვები ჰყავთ. თავი 1.13- ემპათიის განვითარებასთან დაკავშირებული სოციალური შედეგები აქამდე განვიხილეთ ემპათიის განვითარების ტიპური ეტაპები, ასევე მრავალი ფაქტორი, რომელიც მნიშვნელოვანია და მონაწილეობს მის განვითარებაში.ახლა შეგვიძლია ნელ-ნელა 21 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში მივუახლოვდეთ ჩვენი კვლევის სამიზნე თემატიკს და ლოგიკურია, განვიხილოთ ემპათიის როლი წესების, პროსოციალური და ალტრუისტული ქცევის, სოციალური კომპეტენციისა და ურთიერთობის ხარისხის ხელშეწყობაში. თავი 1.14- წესების ინტერნალიზება ჩვენ დაბადების მომენტიდან გვაჩვევენ გარკვეულ სოციალურ ნორმებს, წესებს, ჩარჩოებს, და ჩვენც ვცდილობთ ამ წესების გათვალისწინებით ვინტეგრირდეთ გარესამყაროსთან, თუმცა არსებობს გარკვეული უნარები, რომლებიც თან დაგვყვა და გვეხმარება ამ პროცესში. სხვისი უბედურებისადმი, ტკივილის ან არასასიამოვნო მოვლენისადმი თანაგრძნობის უნარი შეიძლება იყოს სწორისა და არასწორის სწავლის მნიშვნელოვანი ფაქტორი ბავშვისათვის. კოჩანსკამ და მისმა კოლეგებმა ჩაატარეს საფუძვლიანი კვლევების ნაკრები სინდისისა და მორალური ნორმების შესახებ (Aksan & Kochanska 2005). მათ შეისწავლეს ურთიერთობა მორალურ ემოციებს შორის (მაგ., ემპათიური დისტრესი და დანაშაული) და წესებთან თავსებადი ქცევა ტიპური განვითარების მცირეწლოვან ბავშვებში (33 და 45 თვე).მორალური ემოციები და წესებისადმი თავსებადი ქცევა, ორივე, კონცეპტუალიზებული იყო, იყო სინდისის განმავითარებელი ინდიკატორები. ემპათიური დისტრესი ფასდებოდა ბავშვების მიერ გამოვლენილი საპასუხო რექციებით უცხო ადამიანის იმიტირებულ დისტრესზე (მაგალითად, უცნობის ნეგატიური საპასუხო რეაქცია ფეხში დიდი ყუთის დაცემის შემდეგ), ხოლო დანაშაულის გრძნობა იზომება ბავშვების საპასუხო რეაქციით უცხო ადამიანის უბედურებაზე მის მიერ გამოწვეული უბედური შემთხვევის გამო (ანუ, ბავშვს უნდა ეფიქრა, რომ მან დააზიანა სხვისი რაიმე განსაკუთრებული ქონება). ბავშვები, რომლებიც უფრო მეტად ავლენდნენ დანაშაულის გრძნობას, საპასუხო რეაქციას არასწორ ქმედებებზე და თანაგრძნობით დისტრესს სხვისი გასაჭირის საპასუხოდ, იყვნენ უფრო მეტად მიდრეკილნი, რომ დაეცვათ მოცემული წესები (მაგ. სათამაშოების გაწმენდა) ზედამხედველობის არარსებობის შემთხვევაშიც (Aksan &კოჩანსკა 2005). 22 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში აღნიშნული კვლევის მაგალითად მოყვანა მეტყველებს იმაზე, რომ თანაგრძნობამ, დანაშაულის გრძნობასთან ერთად, შეიძლება როლი შეასრულოს ბავშვებისათვის სწორისა და არასწორის შესწავლაში, რამეთუ ბავშვი ასოციაციურად აკავშირებს სხვის უბედურებას საკუთართან, ანუ რაღაც მომენტში აყენებს საკუთარ თავს მის ადგილას და ამ გზით რაღა თქმა უნდა უკეთ აცნობიერებს თუ რა “დაუშავა” სხვა ადამიანს, შესაბამისად, მომავალში ცდილობს დაიცვასწესები, რათა თავიდან აირიდოს სხვისთვის ზიანის მიყენება. თავი 1.15- პროსოციალური და ალტრუისტული ქცევა ჩვენს საზოგადოებაში, რომელშიც უამრავ კავშირს ვამყარებთ, გვაქვს ვალდებულებები და კონკრეტული მისიები, ამის გარდა, არსებობს რაღაცეები, რასაც ჩვენ ვალდებულების გარეშე, ჩვენი კეთილი ნებით ვაკეთებთ და არათუ მისგან რაიმეს მოველით, არამედ მზად ვართ, პირიქით, გავცეთ საკუთარი რესურსი სხვა ადამიანის ან ადამიანთა ჯგუფის კეთილდღეობისათვის ნებისმიერ კონტექსტში, იქნება ეს ვინმესთვის მორალური მხარდაჭერის გაწევა, როცა მას ეს ძალიან სჭირდებოდა, ფინანსური, თუ სხვა. ჩვენ ვიცნობთ შემთხვევებს, ვკითხულობთ სიახლეების სახით, ვეცნობით ტელევიზიით, თუ როგორ გადაუნერგა მაგალითად ერთმა უცნობმა ადამიანმა მეორეს საკუთარი სხეულიდან ორგანო, გახდა დონორი და გადაარჩინა სიცოცხლე, და ეს ნამდვილად არის პროსოციალური ქცევის უმაღლესი გამოვლინება. ითვლება, რომ ემპათია მნიშვნელოვანი წინამორბედი და მოტივატორია პროსოციალური, ან ალტრუისტული ქცევის გამოვლენისათვის. კონკრეტულ პიროვნებას გაუჩნდა თანაგანცდის გრძნობა სხვისი ტკივილის მიმართ და ამან უბიძგა მაგ გაეღო საკუთარი რესურსი მის დასახმარებლად. პრიმატოლოგმა და თეორეტიკოსმა დე ვაალმა (2008) თქვა, რომ თანაგრძნობა არის განვითარებული მექანიზმი, რომელიც ხელს უწყობს ალტრუისტულ ქცევას. თუ ადამიანი ხედავს ვინმეს გასაჭირში, ამის გამო მას შეიძლება თავად დაეწყოს დისტრესი; ეს მისცემს ძლიერ შიდა სიგნალს, რომ სხვა ადამიანს დახმარება სჭირდება. 23 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში ამ დროს, დისტრესმა შეიძლება ადამიანი დააფიქროს, რამ შეიძლება გააუმჯობესოს მისი მდგომარეობა მსგავს სიტუაციებში, რა დაეხმარებოდა მას თვითონ, ანალოგიურ სიტუაციაში რომ ყოფილიყო... რამაც შეიძლება ხელი შეუწყოს დამხმარე ქცევის აღმოცენებას: მაგალითად, რა მჭირდებოდა, რა სახის მხარდაჭერა მჭირდებოდა მე, როცა მსგავს სიტუაციაში ვიყავი. ბევრმა კვლევამ შეისწავლა, თუ როგორ ასტიმულირებს ადამიანის თანაგრძნობისაუნარი სხვების მიმართ პროსოციალურ ქცევას. ფაქტობრივად, შესაბამისი ლიტერატურის ვრცელი მიმოხილვისა და მეტა-ანალიზის დროს, ეიზენბერგმა და მილერმა (1987) დაადგინეს, რომ თანაგრძნობას ზოგადად აქვს დადებითი კორელაცია პროსოციალურ ქცევასთან. თავი 1.16- ურთიერთობის ხარისხი ემპათიურობის გარეშე წარმოუდგენელია არა მხოლოდ პერსონალური ურთიერთობები, არამედ პროფესიული. მაგალითად, როცა საქმე ეხება რომანტიკულ ურთიერთობას, ანდაც პროფესიულს, განსაკუთრებით პაციენტსა და ექიმს შორის, თერაპევტსა და კლიენტს შორის... ამ ტიპის ურთიერთობების, როგორც პოზოტიური ინტერაქციის ჩამოყალიბება დამოკიდებულია ემპათიის უნარზე ამ ურთიერთობაში ჩართულ ინდივიდებს შორის. რომ შევაჯამოთ, თანაგანცდის უნარი მნიშვნელოვანია სხვების მიმართ პოზიტიური ქცევის ხელშეწყობის, სოციალური ინტერაქციისა და ურთიერთობების გასაადვილებლად. ემპათია ჩართულია წესების ინტერნალიზებაში, რომლებსაც შეუძლიათ მონაწილეობა მიიღონ სხვების პირადი სივრცის დაცვაში და, მნიშვნელოვანია, რომ ეს შეიძლება იყოს მექანიზმი, რომელიც აღძრავს სხვების დახმარების სურვილს, თუნდაც საკუთარი თავის და საჭიროებების ხარჯზე. გარდა ამისა, ემპათია მნიშვნელოვან როლს ასრულებს სოციალურად კომპეტენტურ პიროვნებად გახდომაში მნიშვნელოვანი და ღირებული სოციალური ურთიერთობებით. 24 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში კვლევამ (Decety & Ickes, 2009), რომელიც ემსახურებოდა კორელაციის დადგენას თავის ტვინსა და ემპათიის სხვადასხვა კომპონენტების მიმართ, გაამყარა თავდაპირველი აღმოჩენა მაიმუნის ტვინის ქერქში აღმოჩენილი სარკისებური ნეირონების შესახებ, რომელმაც შემდგომში საფუძველი დაუდო ადამიანის ემპათიის უნარის ახსნას. თავი 1.17- სარკისებური ნეირონების როლი ჩვენ ვპოულობთ ანალოგიას ჩვენს სხეულსა და სხვა ადამიანების სხეულს შორის. თუ არსებობს ანალოგია ჩვენს სხეულსა და სხვის სხეულს შორის, შეიძლება არსებობდეს ანალოგიაც ჩვენს ფსიქიკურ მდგომარეობას/სხეულებრივ მდგომარეობებს შორის ურთიერთობასა და სხვა ადამიანების ურთიერთობებს შორის. სხვა ადამიანების ფსიქიკური მდგომარეობების შესახებ მსჯელობის ეს მეთოდი ძალიან რთულია იმისთვის, რასაც ჩვენ ვასრულებთ ასე ბუნებრივად, ძალისხმევის გარეშე და სწრაფად. სარკისებური ნეირონები არის ნეირონების კლასი, რომლებიც მოდულირებას უწევენ საკუთარ აქტივობას როგორც ინდივიდის მიერ კონკრეტულ მოტორულ მოქმედებას, და ამასთან, ისინი აკვირდებიან იმავე ან მსგავს მოქმედებას, შესრულებულს სხვა ინდივიდის მიერ. გქონიათ ოდესმე ისეთი შეგრძნება, როცა უყურებთ ვიღაცას, როგორ აკეთებს რაღაცას ვთქვათ ნემსით ჩხვლეტას - და თქვენ შეგიძლიათ იგრძნოთ ზუსტად ის, რასაც ისინი უნდა გრძნობდნენ, თითქოს მის კანში იყოთ? ისინი (სარკისებური ნეირონები) პირველად დაფიქსირდა მაკაკა მაიმუნის პრემოტორულ ზონაში. მას შემდეგ სარკის ნეირონები აღიარებულია, როგორც ადამიანის თანაგრძნობის, ენისა (როგორც ჩვენს შორის კომუნიკაციის საშუალების) და სხვა სასიცოცხლო პროცესების ქვაკუთხედი. მაგრამ ასევე იყო სარკისებური ნეირონების რეაქცია, ზოგიერთი მეცნიერი ვარაუდობს, რომ სარკისებური ნეირონების მნიშვნელობა გადაჭარბებულია. მათი აღმოჩენის შემდეგ დიდი ინტერესი იყო სარკისებური ნეირონების მიმართ და არსებობდა ბევრი ვარაუდი მათი შესაძლო ფუნქციური როლის შესახებ, განსაკუთრებული აქცენტი კი მათ როლზე სოციალურ შემეცნებაში. სარკისებური ნეირონების აღმოჩენა განსაკუთერებით მნიშვნელოვანი იყო, რამეთუ ამან 25 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში გამოიწვია აზროვნების ახალი გზით წარმართვა იმის შესახებ, თუ როგორ ვახორციელებთ საკუთარ ქმედებებს და როგორ ვაკვირდებით და როგორ ინტერპეტაციებს ვუკეთებთ სხვების ქმედებებს. ამ აღმოჩენამ (What We Know Currently about Mirror NeuronsJ.M. Kilner and R.N. Lemon)) გააჩინა მოსაზრება, რომ ფუნქციონალური თვალსაზრისით, მოქმედებების შესრულება და სხვაზე დაკვირვება მჭიდროდ დაკავშირებული პროცესებია და მართლაც, რომ ჩვენი უნარი, განიმარტოს სხვისი ქმედებები, მოითხოვს ჩვენსავე მოტორული სისტემის ჩართვას. Ეს თვისება ცალსახად განასხვავებს სარკსებურ ნეირონებს სხვა ტიპის ნეირონებისაგან. იმიტაციისა და თანაგრძნობის ურთიერთობაზე ბოლოდროინდელი კვლევების შედეგი არის ის მოსაზრება, რომ ევოლუციურმა პროცესმა გაგვაჩინა თანაგრძნობა. (Adolphs 2009) ეს არის ფართოდ გავრცელებული რწმენის ძირითადი არსი.ტრადიციულად, ჩვენი ბიოლოგია განიხილება თვითმომსახურების ინდივიდუალიზმის საფუძვლად, ხოლო ჩვენი იდეები და ჩვენი სოციალური კოდები საშუალებას გვაძლევს ავმაღლდეთ ჩვენს ნეირობიოლოგიურ შემადგენლობაზე. აქედან გამომდინარე დიდი მეცნიერი, (de Waal 2008, Tangney et al. 2007) აღნიშნავს, რომ სარკისებური ნეირონების, იმიტაციისა და თანაგრძნობის შესახებ კვლევები გვეუბნება, რომ თანაგრძნობის უნარი, ჩვენი სოციალიზმის (ადოლფსი 2009) და ზნეობის სამშენებლო მასალაა (დე ვაალი) და აგებულია „ქვემოდან ზემოთ“ მოქმედების წარმოებისა და აღქმის შედარებით მარტივი მექანიზმებიდან (Iacoboni2008). შეჯამების სახით რომ ვთქვათ, თანაგრძნობის უნარი მნიშვნელოვანია სხვების მიმართ პოზიტიური ქცევის ხელშეწყობისათვის, სოციალური ინტერაქციისა და ურთიერთობების გასაადვილებლად. ემპათია ჩართულია წესების ინტერნალიზაციაში, რომლებსაც შეუძლიათ როლი შეასრულონ სხვების დაცვაში და, მნიშვნელოვნად, ეს შეიძლება იყოს მექანიზმი, რომელიც აღძრავს სხვების დახმარების სურვილს, თუნდაც საკუთარი ინტერესებისა და საჭიროებების დათმობის ხარჯზე. გარდა ამისა, თანაგრძნობა მნიშვნელოვან როლს 26 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში ასრულებს სოციალურად კომპეტენტურ პიროვნებად ჩამოყალიბებაში მნიშვნელოვანი, ღრმა და ნაყოფიერი სოციალური ურთიერთობებით. თავი 1.18- ატიპური ემპათიის განვითარება აუტიზმი და პიროვნული აშლილობა კიდევ ერთი გზაა ემპათიის განვითარებისა და გამოვლენის კვლევისათვის ატიპიურ სიტუაციებში. ორი პროტოტიპური „ემპათიის დარღვევა“ არის აუტიზმი და პიროვნული აშლილობა. განვითარების პერვაზიული აშლილობა, რომელსაც ჩვეულებრივ უწოდებენ აუტისტური სპექტრის აშლილობებს (ASDs), არის განვითარების დარღვევების ერთობლიობა, რომლებიც გამოვლინდება სამი წლის ასაკში (ბევრად ადრეც, თუმცა ამ შემთხვევაში საუბარია დიაგნოსტიკური კუთხით განხილვაზე) და ხასიათდება სოციალური ურთიერთქმედების დარღვევით, საპასუხო სოციალური კომუნიკაციით (უკუკავშირის დაბრუნება), ასევე შეზღუდული ინტერესების სფეროთი. განმეორებადი ქცევებით(DSM-IV-TR 2000). მიუხედავად იმისა, რომ პიროვნული აშლილობა არ არის ოფიციალური დიაგნოზი, ის არის კარგად ჩამოყალიბებული სიმპტომების ნაკრები, რომელიც იწყება ბავშვობაში. პიროვნულაშლილობასახასიათებს თანაგრძნობისა და დანაშაულის გრძნობის ნაკლებობა, ასევე ანტისოციალური ქცევების არსებობა (ბლერი 2007). აუტიზმი და პიროვნული აშლილობა შეიძლება მოიცავდეს სხვადასხვა სახის დეფიციტს ემპათიურ უნარში, რაც გვაძლევს ძალიან განსხვავებულ შედეგებს. არსებობს გარკვეული მტკიცებულება, რომელიც მიუთითებს იმაზე, რომ ASD-ის მქონე პირებს შეიძლება უმთავრესად ჰქონდეთ კოგნიტური თანაგრძნობის დეფიციტი, ხოლო პიროვნული აშლილობის მქონე პირებს ძირითადად აქვთ ემოციური თანაგრძნობის დეფიციტი. ემპათიის სპეციფიკური დეფიციტი, რომელიც თან ახლავს თითოეულ ამ აშლილობას და განხილვა იმის შესახებ, თუ როგორ უკავშირდება ეს დეფიციტი ამ აშლილობების მქონე პირთა სიმპტომებს, თვისებებს წარმოდგენილია ქვემოთ. 27 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში თავი 1.19- აუტისტური სპექტრის დარღვევები ასდ-ის მქონე პირებში ემპათიის დეფიციტის არსებობა კარგად არის შესწავლილი და, ფაქტობრივად, აშლილობის დიაგნოსტიკის ერთ-ერთი კრიტერიუმია (DSM-IV-TR 2000). ასევე, თანაგრძნობის დეფიციტი და სისტემური სიძლიერე (ანუ წესებზე დაფუძნებული აზროვნება) არის აუტიზმისათვის დამახასიათებელი თვისებებს ცენტრალური კომპონენტი (ბარონ-კოენი 2002). პიროვნული აშლილობის შემთხვევაში ემპათიის დეფიციტი შეიძლება თამაშობდეს გაცილებით მნიშვნელოვან და საყურადღებო როლს, ვიდრე აუტიზმის შემთხვევაში. აქაც უნდა აღვნიშნოთ ის ფუნდამენტური სხვაობა, რაც შეიძლება ახასიათებდეს ემოციური თანაგრძნობის დეფიციტს- პიროვნული აშლილობის შემთხვევაში, კოგნიტური თანაგრძნობის დეფიციტთან შედარებით-რომელიც, როგორც აღვნიშნეთ აუტისტური სპექტრის დარღვევებისათვის უფრო მეტად არის დამახასიათებელი და ეს მნიშვნელოვანი ინფორმაცია იძლევა იმედს, რომ თავის ტვინის შესაბამისი უბნების დადგენითა და ამაზე ადეკვატური მუშაობის საშუალებით, შესაძლებელი იქნება კოგნიტური ემპათიის განვითარებაზე მუშაობა. მაშინ, როცა პიროვნული აშლილობის შემთხვევაში ჩატარებულმა კვლევებმა არ აჩვენა რაიმე გაუმჯობესება კოგნიტური კუთხით. (ბლერი 2005, ბლერი 2007). თუ პიროვნული აშლილობის მქონე პირებს აქვთ პასიური, კოგნიტური ემპათია, მაგრამ დისფუნქციური ემოციური ემპათია, მაშინ შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ სხვისი ტკივილის შეგრძნების უნარი ცენტრალური კომპონენტია პროსოციალური ქცევის მოტივაციისა და ანტისოციალური ქცევის მინიმიზაციისთვის. ასევე სავარაუდოა, რომ სხვისი პერსპექტივის კოგნიტური გაგების უნარი შეიძლება იყოს სოციალურად საშიში სხვასთან ემოციური ემპათიური კავშირის არარსებობის შემთხვევაში. შეჯამების სახით, რომ შევხედოთ უფრო ფართო პერსპექტივიდან, ჩვენ ვისაუბრეთ ფაქტზე, რომ კოგნიტური ემპათია უფრო მეტად არის დაქვეითებული აუტიზმის მქონე პირებში, 28 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში ხოლო ემოციური ემპათია უფრო დაქვეითებულია პიროვნული აშლილობის მქონე პირებში. ეს მიუთითებს იმაზე, რომ თანაგრძნობის კოგნიტური და ემოციური კომპონენტები შეიძლება არათანაბრად განვითარდეს და ორივე აუცილებელია ჯანსაღი სოციალური ფუნქციონირების ხელშეწყობისთვის. თავი2- პროფესიული გადაწვა ისტორიული განვითარება: პროფესიული გადაწვა თავდაპირველად განიხილებოდა არა როგორც მეცნიერების საკვლევი საგანი, არამედ როგორც სოციალური პრობლემა. გადაწყვის საწყისი კონცეფციაც მოქცეული იყო არა აკადემიურ, არამედ პრაგმატულ ჩარჩოში. მისი განვითარების პირველ, საწყის ეტაპზე, ყურადღება გამახვილებული იყო მის კლინიკურ აღწერილობაზე. შემდგომი ფაზა მოიცავდა ეპირიულ ეტაპს, როდესაც მიმდინარეობდა მისი კვლევა და შეფასება. ორივე ეტაპის მიმდინარეობამ ხელი შეუწყო საკითხის თეორიულ განვითარებას და საკითხის ინტეგრირებას სხვა კონცეპტუალური ჩარჩოების ფარგლებშიც. მასლაჩმა და ჯექსონმა (1981), როგორც პიონერებმა საკითხის კვლევაში, განსაზღვრეს პროფესიული გადაწვა, როგორც ფსიქოლოგიური სინდრომი, (და არა როგორც არაპროფესიონალიზმი) რომელიც მოიცავს ფიზიკურ დაღლილობას, უმწეობის განცდას, ნეგატიურ თვითშეფასებას და ნეგატიურ დამოკიდებულებას სამუშაოს, ცხოვრებისა და სხვათა მიმართ. მათი კონცეპტუალიზაცია აღწერს პროფესიულ გადაწვას, როგორც შინაგან რეაქციას გარე სტრესორებზე (Adriaenssens, De Gucht, & Maes, 2015). Maslach Burnout Inventory ([MBI]; Maslach & Jackson, 1981) მოიხსენიება, როგორც "ოქროს სტანდარტი" პროფესიული გადაწვის გაზომვისთვის.ჯანდაცვის სფეროში მომუშავე პროფესიონალებს, როგორც სხვებისთვის დახმარების გამწვევებს, მოიხსენიებენ, როგორც პროფესიული გადაწვის მაღალი რისკის ქვეშ მყოფ კატეგორიას, სხვა პროფესიების წარმომადგენლებთან შედარებით. 29 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში (Bender & Farvolden, 2008; Gelsma et al., 2006; Morse, Salyers, Rollins, MonroeDeVita, & Pfahler, 2012). პროფესიული გადაწვა მჭიდროდ არის დაკავშირებული დახმარების გაწევის ხარისხთან, ასევე დაკავშირებულია სტრესით გამოწვეულ სამსახურის დატოვებასა ან შეცვალსთან. (Potter et al., 2010) თავი 2.1- პროფესიული გადაწვის სიმპტომები სიმპტომები შეიძლება დაჯგუფდეს ხუთ ძირითად კატეგორიად: ფიზიკური, ემოციური, ქცევითი, ინტერპერსონალური და დამოკიდებულების (მიდგომის). თავი 2.2.1 - ფიზიკური სიმპტომები არსებობს მნიშვნელოვანი კვლევა იმის დასტურად, გადაწვა ფაქტობრივად დაკავშირებულია ცუდ ფიზიკურ ჯანმრთელობასთან. (ფსიქოსომატური სიმპტომების სახით, როგორცორგანიზმის მიერ გადაწვაზე საპასუხო რეაქცია.) უპირველეს ყოვლისა, რაოდენობრივი კვლევების მონაცემების გათვალისწინებით, რიგ კვლევებში ადამიანები უჩივიან ფიზიკურ დაღლილობას, ძილის სირთულეებს და სპეციფიკურ სომატურ პრობლემებს, როგორიცაა თავის ტკივილი, კუჭ-ნაწლავის დარღვევები, გაციება და გრიპი. (Armstrong, 1979; Barner, 1982; Beck & Gargiulo, 1983; Berkeley Planning Associates, 1977; Forney, Wallace-Schutzman & Wiggers, 1982; Rottier, Kelly & Tomhave, 1983; Rubington, &38, 198rov). სახაროვი და ფარბერი (1983) აცხადებენ, რომ ბავშვთა მომსახურების სფეროში მომუშავე პროფესიონალების 67% ფიქრობს, რომ მათ ფიზიკურ ჯანმრთელობაზე უარყოფითად აისახება მათი სამუშაო. კვლევების მიხედვით, არ საბუთდება რაიმე კონკრეტული ფიზიკური სიმპტომების ხანგრძლივი დროით არსებობა გადაწვის სინდრომთან კავშირში, დაკავშირებულია ფიზიკურ ჯანმრთელობასთან და ზოგადად ავადმყოფობასთან და შესაძლოა ზოგიერთ სომატურ ჩივილთან, როგორიცაა ძილის დარღვევა, თუმცა კონკრეტული სომატური 30 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში აშლილობების დამოუკიდებელი კვლევების რაოდენობა დაბალია. გადაწვის ფიზიოლოგიური შედეგები სხვადასხვანაირად ვლინდება, არა როგორც ერთი ტიპის სიმპტომების ნაკრები, არამედ როგორც სპეციფიკური, ისე არასპეციფიკური გზით. გადაწის მსხვერპლთა მიერ უფრო დიდი სიხშირით ან ინტენსივობით განცდილი სომატური ჩივილების მრავალფეროვნებაში. თავი 2.2.2 - ემოციური სიმპტომები ადამიანებში ყველაზე გავრცელებული ემოციური ჩივილებია გაღიზიანებადობა, შფოთვა, დანაშაულის გრძნობა, დეპრესია და უმწეობის განცდა (Armstrong, 1979; Beck & Gargiulo, 1983; Berkeley Planning Associates, 1977; Forney et al., 1982; Sakharov. & Farber, 1983). 2.2.3 - ქცევითი სიმპტომები ქცევითი სიმპტომები, რომლებიც დაკავშირებულია გადაწვასთან, ძირითადად არის სამუშაოსთან დაკავშირებული ქცევები, რაიმეზე დამოკიდებულების ქცევები. თვისობრივი მონაცემები მიუთითებს, რომ გადაწვის მსხვერპლები ავლენენ ძლიერ დამოკიდებულებას წესებზე, გაცდენაზე, ალკოჰოლისა და ნარკოტიკების მოხმარებაზე, ჭარბ კვებასა და მოწევაზე (Armstrong, 1979; Berkeley Planning Associates, 1977; Forney etAl., 1982; Maslach, 1976, 1982a; Sakharov & Farber, 1983). შესწავლილი სამუშაოსთან დაკავშირებული ქცევები მოიცავს ცუდ თანამშრომლობას, არყოფნას, დაგვიანებას, სამუშაო შესვენების ბოროტად გამოყენებას და ქურდობას სამსახურში, რაც გულისხმობს მნიშვნელოვან ხარჯებს ორგანიზაციისთვის და კლიენტებისთვის, ალკოჰოლის, ნარკოტიკების და კოფეინის ჭარბად გამოყენებას. თავი - 2.2.4 დამოკიდებულების სიმპტომები შეიძლება განვითარდეს ნეგატიური დამოკიდებულება კლიენტების, სამსახურის, საკუთარი თავის და ზოგადად ცხოვრების მიმართ. თვისებრივი მონაცემები მიუთითებს, რომ გადაწვის 31 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში მსხვერპლმა შეიძლება გამოავლინოს ცინიზმი, გულგრილობა, პესიმიზმი, თავდაცვა, კლიენტების/ პაციენტების მიმართ შეუწყნარებლობა, კლიენტების დეჰუმანიზაცია ჟარგონისა და ინტელექტუალიზაციის გამოყენებით და მათზე სტერეოტიპული ტერმინებით აზროვნებით, ასევე სამსახურებრივი სიამოვნების განცდის დაკარგვა და სამსახურში წასვლის წინააღმდეგობა (Amstrong , 1979; Berkeley Planning Associates, 1977; Forney et al., 1982; Maslach & Pines, 1977; Pines & Maslach,1978). მოკლედ, დასკვნის სახით პროფესიული გადაწვის სიმპტომებზე კატეგორიების მიხედვით: 1. არსებობს არსებითი მტკიცებულება, რომ გადაწვა ასოცირდება ზოგადად ცუდ ფიზიკურ ჯანმრთელობასთან, თუმცა მთლიანობაში არა კონკრეტულ დაავადებებთან და სიმპტომებთან. 2. ემოციურ სიმპტომებს შორის დეპრესია ყველაზე აშკარად უკავშირდება გადაწვას. 3. ქცევითი სიმპტომები, რომლებიც ყველაზე ნათლად უკავშირდება გადაწვას არის განმეორებითი ხასიათის და შესაძლოა წინ უძღვოდეს სხვა არაპროდუქტიულ სამუშაო ქცევებს. 4. კლიენტებთან, მეგობრებთან და ოჯახთან პრობლემური ინტერპერსონალური ურთიერთობები, როგორც ჩანს, ასოცირდება გადაწვასთან, თუმცა კვლევების რაოდენობა ძალიან მცირეა იმისთვის, რომ კონკრეტული შედეგების მიხედვით გადაჭრით კავშირის მტკიცებულება არსებობდეს. 5. ნეგატიური დამოკიდებულებები დაკავშირებულია გადაწვასთან ყველაზე ძლიერად შრომით კმაყოფილების სფეროში. 32 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში თავი 2.3 - გადაწვა, როგორც რეაქცია ოკუპაციურ სტრესზე ამცირებს მრავალი ადამიანური მომსახურების მიმწოდებლის მოტივაციას და ეფექტურობას. ორგანიზაციული გადაწვის გამომწვევი მიზეზი მომსახურების პირობებში განიხილება, როგორც ფსიქოლოგიური სტრესი, რომელიც გამოწვეულია რესურსებსა და მოთხოვნებს შორის აღქმული დისბალანსის დროს (მაგ., მოთხოვნა კომპეტენციაზე ან ეფექტურობაზე). პერსონალი, რომელიც თვლის, რომ ვეღარ აკონტროლებს ფაქტორებს, რომლებიც გავლენას ახდენენ მათ ეფექტურობაზე, განიხილება დაუცველად „დასწავლილი უმწეობის“ და გადაწვის მიმართ. სტრესულმა ცხოვრებისეულმა გამოცდილებამ შეიძლება მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინოს სხვადასხვა ფიზიოლოგიურ სისტემაზე, მათ შორის ავტონომიურ ნერვულ სისტემაზე, ჰიპოთალამუს-ჰიპოფიზურ-თირკმელზედა ჯირკვლის ღერძსა და იმუნურ სისტემაზე. ეს ურთიერთობები შეიძლება იყოს ორმხრივი; მაგალითად, იმუნური უჯრედების პროდუქტებს შეუძლიათ იმოქმედონ ტვინზე, შეცვალონ განწყობა და შემეცნება, რაც პოტენციურად ხელს უწყობს დეპრესიას. მიუხედავად იმისა, რომ მწვავე ფიზიოლოგიური ცვლილებები შეიძლება იყოს ადაპტური მოკლევადიან პერიოდში, ქრონიკულობამ ან განმეორებითობამ შეიძლება დააზიანოს ადამიანის ჯანმრთელობა. სტრესის კვლევის სფეროში ცენტრალური დოგმა ითვალისწინებს სტერეოტიპულ ფიზიოლოგიურ პასუხს ყველა სტრესორზე (ზოგადობის მოდელი). თუმცა, მტკიცებულებები ცხადყოფს, რომ სპეციფიკურ სტრესულ პირობებს და კონკრეტული ორგანიზმის მიერ ამ მდგომარეობების შეფასებას, შეუძლია გამოიწვიოს თვისობრივად განსხვავებული ემოციური და ფიზიოლოგიური რეაქციები (ინტეგრირებული სპეციფიკის მოდელი). მაგალითად, საფრთხის შეფასება (გამოწვევის წინააღმდეგ), უკონტროლობა და ნეგატიური სოციალური შეფასება ნაჩვენებია, რომ იწვევს სპეციფიკურ ფსიქობიოლოგიურ პასუხებს. როგორც ჩანს, ემოციურ რეაქციებს აქვს სპეციფიკური ნერვული სუბსტრატები, რამაც შეიძლება 33 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში გამოიწვიოს დიფერენცირებული ცვლილებები პერიფერიულ ფიზიოლოგიურ სისტემებში, ასე რომ, არასწორია სტრესის ერთგვაროვანი რეაქციის ვარაუდი. (Kemeny, Margaret E. (2003). The psychobiology of stress. Current Directions in Psychological Science, 12(4), 124–129) თავი 2.4- სტრესული ცხოვრებისეული გამოცდილების ზემოქმედების ფიზიოლოგიური ეფექტები ადამიანებსა და ცხოველებში ჩატარებულმა უამრავმა კვლევამ აჩვენა სტრესის ზემოქმედების ძლიერი გავლენა სხვადასხვა ფიზიოლოგიურ სისტემაზე. ითვლება, რომ ეს კონკრეტული ცვლილებები განვითარდა იმ ქცევისათვის, რომელიც საშუალებას აძლევს ორგანიზმს გაუმკლავდეს საფრთხეს (მაგ. ბრძოლა ან გაქცევა). იმისათვის, რომ ორგანიზმმა ეფექტური რეაგირება მოახდინოს, მობილიზებულია ფიზიოლოგიური სისტემები, რომლებიც საჭიროა საფრთხეებთან გამკლავებისთვის და ფიზიოლოგიური სისტემები, რომლებიც არ არის საჭირო, ჩახშობილია. მაგალითად, საფრთხეზე რეაგირებისას ორგანიზმი ზრდის გლუკოზის ხელმისაწვდომ კონცენტრაციას (ენერგიის წყარო), რათა ორგანიზმი მოამზადოს ფიზიკური დატვირთვისთვის; ამავდროულად, სხეული აფერხებს პროცესებს, რომლებიც ხელს უწყობენ ზრდას და რეპროდუქციას. მიუხედავად იმისა, რომ სხეული ადაპტირებულია ამ მწვავე მობილიზაციაზე მცირე მავნე ზემოქმედებით რეაგირებისთვის, ქრონიკული ან საფრთხესთან გასამკლავებელი სისტემების განმეორებით გააქტიურებას შეიძლება ჰქონდეს არასასურველი გრძელვადიანი ფიზიოლოგიური ეფექტი (McEwen, 1998; Sapolsky, 1992). ნაჩვენებია, რომ ფიზიოლოგიური სისტემების ფართო სპექტრი იცვლება სტრესორების საპასუხოდ; ამ ნაწილში შეგვიძლია შევაჯამოთ მისი ზემოქმედება ადამიანის ორგანიზმის სამ ყველაზე საგულდაგულოდ შესწავლილ სისტემაზე: 34 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში გავლენა ავტონომიურ ნერვულ სისტემაზე მას შემდეგ, რაც უოლტერ ქენონი მუშაობდა “ბრძოლა-ან-გაქცევის” პასუხზე1930-იან წლებში მკვლევარები დაინტერესდნენ სტრესული გამოცდილების ზემოქმედებით სიმპათიკურ ადრენომედულურ სისტემაზე (გავლენა ავტონომიურ ნერვულ სისტემაზე). 1930-იან წლებში მკვლევარები დაინტერესდნენ სტრესული გამოცდილების გავლენით თირკმელზედა ჯირკვალზე (ვეგეტატიური ნერვული სისტემის (ANS). ANS-ს აქვს ორი კომპონენტი: პარასიმპათიკური ნერვული სისტემა, რომელიც აკონტროლებს უნებლიე ნერვულ სისტემას. დასვენების ფუნქციები (ამ სისტემის გააქტიურება ხელს უწყობს საჭმლის მონელებას და ანელებს გულისცემას, მაგ.) და სიმპათიკურ ნერვულ სისტემას, რომელიც მოქმედებს საშიშ სიტუაციებში და იწვევს უნებლიე პროცესების ზრდას (მაგალითად, გულისცემა და სუნთქვა), რომლებიც საჭიროა ფიზიკური საფრთხეების საპასუხოდ. სიმპათიკური ნერვული სისტემის ბოჭკოები ათავისუფლებენ ნეიროტრანსმიტერ ნორეპინეფრინს სხვადასხვა ორგანოების უბნებში, თირკმელზედა ჯირკვლის მედულას ჩათვლით, რაც იწვევს ეპინეფრინის (ასევე ცნობილი როგორც ადრენალინის) განთავისუფლებას სისხლში. კვლევამ აჩვენა, რომ სხვადასხვა სტრესის ზემოქმედებამ შეიძლება გაააქტიუროს ეს სისტემა, რაც გამოიხატება ნორეპინეფრინისა და ეპინეფრინის გაზრდილი გამომუშავებით, აგრეთვე სიმპათიკური აგზნების ავტონომიური ინდიკატორების მატებით (მაგ., გულისცემის გაზრდით). ეს უკიდურესად სწრაფი რეაგირების სისტემა შეიძლება გააქტიურდეს წამებში და გამოიწვიოს „ადრენალინის აჩქარება“, რომელიც წარმოიქმნება მოულოდნელ საფრთხესთან შეხვედრის შემდეგ. (https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1111/1467-8721.01246) 35 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში თავი 3- ადამიანის ოგანიზაციული უფლებები თავი 3.1- საქართველოს ორგანული კანონი საქართველოს შრომის კოდექსი კარი I. ზოგადი დებულებანი + თავი I. შესავალი დებულებანი საქართველოს 2020 წლის 29 სექტემბრის ორგანული კანონი №7177 – ვებგვერდი, 05.10.2020წ. მუხლი 24. სამუშაო დროის ხანგრძლივობა თავი V სამუშაო დრო, შესვენების დრო და დასვენების დრო 1. ნორმირებული სამუშაო დრო არის ნებისმიერი დროის მონაკვეთი, რომლის განმავლობაშიც დასაქმებული მუშაობს დამსაქმებლის განკარგულების პირობებში და ახორციელებს თავის საქმიანობას ან/და ასრულებს თავის მოვალეობებს. სამუშაო დროში არ ითვლება შესვენების დრო და დასვენების დრო. 2. ნორმირებული სამუშაო დროის ხანგრძლივობა არ უნდა აღემატებოდეს კვირაში 40 საათს. 3. სპეციფიკური სამუშაო რეჟიმის მქონე საწარმოში, სადაც წარმოების/სამუშაო პროცესის 8 საათზე მეტი ხანგრძლივობის უწყვეტი რეჟიმია, ნორმირებული სამუშაო დროის ხანგრძლივობა არ უნდა აღემატებოდეს კვირაში 48 საათს. საქართველოს მთავრობა სოციალურ პარტნიორებთან კონსულტაციის შემდეგ განსაზღვრავს სპეციფიკური სამუშაო რეჟიმის მქონე დარგების ჩამონათვალს. 4. სამუშაო დღეებს/ცვლებს შორის დასაქმებულის უწყვეტი დასვენების ხანგრძლივობა არ უნდა იყოს 12 საათზე ნაკლები. 36 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში 5. თუ სამუშაო დღის განმავლობაში სამუშაო დროის ხანგრძლივობა 6 საათს აღემატება, დასაქმებულს წარმოეშობა შესვენების უფლება. შესვენების დროის ხანგრძლივობა განისაზღვრება მხარეთა შეთანხმებით. თუ სამუშაო დღის განმავლობაში სამუშაო დროის ხანგრძლივობა არანაკლებ 6 საათია, შესვენების დროის ხანგრძლივობა უნდა იყოს სულ მცირე 60 წუთი. 6. იმ დასაქმებულს, რომელიც მეძუძური ქალია და 1 წლამდე ბავშვს კვებავს, თავისი მოთხოვნის საფუძველზე ეძლევა დამატებითი შესვენება ბავშვის კვებისთვის სამუშაო დღის განმავლობაში არანაკლებ 1 საათისა. ბავშვის კვებისთვის შესვენება სამუშაო დროში ითვლება და ანაზღაურდება. 7. ამ მუხლის მე-4 პუნქტით გათვალისწინებული 12-საათიანი ყოველდღიური დასვენების დროის გარდა, დამსაქმებელი ვალდებულია უზრუნველყოს დასაქმებული დასვენებით 7დღიანი პერიოდის განმავლობაში უწყვეტად არანაკლებ 24 საათისა. მხარეთა შეთანხმებით შესაძლებელია დასაქმებულმა არაუმეტეს 14 დღის განმავლობაში მიმდევრობით ორჯერ ისარგებლოს 24-საათიანი დასვენების დროით. 11. დამსაქმებელი ვალდებულია სამუშაო დღეს წერილობით ან/და ელექტრონულად აღრიცხოს დასაქმებულთა მიერ ნამუშევარი დრო და სამუშაო დროის (ნამუშევარი საათების) აღრიცხვის ყოველთვიური დოკუმენტი გააცნოს დასაქმებულს, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც, სამუშაოს დამსაქმებელი ორგანიზების ვალდებულია სპეციფიკიდან სამუშაო დროის გამომდინარე, (ნამუშევარი ეს შეუძლებელია. საათების) აღრიცხვის დოკუმენტი შეინახოს 1 წლის განმავლობაში. სამუშაო დროის აღრიცხვის ფორმას განსაზღვრავს საქართველოს ოკუპირებული ტერიტორიებიდან დევნილთა, შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრი (შემდგომ – მინისტრი) სოციალურ პარტნიორებთან კონსულტაციის შემდეგ. საქართველოს 2020 წლის 29 სექტემბრის ორგანული კანონი №7177 – ვებგვერდი, 05.10.2020წ. მუხლი 25. ცვლაში მუშაობისთვის განსაზღვრული სამუშაო დრო 37 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში + 1. თუ დამსაქმებლის საქმიანობა ითვალისწინებს წარმოების/სამუშაო პროცესის უწყვეტ 24საათიან რეჟიმს, მხარეებს უფლება აქვთ, დადონ შრომითი ხელშეკრულება ცვლაში მუშაობის შესახებ, ამ კანონის 24-ე მუხლის მე-4 პუნქტის პირობების გათვალისწინებით და დასაქმებულისთვის ნამუშევარი საათების ადეკვატური დასვენების დროის მიცემის პირობით. 2. ცვლაში მუშაობა არის სამუშაო დროის ორგანიზების მეთოდი, რომლის მიხედვით, დასაქმებულები ერთსა და იმავე სამუშაოზე თანამიმდევრობით ცვლიან ერთმანეთს განსაზღვრული გრაფიკის, მათ შორის, როტაციული გეგმის, შესაბამისად, ისე, რომ შესაძლებელი იყოს წარმოების/სამუშაო პროცესის დასაქმებულისთვის დადგენილ სამუშაო კვირის ხანგრძლივობაზე მეტ ხანს გაგრძელება. 3. მიმდევრობით ორ ცვლაში მუშაობა აკრძალულია. 4. ცვლაში მუშაობა და ერთი ცვლიდან მეორე ცვლაში გადასვლა განისაზღვრება ცვლების განრიგით, რომელსაც ამტკიცებს დამსაქმებელი სამუშაოს სპეციფიკის გათვალისწინებით. დასაქმებულს ცვლების განრიგის ცვლილების შესახებ უნდა ეცნობოს არანაკლებ 10 დღით ადრე, თუ, უკიდურესი საწარმოო აუცილებლობიდან გამომდინარე, ეს შეუძლებელი არ არის. ზემოთ მოცემულია დებულებები, რომლებიც განსაზღვრავენ ჩვენს ქვეყანაში, საქართველოში დასაქმებული ადამიანების შრომით უფლებებს. სამწუხარო ფაქტია, რომ ხელმძღვანელთა მხრიდან ხშირად ხდება ამ დებულებების დარღვევა. ცნობილი ფაქტია, ადამიანმა რომ სამუშაო კარგად შეასრულოს, მან აუცილებლად კარგად უნდა დაისვენოს. ადამიანი, რომელიც ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში ვერ ახერხებს დასვენებასა და სრულყოფილად გამოძინებას სამსახურის გამო, გარდა იმისა, რომ მისი შრომა დროთა განმავლობაში არანაყოფიერი ხდება, ის დგება პროფესიული გადაწვის ძალიან მაღალი რისკის ქვეშ. 38 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში თავი 4- კოვიდპანდემიის გავლენა მედიცინის სფეროს წარმომადგენელთა პროფესიულ გადაწვაზე 2019 წელს, ჩინეთის ქალაქ ვუჰანში, კოროვირუსული დაავადების (COVID-19) პანდემიის გავრცელებით, ჯანდაცვის დინამიკა რადიკალურად შეიცვალა.ფრონტის ხაზის სამედიცინო პერსონალი (ექიმები, ექთნები და პარასამედიცინო პერსონალი) და მათი ოჯახები არიან ყველაზე მაღალი რისკის ქვეშ პანდემიის დროს, ისინი, ფაქტობრივად, მუშაობენ საკუთარი სიცოცხლის ფასად.ზოგიერთმა მათგანმა სიცოცხლეც კი დაკარგა, მათმა უმეტესობამ კი ძლიერი შოკი გადაიტანა. კორონავირუსის პანდემია ფაქტობრივად დაემუქრა განადგურებით მთელს ცივილიზაციას, მათ შორის ადამიანების ფსიქიკურ და ფიზიკურ ჯანმრთელობას. COVID-19-მა გააჩინა დამატებითი მოთხოვნა საავადმყოფოს როგორც ტექნიკურ, ასევე ადამიანურ რესურსებზე და მოშალა ჯანდაცვის თანამედროვე პროცედურები მთელს მსოფლიოში.საუკეთესო ჯანდაცვის სისტემების მქონე ყველაზე მოწინავე ქვეყნებმაც კი ვერ შეძლეს გამკლავებოდნენ პაციენტების რაოდენობის მოულოდნელ ზრდას, რომლებიც საჭიროებდნენ მკურნალობას, განსაკუთრებით ინტენსიურ თერაპიასა და ხელოვნურ სუნთქვას. პაციენტების რაოდენობა, რომლებიც საჭიროებენ ჰოსპიტალიზაციას და ინტენსიურ დახმარებას, სწრაფად გაიზარდა (Dargaville et al., 2020; Tuite et al., 2021). გადატვირთულობამ და საიზოლაციო ოთახების ნაკლებობამ გაზარდა დაავადების გადაცემა. გაჩნდა სერიოზული პრობლემა და დეფიციტი პერსონალური დამცავი აღჭურვილობის არასაკმარის მიწოდებაზე, რათა დაეცვათ რისკის ქვეშ მყოფი ექიმები. ჯანდაცვის პროფესიონალები უპირისპირდებოდნენ მძიმედ დაავადებული პაციენტების დიდ რაოდენობას, რომლებიც საჭიროებენ მკურნალობას ინტენსიური თერაპიის განყოფილებებში. გაზრდილმა დატვირთვამ და სიცოცხლისთვის საშიშმა სიტუაციებმა, რომლებსაც სამედიცინო პერსონალი აწყდებოდა და აწყდება COVID-19 პანდემიის დროს, გამოიწვია ფსიქოლოგიური სტრესი, რომელიც ფსიქიკურ დაავადებამდე მიგვიყვანს (Lu et al., 2020). 39 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში თავი 4.1- პანდემიის გავლენით გამოწვეული სტრესის გაზომვა სამედიცინო პერსონალში მკვლევარები და კლინიკები დაინტერესებულნი არიან მწვავე ფსიქოლოგიურ სტრესზე ადამიანის რეაგირების ბუნებისა და ინტენსივობის შეფასებითა და ანალიზით. ამ კონტექსტში, მკვლევარებმა მთელ მსოფლიოში დრო და რესურსი დაუთმეს ფსიქოლოგიური სტრესის შესასწავლას სწორედ ამ სტრესის გამოსაკვლევად, მასთან დაკავშირებულ შეკითხვებზე პასუხების გასაცემად (Turner et al., 2020; Liu Y. et al., 2021). სამედიცინო პერსონალი და მათი ოჯახები უდავოდ იმყოფებიან სტრესის ქვეშ ინფექციის საფრთხის გამო და უფრო მოწყვლადნი არიან COVID-19-ის გადაცემის მიმართ. სინამდვილეში, მთელი ჯანდაცვის სისტემა, რომელშიც სხვადასხვა დაინტერესებული მხარეა ჩართული იმყოფება სტრესის ქვეშ. ტეილორმა (2020) შემოიღო ხუთფაქტორიანი შეფასების სკალა COVID-19-თან დაკავშირებული სტრესისა და შფოთვის გასაზომად, რომელიც მოიცავს (i) COVID-ის საფრთხისა და ინფიცირების სკალას, (ii) COVID-ის სოციალურ-ეკონომიკურ შედეგებს, (iii) COVID-ის ქსენოფობიას, (iv) COVID-ტრავმის სტრესის სიმპტომები და (v) COVID იძულებითი შემოწმება. COVID-19-ის ეპიდემიის დროს სამედიცინო პერსონალი, განსაკუთრებით ვუჰანის რაიონში, განიცდიდა უფრო ძლიერ ფსიქოლოგიურ სტრესს, ვიდრე კოლეჯის სტუდენტები, რაც აჩვენებს აშკარა „დაუცველობის ეფექტს“ (Wu W. et al., 2020). ჰოლმსმა კი (2020) გამოიკვლია COVID-19-ის ფსიქოლოგიური, სოციოლოგიური და ნეირომეცნიერული ეფექტები. მათ ასევე გამოყვეს უშუალო და გრძელვადიანი კვლევის მიზნები ფსიქიკური ჯანმრთელობის მეცნიერების კონტექსტში. გრეისმა და ვანჰოველენმა (2019) დაადგინეს, რომ ექიმებსა და ექთნებში პროფესიული გადაწვა მნიშვნელოვნად აღემატება მათ დაბალი სტატუსის მქონე კოლეგების გადაწვას და ამის დიდი ნაწილი შეიძლება მიეწეროს სამუშაოს სტრესს, რომელიც მოხსენებულია უმაღლესი სტატუსის მქონე პრაქტიკოსების მიერ. ექთნები მუდმივად იმყოფებიან სტრესის ქვეშ მიმდინარე პანდემიის პირობებში(Sun et al., 2020). 40 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში გრიცენკომ (2020) დაადგინა, რომ პანდემიები, როგორიცაა COVID-19, იწვევს ფსიქოლოგიურ სტრესს, ემოციურ აშლილობას, სევდას, გაღიზიანებას, უძილობას, გაბრაზებას, ემოციურ დაღლილობას და სხვა ფიზიოლოგიურ და ფსიქიკურ ჯანმრთელობას. აღნიშნულიდან გამომდინარე,უნდა ვიზრუნოთ, რომ რაც შეიძლება დროულად შევამციროთ ეს ფსიქოლოგიური ზეწოლა ექიმებსა და ექთნებზე, შემდგომში უკვე პოსტ-ტრავული სტრესული აშლილობის სიმპტომებისაგან თავის დასაცავად. თავი 4.2 - პანდემიით გამოწვეული ძირითადი სტრესორები პირველი ხაზის ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში 2021 წელს ჩატარებული კვლევით (Analyzing the Stressors for Frontline Soldiers Fighting Against Coronavirus Disease 2019 Pandemic) დადგინდა 19 კრიტიკული სტრესორი, რომლებიც ხელს უწყობენ გადაწვას. შედეგები აჩვენებს, რომ შემდეგი სტრესორები იკავებს უმაღლეს დონეს (I დონე): შფოთვა იზოლაციით/კარანტინით (7), ძალადობრივი დანაშაულები (8), იმედგაცრუებუსა და უძლურების განცდა (9) და დამღლელი ცვლა/საათები აშკარა დასასრულის გარეშე. (11). ანალოგიურად, შემდეგ სტრესორებმა მოიპოვეს საშუალო ზედა დონე (II დონე): დაბალი სამუშაო კონტროლი (2), არაადეკვატური ტრენინგი (5), შეშფოთება პრობლემის სიდიდეზე (10), იზოლაციის, გამოკეტვის შოკი (12), პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა. (PTSD) (13), შიში თანამშრომლებისგან, რომ არიან COVID-19 დადებითი (14), არასაკმარისი, არაგონივრული შესვენება სამუშაოზე (15), COVID-ის საკუთარ ოჯახში გავრცელების შიში (17) სევდა ძალიან ბევრი მომაკვდავი პაციენტის გამო (18) ხოლო, სტრესის ფაქტორები, რომლებიც იკავებს ქვედა საშუალო დონეს (III დონე) არის შემდეგი: სამუშაოს მაღალი მოთხოვნები (1), COVID ინფექციის რისკი (3), სამუშაო-ოჯახური კონფლიქტი (6) და სასუნთქი აპარატების, საწოლების ნაკლებობა და ა.შ. (19). გარდა ამისა, შემდეგი ორი სტრესორი მოთავსებული იყო მოდელის ბოლოში (IV დონე): სათანადო PPEების მიუწვდომლობა (მედპერსონალისთვის საჭირო პერსონალური აღჭურვილობის) (4) და სათანადო კომუნიკაციის ნაკლებობა (16). 41 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში როგორც ნებისმიერი ბიოლოგიური კატასტროფის დროს, ასევე, კოვიდ პანდემიისასაც შიში, გაურკვევლობა და სტიგმატიზაციის თემები ხშირია და შეიძლება იყოს ბარიერი ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის ინტერვენციებისთვის. მან შეიძლება მრავალი გამოწვევა შეუქმნას როგორც ამ პირებს, ასევე მათ მზრუნველობის ქვეშ მყოფ პაციენტებს და მათთან დაკავშირებულ ჯანდაცვის სისტემებს. თავი 4.3 - თვითეფექტურობოსა და თვითშეფასების როლი პროფესიული გადაწვის კონტექსტში კოვიდ- პანდემიის დროს თვითეფექტურობა კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი პუნქტია ამ მხრივ. თვითეფექტურობის დეფიციტი, რომლებიც დაფიქსირდა მედიცინის სფეროს წარმომადგენელთა ჯგუფში, შეიძლება დაკავშირებული იყოს ავადმყოფობის შიშთან, ზოგიერთ მათგანში კი ის დაკავშირებულია პოსტტრავმულ სტრესულ აშლილობასთან. “სოციალური მხარდაჭერა პირდაპირ კავშირში იყო თვითეფექტურობასთან და უარყოფითად იყო დაკავშირებული სტრესსა და შფოთვასთან თანამშრომლებს შორის” 2020 წლის გაზაფხულზე ჩატარებული კვლევის მიხედვით, რომელიც სწავლობდა მენტალური ჯანმრთელობის საკითხებს ექიმებში პანდემიის დროს. (J Res Health Sci. 2020 Spring; 20(2): e00481). პერსონალში, რომელსაც არ აქვს სათანადო სოციალური მხარდაჭერა, დაბალი თვითეფექტურობის გამოვლენის რისკი უფრო მაღალია. ეს ადამიანები მიდრეკილნი არიან ფსიქიკური ჯანმრთელობის დარღვევებისკენ. ასევე არსებობს რისკი, რომ ისინი არ დააყენებენ ფსიქიკურ ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ საკითხებს დღის წესრიგში, სწორედ იმიტომ, რომ აქვთ გადატვირთული გრეფიკი. სწორი სოციალური მხარდაჭერის ქონა და თუნდაც სოციალური კამპანიების უფრო მაღალ დონეზე გამოყენება შეიძლება ეფექტური იყოს ამ მხრივ როგორც საზოგადოების ცნობიერების ამაღლების, ისე სამედიცინო პერსონალის მხარდაჭერის მიზნით. ინდივიდუალურ დონეზე, დაძლევის შესაბამისი მეთოდების გამოყენება, როგორიცაა პრობლემის გადაჭრა ( ინდივიდუალუი სუპერვიზიის ქვეშ), ემოციებთან მუშაობაზე 42 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში დაფუძნებული ქოფინგი (coping) (იზოლაციის შესამცირებლად და მხარდაჭერის გაზრდის მიზნით), მიზანზე დაფუძნებული დაძლევა. თავი 4.4 - პროფესიული თვითშეფასება სამსახურებრივ კონტექსტში თვითშეფასება გულისხმობს ინდივიდის თვითშეფასებას კომპეტენციისა და პირადი ღირებულების კუთხით უშუალოდ სამუშაო გარემოში. ეს მიუთითებს იმაზე, თუ რამდენად განიცდის საკუთარ თავს, როგორც ქმედუნარიანს, წარმატებულს და ღირსეულს. თვითშეფასება არის პიროვნების ფუნდამენტური ასპექტი და, როგორც ასეთი, უაღრესად მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ინდივიდის კეთილდღეობასა და ქცევაში (ბროკნერი, 1988). როგორც ტარენუმ აღნიშნა ჯერ კიდევ 1979 წლის მიმოხილვაში, ადამიანები, რომლებსაც აქვთ დაბალი თვითშეფასება, ავლენენ უფრო მეტ შფოთვას, დეპრესიას და ნევროზულ ქცევას; ნაკლებად ეფექტურად მოქმედებენ სტრესის დროს; ავლენენ ცუდ სოციალურ უნარებს; უფრო კონფორმული არიან; ინიციატივისა და თავდაჯერებულობის ნაკლებობა; და უფრო დაბალი მისწრაფებები აქვთ. Ეადაწვა ასევე აღწერილია, როგორც "პროცესი, რომლის დროსაც ადრე ერთგული [დასაქმებული] წყვეტს სამუშაოს სამუშაოზე სტრესისა და დაძაბულობის საპასუხოდ".(Cherniss, 1980, გვ. 18) და როგორც ემოციური ამოწურვის მდგომარეობა, რომელიც გამოწვეულია გადაჭარბებული ფსიქოლოგიური და ემოციური მოთხოვნებით, რომლებიც მიმართულია ადამიანებისაკენ, რომლებიც ეხმარებიან ადამიანებს (Jackson et al., 1986, გვ. 30).ზოგადად მიჩნეულია, რომ ის მოიცავს სამ კომპონენტს: ემოციურ გადაღლას, დეპერსონალიზაციას და პიროვნული მიღწევების დაქვეითების გრძნობას (მასლაჩი & ჯექსონი, 1981). კვლევები ადასტურებს, რომ მაღალი თვითეფექტურობა და თვითშეფასება, როგორც პიროვნული ცვლადები, ერთგვარი პრევენციაა გადაწვისგან (Vázquez-Ortiz et al., 2012; Fincka et al., 2018). როგორც თვითშეფასება, ასევე თვითეფექტურობა გავლენას ახდენს ინდივიდების დამოკიდებულებაზე საკუთარი თავის მიმართ, რაც გავლენას ახდენს მათ პროფესიულ განვითარებაზე (López et al., 2015). გადაწვისა და თვითშეფასების 43 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში ურთიერთობაში დაფიქსირდა, რომ პიროვნული მიღწევების ნაკლებობა იწვევს დაბალ თვითშეფასებას და სამუშაოს დემოტივაციას (Sánchez, 2014). სოციალურ იდენტობას აქვს ტრანსცენდენტული როლი გადაწვის სინდრომის, როგორც ცვლადის შესწავლაში, რომელიც გავლენას ახდენს როგორც სოციალური მხარდაჭერის გამოჩენაზე, ასევე სტრესული სიტუაციების შეფასებაზე (ტოპა-კანტისანო და მორალეს-დომინგესი, 2007). ამრიგად, აღქმულ სოციალურ მხარდაჭერას აქვს შუამავალი როლი სამუშაო სტრესზე საპასუხოდ, მაგრამ ამ შემთხვევაში, ამას აკეთებს როგორც ორგანიზაციული დამცავი ფაქტორი (Topa et al., 2005; Pérez-Fuentes et al., 2014). საბოლოოდ კვლევის მიხედვით, რომელიც 2018 წელს ჩატარდა, შეგვიძლია ჩამოვაყალიბოთ ჰიპოთეზის სახით: 1) მაღალი თვითეფექტურობა და თვითშეფასება დაკავშირებულია მაღალ ემპათიასთან და მიღებულ მაღალ სოციალურ მხარდაჭერასთან. 2) დაბალი თვითშეფასება დაკავშირებულია გადაწვის მაღალ მაჩვენებელთან და არასათანადო სოციალურ მხარდაჭერასთან. (Molero Jurado, María del Mar; Pérez-Fuentes, María del Carmen; Gázquez Linares, José Jesús; Barragán Martín, Ana Belén (2018). Burnout in Health Professionals According to Their Self-Esteem, Social Support and Empathy Profile.Frontiers in Psychology, 9(), 424–. doi:10.3389/fpsyg.2018.00424 ) საკველევი თემის აქტუალობა გრიცენკომ 2020 წლის კვლევაში დაადგინა, რომ პანდემიები, როგორიცაა COVID-19, იწვევს მწვავე ფსიქოლოგიურ სტრესს, სევდას, გაღიზიანებას, უძილობას, ემოციურ დაღლილობას და სხვა ფიზიოლოგიური და ფსიქიკურ ჯანმრთელობის პრობლემებს. ამასთან, კვლევებით დადასტურებული ფაქტია, რომ ექიმების მაღალი ემპათიურობიდან გამომდინარე, ისინი პროფესიული გადაწვის მაღალი რისკის ქვეშ იმყოფებიან. აღნიშნულიდან გამომდინარე,უნდა ვიზრუნოთ, რომ რაც შეიძლება დროულად შევამციროთ ეს ფსიქოლოგიური ზეწოლა ექიმებსა და ექთნებზე, ჩავატაროთ კვლევები და მათზე 44 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში დაყრდნობით შევიმუშავოთ საჭირო და დროული რეკომენდაციები ექიმების პროფესიული გადაწვისაგან პრევენციის მიზნით. კვლევის მეთოდოლოგია: კვლევა განხორციელდა ორი ცნობილი კითხვარის საშუალებით, ემოციური ემპათიის საზომი შკალა ( The Questionniare Measure of Emotional Emphathy, QME) ეკუთვნის მერაბიანს და ეპშტეინს (Mehrabin &amp; Epstein) რომელიც შექმნეს 1972 წელს. 33 დებულებისგან შედგება. პასუხის გაცემა ხდება „კი“- „არა“ პრინციპით. და მეორე, პროფესიული გადაწვის კითხვარი, ყველაზე გავრცელებული, კრისტინა მასლაჩის პროფესიული გადაწვის ინსტრუმენტი, რომელიც დაყოფილია 3 ნაწილად: ემოციური გამოფიტვა, დეპერსონალიზაცია და პიროვნული უკმაყოფილება. (ორივე კითხვარი იხ.დანართში). ცდისპირებს კითხვარი გაეგზავნათ ელექტრონული ფორმით. კითხვარის შევსება საჭიროებდა საშუალოდ 15 წუთს. კვლევის შედეგები და ანალიზი გამოკითხულ ექიმთა უმრავლესობის საშუაო გამოცდილება არის 10 წელზე ხანგრძლივი. ცხრილი N1 Valid <ან 1 2 2.1 2-5 9 9.5 5-10 22 23.2 10+ 62 65.3 Total 95 100.0 45 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში ცხრილი N2 სამუშაო ადგილის მიხედვით : Valid სახელმწიფო კლინიკა 41 43.2 კერძოკლინიკა 43 45.3 ორივე 11 11.6 Total 95 100.0 46 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში ცხრილი N3 კოვიდ-განყოლებაში მომუშავეთა პროცენტული მაჩვენებელი: Valid დიახ 15 15.8 არა 80 84.2 Total 95 100.0 47 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში ცხრილი N4 ექიმების უმეტესობა გრძნობს მხარდაჭერას პაციენტებისა და მათი ოჯახის წევრების მხრიდან Valid არა 39 41.1 დიახ 56 58.9 Total 95 100.0 48 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში შედეგები, რომლებიც გადანაწილდა კვლევის კომპონენტების მიხედვით, რომლებიც მოიცავს ემოციურ გამოფიტვას, დეპერსონალიზაციასა და პირადი მიღწევების რედუქციას ასე განაწილდა : გთხოვთ მიუთითოთ, თქვენი სამუშაო გამოცდილების ხანგრძლივობა < ან 1 Count ემოციური გამოფიტვა დონე დაბალი დონე საშუალო დონე მაღალი დონე 0 2-5 1 5-10 2 20 Total 23 0 1 6 18 25 2 7 14 24 47 ემოციური გამოფიტვის დონე სამუშაო გამოცდილების მიხედვით: 10+ 49 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში Total % within გთხოვთ მიუთითოთ, თქვენი სამუშაო გამოცდილების ხანგრძლივობა ემოციური გამოფიტვა დონე დაბალი დონე საშუალო დონე მაღალი დონე Total 2 9 22 62 95 0.0% 11.1% 9.1% 32.3% 24.2% 0.0% 11.1% 27.3% 29.0% 26.3% 100.0% 77.8% 63.6% 38.7% 49.5% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% ემოციური გამოფიტვის დონე სამუშაო ადგილის მიხედვით: სამუშაო ადგილი სახელმწიფო კლინიკა Count ემოციური გამოფიტვა დონე დაბალი დონე საშუალო დონე მაღალი დონე Total % within სამუშაო ადგილი ემოციური გამოფიტვა დონე დაბალი დონე საშუალო 8 კერძო კლინიკა 10 9 ორივე Total 5 23 13 3 25 24 20 3 47 41 43 11 95 19.5% 23.3% 45.5% 24.2% 22.0% 30.2% 27.3% 26.3% 50 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში დონე 58.5% 46.5% 27.3% 49.5% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% მაღალი დონე Total ემოციური გამოფიტვის დონე კოვიდ-განყოფილებაში მუშაობის მიხედვით: მუშაობთ თუ არა კოვიდგანყოფილებაში? დიახ Count ემოციური გამოფიტვა დონე დაბალი დონე საშუალო დონე მაღალი დონე Total % within მუშაობთ თუ არა კოვიდგანყოფილებაში? ემოციური გამოფიტვა დონე დაბალი დონე საშუალო დონე მაღალი დონე Total არა Total 0 23 23 4 21 25 11 36 47 15 80 95 0.0% 28.8% 24.2% 26.7% 26.3% 26.3% 73.3% 45.0% 49.5% 100.0% 100.0% 100.0% სქესის მიხედვით: გთხოვთ, მიუთითოთ თქვენი სქესი Count ემოციური გამოფიტვა დონე Total დაბალი დონე საშუალო დონე მაღალი დონე მდედრობითი 19 მამრობითი 4 19 6 25 39 8 47 77 18 95 Total 23 51 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში % within გთხოვთ, მიუთითოთ თქვენი სქესი ემოციური გამოფიტვა დონე დაბალი დონე 24.7% 22.2% 24.2% საშუალო დონე მაღალი დონე 24.7% 33.3% 26.3% 50.6% 44.4% 49.5% 100.0% 100.0% 100.0% Total დეპერსონალიზაცია-დონე სამუშაო გამოცდილების მიხედვით: გთხოვთ მიუთითოთ, თქვენი სამუშაო გამოცდილების ხანგრძლივობა Count დეპერსონალიზაცია დონე დაბალი დონე საშუალო დონე მაღალი დონე Total % within გთხოვთ მიუთითოთ, თქვენი სამუშაო გამოცდილების ხანგრძლივობა დეპერსონალიზაცია დონე Total დაბალი დონე საშუალო დონე მაღალი დონე < ან 1 0 2-5 2 5-10 8 10+ 34 Total 44 0 4 11 22 37 2 3 3 6 14 2 9 22 62 95 0.0% 22.2% 36.4% 54.8% 46.3% 0.0% 44.4% 50.0% 35.5% 38.9% 100.0% 33.3% 13.6% 9.7% 14.7% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% 52 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში დეპერსონალიზაცია-დონე სამუშაო ადგილის მიხედვით: Count % within სამუშაო ადგილი დეპერსონალიზაცია დონე Total დეპერსონალიზაცია დონე დაბალი დონე საშუალო დონე მაღალი დონე სამუშაო ადგილი სახელმწიფო კერძო კლინიკა კლინიკა ორივე 14 21 9 დაბალი დონე საშუალო დონე მაღალი დონე Total Total 44 18 17 2 37 9 5 0 14 41 34.1% 43 48.8% 11 81.8% 95 46.3% 43.9% 39.5% 18.2% 38.9% 22.0% 11.6% 0.0% 14.7% 100.0% 100.0% 100.0% 100.0% დეპერსონალიზაცია კოვიდ-განყოფილებაში მუშაობის მიხედვით: მუშაობთ თუ არა კოვიდგანყოფილებაში? დიახ Count დეპერსონალიზაცია დონე დეპერსონალიზაცია დონე Total 5 39 44 საშუალო დონე მაღალი დონე 6 31 37 4 10 14 15 80 95 დაბალი დონე 33.3% 48.8% 46.3% საშუალო დონე 40.0% 38.8% 38.9% Total % within მუშაობთ თუ არა კოვიდგანყოფილებაში? არა დაბალი დონე 53 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში მაღალი დონე Total 26.7% 12.5% 14.7% 100.0% 100.0% 100.0% სქესის მიხედვით: გთხოვთ, მიუთითოთ თქვენი სქესი Count დეპერსონალიზაცია დონე მდედრობითი 38 დაბალი დონე დეპერსონალიზაცია დონე Total 6 44 საშუალო დონე 28 9 37 მაღალი დონე 11 3 14 77 18 95 დაბალი დონე 49.4% 33.3% 46.3% საშუალო დონე 36.4% 50.0% 38.9% მაღალი დონე 14.3% 16.7% 14.7% 100.0% 100.0% 100.0% Total % within გთხოვთ, მიუთითოთ თქვენი სქესი მამრობითი Total დეპერსონალიზაცია პაციენტის/ოჯახის მხრიდან მხარდაჭერის მიხედვით: გრძნობთ თუ არა მხარდაჭერას პაციენტის/ოჯახის/ საზოგადოების მხრიდან? არა Count დეპერსონალიზაცია დონე დეპერსონალიზაცია დონე Total Total 7 37 44 საშუალო დონე მაღალი დონე 20 17 37 12 2 14 39 56 95 დაბალი დონე 17.9% 66.1% 46.3% საშუალო დონე მაღალი დონე 51.3% 30.4% 38.9% 30.8% 3.6% 14.7% 100.0% 100.0% 100.0% Total % within გრძნობთ თუ არა მხარდაჭერას პაციენტის/ოჯახის/ საზოგადოების მხრიდან? დიახ დაბალი დონე 54 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში სამუშაო გამოცდილების ხანგრძლივობის მიხედვით: გთხოვთ მიუთითოთ, თქვენი სამუშაო გამოცდი ხანგრძლივობა < ან 1 Count პირადი მიღწევები დონე 2-5 0 2 3 საშუალო დონე 0 2 9 მაღალი დონე 2 5 10 2 9 22 დაბალი დონე 0.0% 22.2% 13.6% საშუალო დონე 0.0% 22.2% 40.9% 100.0% 55.6% 45.5% 100.0% 100.0% 100.0% Total % within გთხოვთ მიუთითოთ, თქვენი სამუშაო გამოცდილების ხანგრძლივობა პირადი მიღწევები დონე 5-10 დაბალი დონე მაღალი დონე Total პირადი მიღწევების დონე კოვიდ- განყოფილებაში მუშაობის მიხედვით: მუშაობთ თუ არა კოვიდგანყოფილებაში? დიახ Count პირადი მიღწევები დონე დაბალი დონე საშუალო დონე მაღალი დონე Total % within მუშაობთ თუ არა კოვიდგანყოფილებაში? პირადი მიღწევები დონე Total დაბალი დონე საშუალო დონე მაღალი დონე არა Total 4 25 29 5 24 29 6 31 37 15 80 95 26.7% 31.3% 30.5% 33.3% 30.0% 30.5% 40.0% 38.8% 38.9% 100.0% 100.0% 100.0% 55 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში პირადი მიღწევები სქესის მიხედვით: გთხოვთ, მიუთითოთ თქვენი სქესი Count პირადი მიღწევები დონე დაბალი დონე საშუალო დონე მაღალი დონე მდედრობითი 24 მამრობითი 5 26 3 29 27 10 37 77 18 95 31.2% 27.8% 30.5% 33.8% 16.7% 30.5% 35.1% 55.6% 38.9% 100.0% 100.0% 100.0% Total % within გთხოვთ, მიუთითოთ თქვენი სქესი პირადი მიღწევები დონე დაბალი დონე საშუალო დონე მაღალი დონე Total ჯგუფის სტატისტიკა სქესის მიხედვით ასეთია: Group Statistics Mean გთხოვთ, მიუთითოთთქვენისქესი ემოციურიგამოფიტვა - ქულა მდედრობითი 22.21 მამრობითი 22.67 დეპერსონალიზაცია - ქულა 5.60 6.67 პირადიმიღწევებისრედუქცია - ქულა 33.48 31.67 პროფესიულიგამოფიტვა საერთოქულა 61.29 61.00 ემოციურიემპათია 22.74 21.39 Total 29 56 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში Independent Samples Test Equal variances assumed t-test for Equality of Means Sig. (2-tailed) ემოციურიგამოფიტვა - ქულა 0.850 დეპერსონალიზაცია - ქულა 0.374 პირადიმიღწევებისრედუქცია - ქულა 0.352 პროფესიულიგამოფიტვა საერთოქულა 0.920 ემოციურიემპათია 0.076 57 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში განაწილება სამუშაო ადგილის მიხედვით: ANOVA Between Groups ემოციურიგამოფიტვა - ქულა Sum of Squares 330.870 დეპერსონალიზაცია - ქულა პირადიმიღწევებისრედუქცია - ქულა პროფესიულიგამოფიტვა საერთოქულა ემოციურიემპათია df 2 Mean Square 165.435 139.948 2 28.285 F 2.009 Sig. 0.140 69.974 3.535 0.033 2 14.143 0.254 0.776 584.269 2 292.135 2.613 0.079 23.061 2 11.531 1.369 0.259 Multiple Comparisons LSD Sig. (J) სამუშაოადგილი Dependent Variable ემოციურიგამოფიტვა - ქულა დეპერსონალიზაცია - ქულა პირადიმიღწევებისრედუქცია - ქულა სახელმწიფოკლინიკა სახელმწიფოკლინიკა კერძოკლინიკა 0.650 ორივე 0.049 კერძოკლინიკა 0.650 0.091 0.091 0.084 სახელმწიფოკლინიკა კერძოკლინიკა 0.084 ორივე 0.015 კერძოკლინიკა 0.940 ორივე 0.489 0.015 0.180 0.180 0.940 სახელმწიფოკლინიკა ორივე 0.049 0.489 0.518 0.518 Sum სინდრომი of Mean 58 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის ჯანდაცვის სფეროს ემოციურიგამოფიტვა - ქულა წარმომადგენლებში Between Groups Squares 1136.928 დეპერსონალიზაცია - ქულა Between Groups პირადიმიღწევებისრედუქცია Between Groups - ქულა პროფესიულიგამოფიტვა - სახელმწიფოკლინიკა Between Groups პროფესიულიგამოფიტვა საერთოქულა საერთოქულა კერძოკლინიკა Between Groups ემოციურიემპათია ორივე ემოციურიემპათია LSD Sig. 3 Square 378.976 F 5.095 Sig. 0.003 297.907 3 99.302 5.433 0.002 340.670 3 113.557 2.152 0.099 1047.290 3 0.286 349.097 0.026 3.234 0.026 3 3.271 0.118 0.118 0.378 0.769 9.814 df 0.286 0.026 0.159 სახელმწიფოკლინიკა Multiple Comparisons კერძოკლინიკა 0.159 ორივე 0.740 0.740 0.213 0.213 (J) გთხოვთმიუთითოთ, თქვენისამუშაოგამოცდილებისხანგრძლივობა Dependent Variable ემოციურიგამოფიტვა - ქულა დეპერსონალიზაცია - ქულა პირადიმიღწევებისრედუქცია - ქულა პროფესიულიგამოფიტვა საერთოქულა ემოციურიემპათია <ან 1 <ან 1 2-5 0.560 5-10 0.275 10+ 0.045 0.373 0.006 2-5 0.560 5-10 0.275 0.373 10+ 0.045 0.006 0.011 0.093 0.030 0.003 0.448 0.020 <ან 1 0.011 2-5 0.093 5-10 0.030 0.448 10+ 0.003 0.020 0.031 0.815 0.510 0.222 0.444 0.053 <ან 1 0.031 2-5 0.815 5-10 0.510 0.444 10+ 0.222 0.053 0.114 0.311 0.178 0.041 0.605 0.057 <ან 1 0.114 2-5 0.311 5-10 0.178 0.605 10+ 0.041 0.057 0.054 0.665 0.560 0.430 0.815 0.520 <ან 1 2-5 0.665 5-10 0.560 0.815 10+ 0.430 0.520 0.054 0.581 0.581 59 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში დასკვნა: ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში ჩვენს მიერ ჩატარებული კვლევა ემსახურეოდა ამ სექტორზე განსაკუთრებული ზრუნვის აუცილებლობის იდეას. კოვიდპანდემიამ დაგვანახა, რომ გასაგნგებო სიტუაციის დროს შექმნილმა კოლაფსმა განსაკუთრებული დარტყმა მიაყენა სამედიცინო პერსონალის მენტალურ და ფიზიკურ ჯანმრთელობას. ექიმები დადგნენ პროფესიული გადაწვის ზღვარზე და არ არსებობდა რეკომენდაციები, მათთვის მდგომარების შესამსუბუქებლად. ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ სამუშაო გამოცდილების ხანგრძლივობა მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს მედპერსონალის პროფ.გადაწვის მაჩვენებელზე. ყველაზე მაღალი მაჩენებელი აღენიშნებოდათ 1 წელზე ნაკლები სამუშაო გამოცდილების მქონე პირებს, ხოლო ყველაზე დაბალი 10 და მეტი წლის მომუშავეებს, რაც ცალსახად გვაძლევს საფუძველს ვივარაუდოთ, რომ წლებთან ერთად ადამიანი იმუშავებს გარკვეულ სტრესმედეგობას, უნარებს, რომლითაც შეუძლია დაიცვას თავი გადაწვისგან, მოერგოს სიტუაციას საკუთარი რესურსით. თვალსაჩინოა ასევე კოვიდ-განყოფილებაში მომუშავე ექიმების პროფესიული გადაწვის მაჩვენებლი, რომელიც უფრო მაღალია, ვიდრე არაკოვიდგანყილებაში მომუშავეთა. აგრეთვე, მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ გაცილებით დაბალია ემოციური გამოფიტვისა და დეპერსონალიზაციის მაჩვენებელი იმ პირებში, რომლებიც გრძნობენ მხარდამჭერ დამოკიდებულებას პაციენტებისა და მათი ოჯახსი წევრების მიმართ, რაც მიუთითებს დადებითი უკუკავშირის განსაკუთრებულ მნიშვნელობაზე. ჩვენს მიერ ჩატარებულ კვლევაზე დაყრდნობით და საერთაშორისო რეკომენდაციების გათვალისწინებით, ქმედითი ნაბიჯი, რომელიც თან მოჰყვა ამ სამუშაოს არის ის, რომ თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მედიცინის ფაკულტეტის სტუდენტებისთვის შეიქმნა ფსიქოლოგიური მომსახურების სერვისი, მათ აცნობენ სტრესის მართვის ტექნიკებს, ძირითადი აქცენტით მაინცფულნეს ტექნიკებს რაც მოწოდებულია საერთაშორისო რეკომენდაციების შესაბამისად, რათა მომავალში, მათ, ჯანდაცვის სფეროს სრულფასოვან წარმომადგენლებს, შეეძლოთ გადადგან ნაბიჯები საკუთარი თავის დასაცავად და ასევე პაციენტებისათვის ხარისხიანი სერვისი მისაწოდებლად, თვითზრუნვისათვის, გამოარკვიონ რა ეტაპზე ეხმარებათ მათ უნივერსიტეტში გამომუშავებული უნარები და რა ეტაპიდან საჭიროებენ პირად ფსიქოკონსულტაცია/ფსიქოთერაპიას. 60 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში გამოყენებული ლიტერატურა: Journalof General Internal Medicine volume 32, pages475–482 (2017). Factors contributing to healthcare professional burnout during the COVID-19 pandemic: A rapid turnaround global survey-Luca A. Morgantini ,Ushasi Naha, Heng Wang, Simone Francavilla, Ömer Acar,Jose M. Flores, Simone Crivellaro, Daniel Moreira, Michael Abern, Martin Eklund, Hari T. Vigneswaran, Stevan M. Weine, 2020) “Empathy And Its Development” Nancy Eisenberg & Janet Strayer, 1990 Brayant, თავი11 Webster’s Third New International Dictionary, 1971 Examining the relationship between burnout and empathy in healthcare professionals: A systematic review HelenWilkinsona1RichardWhittingtonabcLorrainePerrydCatrinEames ( Hojat et al. (2002) (Hodges & Klein, 2001) Morse et al., 1992. ფროიდი 1958; პიაჟე 1965. Zahn-Waxler et al. 1979; Zahn-Waxler Martin & Clark 1982; Sagi & Hoffman 1976; Simner 1971 Hoffman 1975; Zahn-Waxler & Radke-Yarrow 1990 Knafo et al. 2008. Preston & de Waal 2002 61 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში Carr et al. 2003; Iacoboni & Dapretto 2006; Preston & de Waal 2002 Cornell & Frick 2007 Young et al. 1999 Hess & Bourgeois 2009; Sato & Yoshikawa 2006 Oberman et al. 2007; Stel & van Knippenberg 2008 Sonnby-Borgstrom et al. 2003 Robinson et al. 1994; Zhou et al. 2002 Aksan & Kochanska 2005 Decety & Ickes, 2009 What We Know Currently about Mirror NeuronsJ.M. Kilner and R.N. Lemon)) de Waal 2008, Tangney et al. 2007 (Iacoboni2008 DSM-IV-TR 2000 Adriaenssens, De Gucht, & Maes, 2015. Maslach Burnout Inventory ([MBI]; Maslach & Jackson, 1981 Bender & Farvolden, 2008; Gelsma et al., 2006; Morse, Salyers, Rollins, MonroeDeVita, & Pfahler, 2012. Potter et al., 2010 Armstrong, 1979; Barner, 1982; Beck & Gargiulo, 1983; Berkeley Planning Associates, 1977; Forney, Wallace-Schutzman & Wiggers, 1982; Rottier, Kelly & Tomhave, 1983; Rubington, &38, 198rov Kemeny, Margaret E. (2003). The psychobiology of stress. Current Directions in Psychological Science, 12(4), 124–129) McEwen, 1998; Sapolsky, 1992 62 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1111/1467-8721.01246) საქართველოს 2020 წლის 29 სექტემბრის ორგანული კანონი №7177 – ვებგვერდი, 05.10.2020წ. Dargaville et al., 2020; Tuite et al., 2021 Lu et al., 2020 Turner et al., 2020; Liu Y. et al., 2021 კვლევა: Analyzing the Stressors for Frontline Soldiers Fighting Against Coronavirus Disease 2019 Pandemic J Res Health Sci. 2020 Spring; 20(2): e00481 Cherniss, 1980, გვ. 18 Jackson et al., 1986, გვ. 30 Vázquez-Ortiz et al., 2012; Fincka et al., 2018) López et al., 2015 Sánchez, 2014 Topa et al., 2005; Pérez-Fuentes et al., 2014 Molero Jurado, María del Mar; Pérez-Fuentes, María del Carmen; Gázquez Linares, José Jesús; Barragán Martín, Ana Belén (2018). Burnout in Health Professionals According to Their Self-Esteem, Social Support and Empathy Profile.Frontiers in Psychology, 9(), 424–. doi:10.3389/fpsyg.2018.00424 63 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში დანართი N1 ემოციური ემპათია 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. სევდას მგვრის ჯგუფში ეული კაცის ხილვა; ადამიანები აზვიადებენ ცხოველთა მგრძნობიარობას; მაღიზიანებს ადამიანთა გრძნობების საჯაროდ ჩვენება; მაღიზიანებს უიღბლო ადამიანი, რომელსაც თავი ეცოდება; სხვების ნერვიულობა მეც მიყოლებს; ბედნიერებისგან ტირილი სულელურად მიმაჩნია; მეგობრის პრობლემებში ჩვეულებრივ ემოციურად ვერთვები; ლირიული სიმღელა ზოგჯერ ძალიან მაღელვებს; აღელვებისგან თავს ვერ ვიკავებ, როდესაც ვინმესთვის ცუდი ამბავი მიმაქვს; ირგვლივ მყოფი ადამიანები ზეგავლენას ახდენენ ჩემს სიტყვებზე; უცხოელთა უმრავლესობა, რომელთაც შევხვედრილვარ, ცივი და არაემოციური მეჩვენება; მირჩევნია ვიმუშაო ადამიანებთან, ვიდრე წიგნებთან ან ხელსაწყოებთან მქონდეს საქმე; მეგობრის ცუდ ხასიათზე ყოფნა ჩემს გუნბა-განწყობაზე გავლენას არ ახდენს; მსიამოვნებს საჩუქრის გახსნის პროცესის ყურება; ფიქრობ მარტოხელა ადამიანები მეგობრულნი არიან; მტირალი ადამიანის ყურება ცუდ ხასიათზე მაყენებს; ზოგი სიმღერა ბედნიერებას მანიჭებს; კითხვისას, გულწრფელად (ჭეშმარიტად) ვერთვები ნაწარმობის გმირების გრძნობებში; ძალიან ვბრაზდები, როდესაც ვხედავ, რომ ადამიანებს ცუდად ეპყრობიან; შემიძლია შევინარჩუნო სიმშვიდე მაშინაც კი, როდესაც ჩემს გარშემო სხვები ღელავენ; როდესაც მეგობარი იწყებს თავის პრობლემებზე საუბარს, ვცდილობ თემა შევცვალო; სხვისი სიცილი მე არ მიყოლებს; კინოთეატრში სხვების ტირილი და სლუკუნი ზოგჯერ მართობს; შემიძლია გადაწყვეტილება მივიღო ისე, რომ სხვების გრძნობებს ანგარიში არ გავუწიო; რა გინდ კარგ ხასიათზე ვიყო, ხასიათს მიფუჭებს დაღონებული ადამიანის ყურება; მიმძიმს იმის დანახვა, რომ ადამიანები რაღაცის გამო წონასწორობას კარგავენ; ძალძე ცუდ ხასიათზე ვდგები,როცა ცხოველს რამე სტკივა; 64 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში 28. წიგნებსა და ფილმებში გადაჭარბებული ჩართვა სისულელედ მიმაჩნია; 29. უსუსური მოხუცის დანახვა ცუდ გუნებაზე მაყენებს; 30. სხვიცი ცრემლის დანახვა ჩემში გაღიზიანებას უფრო იწვევს, ვიდრე თანაგრძნობას; 31. ყურებისას ფილმში ზომაზე მეტად ვერთვები; 32. ჩემს ირგვლივ მყოფთა აგზნებისდა მიუხედავად ხშირად აუღელვებელი დავრჩენილვარ; 33. პატარა ბავშვები ზოგჯერ უმიზეზოდ ტირიან. დანართი N2 პროესიული გამოფიტვის ყველაზე ცნობილი კითხვარი MBI – 65 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში ძალიან იშვიათად იშვიათად iSviaTad ზოგჯერ ხშირად ძალიან ხშრად ყოველდღე 1. ვგრძნობ, რომ ჩემი სამუშაოდან გამომდინარე არასოდეს შეაფასეთ წარმოდგენილი დებულებები მოცემულ სკალაზე. 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 ემოციურად გამოფიტული ვარ 2. ვგრძნობ, რომ სამუშაო დღის ბოლოს ღონემიხდილი ვარ 3. განვიცდი დაღლილობას, როდესაც დილით ვიღვიძებ და თვალს ვუშწორებ ახალ სამუშაო დღეს 4. მე ადვილად შემიძლია გავიგო რას განიცდიან ადამიანები, რომლებთანაც ვურთიერთობ სამუშაოს შესრულების დროს, (თანამშრომლები, კლიენტები, მომხმარებლები) 5. ისეთი განცდა მაქვს, რომ ადამიანებს უსულო საგნებივით ვექცევი 6. ვგრძნობ, რომ მუშაობის პროცესში ყოველდღიურად ადამიანებთან ურთიერთობა მძაბავს 7. მე ძალიან ეფექტურად ვუმკლავდები სამუშაოსთან დაკავშირებულ პრობლემებს 8. ვგრძნობ, რომ ჩემი სამუშაოდან გამომდინარე გადამწვარი ვარ 9. ვგრძნობ, რომ დადებით ზეგავლენას ვახდენ იმ ადამიანებზე რომლებთანაც მიწევს შეხება, სამუშაოს შსრულება 66 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში 10. ვგრძნობ, რომ ამ სამუშაოს დაწყების შემდეგ მე უფრო 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 12. ვგრძნობ, რომ ენერგიით სავსე ვარ 0 1 2 3 4 5 6 13. ვგრძნბ, რომ ჩემი სამუშაოთი იმედგაცრუებული ვარ 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 მეტად გავხდი გულქვა სხვა ადამიანებთან მიმართებაში 11. ვწუხვარ, რომ ჩემი სამუშაო მიბიძგებს გავხდე ემოციურად ინდიფერენტული/გულგრილი 14. ვგრძნობ, რომ სამუშაოთი უკიდურესად დატვირთუული ვარ 15. ვგრძნობ, რომ მე ნამდვილად არ მაღელვებს თუ რა ხდება ჩემი თანამშრომლების თავს 16. ვგრძნობ, რომ ჩემ თანამშრომლებთან ერთად მუშაობა ჩემთვის ძალიან სტრესულია 17. შემიძლია სამუშაო ურთიერთობებთან დაკავშირებული პრობლემების განხმუხტვა და კომფორტული გარემოს შექმნა 18. განვიცდი კმაყოფილებას იმ ადამმიანებთან კონტაქტის შემმდეგ, რომლებთანაც შეხება მიწევს მუშაობის პროცესში 19. ვგრძობ რომ სამუშაოს ფარგლებში ბევრი მნიშვნელოვანი საქმე გავაკეთე 20. ვგრძნობ, რომ ყველა რესურსი ამომეწურა 21. ჩემს სამუშაოში შექმნილ ემოციურ პრობლემებს მე ძალიან მშვიდად ვუმკლავდები 22. ვგრძნობ, რომ თანამშრომლები მათი პრობლემების ნაწილში მე მადანაშაულებენ 67 | ემპათიის უნარი და პროფესიული გადაწვის სინდრომი ჯანდაცვის სფეროს წარმომადგენლებში